Rody rycerskie Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego

KOSZCZYC (Koščicas) herbu Poraj. Posiadali Starą Miadziolkq w powiecie oszmiañskim i inne dobra. W 1819 r. uznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtq polskąprzez heroldiq w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 191-192).
KOSZKA (Koškis) herbu Junosza i Dolqga. Dziedziczyli majątki w po- wiatach dzisneñskim, oszmiañskim, witebskim, wilkomierskim i polockim. Wedlug Wiktora Wittyga Koszkowie herbu Belina od XVI w. znani byli takže w województwie smoleñskim (Nieznana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908, s. 151). Jak wynika ze zródel archiwalnych, przedstawiciele tej rodziny zamieszkiwali tam juž wczesniej.
394


Wielki ksiąžę litewski Aleksander Jagiellonczyk przywilejem z 20 maja 1497 r. potwierdzil posiadanie przez Iwaszkę Koszkę, okolicznego smolenskie- go, rozmaitych majętnošci i ludzi w powiecie smolenskim (Russkaja Istoricze- skaja Biblioteka, t. XV, s. 515-518). Juchno Koszka vvymieniany jest przez księgi wydatkow skarbowych Wielkiego Księstwa Litewskiego z lat 1506-1511 (ibidem, s. 698). Jan Koszka w 1511 r. byt okolicznym smolenskim. Janusz Koszka, szlachcic z ziemi hickiej, jest wzmiankowany w žrodlach pisanych z 1607 roku.
Wywod familii urodzonych Koszkow herbu Dolęga z 1819 r. podawal, že „familia urodzonych Koszkow jest dawna y starožytną zaszczycona dostoyno- šcią szlachecką, posiadala dziedziczne dobra ziemskie”. Jan Koszko posiadal „kondycyę” Koszniewo w powiecie lepelskim w gubemi witebskiej. Pozostawil po sobie syna Franciszka i wnuka Stefana, ktory wowczas starai się o potvvier- dzenie rodowitošci szlacheckiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 153-154).
Koszkowie byli wlašcicielami folwarku Gudele w powiecie oszmianskim; dobr Dzisna i Widze w dzisnenskim; dzieržawili gruntą w powiecie šwięciahskim, \vilejskim i innych. Spokrewnieni byli m.in. z Bohuszewiczami, Soglami, Male- \viczami. Ich rodowitošč szlachecka potwierdzana byla wielokrotnie przez herol- die w Minsku i Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1464; f. 391, z. 7, nr 4117,1).
KOSZUTSKI (Košuckis) herbu Leszczyc. Osiedleni byli od wiekow na Litvvie i Pomorzu.
KOŠCIA (Kostys) herbu Lelivva. Notowani w zapisach archiwalnych od XVI wieku w Wielkim Księstwie Litewskim, w powiecie kobrynskim na Žmu- dzi i w Inflantach (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 66).
KOŠCIALKOWSKI (Kostialkovskis) herbu Syrokomla odm. i Abdank. Zaslužony rod kresowy. W XVIII wieku posiadali dobra Polepie i Zašnice w powiecie wilkomierskim, jak tež wiele innych (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 103, 123). Obszemy wywod urodzonych Košcialkowskich herbu Abdank przechowywany jest w zbiorach Centralnego Pahstwowego Archiwum Histo- rycznego Litwy w Wilnie (f. 708, z. 2, nr 5, s, 171-186).
KOŠCIEWICZ (Kostevičius) herbu Leliwa. Znani byli przede wszystkim we Wschodniej Malopolsce.
KOŠCIUKIEWICZ (Kastiukavičius) herbu Odrowąž. Zamieszkiwali w po- wiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 18).
KOŠCIULEWICZ (Kastiulevičius) herbu Ostoja. Ich dobra rodovve znaj- dowaly się w powiecie upickim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
KOŠCIUSZKO (Kastiuška) herbu Pierzchala (Roch III). Jan Dworzecki- Bohdanowicz pisal o nich: „1542 Košciuszko Fedorowicz, sędzia i horodniczy kamieniecki, komisarz krolevvski. 1593 Andrzej Mikolajewicz Košciuszko
395


w powiecie upickim. 1605 Mikolaj w upickim. 1633 Janusz w brzeskim. 1659 Piotr Dyonizy, podczaszy ziemi brzeskiej”.
Jedna z pierwszych wzmianek o Košciuszkach znajduje się w lišcie wiel- kiego księcia Aleksandra z roku 1495, w ktorym wladca strofuje swego poborcę podatkow o tymže nazwisku za to, iž wymagat od obywateli więcej, niž ksiąžę ustalil, oraz zaleca, „ažeby nie wazyli się więcej od ludzi i žon ich wymagac nad ilošč postanowioną, nie grabili ich, lecz zostawili w spokoynošci, bo stacyi postanowionych jest dosyč” (Ignacy Danilowicz, Skarbiec diplomatow, Wilno 1862, t. II, s. 237). Reprezentanci rodu Kosciuszkow często odnotowywani byli w žrodlach pisanych juž na samym początku XVI wieku. Panowie Košciuszko- wie, posiadacze dužych majątkow na Grodzienszczyžnie, wzmiankowani są w grodziehskich księgach grodzkich z lat 1539-1542.
Konstanty, syn protoplasty rodu Kosciuszkow, Fedora, byl diakiem w wiel- koksiąžęcej kancelarii litewskiej Aleksandra Jagiellohczyka, a požniej za rzą- dow Zygmunta Starego zajmowat najpewniej jakieš stanowisko wyžszego szczebla w kancelarii tegož monarchy. Do naszych dni zachowal się dokument, z ktorego dowiadujemy się, že: „Zikhimont, Bozju milostiu korol polski, weliki kniaž litowski, ruski, kniaža pruskoje, žomojskie i innych” w roku 1509 daro- wal Konstantemu Fedorowiczowi, „diakowi naszemu”, wioskę Siechnowicze, položoną w powiecie kamienieckim w wojewodztwie brzesko-litewskim.
Za panowania Zygmunta Starego szlachectwo z polskim herbem zwanym Roch Trzeci z laski krolewskiej otrzymal Konstanty Fedorowicz, wlasciciel Siechnowicz. Potem ten majątek pozostal w rękach potomkow Fedora i Kon- stantego, stąd powstal rod Siechnowickich. Ale tylko niektorzy z tego rodu przyjęli nazwisko Siechnowiccy, ktorego uzywali przy roznego rodzaju uroczy- stošciach, większošč cztonkow rodu zaczęla nazywac się Košciuszkami. Nazwi- skiem tym podkrešlali, že są potomkami diaka Konstantego.
W przytoczonym dokumencie z czasow Zygmunta Starego zapisano: „Bil nam czolom diak nasz Kostiuszko Fedorowicz i prosil u nas sielca w kamenec- kom powiete (...) na imia Sechnowiczow”. Ten Kostiuszko, to Konstanty Fedorowicz, przodek Siechnowickich. Imię jego stalo się nazwiskiem potomkow w takiej niezmienionej formie, w jakiej zapisane zostalo w najstarszym dokumencie familijnym (AWAK, t. XVII, s. 241, 242, 293, 382).
18 kwietnia 1589 r. Mikolaj Košciuszko, szlachcic z powiatu brzeskiego. skaržyl się w magistracie Brzešcia, ze wykradziono mu z domu papiery warto- sciowe (ibidem, t. VI, s. 34-38). W 1612 roku kilku Kosciuszkow bvlo wsrod Polakow okupujących moskiewski Kreml. Panowie Kosciuszkowie (Adam. Aleksander, Bazyli, Jozef, Mikolaj, Jarosz, Chryzostom, Teodor) często są wy- mieniani w księgach grodzkich sluckich, pihskich, brzeskich w XVII stuleciu (AWAK, t. XVII, s. 255, 448, 496 i in.). Daniel Košciuszko w latach 1659-1665 pelnil funkcję starosty birzahskiego przy dworze Radziwillow {Biržų dvaro teismo knygos, Vilnius 1982, s. 447).
W zapisie z 16 maja 1665 roku w brzeskich księgach grodzkich odnotowa- no: „Pan Pawel Lasota to zeznal: žem w kramie kupowal proch, ališci Žydzi cišnione ze szkoly [synagogi] pytalem się, co to za tumult, albo halas? powie- dzieli: to panowie Kosciuszkowie Zydow biją (...). Dawid Floryan Tupalski to
396


powiedzial: ižem widzial tumuit ludzi niemaly, gdym się przeprawil przez Bug do miasta; pytalem się: co to za tumuit z golemi szablami przed szkolą žydow- ską? To powiedzieli: iž to Wespazyan Košciuszko wjechal do szkoly žydow- skiej na êîï³è y tam się z Žydami powadzili z tey okazyjey; a pan Chryzostom Košciuszko z panem Alexandrem Košciuszkiem, bratem swym, pobiegli, mó- wiąc, iž nam brata biją” (AWAK, t. V, s. 32-37).
Sprawa wylądowala w sądzie, okazalo się bowiem, že bracia Košciuszko- wie w starciu z Žydami jednego z nich (Hawszeja Aronowicza) „na šmierč za- bili”, drugiego (Lejbę Ickowicza) „zbili, zranili”, a calą resztę porozpędzali po calym Brzešciu (wspomagal ich w tym jeszcze zupelnie pijany pan Wojciech Irzykowicz). Wyrok zapadl w paždziemiku tegož 1655 roku i skazywal braci na šcięcie. Następnie wszakze doszlo do rewizji werdyktu, która wykazala, že i strona przeciwna nie byla bez winy we wznieceniu konfliktu. Skoñczylo się więc skazaniem jednego z Košciuszkow na banicję i bardzo wyšokim odszko- dowaniem pienięžnym na korzyšč wdowy po Aronowiczu.
W innym dokumencie z tego okresu czytamy: „Gdy posylali do Propojska do pana Krasiñskogo z listami w sprawie cerkownoj, szto stala sia szkoda, za rozkazaniem pana wojta dali Košciuszce na dorogu zolotych dwa i pol”. Jest to zapis z lutego 1691 roku w księgach buchalteryjnych Mohylewa. Jedną z in- strukcji szlachty brzeskiej w 1697 r. podpisalo jednoczešnie až 14 Košciusz- ków: Aleksander, Augustyn, Ambrožy, Pawel, Michal, Kazimierz, Jan, Adam, Józef, Hieronim, Stanislaw, Faustyn i inni (AWAK, t. IV, s. 240).
Jeden z przodków Tadeusza Košciuszki zapisal znaczny obszar gruntów na cerkiew unicką w 1718 roku: „Ja, Antoni Józef Janowicz Košciuszko Siechno- wicki, zostawszy naturalnym sukcessorem dóbr majętnošci Poprotna, w woje- wództwie brzeskim ležących, po zeszlym šwiętey pamięci imšč panų Janie Ko- šciuszku Siechnowickim, woyskim czerwonogrodzkim, dobrodzieju rodzicu moim, a chcąc in suo robore utrzymač fundusz zeszlego š. pamięci dobrodzieja rodzica mojego, naležący do cerkwi matiowskiey, aby naywiqksza chwala Boza w šwiątyniach Bogu w Tróycy Swiętey Jedynemu, Przenayšwiętszey Ðàïïó Marii Matki Božey, jako nayozdobnieyszym nabozeñstwem sere prawowier- nych cerkwie šwiętey, pod zwierzchnošcią y wladzą summi pontificis románete ecclesiae, cum fructu bonorum operum chrzešcijan zostających, y day Bože, aeterno praemio na dusze onych krwią naydrožszą Syna Božego odkupione, assequendo szcrzyta się y pomnažala, przeto ja, naturalny sukcessor, erigowaną de nova radice cerkiew (...) na gründe moim wlasnym dziedzieznym wieczy- stym” etc., etc. Zdania tego, gigantycznego, rozciągniętego na kilka stron ręko- pisu, nie sposób dalėj cytowac. Wynika wszak z niego, že Antoni Košciuszko scedowal na šwiątynię grunty ome, ląki, nieco lasu i przydal do tego na wieczne czasy jednego poddanego, by „nabozeñstwo w zaniedbaniu nie zostawalo” (AWAK, t. III, s. 138-141).
18 lutego 1721 roku Samuel Wilczyñski i jego žona (z domu Košciuszko) podali skargę do magistratu witebskiego na Dominika Košciuszkę i jego žonę (urodzoną Teodorowiczównq), že „obžalowani ichmč, nie došč na tym mając, že rožnych lat y miesięcy y dni rožne žalującym delatorom przykrošci, gwalty, boje, violeneye, pochwalki biciem y zabiciem czynili y popelniali, czyniąc na
397


konfuzję prawa pospolitego, na swawolnych y zuchwalych ludzi opisanego, anadto jeszcze, w roku ninieyszym 1721, mca Februari 16 dnia, (...) šmial y wažyl się wprzod u imci pana Michala Košciuszki, na krzcinach, w bliskim sąsiedztwie będącego, wprzod služącego chlopa obmowiwszy obžalowany imč od žalującego delatora, o ktörego gdy się žatujący upominal, obžalowany imč bič, zabijač žalującego [zacząl], nie pamiętając na bojažn Božą, srogošč prawa pospolitego y bliską koligacyą, gdzie zaledwie žycie swoje do domu uniosl.
A potem, obzalowany imč, nie ustając w swey dawney zawziętošci, dnia 17 miesiąca Februari, najechawszy na dwor y majętnošč žalujących, z parobkiem swym, Pietrokiem, pierwey wrota rąbal, na pojedynek, z dobytą szablą stojąc przed wrotoma przez godzin kilka, wyzywal; slowami uszczypliwemi, honorowi szla- checkiemu dotkliwemi, podlug swego upodobania dyfamowal, y gdyby ludzie natenczas postronni, sąsiedzi, na ten hatas nie przybyli, pewnie by, niespodzianych, dla ranney pory, o šmierč przyprawil. Z innych, ktorych, na zabicie godząc, obu- dzil, y z tego przestrachu žahijąca delatorka, pregnans będąca, choruje. Y tegož czasu srogo odpowiedz zabiciem na šmierč uczynili y daley czynič obzalowani ichrnc nie przestają” (Istoriko-juridiczeskije matieriafy izwleczionnyje iz aktowych knig gubemij witebskoj i mogilewskoj, t. XXVI, s. 403-404).
W 1727 r. Pawel Košciuszko Siechnowicki, pisarz grodzki wojewodztwa brzeskiego, i jego zona Cecyiia z Wrettöw Kosciuszkowa odnowili cerkiew sw. Mikolaja w swych dziedzicznych Siechnowiczach, nadając jednoczešnie kapla- nowi unickiemu Bazylemu Bielewiczowi plebanię z zabudowaniami, obszerne gruntą ome, sianožęci i lasy; zwalniali tež na przyszlošč parafię od wszelkich swiadczen i cięžarow na rzecz panstwa czy dziedzicow majątku. W dawnych aktach nazwisko Kosciuszkow zapisywane bylo często jako Košciesz oraz Ko- šciesza, co czyni bezpodstawnym twierdzenie o bialoruskim pochodzeniu tego rodu, poniewaz Koscieszowie (herbu Košciesza) byli domem o rdzennie pol- skim rodowodzie (AWAK, t. III, s. 159, 161-162).
Z tego rodu wywodzil się jeden z najslynniejszych Polaköw, Tadeusz Košciuszko. Niemiecki Meyers Enzyklopädisches Lexikon in 25 Bänden (Mannheim- Wien-Zürich, 1988, Band 14, s. 258) podaje: „Košciuszko Tadeusz Andrzej Bo- nawentura, ur. Mereczowszcz>rzna pod Nowogrodkiem [Wolyn] 4 lutego 1746 r., zm. Solothum 5 pazdziemika 1817 r., polski oficer i bojownik o wolnosc. Uczest- nik polnocnoamer\'kahskiej wojny o niepodleglošč (1775-3783), podczas ktorej awansowal na generala.
Od 1789 r. w takiejže szaržy w wojsku polskim, kierowal jako naczelnik pan- stwa powstaniem 1794 roku nazwanym jego imieniem, ktöre to powstanic bylo odpowiedzią na drugi rozdzial Polski, ulegl jednak 10 pazdziemika 1794 r. pod Warszawa przewadze rosyjsko- pruskiej i trafil do rosyjskiej niewoli. Po uwolnie- niu początkovvo mieszkal w USA, od 1798 r. we Francji, od 1815 w Szwajcarii. Jego talent dowodcy wojskowego i prawosc osobista, jak tež zaangazowanie w wysilki gospodarcze i spoleczne zapewnily mu w Polsce prawie legendamą czešč”.
W XIX wieku wielu Kosciuszkov^ mieszkato w gubemi kijowskiej. W 1864 roku byli więzieni, a następnie skazani na zeslanie syberyjskie Antoni, Karol i Stanislaw Košciuszkowie, szlachcice z tejže guberni (M. Micel, S pis powstah- cöw 1863 roku..., s. 63).
398


KOT (Katinas) herbu Pilawa. Znani w Koronie i Wielkim Ksiqstwie Li- tewskim.
KOTARSKI (Kotarskas) herbu Korczak, Pniejnia. Dziedziczyli dobra ziemskie w wojewodztwie wilehskim i brzesko-litewskim oraz na Žmudzi. Uzywali tytulu kniaziow. Początkowo mieli w ziemi žmudzkiej dobra Dyrwia- ny. 3 marca 1836 r. ich starožytną rodowitosc szlachecką potwierdzila heroldia wilehska (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1053, s. 46-48).
KOTASZEWICZ (Kataševičius) herbu Leliwa. Osiedleni byli na zie- miach bialoruskich.
KOTKIEWICZ (Katkevičius) herbu Lubicz. Naležaly do nich majątki na Wilehszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991).
KOTKOWSKI (Kotkauskas) herbu Ostoja. Trzymali folwark Szczytniki w Witebskiem i Miluny w Trockiem. W 1819 r. uznani zostali przez heroldią w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtg polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 84-87).

KOTLARZEWSKI (Kotliarevskis). Drobna szlachta na Podolu i Wolyniu. „Kotlarzewski Jan, na początku tego stulecia rozpocząt nową epokę poezji ruskiej; przethimaczyl Eneidą wierszem rymowanym, przez co wzbudzil niemaly zapal i nasladowanie” - pisal w svvym Herbarzu polskim Hipolit Stupnicki.
22 wrzesnia 1880 roku Eusygniusz Kotlarzewski, syn Szymona, uzyskal w Kijowie potwierdzenie praw dziedzicznego szlachectwa. Natomiast 8 sierpnia 1885 roku on i jego syn Michal zostali wpisani do trzeciej częšci ksiąg genealo- gicznych guberni kijowskiej. Ta decyzja zostala potwierdzona przez Senat Rzą- dzący w Petersburgu 6 listopada 1885 r. (Pahstwowe Archiwum Historyczne Obwodu Kijowskiego, f. 782, z. 2, nr 437, s. 175-176).
KOTLUBAJ (Kotlubajus) herbu Kot. Znani byli od wiekdw w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1799 r. wpisani zostali do ksiąg szlachty gubemi li- tewskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 12, s. 29).
KOTOWICZ (Kotovičius) herbu Korczak. Siedziby rodowe mieli na Wilehszczyznie i Žmudzi.
KOTOWSKI (Katauskas) herbu Lada, Pomian, Puchala, Trzaska. Praw- dopodobnie jedni - herbu Lada - wzigli nazwisko (okolo 1450) od dobr Koto- wo w ziemi wiskiej, inni - herbu Puchala - wywodzą się od Puchalskich, a nazwisko ich pochodzi od dobr Koty-Lutostah w ziemi lomžyhskiej.
Jan Kotowski, szlachcic, wojt lucki, wymieniany jest na lišcie szlachty wolyhskiej z roku 1528 (Russkaja lstoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1616). Inny Jan Kotowski w roku 1558 by! služebnikiem księžnej Beaty Ostrogskiej {Archiwum Sanguszkow, t. VI, s. 212). Maksym Kotowski, „dobry szlachcic”
399


zpowiatu slonimskiego, odnotowany zostal jako swiadek sądowy w 1603 r. (.AWAK, t. XVII, s. 193). Krystyna Kotowska w roku 1611 byla zoną Andrzeja Bielikowicza, sędziego oszmiañskiego (Monumentą Reformationis Polonicae et Lithuanicae, Wilno 1911, t. I, z. 1, s. 193). Wsród oddzialów polskich okupųją- cych w 1612 r. Moskwę byla tež „rota pana Kotowskiego petyhorska, koni 1281” (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. IV, s. 315).
Aleksander i Bohdan Horbaczewscy w lipcu 1646 roku byli swiadkami są- dowymi w sprawie napadu na majątek Adama Kotowskiego grupy Zydów aren- darzy (byl to jeden z wielu „najazdów” ¿ydowskich na polskie dwory szlachec- kie w tamtych czasach). „Jenerat Jego Królewskiej Mošci powiatu piñskiego” Jan Jawosz w następujący sposób referowal ten przypadek w księgach grodz- kich, akcentując szczególnie uskaržanie się chlopów poddanych na nieznošny ucisk ze strony arendarzy.
Wizja lokalna umozliwila poznanie szczególów tego procederu: „Gwaltami większemi w robotach uciąžają, dni panszczyzny nie patrząc, ale každego oso- bliwie od niedziele do niedziele pędzą, biją, grabią; piątkowe gwalty, co byly z dymu po jednemu, to po dwoje teraz; ynsze roboty pelcia bialoglowskie tę bez panszczyzny, nie mając na to žadnego pozwolenia narni robią; podaczki nie- zwyczayne po wielekroc wybierają; towarów, które nam Pan Bóg w domu dal mieč, jako chmiel, miód, z obory, tego nam kupcowie zabronili, obiecując sami plació, a kto by mial mimo rozkazanie onych przedač, winę lupią; a gdy sami co targiem wezmą, to na borg wszystko przepada, žadnemu nigdy wedlug ceny nie zaplacą y wszystko na borgach przepada.
A ñas zawsze gdzie sami chcą za mil trzydziesci y daley w drogę pędzą, do robot gdzie byšmy nie naleželi, gwaltem bijąc pędzą, jako do kamienia, do do- mów budowania, drzewa, dranic wozenia, czego my nigdy nie powinny (...). A teraz za naysciem Aszelowym y ynszych od jego naprowadzonych y w do- mach naszych trudnošci mamy osiedzič”. O to oraz o „spustoszenie sadów, polamanie szczepów” i zabicie jednego chlopa chcial się sądzič z Žydami aren- darzami pan Kotowski. Gdy zaš rząd wyslal z Pinską „jenerata”, czyli sędziego šledczego do Pniewa, Žyd Aszel wygnal go z majątku ze slowami: „A tobie co do tego, panie jenerale, jako trzymam to trzymam y dzieržeč jako swoje wlasne będę” (AWAK, t. XXVIII, s. 284-286).
W 1647 roku bracia Kazimierz, Konstanty i Mikolaj Kotowscy zapisani zo- stali w piiiskich księgach grodzkich jako „bohaterowie” skargi Zydówki Dory Jakubowicz, ošmielili się bowiem uwolnic ze šwiątynnego więzienia innego Žydą Zorocha Simchowicza, kíóry trafil do „tunny zydowskiej za nieuiszczenie dlugu” (ibidem, s. 333).
Elekcję króla Jana Kazimierza, reprezentując szlachtę Księstwa Žmudzkiego, podpisali m.in. Aleksander i Krzysztof Kotowscy (VL, t. IV, s. 104). W roku 1658 jeden z panów Kotowskich pelnil fiinkcje „skribenta skarbowego Jego Królewskiej Mošci” ziemi halickiej. Prawdopodobnie on tež byl w 1678 r. administratorėm cel tejže prowincji, i będąc na tym stanowisku, zabil niejakiego pana Korazyni. Sejmik halicki polecal 8 I 1683 roku w instrukcji día swych poslów na sejm walny, aby prosili króla o darowanie winy Michatowi Kotowskiemu (Akta z Archiwimi Ziem- skiego we Lwowie, Lwow 1931, t. XXIV, s. 140, 413,440,451).
40 0


Stanislaw Wierzbowski, starosta lęczycki, zapisal w Konnotacie wypadköw (Lipsk 1858, s. 118): „Annus 1663. Tego roku pojmali tych wszystkich, co zabili Gasiewskiego; to jest: Kotowskiego, Nowoszynskiego (pryncypala, co najpierwiej w piersi strzelil), Niewiarowskiego, i z nimi dziewięciu, ktorych do sądu w wipzie- niu trzymają. Na ukontentowanie wojska naznaczono komissyą we Lwowie”.
Kazimierz Kotowski, warszawski sgdzia ziemski, w 1661 r. byl rewizorem skarbu koronnego (VL, t. IV, s. 330). W jednyrn z dawnych dokumentow czy- tamy: „Konstanty Kotowski, marszalek powiatu mozyrskiego, substitut woysk Jego Krolewskiey Mošci W. X. L. Wszystkim in genere rycerstwu woysk JKM W, X. L., polskiego y eudzoziemskiego zaciągu, jezdnemu y pieszemu (...), chcę mieč y šerio upominam, aby się žaden nie wažyl w miešcie JKM pinskim y we wlosci naznaczoney po wydaniu postanowionego chleba, stanow-isk, noc- legöw, pokarmöw, odprawowac stacyi, ugod, podwod, grabiezow, wymagac zabiegöw y nayazdow czynič (...) pod restitutią szköd y surowym karaniem (...). Dat w Kobryniu, dnia 24 Juliy anno 1662. Konstanty Kotowski, marszalek mozyrski” (AWAK^A. XXXIV, s. 238-239). Tenže Konstanty Kotowski (1610- 1665), marszalek mozyrski, sybstytut związku wojsk litewskich, zginąl w wal- kach przeciwko naježdžcy moskiewskiemu.
Adam Kotowski, stolnik wyszogrodzki, wdelkorządca krakowski, wspo- mniany zostal m.in. w dekrecie kröla Jana III z 29 lipca 1680 r. (Prawa, przy- wileje i statuta miasta Krakowa, Krakow 1890, t. II, s. 521). Floryan Leo Kotowski, marszalek i posel powiatu mozyrskiego, oraz Piotr Karol Kotowski, starosta i posel tegoz powiatu, w 1696 r. podpisali akt warszawskiej konfedera- cji generalnej (VL, t. V, s. 416). Adam Kotowski okolo 1690 byl rowniez stol- nikiem wyszogrodzkim i župnikiem krakowskim (Akta sejmikowe wojewödztwa krakowskiego, t. V, s. 119). Florian Konstanty Kotowski, marszalek mozyrski, zapisany zostal wr księgach sądu braslawskiego w 1700 r. (CPAHL, F. DA, r. 1700, nr 46, s. 147-152). Hieronim Kotowski w roku 1718 byl podkomorzym mozyrskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1373, s. 6).
Wywöd familii urodzonego Kotowskiego herbu Pomian, sporządzony w Wilnie 8 grudnia 1798 r., informowal, že przodkowie tego rodu „zaszczyceni kleynotem szlachectwa, w powiecie branskim w parafii tykocinskiej w okolicy Kotąch posiadali majątki dziedziczne”. Walenty Kotowski przeniosl sie do Wielkiego Ksiesiwa Litewskiego i ozeniwszy się z Heleną Zasztowt6wną, štai się posiadaczem majętnošci Plawie w powiecie trockim. W 1790 jego syn Mar- cin Kotowski wraz z rodziną uznany zostal za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 33-34).
Wywöd familii urodzonych Kotowskich herbu Ogohczyk, uložony w VVilnie w 1819 roku, stwierdzal, iž: „familia urodzonych Kotowskich dawna i starožytna, od niepamiętnych czasöw [prerogatywami] stanowi szlacheckiemu wlasciwemi przez dziedziczenie majątkow ziemskich i sprawowanie urzędow zaszczycona, uzywala wszelkich swoböd temu stanowi przyzu^oitych. Z tey familii idący Jan Andrzejewicz Kotowski, mieczny pamawski, za protoplast^ wziety, będąc ziemia- ninem Jego Krolewskiey Mošci powiatu lidzkiego, mial z wlasnego nabycia majpt- nošč Mikolowskie zwaną w okolicy Milkiewiczach w wojewodztwie nowogrodz- kim ležącą” (CPAHL, f. 391, z. i, nr 1008, s. 161-162).
401


Heroldia wileriska w 1819 roku potwierdzila rodowitose szlachecką Wa- lentego, Marcina, Adama Jozefą i Ksawerego Kotowskich, zamieszkalych w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1468). Jedno z gniazd rodu Kotowskich w koncu XIX w. istnialo takže w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1571). Kotowscy byli spokrewnieni m.in. z Jalbrzykowskimi (.Materialy do biografu genealogii i heraldyki polskiej, Buenos Aires-Paryž 1974, t. VI, s. 210-211 in.).
W XIX wieku Kotowscy dzielili los zdecydowanej większošci rycerskich rodzin kresowych, naražając się na carskie represje. W 1864 roku Wiktor Ko- towski, 28-letni szlachcic z ziemi kijowskiej, zostal skazany na dziesięč lat cięžkich robot w twierdzach za udzial w powstaniu styezniowym (M. Micel, Spispowstancow 1863 roku..., s. 64).
Jedna z reprezentantek tego rodu, Alicja Maria Jadwiga Kotowska (1899- 1939), zostala w 1999 roku beatyfikowana przez Ojca Šwiętego Jana Pawla II jako męczennica za wiarę podezas II wojny swiatowej. Jej postač i zastugi wobec Košciola i bližnich przedstawiono następująco: „Jako profeska ukonczyla studia chemiczne. Wojna zastala ją jako dyrektorkę szkoly i przeložoną domu w Wejherowie. Ostrzežona o mającym nastąpič aresztowaniu, oswiadezyla, že nie može pozostawic siostr bez opieki. Zamordowana 11 listopada w Piašnicy. Papiež Pius XII do przeložonych Zgromadzenia o siostrze Alicji powiedzial: «Made męczennicę, to wielka chwala i pociecha dla Zgromadzenia. Czy može byč więk- sze szczęšcie, jak oddač žycie za wiarę, za Košciol, za Chrystusa Pana?»”.
KOTWICZ (Kotvičius) herbu Kotwicz. Stary rod wielkopolski dziedzi- czący najpierw majętnošč Staszow pod Poznaniem. Następnie przedstawiciele tej rodziny weszli w posiadanie licznych dobr w zachodniej Galicji, na Litwie i Žmudzi. W 1819 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodowitą i staro- žytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 109-112).
KOWACZ (Kovačius) herbu Wąž. Znani w catej Rzeczypospolitej, na Slowacji, w Niemczech i na Węgrzech.
KOWALEWSKI (Kavaliauskas). Drukowane žrodla heraldyczne zawie- rają dane o Kowalewskich herbu Doliwa, Dolęga, Godziemba, Jastrzębiec, Ju- nosza, Kolumna, Novvina, Odrowąž, Prus III, Radwan, Zaręba, Zukowski. He- raldyk P. Malachowski w Zbiorze nazwisk szlachty (Lublin 1805, s. 232) wy- mienial dziewięč rožnych rodzin polskich o nazwisku Kowalewski, pieczętujących się rožnymi herbami: Dolęga, Godziemba, Gryf, Junosza, Lada, Nowina, Prus III, Radwan, Zukowski.
W. Wittyg CNieznana szlachta polska i jej herby, Krakow 1908, s. 152) przytacza! dane o Kowalewskich herbu Kolumna i Odrowąž. S. Uruski (Rodzi- na. Herbarz szlachty polskiej, Warszawa 1910, t. VII, s. 341-345) podawat, že istnialo 11 rožnych rodzin o nazwisku Kowalewski, ktore pieczętowaty się ta- kimi herbami, jak: Doliwa (na Kowienszczyžnie), Dotęga (na Kijowszczyznie), Jastrzębiec (w Plockiem), Junosza (w ziemi ciechanowskiej), Lada (potnocne Mazowsze), Prus (Sieradzkie), Radwan (powiaty pilznehski i wilenski) itd.
4 02


A. Boniecki (Herbarz polski, t. XII, s. 6-13) takže rozrožnial kilka rodow szlacheckich o nazwisku Kowalewski: „Kowalewscy herbu Dolęga, wyszli pewnie z Kowalewa w powiecie szrenskim. Stanislaw Grad z tego Kowalewa otrzymal w 1397 r. od księcia Ziemowita Mazowieckiego prawo wybierania cla przy Szrensku. Stanislaw z Kowalewa 1470 w Plocku. Jan i Kasper Kowalew- sey, dziedzice częšci Dąbrowy i Kowalowa w szrenskim powiecie 1578 r.” Kowalewscy z tej linii spokrewnieni byli z Rosciszewskimi, Klokockimi, Sta- weckimi, Zahorowskimi. Od XVII w. Kowalewscy ei mieli tež majątki w powiecie owruckim i często poslowali z Kijowszczyzny na sejmy.
„Kowalewscy herbu Jastrzębiec, à wlasciwie Bolešcic, wyszli z Kowalewa w powiecie bielskim, wojewödztwie plockim. Wsi tego nazwiska bylo tam kilka (...). W 1465 r. dziedziczyli na Wityni Mikolaj Kowalewski, à 1483 r. Albert”. Spokrewnili się owi Kowalewscy m.in. z Lasockimi. Osiedleni byli w Polsce srodkowej i - mniej licznie - w zachodniej Galicji.
„Kowalewscy herbu Junosza z Kowalewic w ziemi zakroczymskiej. An- drzej z Kowalewic, starosta ciechanowski, 1480 r. Maciej z czesznika
zostal stolnikiem plockim 1555 r. Lukasz Kowalewski, dziedzic Kowalewic, 1576 r., à Stanislaw, dziedzic częšci Sokolowa, w powiecie warszawskim 1580 roku (...). Marcin, pisarz ziemski lomžynski 1641 r.” Ci Kowalewscy przez malzenstwa spokrewnieni byli z Nowodworskimi, Gorskimi, Boleckimi, Ma- ciejowskimi, Dlugolęckimi, Rožanskimi, Wolanskimi. dziedziczyli majątki w Polsce centralnej.
Kowalewscy herbu Lada wyszli prawdopodobnie z Kowalewa w ziemi lom- žyiiskiej, lecz od XVII w. trzymali juž Miszkienięta w powiecie oszmianskim. Kowalewscy herbu Nowina siedzieli początkowo w powiecie bieckim i przewaz- nie w tamtej okolicy pozostali. Kowalewscy herbu Prus III prawdopodobnie po- chodzili z Kowalewa w powiecie kaliskim, gdzie znani byli od XV w. Spokrewnieni byli z Komorowskimi, Izykowskimi, Pogorzelskimi. Po przeniesieniu się do Wielkiego Księstwa Litewskiego mieli m.in. posiadlošc Wojsznaryszki w powiecie oszmianskim i pisali się Szewerdykowiczami Kowalewskiemi.
Kowalewscy herbu Radwan pochodzili z powiatu pilznenskiego i byli od- notowywani w aktach krakowskich juž w latach 1386-1409. Spokrewnili się z Oziemblowskimi, Dembihskimi, Kotkowskimi, Ko^cinskimi, Przylęckimi, Lodzinskimi. Ich rodowe siedziby znajdowal się przede wszystkim w woje- wodztwie krakowskim. Byli jeszcze - bardzo nieliczni - Kowalewscy pieczę- tujący się herbem Odrowąž i Kolumna.
Tyle mial do powiedzenia o Kowalewskich Adam Boniecki. Zrodla archi- walne dostarczają wszakze jeszcze więcej informacji o tym potęžnym rodzie, poczynając juž od wieku XV. Johannes de Covale, nobilis, zanotowany zostal w jednym z dokumentöw archiwalnych, pochodzącym z 1420 roku, a wysta- wionym w Proszowicach (Archiwum Sanguszköw, t. II, s. 140). Johannes Co- walewsky trafil do ksiąg sądowych miasta Halicza w roku 1456.
Zofia Kowalewska, corka Andrzeja, w 1582 roku byla wlašcicielką dobr Humniszcze, Juszkowska, Murožnica i Blotnica w powiecie minskim (AWAK, t. XXXVI, s. 241). W styczniu 1609 r. niejaki pan Kowalewski z oddzialu li- sowczyköw trafil do niewoli moskiewskiej na ziemi nowogrodzkiej (Akty isto-
403


riczeskije, Petersburg 1841, t. II, s. 212). W spisie szlachty powiatu kcynskiego z 1621 roku (Genealogia, t. V, s. 144) znajdujemy nazwisko Wojciecha Kowa- lewskiego. W 1627 r. występowal jako swiadek w sądzie w Witebsku Piotr Kowalewski, tamtejszy szlachcic.
Jak wynika z danych archiwalnych, w roku 1630 Jan (syn Krzysztofa) i Zo- fia Kowalewscy, wlasciciele majątku Czemica w województwie witebskim, wydzierzawili swą posiadlosč Janowi Rydzewskiemu. W tymže roku Bazyli Hurko i zona jego Maryanna (z domu Kowalewska) sprzedali panu Stachow- skiemu siola Skuratowo, Zamierzyno i Romanowo, równiez w wojewodztwie witebskim. W 1635 ta Zofia Kowalewska i jej syn Jan sprzedali jeden ze swych majątkow, wies Suchodorowo-Poluczesie Lukaszowi Pohoskiemu, co po dwóch latach zarejestrowal w księgach ziemskich Maciej Granowski, ówczesny woje- woda witebski (Istoriko-juridiczeskije matierialy..., t. XXV, s. 339-340).
W witebskich księgach grodzkich zachowal się pisany cyrylicą (w języku, który najdokladnej možna by nazwac: starobialorusko-polskim) testament z 6 listopada 1641 roku Zofii, z domu Pogorzelskiej, žony zmarlego juž wczesniej Krzysztofa Kowalewskiego, która to niewiasta - swi adorna będąc tego, iž, na- wet w dobrym zdrowiu powinien czlowiek pamiętač o šmierci - zapisala swój majątek potomstwu, dzieląc go między syna swego Jana i córki: Maryannę, Rainę i Zofię. Jak wynika z testamentu, byla to rodzina albo prawoslawna, albo unicka, ješli chodzi o wyznanie, pod względem zaš etnicznym niewątpliwie polska (Istoriko-juridiczeskije matierialy..., t. XXI, s. 294-300).
Marcin Kowalewski, lomžynski pisarz ziemski, sekretarz królewski, w 1641 r. byl cztonkiem komisji do rozgraniczenia Księstwa Pruskiego i woje- wództwa mazowieckiego (VL, t. IV, s. 14). Ksiądz Józef Kowalewski byl w polowie XVII w. proboszczem košciola w Prenach na Žmudzi (Litwa i Rus, t. IV, z. 2, s. 108).
Witebskie akta ziemskie z 1641 roku wymieniają nazwiska Maryny Kowa- lewskiej i jej męža Wasyla Chocimskiego, wlascicieli pustoszy Litwinowskiej, Chocimla i innych dóbr ziemskich (Istoriko-juridiczeskije matierialy, t. XXVI, s. 432-433). Z roku 1659 zachowaly się natomiast wiadomosci o tym, že pod- czas najazdu moskiewskiego Stefan Kowalewski (wlasciciel Sachonowszczy- zny i Jakuszowszczyzny w województwie polockim) jako zdeklarowany wróg cara, a wiemy sluga króla polskiego wtrącony zostal do więzienia w Polocku, a następnie wywieziony až za Moskwę.
Korzystając z tej okazji, jedna z sąsiadek, Katarzyna Derengowska z synem swym Janem, najechala na koniach z saniami posiadlosč Kowalewskich i „nie nie zwažając na sieroetwo dzieci” zeslanca, „w jamach zbože rožne pobrawszy, pograbiwszy, do domu swego Lutowa, zawiežli”, nie pozostawiając srodków do žycia maloletnim sierotom. Bezwzględni sąsiedzi zniszczyli przy tym dwór, rozpędzili službę i dziatki wygnali na mróz, które tež nie wiadomo gdzie prze- padly (ibidem, s. 479-480).
Adam Kowalewski od szlachty ziemi zakroczymskiej w 1648 r. podpisal akt elekcji króla Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 110). To samo uczynil Martinus Kowalewski, notarius terrae lomzensis, oraz z tejze ziemi Petrus Ignatius Kowalewski; jak tež z ziemi nurskiej Piotr Kowalewski. Andrzej Kowalewski
404


9 XII 1651 zložyl podpis pod uchwaią zjazdu szlachty wojewödztwa krakow- skiego „w domu pozostalej” podczas pospolitego ruszenia. Aleksander Kowa- lewski w 1654 r. walczyl w obronie Smolenską przed agresją Moskwy.
Mikulajko Kowalewski, „szlachcic lackiej wiary”, trafil do niewoli mo- skiewskiej napadnięty w wlasnej wsi Petryha w powiecie mohylewskim przez Polaköw zdrajcow, ktörzy przeszli na službę rosyjską z dowodcą swym Kon- stantym Poklonskim (Akty otnosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. XIV, s. 217). W sierpniu 1654 roku tenže Lach Mikulajko vėl Michajlo Kowalewski wymieniany j ėst dwukrotnie w lišcie cara Aleksego Michajlowicza, jako ten, ktory nie chcial ani wiary zmieniač, ani przysięgač na wiemosc Mo- skwie (ibidem, s. 219-222).
W 1657 roku esaul Iwan [Jan] Kowalewski služyl w wojsku zaporoskim, uczestniczyl tež w probie ponownego poddania wojsk zaporoskich krölowi polskiemu. Pisarz Chmielnickiego Iwan Wyhowskoj skaržyl się moskiewskim wyslannikom, že Kowalewski ciągle coš knuje i przeszkadza jego wysilkom, mającym na celu dalszą integrację z Rosją (ibidem, t. III, s. 584). Kowalewski, poslaniec Iwana Wyhowskiego, w grudniu 1658 r. pertraktowal z hetmanem koronnym Stanislawem ze Zlotego Potoku Potockim oraz z krolem polskim
0 poparciu Korony dla Ukrainy w jej wojnie z Moskwą. Oczywiscie, na posla w tak waznej sprawie wyznaczono czlowieka doskonale wlaaającego językiem polskim, gdyž w dyplomacji niekiedy jedno slowo decydowac može î losach calych narodöw. W koncu zaröwno Kowalewski ~ jako posel ze strony kozac- kiej i Beniowski - ze strony polskiej, doprowadzili do zawarcia sojuszu polsko- kozackiego i do wyslania na pomoc Ukrainie kilka pulkow piechoty i jazdy (okolo 6000 žolnierzy), wsröd ktörych byly tež oddzialy zložone z 300 Wolo- chöw pod kierownictwem pulkownika Ružczycza [Ruszczyca] (ibidem, t. XV, s. 303-304).
W czerwcu 1659 roku kröl polski Jan Kazimierz na podstawie uchwal sej- mowych nobilitowal, nadając im zarazem szlacheckie herby, grupę wojsko- wych, služących przedtem w oddzialach wojska zaporoskiego. Byl wsröd nich „urodzony” pan Jan Kowalewski, najprawdopodobniej przedstawiciel siermięž- nej, nieherbowej szlachty polskiej. Oto fragment przywileju krölewskiego: „Chotiaczy ludiej rycerskich laskoju naszoju jako najbarziej do uslugi naszoj
1 Reczy Pospolitoj zaochotiti, à majuczy w dielach rycerskich zaleconoje do- znanie urodzonoho Jana Kowalewskoho, Harasyma i bratow jeho Kaplonskich, Iwana Bohatyrowicza, Jana i Teodora Czekalowskich, Jana Rudnickoho, Haw- ryla Lisowca, Klima Sokolowskoho, Dymitra Soloninki, nadališmy im klejnot szlachectwa polskoho, jako o tom prywilei, každomu z nich z osobna wydany, szyrej w siebie specyfikujut, kotoryje to prywilei powahoju sejmu niniesznieho wo wsiom cale aprobujem i prywilej Kowalewskomu na Skwiru i Romanowku dany utwierzdajem” (ibidem, t. IV, s. 217).
Rok wczesniej wspomniany Jan Kowalewski poslowal razem z Janem Bi- niewskim, Kazimierzem Jewlaszewskim i Pawlem Ciecierą (ten ostatni byl bo- daj „komisarzein” przy poslach polskiego pochodzenia, jedynym Rusinem) - jako znający język polski - do kröla Jana Kazimierza, przywožąc ofertę unii Ukrainy z Polską i utworzenia sfederowanego z naszym krajem Wielkiego
405


Księstwa Ruskiego, co tež zostalo - aczkolwiek nieco za požno - zrealizowane (ibidem, s. 165 i n.).
W jednej z „protestacji” z 1663 roku, dotyczącej bratobojczych walk mię- dzy mieszkancami wojewödztwa mscislawskiego wspomniany zostal „pan Adam Kowalewski, stuga pana Mikolaja Zapolskiego’'. Obaj okrešlani są jako naležący do „szlachty uczciwej”, obok Jana Walachowskiego, Mikolaja Bycz- kowskiego, Stanislawa Niewiadomskiego, Daniela Zukowskiego, Teodora Wa- silewskiego, Aleksandra Prokopowicza, Jana i Samuela Galkowskich, Stefana Gižyckiego.
Stanislaw Kazimierz Kowalewski, lowczy wojewödztwa kijowskiego, jako pose! podpisal w 1668 r. uchwalę warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t. IV, s. 499). 31 paždziemika 1669 roku odbylo się w Andruszowie na Ukrainie spotkanie poslöw rosyjskich i polskich dla omowienia niezalatwionych spraw granicznych i dyplomatycznych i w celu „uciszenia wojny”, ktöra trwala juž od lat. Stronę rosyjską reprezentowali na tym spotkaniu m.in. stynny bojar A. Or- dyn-Naszczokin, „diak Iwan Sawinow syn Gorochow”, a polską Jan Gninski, wojewoda chelminski, „Mikolaj z Tiechanowca Tiechanowiecki” - jak podają öwczesne zrodla moskiewskie - wojewoda i starosta mscislawski; Cyprian Pawel Brzostowski, referendarz i pisarz Wielkiego Księstwa Litewskiego, Mar- cjan z Kozielska Oginski, krajczy Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Stanislaw Kazimierz Kowalewski, lowczy wojewödstwa kijowskiego, komisarz krö- lewski i Rzeczypospolitej (ibidem, t. IX, s. 89, 92, 95, 98). We wrzesniu 1671 roku skaržyl się hetman zaporoski Piotr Doroszenko na Kowalewskiego, slugę księcia hetmana polnego koronnego, že „z polową wojska ponad Bohem do Lachöw odeszli” (ibidem, s. 454).
Krzysztof Kowalewski, posel polski do Moskwy, w lipcu 1672 roku spo- wodowal dose powazny konflikt dyplomatyczny. Przemawiając do cara Alek- sego Michajlowicza podezas audieneji, na ktörej obeeni byli liczni dygnitarze moskiewscy, nie nazwal wladcy rosyjskiego wielkim księciem kijowskim, czer- nihowskim, smolenskim i in., natomiast wszystkie te tytuly wymienit, wspomi- nając monarchę polskiego. A przeciež na mocy „wiecznego” pokoju zawartego w Andruszowie tytuly te naležaly się carowi, bo Rosja zagamęla wowczas dužo terenöw, będących ongiš wlasnošcią Rzeczypospolitej.
Car powolal specjalną komisję do zbadania sprawy nazajutrz po tym wyda- rzeniu, a Kowalewski, ktöry - będąc od wielu lat na službie krölewskiej - przeciež z pewnošcią swiadomie się „przejęzyczyl”, slusznie potem wziąl catą „wi- nę” na siebie, gdy car koniecznie chciat dociec, czy instrukeje z Warszawy na- kazywaly poslowi obražač go przez pomijanie naležytych tytulöw, czy nie. Nietrudno zauwažyč, že slowo dyplomaty moglo tu spowodowac wznowienie dzialah wojennych między Polską i Litwą a Rosją (ibidem, t. XI, s. 9, 10). W następnym roku Krzysztof Kowalewski poslowa! do Siczy Zaporoskiej w celu sklonienia Kozaköw do pozostania w sojuszu z Polską, o czym swiadezy ow- czesna carska poczta dyplomatyczna (ibidem, s. 283-288, 365).
Andrzej z Kowalewicz Kowalewski, podstoli plocki, w 1674 r. podpisal akt warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t. V, s. 131). W 1676 r. putkownik kalnicki Hawrylo (Gabriel) Kowalewski byl rezydentem wywiadu hetmana
4 06


Doroszenki w Turcji (Akty otnosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. XII, s. 433). Jak siq jednak okazalo, byl to oficer, ktory zle patrzyl na rzucanie si$ swego przelozonego raz w objqcia Moskwy, raz Turcji, to znow Tatarow czy Rzeczypospolitej. Co gorsza, wygadal siQ z tym po pijanemu (wracaj^c po wy- konaniu zadania) rodakowi Tomaszowi Nowickiemu, ten zas okazal si$ agentem Moskwy i doniosl o slowach Kowalewskiego swyin mocodawcom (ibidem, s. 529).
W roku 1690 prezbiterem syrzowskiego (kolo Brzescia) kosciola unickiego byl Jan Kowalewski (AWAK, t. III, s. 265). Jakub, Jan, Adam, Walenty Kowa- lewscy podpisali w 1697 r. od szlachty ziemi dobrzynskiej sufragi^ krola Augusta II (VL, t. V, s. 434-435). To samo uczynil Szymon Kowalewski od woje- wodztwa trockiego. Kazimierz Kowalewski podpisal z innymi braci^ szlachty instrukcjQ dia delegacji na sejm warszawski udaj^cej si$ z Grodna 13 grudnia 1712 r. (AWAK, t. VII, s. 251).
W roku 1713 do ksi^g grodzkich grodzienskich wpisano nast^puj^cy list: „August Wtory, z Bozey laski krol polski etc. Urodzonemu Hrehoremu Joze- phowi Kotowiczowi, lowczemu wielkiemu Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego, staroscie naszemu grodzienskiemu, wiemie nam milemu, taskq naszq. krolew- sk^. Urodzony wiemie nam mily! Doniesiono jest nam przez panow rad y urz^dnikow ymieniem urodzonego Kazimierza Kowalewskiego, horodniczego naszego zamkowego grodzienskiego, zalosna supplika, iz wiemosc twoja za- wzi^wszy jakow^s wasn przeciwko pomienionemu supplikantowi, violando przywileja nayjasnieyszych antecessorow naszych y nasze, urodzonym horod- niczym grodzienskim nadawane y nadane ab antiquo zwyczaje, nie tylko tar- gowego urodzonym horodniczym zamkowym od warzywa y naczynia szklan- nego y glinianego, przynosnego y przywoznego nalez^cego, wybierac sam urodzonemu Kowalewskiemu zabraniaj^c y wybierania zabraniac ludziom swoim rozkazuj^c do s^du fiskalnego powiatu grodzienskiego, do ktorego ta sprawa nie nalezala evocatione intentowawszy acti^ tam, gdy in competentiam fori uznano y do nalezytego s^du spraw^ odeslano (...), nie tylko prosecutiey praw- ney ad competentes tey sprawie forum nie uczyniles y nie czynisz, lecz owszem in maiorem convulsionem przywilejow naszych wybierania targowego urodzonemu horodniczemu zamkowemu y jego substitutom zabroniles (...). A co wiqksza, na zdrowie i zycie pomienionego urodzonego Kowalewskiego po- chwalki, machinacye ustawiczne czynisz, brac, bic, zabijac samego y ludzi jego rozkazujesz y na fortunie wszelkiemi sposobami szkodzic usiluiesz (...).
My tedy, krol, do pomienioney suppliki laskawie siq skloniwszy, nie tylko przywileja nayjasnieyszych antecessorow naszych, y nasze, y dawne do tego zwyczaje chc<|c in suo zachowac esse, lecz tym bardziey prospiciendo bezpie- czehstwa, zdrowia y fortuny urodzonego Kowalewskiego, tym listem naszym upominalnym oraz zarQcznym wiernosci twojey intimujemy, abys wiemosc twoja przywilejow naszych nie namszaj^c, praepeditiey w wybieraniu targowego urodzonemu Kowalewskiemu oraz na zdrowie y zycie jego y ludzi jego zad- nych machinacyi nie czynil y czynic nie kazal, lecz jezeli jakie wiemosc twoja masz praetensye y praetext in foro competenti rozprawil si$ (...). Ktory to list nasz upominalny y zarqczny rqkq nasz^ podpisawszy, piecz^ci^. Wielkiego Xiq-
407


stwa Litewskiego utwierdzic rozkazališmy. Dan w Warszawie dnia 7 marca roku Panskiego 1713, panowania naszego szesnastego roku” AW AK, t. VII,
s. 153-154, 160-161). Mūšiai tež potęžny Kotowicz wplacic do skarbu 5 tysięcy kop groszy litewskich i tylež oddac K. Kowalewskiemu jako odszkodowanie.
W 1716 roku w Mohylewie mieszkal chorąžy (zwany Žolnierzem) Kowa- lewski, wymieniany w księgach magistratu kilkadziesiąt razy CIstoriko- juridiczeskije matierialy..., t. XXVII, s. 16, 46-63). Najprawdopodobniej byl to žolnierz o charakterze nader towarzyskim, gdyž czynione dlan zakupy to naj- częšciej wodka, wino i piwo, przy tym w ilošciach, ktorych nawet najdzielniej- szy wojak bez pomocy czlonkow magistratu mohylewskiego spožyč by nie potrafil. W ciągu kilku miesięcy stalą pozycję w wydatkach miasta Jego Kro- lewskiej Mošci byty: „wodki dla Kowalewskiego”, ,,dla Kowalewskiego wod- ki”, „Kowalewskiemu wodki”, „wodki Kowalewskiemu”, czyli wariacje dose monotonne.
W 1720 r. Bartlomiej Kowalewski byl burmistrzem Lubomli. 26 lutego 1722 roku do magistratu mohylewskiego wplynęla skarga piekarzy miejskich na ludzi, „ktorzy nie są wpisani w cechu naszym, ktorzy pokątnie piekąc bialy chleb, po rožnych mieyscach pokątnych, po domach ludzkich, nawet y publicz- nie w rynku y w kabaku przedają, w miešeie y przedmiešciach chodząc, oba- rzanki y inny chleb bialy przedają, nie będąc naležnemi y wpisanemi w cechu naszym, na uymę y uszczerbek prawa, porządku y przywilejow od nayjašniey- szyeh krolow ichmciow nadanych”. Wsrod kilku osob nielegalnie zarabiających w ten sposob na zycie wymieniona zostala i zbiedniala wdowa szlachecka Anna Kowalewska, „bywsza chorąžyna mieyska”. W lutym 1728 r. w miasteezku Przerosl w powiecie grodzienskim - jak wynika z akt grodzkich - mieszkalo dwoch szlachcicow o nazwisku Kowalewski: Franciszek i Aleksander (AWAK.
t. VII, s. 440,441).
W roku 1740, 9 listopada, w mohylewskim sądzie miejskim odbyla siq roz- prawa sądowa o znieslawienie szlachcica Franca Kowalewskiego. Oto owcze- sny „stenogram”: „Wyznania zloczyncow: Na urzędzie Jego Krolewskiey Mošci mieyskim mohylewskim, tego roku na sprawach zasiadającym, stanąwsz\ oblieznie Alexander lllinicz, rodem z Mscislawia, zięč Marka, melnika z niz- szyeh mlynow wlosci Polnykowskiey, y Jozef Maciejow, rodem z samego miasta Witebska, do izby sądowey przyprowadzeni, zeznanie swe dobrowolne do akt mieyskich mohylewskich temi stowy uezynili, n co my, zeznawający, na- wiedlismy byli napaše y oppresyą na pana Franciszka Kowalewskiego o pokra- dzione rzeczy przez nas y przy nas innych ludzi niejakowychsci będącvch. u Onisima stolarza, jurysdykanta zamku Jego Krolewskiey Viešei mohylewskiego, za Dębrowną mieszkającego.
A že to przez nieostrožnošč naszą uczynilišmy y niewinnego czlowieka. pana Kowalewskiego, obwinilismy byli y w niego wklipalismy się; za czyrr. onego, jako niewinnego czlowieka, pana Kowalewskiego, od tego naszego uda- nia oczyszczamy, uwainiamy i jako niewinnego, w tym zlym excessie nie będą- cego w spolec-znošci naszey, reputacyą dobrą onemu przywracamy, a sami z_ nasze zle uezynkt pokutowac powinni będziemy, y do tego wyznania ręce nasze podpisujemy krzyžykami, do akt mieyskich mohylewskich jest zapisane. Ir.
408


praesentia jegomošci pana Karola Trockiewicza, ex brachio wielmoznego imč pana Smietanki, viceadministratora zamku mohylewskiego, do tego zeznania, dla przeshichania, ordynowanego” {Istoriko-juridiczeskije matieriaty..., t. XIV, s. 271-272).
Na Litwie historycznej Kowalewscy osiedleni byli we wszystkich doslow- nie powiatach. Uzywali rozmaitych herböw, chociaž wydaje šią, že wszyscy byli z e sobą spokrewnieni i stanowili jeden licznie rozmnožony i szeroko roz- galąziony dom. Drzewo genealogiczne rodu Kowalewskich, zatwierdzone przez heroldię wilenską w 1827 roku, przedstawialo siedem pokolen tego rodu. Za- dziwiac može niezwykla plodnošč Kowalewskich, szczegölnie ješli chodzi
0 dzieci plci męskiej, ktörych w tych siedmiu pokoleniach bylo až 99 (CPAHL, f. 391, z. l,nr 1775a, s. 51).
Kowalewscy mieszkali więc m.in. w powiecie braslawskim, dokąd przenie- šli się z wojewödztwa potockiego. Inni znow posiadali Posolcze w pobližu So- lecznik, kolejni mieli dobra w okolicach Drui, w Wilnie, w Poddubinkach kolo Orszy, w powiatach: nowogrödzkim, dyneburskim, zawilejskim, kowienskim, trockim, wilenskim, rosienskim, oszmianskim, lidzkim. Jedna z galęzi rodu Kowalewskich herbu Jastrzębiec dziedziczyla wies Kowaliszki w powiecie kowienskim w Księstwie Žmudzkim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1852, s. 27-28). Inna galąž osiedlona byla w Korliszkach i Prunkulach w powiecie wilkomier- skim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1852, s. 76). Kowalewscy herbu Lada posiadali zaš Wojtkajcie w powiecie szadowskim w tymže Księstwie (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1852, s. 63-64).
Jedno z odgalęzien rodu Kowalewskich zapušcilo korzenie w siole Kocze- rycze w powiecie bobrujskim. Ich szlacheckošč potwierdzono w roku 1887 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1519). Kowalewscy dose licznie występowali w powiecie dzisnienskim, gdzie się spokrewnili z Tomaszewskimi, Žukami, Szawel- skimi, Hatowskimi, Szadziewskimi, Szymanowskimi, Stolyhwami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117, I). Większošč Kowalewskich uzywala herböw Junosza
1 Dolęga. Wszyscy byli rodowitą szlachtą polską (obszeme informaeje zawiera teka o Kowalewskich w CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1474).
Jakub Kowalewski byl starszym cechu mieczniköw wilehskich w roku 1751 (AWAK, t. X, s. 205). 4 paždziemika 1765 roku do pospolitego ruszenia obywateli powiatu grodzienskiego między innymi stanąl ,jegomošč pan To- masz Kowalewski na koniu gniadym, z karabinem, szablą y pistoletem” {ibidem, t. VII, s. 397). Antoni, Filip Jakub, Kajetan i inni Kowalewscy podpisali w 1764 r. w Warszawie elekeję ostatniego kröla polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 118).
Inwentarz starostwa grodowego dyneburskiego w Xiqstwie Inßantskim sy- tuowanego z roku 1765 wsrod pięciu mieszkahcöw okręgu Bojarskiego wlosci Starozamskiej wymienial dwoch ziemian, szlachcicöw Samuela Pawlowicza i Jakuba Kowalewskiego {Istoriko-juridiczeskije matieriaty..., t. XXXI, s. 40). Takže we wlosci Grawerskiej (okręg Budröw) zarejestrowano wöwezas Jerzego Kowalewskiego (ibidem, s. 62).
Instrukcja poslom na sejm grodzienski dana z sejmiku odprawionego w Lipnie dnia 3 listopada 1678 roku m.in. w paragrafie 18 zawiera następujące
409


wskazówki: „Godne talenta virtutes et qualitates pana Hieronima Kowalew- skiego, chehnihskiego regentą kancelarii, cale sejmiku naszego zgromadzenie tak godne byc uwaza i sądzi, iže Ichmošciom panom poslom injungit, aby arty- kut na przeszly sejm w przeszlej instrukcyi za tyrnže panem regentem Kowa- lewskim z ziemi naszej [dobrzynskiej] napisany serio promovvali, aby do klej- notu szlachectwa polskiego byl przypuszczony; ježeliby tego ten kawaler otrzymac nie mògi, aby na žadne nobilitowanie nie pozwalali” {Lauda sejmików ziemi dobrzynskiej, Kraków 1887, s. 127).
Jeden z Kowalewskich (ze wsi Brodo wo) naležal do nowej administracji, stworzonej na Minszczyznie przez Polaków na terenach oczyszczonych przez oddzialy Napoleona od wojsk carskich (AWAK, t. XXXVII, s. 209). W pierw- szym tomie Aktów i dokumentów wilenskiego, kowienskiego i grodzienskiego genera-gubernskiego zarządu... (Wilno 1912) znajduje się informacja (s. 225), že 29 grudnia 1812 roku aresztowany w Kownie zostal „polskiej shižby porucz- nik Józef Kowalewski - za rozpowszechnianie próznych poglosek wsród miej- scowych obywateli posadzony na rozkaz generata kawalerii grafa Platowa”. „Wina” oficera polegala najpewniej na podtrzymywaniu nadziei, že nie wszyst- ko jeszcze stracone, chociaž wojska rosyjskie szybko posuwaly się na zachód.
W 1820 roku wladze carskie zakwestionowaly szlacheckošč Kowalewskich (wlascicieli majątku Miszkinent). Powodem takiej decyzji byl brak do- wodów nadania przedstawicielom tej rodziny królewskich przywilejów. Ma- rynarz Tomasz Kowalewski nie mògi z tego powodu awansowac službowo (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1694, s. 146-147). Julian Kowalewski w roku szkol- nym 1822/23 byl nauczycielem fizyki i matematyki oraz zastępcą nauczyciela języka rosyjskiego w międzyborskiej szkole powiatowej (CPAHL, f. 721. z. 1, nr 26, s. 19).
Mieszkająca w Wilnie szlachcianka Dorota Kowalewska w maju 1840 roku zaskaržyta w urzędzie generala-gubematora wilenskiego księdza Tadeusza Romanowskiego za to, iž nie chciat zwrócic jej 400 rubli srebrem, požyczonych ongiš przez tego kaplana od jej brata Kazimierza, siedzącego w więzieniu w Wilnie (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 275). Zamieszkaly w Antonopolu w powiecie oszmiahskim Wincenty Kowalewski, syn Jozefą, w 1843 r. zwrócil się do heroldu wilehskiej o potwierdzenie szlachectwa; zaznaczal, že dziedziczną ich posiadlo- šcią byl majątek Miszkinaty (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1628, s. 19-20).
Maciej i Eleonora Kowalewscy z powiatu wilenskiego z miasteczka Lawn w 1840 roku zaskaržyli do sądu ziemianina Gorskiego, który wypędzit ich z arendowanego przez nich majątku Nieczahce, zabral ich mienie na sumę po- nad 628 rubli, a nawet nieprawnie kazal zabrač na rekrutą j ėdy nego syna Ka- spra, którego przez pięč tygodni trzymal zakutego w kajdany. Aby rodzice nie mogli zaskaržyč w urzędzie jego postępowania, kazal i ich uwięzič w swym majątku Poszyrwincie. Trzymal ich w niewoli przez kilkanašcie tygodni. a przed uwolnieniem pobil cięžko, przez co dlugo chorowali, zanim wreszcie mogli udač się do Wilna do urzędu generala-gubematora.
Postępowanie Gorskiego bylo tym bardziej nieprawne, že Maciej Kowalewski byl szlachcicem, a do wojska miai išc nie jego syn, lecz syn kowala z majątku Poszyrwincie. Poniewaž jednak fortuna Kowalewskich nie mogia sie
4 10


rovvnač z bogactwem Gorskiego, sprawa šlimaczyla się jeszcze w 1850 roku po sądach, a sprawiedliwošci dobijala się juž tylko sama wdowa po zmarlym panų Macieju, mieszkająca wowczas we wsi Okamiance (CPAHL, f. 378, z. 1840).
Lista zamieszkalych w guberni witebskiej urzędnikow wyznania rzymsko- katolickiego, zvvolnionych ze sluzby po 1863 r. zawiera dane dotyczące rowniež przedstawicieli rodu Kowalewskich. Owi kontestatorzy carskich porządkovv to m.in. „w povviecie witebskim radca tytularny Aleksander syn Wincentego Ko- \valewski. Ma majątek. Oraz inny radca tytularny Wincenty Kowalewski (...), w Polocku, byly polocki lekarz miejski Floryan Kowalewski”.
Wincenty Kowalewski, szlachcic posiadający majątek w parafii stulgiewskiej w powiecie rosienskim, od stycznia 1865 roku znajdowa! się pod tajnym nadzo- rem policji ze względow politycznych (CPAHL, f. 378, z. 1868, nr 228, s. 176). Kazimierz Kowalewski, wlašciciel majątku Popiele w powiecie nowoaleksan- drowskim, od 1865 rowniež znajdowat się pod nadzorem policji (CPAHL, f. 378, z. 1868, nr 228, s. 97). Podobni lekarz Floryan Kowalewski z powiatu polockiego w latach 1863-1868 znajdowal się pod tajnym nadzorem policji ze względu na polityczną nieprawomyšlnošč (CPAHL, f. 378, z. 6, nr 64).
10 marca 1804 roku heroldia wilenska potvvierdzila rodowitošč YVincentego i Dawida Kowalewskich, szlachcicow z powiatu trockiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 859, s. 40). Wywod familii urodzonych Ko\valewskich herbu tada z 1808 roku podawal: „ Starožytna szlachecka familia urodzonych Kowalewskich, będąc od najdavvniejszych wiekow zaszczycona prerogatywami stanowi szlacheckiemu nadanemi, posiadala tak w Kr61estwie Korony Polskiej, jak tež w Wielkim Xię- stwie Lite\vskim, rozmaite dobra ziemskie, nie mniej zaszczyconą byla wielu znakomitemi w ojczyžnie urzędami. Z ktorej to familii najpožniejsi potomkowie Marcin i Jan Kowalewscy, bracia między sobą rodzeni, byli possessorami dzie- dzicznego majątku Miszkinięta zvvanego, w powiecie oszmianskim ležącego, jak prawo urzędowne na tęž majętnošč pod rokiem 1665 Juli 15 od Marcina i Jana Kowalewskich bratov/ej swej wydane przekonywa”. Skoro mieli bracia Kowalewscy bratową, musieli więc mieč i brata, ktorego imienia wszelako do- kument archiwalny nie wymienia.
Dalėj czytamy natomiast, že „Marcin Kowalewski, wszedlszy w szlubny związek, wydal na šwiat syna Jozefą, jak metryka chrzestna z košciota parafial- nego ilinskiego pod datą roku 1710, miesiąca marca 8, temuž Jozefowi Kowa- lewskiemu wydana i služąca, upewnia”. Kolejnymi potomkami byli Michal i Marcin; požniej Jan i Antoni, ktorych w 1808 roku Deputacja Wywodowa w Wilnie uznala za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” i wpisala do klasy pierwszej ksiąg szlacheckich guberni litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 186-187).
Wywod familii urodzonych Kowalewskich herbu tada z 8 maja 1808 r. po- dawal, že rodzina ta posiadala majętnošč Miszkinięta. Na podsiawie zgroma- dzonvch dowodow uznano Leoną, Tomasza, Jana, Antoniego, Joachimą, Igna- cego, Jozefą, Justyna i innych Kowalewskich za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 241-242). Takže przedstawiciele innej galęzi tegož rodu (Michal, Kazimierz, Maciej, Jozef, Szymon, Jerzy, Krzysztof, Franciszek, Antoni i inni) ogtoszeni zostali 15 czenvca 1808 r. przez Deputację
411


Wywodową Wilenską rodowitą i starožytną szlachtą polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 243-244).
Požniejszy Wywöd familii urodzonych Kowalewskich herbu tada, sporzą- dzony w Wilnie 28 VIII 1820 roku, informowat: „Familia urodzonych Kowalewskich dawna y starožytna od niepamiętnych czasöw szczycila się dostoyno- šcią szlachectwa, ktorey przodkowie przez przychylnošč ku tronowi panujących monarchöw znakomite pelnili tak cywilne, jak woyskowe, urzędy, a gdy wielo- liczne w kraju polskim rewolucye, a stąd wynikle požogi, rabunki, napady nie- przyjacielskie i tym podobne wieloliczne wypadki, ktöre są przyczyną, že ukrytego w glębokiey starožytnošci cieniach domu tego pochodzenia odkryč nie jest podobnem” (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 365).
W 1827 roku sporządzone zostalo dwupienne drzewo genealogiczne rodzi- ny Kowalewskich. Protoplastą jednej z linii byl Teodor Kowalewski Szewardy- kowicz, ojciec Zachary asza i Antoniego, dziad Cypriana, Bazylego, Andrzej a i Aleksandra; po ktorych nastąpili: Jan, Symon, Aleksander, Dominik, Jerzy, Maciej, Jözef, Wincenty. Kolejne pokolenie tej galęzi jest nader liczne, widzi- my tu takie imiona, jak: Michat, Jakub, Ignacy, Tadeusz, Jözef, Stanislaw, Dominik, Tomasz, Karol, Symon, Dominik, Jan, Stanislaw, Jan, Pawel, Michal, Pawel, Stefan, Jözef. Następna fala jest jeszcze potęžniejsza: Mikolaj, Antoni Dominik, Antoni Ignacy, Donat Jan, Felicjan, Michal (ojciec Aleksandra i Jozefą, Jözef (ojciec Ignacego), Michal, Augustyn, Franciszek, Onufry, Dyonizy, Antoni, Stanislaw, Andrzej, Franciszek, Bernard, Maciej, Walerian, Symon, Piotr, Jan, Jözef, Tomasz, Jan.
Od Piotrą Kowalewskiego Szewerdykowicza poszli synowie Jan Jözef i Chryzostom; po nich wnuki: Jözef, dwöch Michaiöw, Franciszek, Jan; i pra- wnuki: dwöch Maciejöw, Jözef, Stanislaw, Jerzy, Antoni, Tadeusz, Tomasz. Joachim, Antoni, Michal Jözef. Następnie w spisie figurują: Jan, Benedykt. Stanislaw, Pawel, Karol, Jan, Ignacy, Kajetan, Wincenty, Grzegorz, Kajetan. I ostatnie odnotowane öwczesnie pokolenie tej linii to: Stanislaw, Wincenty. Piotr, Stanislaw, Antoni (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1775a, s. 51). Jak widzimy. byli Kowalewscy rodziną wyjątkowo rozgalęzioną, zamieszkalą - šilą rzeczy - w rožnych zakątkach kraju.
Wywöd familii urodzonych Kowalewskich herbu Junosza z 1820 roku po- dawal, že „familia ta, w Krölestwie Poiskim i onego prowincyach od najdaw- niejszych czasöw, jak się daje widziec w pismach starožytnošci, będąc dostoj- nošciami i prerogatywami szlacheckiemi zaszczyconą, tak w Koronie Polskiej. jako tež i w Wielkim Xięstwie Litewskim, rozmaite ziemne dobra posiadala. Z ktörej to familii najpožniejsi potomkowie: Marcin, Piotr i Jan Jakubowiczo- wie Kowalewscy, bracia pomiędzv sobą rodzeni, dziedziczyli dobra Miszkinięta zwane, w powiecie oszmianskim položone” (1666).
W 1820 roku Justyn, Jözef, Wincenty, Antoni, Wincenty Onufry, Ignac\ Jözef, Justyn Jan, Mikolaj Stanislaw, Jan Felicjan i Jözef Wincenty Kowalewscy uznani zostali za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” (Archiwum Naro- dowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1483, s. 57). Osiedleni w powiecie oszmianskim Kowalewscy herbu Junosza stanowili galąž Kowalewskich miesz- kających od dawna w wojewödztwie polockim, o czym swiadczy Wywödfamili:
412


urodzonych Kowalewskich herbu Junosza, sporządzony w Wilnie 17 listopada 1804 roku (CPAHL, f. 391, z. I,nr991,s. 185-186).
Interesujący Wywdd familii urodzonych z Kmitow Kowalewskich herbu Kmita, sporządzony w Wilnie 7 grudnia 1819 roku, oznajmiaf, že „familia urodzonych z Kmitow Kowalewskich w powiecie kowienskim zaszczycala się dostoyną prerogatywą y possessyą ziemską. Z teyže familii pochodzący Marcin Kmita Kowalewski, ziemianin Jego Krolewskiej Mošci, ninieyszego wywodu protoplasta, dziedziczyl possessyą ziemską Surgiany zwaną, w powiecie ko- wienskim ležącą”. Mial on syna Antoniego, ktoremu w 1632 roku zapisal tę majętnošč. „Antoni Marcinowicz Kowalewski, že jest oycem Andrzeja, dzia- dem Jozefą, oyca (dopiero) wywod czyniących, o tern za pewnosc poslugują następne dowody”.
Nie sposob przytaczač tu listy licznych dokumentow, metryk, testamentow, kwitow itp. Dodajmy tylko, že „na fundamencie (...) zaprodukowanych dowo- dow” w 1819 roku za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” uznano Jerzego, Stanislawa, Macieja, Jana, Michala, Bernarda, innego Macieja, Adama Kowalewskich z Kmitow, zapisując ich do ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilehskiej klasy pierwszej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 101-102).
Kowalewscy z gubemi witebskiej spokrewnieni byli m.in. z Žukami, Swiatogorami, Pilchowskimi, Newelskimi, Kiewliczami, Doroszkiewiczami, Hatowskimi, Szadziewskimi, Jatoltami, Tomaszewskimi, Stomami, Bocianow- skimi. W innych prowincjach zawierali malzenstwa m.in. z Jankowskimi, Olechnowiczami, Szocikami, Kukowskimi, Adamowiczami, Skalskimi, Ko- šcialkowskimi, Pilsudskimi, Granowskimi, Prozorami, Blažewiczami, Jabloh- skimi (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117, cz. I).
Kowalewscy zamieszkiwali tež na Podolu, gdzie uchodzili za starožytną szlachtę polską (Spisok dworian wniesionych w dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubernii, s. 251). Najwažniejszą rolę na terenie Cesarstwa Ro- syjskiego odegraly dwie galęzie Kowalewskich herbu Dolęga, ktore daly temų krajowi plejadę wybitnych naukowcow i dzialaczy w sferze žycia politycznego.
O Kowalewskich herbu Dolęga Herbarz rodžiu szlacheckich Krolestwa Pol- skiego (cz. 1, s. 164-165) podawal: „Kowalewscy. Z tej rodziny Adam, w r. 1627 majętnošč Kowalewo w ziemi lomžynskiej posiadal. Jozef, do r. 1737, by! dzie- dzicem dobr Zajączkow w ziemi zakroczymskiej. Filip, Antoni, Stanislaw i Wawrzyniec Kowalewscy w roku 1755 dobra Kowalewo i częšč na Dąbrowie w ziemi zawskrzehskiej, po ojcu swym Wojciechu odziedziczyli. Stanislaw i Woj- ciech dobra Chudzewo w ziemi dobrzyhskiej, po ojcu swym Hilarym na siebie spadle, w r. 1774 sprzedali”. Z tych Kowalewskich jeden otrzymal przywilej od Ziemowita, księcia mazowieckiego, jeszcze w 1397 roku. Wlasnie ta rodzina, osiedliwszy się w XVII wieku w okolicach Kijowa, Braclawia i Owrucza, zdo- byla tu znaczne majętnošci i wplywy.
Przodkowie Aleksandra i Wlodzimierza Kowalewskich, znanych uczonych XIX wieku, pieczętowali się herbem Prus III. A. Boniecki {Herbarz polski, t. XII, s. 10) twierdzil, že wyszla ta rodzina z Kowalewa w powiecie kaliskim w Polsce srodkowej, z ktorej to rodziny wymieniani są w zapisach žrodiowych z lat 1411- 1416 Bogusz, Markusz, Pietrasz, Mikolaj i Miroslaw. W roku 1497 Jan Kowa-
413


lewski wyprawit na wojnę woloską swego syna Alberta. W XVI wieku Mikolaj Kowalewski dziedziczyl Belchatow i zostal miecznikiem sieradzkim.
W pierwszej polowie XVII osiedlili się ci Kowaiewscy na Witebszczyžnie, gdzie przybrali przydomek Szewerdykowiczow. Malzenstwa kojarzyli tu z rodami Hurkow, Pogorzelskich, Czyzow i Pohoskich. Zawsze wykazywali się polskim patriotyzmem W czasach agresji moskiewskich walczyli, tracili dzieci i mienie, trafiali do niewoli, jak to bylo np. ze Stefanem Szewerdykowiczem Kowalewskim, dziedzicem Sochnowszczyzny w latach 1658-1667. Do tejže rodziny naleželi Kowaiewscy dziedziczący Wojsznaryszki w powiecie oszmianskim od XVIII w. A. Boniecki nie zamieszczal nikogo z Kowalewskich w szeregu rodzin litewskich džy ruskich, uwažając je wszystkie za rdzennie polskie (Poczet rodow w Wielkiem Ksiqstwie Lite\kskim w XV i XVI wieku, Warszawa 1883 r.).
Wywod szlachecki Kowalewskich herbu Dolęga, wydany w Wilnie 19 wrzesnia 1805 roku, informowal, že „Aleksander Kowalewski, žyjący pod ro- kiem 1707 (...), z krajow polskich przybywszy do Litwy, zostawit po sobie syna Kaz%iierza. Kazimierz Aleksandrowicz Dolęga Kowalewski, dzieržąc Kotlaryszki, z žony Katarzyny Sapkowiczowny herbu Lodzia wydal syna Jozefą, a Jozef (...), dzieržąc Wiluny, z žony Anny Balczewskiej herbu Jastrzębiec zostawil wywodzących się synow: Jozefą, Mateusza, Izydora i Szymona”. Wszyscy oni uznani zostali za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”.
Wywod familii urodzonych Kowalewskich herbu Dolęga, sporządzony w Wilnie w 1820 r., podawat, že „ta familia (...) od naydawnieyszych czasow kleynotem szlachectwa będąc udarowaną, wszelkich prerogatyw y swobod temu stanowi wlasciwych užywając, až do dziš dnia (...) nieprzestannie trwa. Spo- między to ktorey dziš wywodzący się Michal syn Jerzego Kowalewski, Woy- ciecha Kowalewskiego za protoplastę swojego wskazawszy, od onego pocho- dzenie y zaszczyt dostoynošci szlacheckiey przekonal dowodami”, wykazując. iž jego ojciec „by! prawdziwym polskim y niekwestionowanym szlachcicem y obywatelem powiatu grodzienskiego”. Kowaiewscy ci mieli dziedziczny fol- wark Malawicze w powiecie grodzienskim oraz Ostromborze w powiecie stuc- kim. W 1820 r. Marcin i Mikolaj Andrzejewiczowie Kowaiewscy wpisani zostali do klasy pierwszej ksiąg szlacheckich gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 362-363).
Jedna z galęzi Kowalewskich (herbu Dolęga) zamieszkiwala - jak wspo- mnielišmy - w powiecie trockim, gdzie dziedziczyla „ziemię schedę” Borej- kiszki. Wywodzili oni siebie od Marcina Kowalewskiego, wtasciciela (okolo roku 1755) majątku Bartkuny, ktory przekazat go swym synom: Tadeuszowi Grzegorzowi, Antoniemu i Aleksemu Maciejowi. Po nich zaš pozostali potom- kowie: Ignacy, Bamaba, Jan, Antoni, Augustyn, Wladystaw Antoni i Szymon Wladystaw (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1476, s. 1-107).
Kowaiewscy z Czemihowszczyzny užywali herbu polskiego Dolęga i uchodzili za potomkow Jana o przezwisku Czynczyk, towarzysza wojskowe- go, žyjącego w XVII stuleciu (por. W. Lukomskij i W. Modzalewskij, Malo- rossijskij gierbownik, s. 73). A. Bobrinskij i A. Lakier podawali, že Kowaiewscy, ktorzy trafili do Rosji, užywali herbu Dolęga; osiedlili się pod Charkowem
4 14


\v 1682 r. i przeszli na prawoslawie. Siownik encyklopedyczny F. Brockhausa : J. Efrona (Petersburg 1895, t. XV, s. 500) infonnowal o dziejach tego rodu: ..Kowalewscy - rosyjskie rody szlacheckie. Jeden z nich pochodzi od Semena Szymona] Kowalewskiego, ktory wyjechal z Polski do Malorosji okolo roku ² 650.
Jego syn Wasylij (zm. 1682) byl charkowskim obožnym pulkowym. Spo- srod praprawnukow tego ostatniego Jewgraf Pietrowicz Kowalewski zostal ministrėm edukacji ludowej. Ten rod wpisany jest do VI częšci ksiąg genealo- gicznych gubemi charkowskiej. Drugi rod Kowalewskich, sięgający polowy XVII wieku, pochodzi od polskiego wychodzcy Mikolaja Kowalewskiego, kto- ry przyjąl poddanstwo Rosji podczas podbicia Smolenską. Ten rod wniesiony jest do VI częšci ksiąg genealogicznych guberni smolenskiej i twerskiej”. W Rosji zaslynęlo wielu Kowalewskich, utalentowanych tworcow kultury i wybitnych naukowcow.
W XX wieku zapisali się w kulturze europejskiej bracia Maksym (1903- 1988) i Piotr (1901-1978) Kowalewscy, rosyjsko-francuscy intelektuališci. Pierwszy z nich byl matematykiem, historykiem sztuki, filozofem, kompozyto- rem, a takže organizatorėm ruchu chrzešcijahskiego L’Eglise Catholique Or- thodoxe de France. Piotr Kowalewski (takže syn znanego podrožnika Jewgrafa) ukonczyl uniwersytet w Paryžu (w roku 1922), ktorego następnie zostal profesorėm (od 1930 roku). Wykladal tež w paryskim Prawoslawnym Instytucie Teologicznym. Dzialal w rosyjskim ruchu mlodziezowym na emigracji. Zapra- szany byl na wyklady w uniwersytetach Belgii i Niemiec. Wspolpracowal z redakcjami zarowno prawoslawnych, jak i katolickich czasopism. Jego naj- bardziej cenione na Zachodzie ksiąžki to: Istoriczeskij put’ Rosii (kilkanašcie wydan od 1939 roku), Kratkaja istoria roda Kowalewskich (1951-1954), Istoria cerkwi (1958), Naszi dostizenija, rol russkoj emigracji w mirowoj naukie (1960, 1961), Zarubieznaja Rossija (1971,1973). Wiele ksiąžek Piotrą Kowalewskiego wydano tež w języku francuskim i niemieckim.
KOWALSKI (Kovalskis). Bartosz Paprocki w dziele Herby rycerstwa polskiego zanotowal: „Dom Kowalskich (herbu Korab) tamže [w wojewodztwie sieradzkim] starodawny, z ktorych byli dwai do Rusi zajechali wieku mego: Wiktoryn, mąž w prawie biegly, byl naprzod pisarzem grodzkim, potem pod- starošcim tamže, tam się oženil i majętnosci znacznej dostal; drugi byl podstaro- šcim na Barze, obaj potomstwo w onych krajach zostawili”. W. Wittyg (Nieznana szlachta polska i jej herby, Krakow 1908, s. 152-153) przytaczal dane o Kowalskich herbu Gozdawa, Murdelio, Slepowron. Wszyscy wvwodzili się z Polski cen- tralnej.
Tomasz Swięcki (Historyczne pamiątki..., t. I, s. 123) zapisat: „Kowalski Wiktoryn, z Kowala w Sieradzkiem, chorąžy lwowski, potykając się w roku 1649 z Kozakami i Tatarami, gdy mu prawą rękę odcięto, lewą chorągiew uchwycil, gdy zaš i tę utracil, aby się nieprzyjacielowi nie dostala, sobą okryt, tak ižeby ją chociaž niežyjący ojczyžnie dochowal. Kowalski Wierusz, z Wie- ruszowa w Sieradzkiem, za przywilejem od Wladyslawa Jagietly nadanym byl dziedzicem tego miasta. Piotr w roku 1392 ze wsi Michalowa miasteczko
415


PraszkQ w Sieradzkiem fundowal. Bieniasz albo Benedykt, s^dzia ziemski wie- lunski, roku 1401 fundowal w Wieruszowie konwent ksi$zy Paulinöw”.
M. Paszkiewicz i J. Kulczycki (Herby rodöw polskich, s. 431) wspominali o Kowalskich, uzywaj^cych godel Abdank (najliczniejsi na Kresach), Gozdawa, Jasienczyk, Korab, Murdelio, Ostoja, Stawicz, Slepowron, Wieruszowa. Byl to zawsze röd szeroko rozkrzewiony, o ktörym wzmianki w zrödlach archiwalnych pochodzq. juz z XV wieku. Stanislaus Kowalski de Lithwynowo odnotowany zostal np. w zapisach do ksi^g s^dowych Lwowa z roku 1450. Nicolaus Cowal- sky herbu Poraj (de armis Rosarum) szlachcic z ziemi halickiej, wspomniany jest w konstytucji piotrkowskiego sejmu walnego z 4 lutego 1528 r. (W. Sem- kowicz, Wywody szlachectwa, nr 166).
Urodzony Jan Kowalski, dworzanin i jurgieltnik kröla jegomosci, wielo- krotnie odnotowywany byl w ksiqgach s^du slonimskiego w latach 1555-1565 (AWAK, t. XXII, s. 97, 107, 309, 320). Tenze Jan Kowalski pojawia sig w ksiQ- gach grodzkich slonimskich w zapisie z 16 listopada 1561 r. (ibidem, t. XXVIII. s. 8). Juz jako sekretarz krölewski, wlascicielem wsi Bloszna, tenze szlachcic wspomniany jest w ksi^gach grodzkich miasta Slonimia w latach 1575-1576 0ibidem, t. XVII, s. 19, 24-25).
DziesiQtnik Bartosz Kowalski w roku 1584 sluzyl przy hetmanie Janie Za- moyskim (Akty otnosiaszczijesie k istorii z.apadnoj Rossii, t. III, s. 520). Jqdrzej Kowalski podpisal 3 VI 1606 „protestacj^” szlachty wojewödztwa krakowskie- go (Akta sejmikowe wojewödztwa krakowskiego, Krakow 1932, t. I, s. 298). „Joannes Kowalski, ministerialis generalis regni, bedellus advocatialis, wspo- minany jest w dekrecie senatu miasta Krakowa z 7 IV 1637, Mial on oglosic wöwczas nastqpne postanowienie radnych: „Panowie raczcie wiedziec, iz roz- kazanie jest urz^du radzieckiego krakowskiego, aby luzni ludzie wszyscy z miasta, dluzey siJak swiadcz^ materialy przechowywane w Archiwum Narodowym Bialoru- si w Minsku (f. 319, z. 2, nr 1540), rodzina Kowalskich zamieszkala na Bialej Rusi pieczQtowala si$ herbem Wieruszowa; uzywala tez „wszelkich zaszczytöw. szlachcie polskiej wlasciwych, od najdawniejszych czasow”. Przekaz zrödlow> inormuje, ze „urodzony Tomasz Wierusz Kowalski, podkomorzy minski, spto- dzil syna Benedykta, pözniej straznika mihskiego, a ten na pokolenie trzecie dal zycie Stefanowi, podczaszemu orszanskiemu, tego dowodem 1739 Aprila 23 dnia datowane (...) prawo wieczysto-sprzedazne (...). Stefan, podczaszy or- szanski, sptodzil dwoch synöw, Jana i Mikolaja (...). Na pokoleniu pi^tym Mi- kolaj Kowalski splodzit syna Wincentego, ktören byl pierwej rotmistrzem bra- clawskim, a potem szambelanem dworu krölewskiego (przywilej na szambelari- stwo 1791 lutego 3-go)”.
41 6


Ze zgromadzonych w archiwach dokumentow i przekazywanej przez po- kolenia tradycji wynika, ze byl to rod szeroko rozgalqziony, a przy tym swiatly i patriotyczny. Antoni Kowalski z guberni lubelskiej wspominany jest np. w dokumentach policji carskiej z 1855 roku jako ten, ktöry „uciekl za granicQ i uczestniczyl w buncie WQgierskim” (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 2, z. 6, z. 22, nr 1204).
Nazwisko Kowalski nosili jednak nie tylko rodowici szlachcice. Walerian Nekanda Trepka wyliczal w Liber chamorum wielu Kowalskich plebejuszy, podszywaj^cych siQ pod szlacht^: „Kowalski nazwal siQ z Kleparza miejski synek. Byl ojciec jego i matka zywi na Kleparzu i roku 1624. Ten syn ich stu- diowal w Krakowie i w Juristarum Collegium sluchal. Potem od r. 1622 proku- racy^ na trybunale piotrkowskim pocz^l si$ bawic. Ozenil siq w Piotrkowie. Dal byl na zastaw 6000 na Turnaw^, wioskQ, jegomosci panu Gomolinskiemu, od Piotrkowa trzy mile. Mieszkal tam i roku 1633. Mial synow trzech do r. 1633 i dziewcz^t dwoje. Byl stryjeczny tego w Krakowie mieszczanek, Mikolaj, bo- daj nie rodzony, a gwoli prokuratorkowi temu Kowalskim tez zwal si$, tylko ze Famatus pisano go. Nota o tym, gdy go bylo anno 1630 pozwano na ratusz kra- kowski, co nie oddal spelna donatywy do miejskiego poborce.
Kowalski nazwal siq Symon, syn kowalow z Biecza. Byla matka jego zywa i roku 1633. Ten Symon sluzyl u szlachty w krakowskiej ziemi i u Zbigniewa Fraksztyna r. 1632, zas u pana Maciejowskiego Samuela w Sowczynie u Woj- nicza. Gdy byl Maciejowski umarl po sw. Jadwidze, pani poslala tego Kowal- skiego do Warszawy, do brata nieboszczykowskiego, a on zjechal z tymze ko- niem, ze wszystkim wsi^dzeniem i barw^ falendyszow^. Kowalski byl bojarzyn ksiqcia Zbaraskiego, kasztelana krakowskiego, i sluzyl u niego, a gdy umarl ksi^zQ, zerwal po nim pod sto tysi^cy w portugalach samych. Kowalski nazwal si$ Grygier, kowal w Wieliczce, ktöry wdowq Grewczykow^. tamze w Wielicz- ce pojmuj^c r. 1624, odt^d Kowalskim pocz^l siq zwac. Tam w Wieliczce mieszkal, a za slachcica udawal si$”. Fakty te nie obalaja jednak tej prawdy, ze istnialy liczne, autentycznie szlacheckie rody o nazwisku Kowalski. Osiadla w Brandenburgii gal^z Kowalskich uzywala od 1811 r. nazwiska von Schmidt- Wierusz-Kowalski.
Jeden z przedstawicieli rodu, ks. Jozef Kowalski (1911-1942), zostal w 1999 roku wyniesiony na oltarze przez papieza Jana Pawla II jako mqczennik za wiarQ podczas II wojny swiatowej. Schylek jego krotkiego zycia opisano tak oto: „Aresztowany w Krakowie, gdyz hitlerowcöw draznila gorliwosc i zaanga- zowanie mlodego ksi^dza. Wywieziony do obozu w Oswi^cimu, dwa razy trafil do kompanii kamej, byl czqsto bity, szykanowany i upokarzany. Id^c na smierc, prosit o modlitwQ za swoich przesladowcöw. Zamordowany 4 lipca 1942 r. za odmow$ podeptania rözahca. W dzienniku duchowym zapisal: «0 möj Drogi Jezu, daj mi woIq wytrwania, stanowcza, silna, bym zdolal wytrwac przy swoich postanowieniach swi^tych i zdolal dopiac szczytnego idealu swiqtosci, jaki sobie zakreslilem. Ja mam bye i muszq bye swi^tym!”
KOWZAN (Kovzanas) herbu Traby. Pochodzili z tego samego pnia co i Kolwzanowie. Wywodzili siq z Kotodna vel Kolzanowicz w powiecie
417


oszmiañskim. Nieraz uznawani byli przez heroldię wilenską za rodowitą i staro- žytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 156-158). Dzieje tej rodziny opisal ciekawie (wraz z Anną Rimeikiene) profesor uniwersytetu w Caen we Francji Tadeusz Kowzan w ksiąžce Z dziejów jednego rodu (Ko- wzanowie herbu Trąby) w powstaniu styczniowym na ziemi wilenskiej (Wilno- Caen 1996). W ksiąžce tej profesor T. Kowzan m.in. pisat: „Kiedy Kowzanowie otrzymali herb Trąby? Biorąc pod uwagę datą osiedlenia šią na ziemi oszmiañ- skiej protoplasty rodu, Michala Kowzana, stato šią to prawdopodobnie krótko po unii horodelskiej (1413).
Herb Trąby naležy do najstarszych i najznakomitszych w heraldyce pol- skiej. Pieczątowalo šią nim ponad szesčdziesiąt rodzin. Bartosz Paprocki pisat w Herbach rycerstwa polskiego wydanych po raz pierwszy w Krakowie w 1854 r., a wznowionych przez K.J. Turowskiego (Krakow, 1858-1859), že herb Trąby «jest przyniesion z Wloch» i že herbu tego «užywa dom staro- žytny i znaczny Jordanów» (s. 950). Jordanus, szlachcic rzymski, poslany zostal do Polski przez papieža Jana XIII i w roku 971 (mial wtedy 31 lat) zostal pierwszym biskupem poznañskim. Potem «wiçcej jego familii do Polski przybylo». Zmarl w roku 1002 (požniejsze žrodla historyczne podają, že Jordan, rodem z Wloch lub z Nadrenii, byl pierwszym biskupem w Polsce juž od roku 968 i zmarl w roku 984.)
Najwybitniejszą w sredniowieczu postacią pieczątującą šią tym herbem byl arcybiskup Mikotaj Trąba (ok. 1358-1422), pierwszy prymas Polski. Samouk. karierą swą zawdziączal wybitnym zdolnosciom i poparciu Wladyslawa Jagiel- ly. Byl jego spowiednikiem, towarzyszyl mu w podrožy chrystianizacyjnej na Litwą w 1387 r., a jako podkanclerzy koronny (1403-1412), byl zaufanym do- radcąkrola. W 1412 r. zostal arcybiskupem gniežnienskim, zas w 1415 r. prze- wodniczyl polskiej delegacji na sobór w Konstancji; na tymže soborze uzyskal godnošč prymasa día arcybiskupów gniežnienskich.
W cytowanych juž Herbach rycerstwa polskiego Bartosz Paprocki podawal (zapewne za Kromerem, že arcybiskup Mikolaj Trąba «tak byl bardzo wstynąl miądzy wszystkimi na tem koncylium [w Konstancji], iž wiele glosów mial, którzy nah wotowali, aby byl papiežem”, s. 606). Zaš na s. 953 tego dziela czy- tamy: „Od tegož Mikolaja arcybiskupa, wszystkie domy albo familie, które w Litwie Trzech Trąb užywają, wzięli ten klejnot [herb szlachecki] na znak wiecznej swej i domów swych przyjažni i powinnosci na pierwszej unii Polski z Litwą w Rodle [Horodle] za króla Wladyslawa Jagiella, o czem szerzej w przywileju koronnym stoi, sub anuo 1413”.
Wtedy wlasnie 47 rodzin možnowladcow i szlachty polskiej przyjąto do swych herbów 47 rodzin panów i bojarów litewskich: Radziwillowie otrzymali herb Trąby. Zresztą najstarsze zachowane pieczęcie z tym herbem pochodzą z terenu Litwy, m.in. Radziwilla Ostikowicza (požniejszego marszalka nadwor- nego litewskiego, wojewody trockiego i kanclerza wilehskiego) - z r. 1433 oraz jego wnuka Mikolaja (wojewody trockiego, potem wilehskiego, i kanclerza wielkiego litewskiego) -zr. 1501. Byč može Kowzanowie przejęli herb Trąby od Radziwiltów, którzy w powiecie oszmiañskim mieli liczne dobra (ksiąžę Mikolaj Radziwil! zwany Rudym, brat Barbary Radziwitlówny, hetmán wielki
418


litewski od roku 1533, požniej wojewoda wilenski, byl w 1577 r. starostą oszmianskim).
Chcialbym tu przytoczyč dose niezwykle zdarzenie osobiste, związane z tym herbem. Corka moja odnalazla w Denver (Colorado) rodzinę DeKowzan, wywodzącą się z powiatu oszmianskiego, ale calkowicie zamerykanizowaną. Odwiedzilismy ich w roku 1987. Mialem na palcu ofiarowany mi przez starsze- go brata sygnet z herbem Trąby. Ku memu ogromnemu zdziwieniu, zona spara- lizowanego juz wtedy Edwarda DeKowzana wyjęla ze schowka sygnet odzie- dziezony po swym tešciu (urodzony w 1889 r. ojeiee Edwarda, Donat Kowzan, ktory dodal do swego nazwiska partykulę «De», byl synem Juliana Kowzana, imigranta z Europy.) Wyryty byl na nim herb Trąby! Porownalismy oba sy- gnety, rožnice byly minimalne”.
KOZAK (Kazakas) herbu Kozak. Posiadali dobra na Wolyniu i Podolu.
KOZAKIEWICZ (Kozakevičius) herbu Kownia i Korwin. Osiedleni na Wilenszczyznie i Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 287). Dziedziczyli tež Mie- zewo vel Miezow w wojewodztwie polockim w XVI wieku, następnie rozgalę- zili się szerzej. Spokrewnieni byli z Newelskimi, Towianskimi, Hlaskami. W 1819 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 125-126, 339-340). Ponadto starožytną rodowitosc szlachecką Kozakiewiczow potwierdzala heroldia wilen- ska w latach 1800, 1817, 1832, 1837, 1839, 1843, 1845, 1847, 1851 (f. 391, z. 7, nr 2855).
KOZAKOWSKI (Kozakovskis) herbu Lilia, Lis i Koziell. Uzywali przy- domku Puczyna. Od wiekow posiadali majętnošč Krupowską w powiecie lidz- kim. W 1820 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 311-313). Kozakowscy herbu Koziell pochodzili od Lazarza Kozakowskiego, wlasciciela wsi Wolkowskie alias Wolkowiczewskie w polowie XVII w.
W kolejnych stuleciach naležący do tego rodu szlachcice posiadali nieduže folwarki (Bartoszunce, Kojže, Wolkowicze) w powiecie lidzkim. Spokrewnieni byli m.in. z Wilbikami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1846). Andrzej Kozakowski 28 maja 1640 r. nabyl majętnoše Kulwa na Kowiehszczyžnie. Požniej nabyli tež Za- bielszczyznę i inne dobra na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 121-122).
KOZARYN (Kozarinas) herbu Drya. Posiadali majętnošci na Wilensz- czyžnie i Mihszczyznie. W 1819 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodowitąi starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 99-100).
KOZICKI (Kozickas). Rozgalęziony po calej dawnej Rzeczypospolitej dom szlachecki, užywający w rožnych odgalęzieniach herbow: Abdank, Leliwa, Labędž, Rawicz, Pierzchala. Prawdopodobnie z tego rodu pochodzil Filip Ko- zicki (1893-1960), jeden z tworcow nowoczesnej ukraihskiej kultury muzyez- nej, kierownik Filharmonii Kijowskiej i profesor tamtejszego Konserwatorium.
419


W. Nekanda Trepka (Líber chamorum, s. 218) zgromadzit wiadomosci o kilku Kozickich, będących, jego zdaniem, plebejuszami: „Kozicki nazwal się syn chlopa Kozy w Strózy, wsi pana Jordaną Olbrychta, trzy mile od Nowotar- gu anno 1634. Miai lat 24; bestyja pyszną postawę tworzy, potwora chlopska! Miai podjezdka swego”.
KOZICZ (Kozičius) herbu Labędž. Mieszkali od wieków na Wileñszczyznie.
KOZIEKA (Kazekas) herbu Herburt i Krzyžluk. Ich siedziby rodowe znajdowaly na Wolyniu i w Galicji.
KOZIELECKI (Kozeleckas) herbu Labędž. Pochodzili z Polski šrodko- wej. Juž przed 1600 rokiem osiedlili się takže w powiecie oszmiañskim. W latach 1745-1747 Piotr Kozielecki, podczaszy brzeski i braclawski, proceso- wat się z magistratem Mohylewa o zwrot dlugu. O Kozieleckich herbu Rola informowal Boleslaw Starzyñski w swym niewydanym herbarzu znajdującym się w zbiorach Biblioteki Jagielloñskiej w Krakowie.
KOZIELSKI (Kozelskis) herbu Leliwa. Bitny ród rycerski. Mieli nadania w powiecie trockim. W 1819 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodo- witąi starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 256-259).
KOZIELL (Kozelas) herbu Koziell II. Užywali przydomku Poklewski. Posiadali m.in. Antokol pod Wilnem. Silny, rozgalęziony ród lechicki (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 99-100).
KOZIETULSKI (Kozetulskis) herbu Abdank. Slynny ród koronny, znany tež w Wielkim Księstwie Litewskim.
KOZIOL (Ožys) herbu Nowina. W jednym z przekazów archiwalnych czytamy: „Roku 1753, mca January 19 dnia. Na urzędzie Jego Królewskiej Mosci maydebury Krzyczewskiey, slawetny pan Teodor Koziol, burmistrz sta- ry, czynil opowiedanie y žalo wat na Michala Hubę, raycę, y Macwieja Puszka- rza, o to, iž pomienieni obadwa uczynili žahijącego cudzotožnikiem, jakoby miai przysposobič dziecię najemnicy swey, nazwiskiem Kulewiczowey; przy którey takowey ich mowie byl presens Hrehory Moskiewicz, takož staro- burmistrz, y innych niemalo ludzi, jako w targowy dzieñ”.
Po trzech dniach sąd wydal orzeczenie na korzyšč pomówionego. Michal Hu- ba zostal jako oszczerca odwolany z urzędu rajcy miejskiego. Prócz tego sąd po- stanowil, iž winowajca, czyli plotkarz „powinien one pomówienia odwotac przed zgromadzeniem narodu wszelkiego, že nie ja to mówilem, ale pies szczekat, podla- zlszy pod lawę, przy komorach ratusznych będąc”. Jego wspólnik dostal publicznie na placu ratuszowym 20 rózeg i mūšiai zaptacič wysoką grzywnę (50 talarów). Miala to byč nauczka i ostrzeženie dia amatorów skandalicznych pogtosek.
KOZIULICZ herbu Koziulicz. Osiedleni na ziemi wileñskiej i grodzieñskiej.
4 20


KOZLOWICZ (Kazalavicius) herbu Labqdz. Od XVI w. notowani w zro- dlach archiwalnych na Podlasiu, nastqmie w powiecie oszmianskim i innych na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 69).
KOZLOWSKI (Kazlauskas, Ozkinas) herbu Jastrzqbiec, Kozik, Strzala, Wieza, Kozlowski i in. O rodzinie tej pisal Jan Karol Dachnowski w Herbarzu szlachty Prus Krolewskich XVII wieku (Komik 1995, s. 229): „Kozlowscy jedni z Kozlowa, drudzy si$ pisali z Klodki, trzeci z Laskowicz (...). Z dawna ludzie w swobodach i wolnosciach szlacheckich korzystaj^c, nie omieszkali, chlebem rycerskim zyj^c, w ojczyznie z dawnosci, na dobr^ slawQ zarabiac. W domach zacnych szlacheckich starozytnych spowinowacenia swe miewali. O honory i dygnitarstwa nie bardzo dbali, szlacheckim si$ tytulem kontentowali, a gospo- darstwa pilnuj^c, spokojnie wiek swoj dojrzaly prowadzili.
Zaden z nich nie byl taki, ktory by powinnosci swej szlacheckiej i powola- nia wtasnego nie przestrzegal i czym by domowi temu oko zaproszyc miano, jeszcze dot^d w obojej plci nie znalazlem. S3. ci Kozlowscy nie tylko w Pru- siech, ale i w Malej Polszcze za Krakowem, ku granicom sl^skim, okolo Chrza- nowa i Gor Tamowskich. Ludzie takze rycerscy i cnotq a uczciwe bardzo zycie mihij^cy. Gasper Kozlowski, judex terrestris, Ducatus Opoliensis et Ratibo- riensis”.
P. Malachowski doliczyl si$ w koncu XVIII wieku osmiu roznych polskich rodzin szlacheckich o nazwisku Kozlowski, pieczQtuj^cych siQ roznymi herbami (Jastrzqbiec, Kozlowski, Lis, Wieza, Zadora). Bartosz Paprocki w XVI wieku notowal o Jastrzqbczykach: „Dom Kozlowskich, k^dy wspomina te m$ze zaslu- zone: Pankraca, WawrzqtQ, Wojciecha, Piotra i Wszebora. Od tych za wieku mego byl Wawrzyniec, sluz^c zotniersko na Podolu, znaczne m$stwo pokazy- wal; u Iwoni, hospodara woloskiego, byl starszym nad Polaki (...). Byl pojman do Turek, przez Ormiany wykupion”.
A. Boniecki pisal o ponad dwudziestu roznych polskich rodzinach szlacheckich o tymze nazwisku (Herbarz polski, t. XII, s. 96-118). W. Wittyg (Nie- znana szlachta polska i jej herby, s. 154) przytaczal dane o Kozlowskich herbu Gryf i Nal^cz z wojewodztw sandomierskiego, krakowskiego i lubelskiego. Kozlowscy byli tez licznie osiedleni na Sl^sku, gdzie uzywali odmiany nazwi- ska ,,de Kozlovsky” i pieczQtowali si$ klejnotem Wieze (Siebmacher, s. 93).
CzQSte wzmianki o tym domu spotyka si$ w przekazach archiwalnych juz z XV wieku. Jacobus Kozlowski, advocatus in Rz^sna, wymieniany jest przez zrodla archiwalne w 1484 r. {Akta ziemskie i grodzkie z czasow Rzeczypospolitej Polskiej, Lwow 1870, t. II, s. 227-228). Kniaz Hleb Lizynosowicz i Bohusz Kozlowski otrzymali ze skarbca krola Kazimierza Jagiellonczyka w Wilnie odpowiednio 6 i 8 kop groszy litewskich za sluzb$ w 1486 r. (Russkaja Istori- czeskaja Biblioteka, t. XV, s. 353-354). Adam Kozlowski w 1596 r. byl pieczQ- tarzem s^du wilkomierskiego. Wawrzyniec Kozlowski byl zaufanym poslem Stefana Batorego, zanim ten jeszcze zostal krolem polskim (por. S. Orzelski, Bezkrolewia ksiqg osmioro, Petersburg i Mohilew 1856, t. Ill, s. 112-112).
W marcu 1597 general krolewski Maksim Kozlowski prowadzil sledztwo i indagowal uwi$zionego przywodcQ Kozakow S. Naliwajko z powodu grabiezy
421


i mordow, popelnionych przez powstancow w Mohylewie (Akty otnosiaszczije- sie k istorii zapadnoj Rossii, Petersburg 1851, t. III, s. 173). Mikolaj Kozlowski, sędzia sanocki, często wzmiankowany jest w žrodlach pisanych z lat 1616-1620 jako czynny posel na sejm (VL, t. III, s. 184 i n.). W roku 1641 w Orszy pie- czętarzem grodzkim byl Kazimierz Kozlowski. W latach 1639-1642 roku wie- lokrotnie pojawia się w zapisach archiwalnych nazwisko Adama Kozlowskiego, czlonka zarządu mieyskiego Brzešcia Litewskiego (AWAK, t. VI, s. 341 i in.). Jan Kozlowski byl podstarošcim i wojtem powiatu dzisnenskiego w roku 1644.
13 grudnia 1647 roku podstoli czemihowski Stanislaw Gulczewski w lišcie do wojewody Putywla kniazia Jurija Dolgorukowa skaržyl się, že oddzial roz- bojnikow, ktory przyszedl zza moskiewskiej granicy, niszczy pasieki po stronie polskiej, przy czym „u slugi mogo Jana Kozlowskogo takže poltorasta pasiek na Merle powybiwal” {Akty otnosiaszczijesie k istorii zapadnoj Rossii, t. III, s. 98). Zatem rowniez na poludniowo-wschodnich krancach Rzeczypospolitej osiedlali się czlonkowie tej rodziny.
W. Nekanda Trepka opisal w Liber generationis plebeanorum (s. 218-219) liczną grupę nieszlachcicow noszących to nazwisko, pod numerem 967 np. za- notowal: „Kozlowski, chlopski syn z Zakrzowa od Skalmierza. Koziel ojca jego tam zową i braciej jego trzej tamže są i anno 1633; poddani panow Glinskich. Ten nazwany Kozlowski služyl u p. Glinskiego, pana swego, i tam ze služby pojąl služebną roku 1617; dano mu po niej kilkaset zlotych (...). A mily Bože! Choč to chlop stamtąd, a przecie, bestyja, szlachcicem się zowie i na stronie udaje, že mu Glinscy powinni; presumpcyjej gomej jest, že to szablę mial oprawną, a falendysz na grzbiecie z lisami”.
Jan Kozlowski, ziemianin z wojewodztwa mscislawskiego i smolenskiego, oraz žona jego Justyna z Krzywonosow zložyli w magistracie Mscislawia 5 kwietnia 1665 r. podanie, w ktorym opisywali spalenie i zrabowanie calego swego mienia przez oddzialy moskiewskie w 1654 r. W 1668 roku dokumenty magistratu witebskiego wymieniają nazwisko szlachcica Stanislawa Kozlowskiego, posiadającego zašcianek Kozlowszczyzna na Polocczyžnie {Istoriko- juridiczeskije matierialy,,., t. XXVIII, s. 275, 278). Slawetny pan Jozef Kozlowski, „pospolity mohylewski”, w grudniu 1683 r. wyježdžal na sądy asesor- skie do Wilna.
W grudniu 1691 roku w księgach buchalteryjnych miasta Mohylewa zapi- sano: „Wedlug porachowanego rejestru, za rozkazaniem pana wojta i za wia- domošcią pana rajcy skarbowego oddali reszty groszej panom zawiadowcom. panų rajcy skarbowemu Jozefowi Kozlowskiemu (...) wsiego zolotych dwiescie piačdziesiat odin”. Poborca skarbowy Kozlowski występuje w wyžej wymie- nionym dokumencie kilkakrotnie {Istoriko-juridiczeskije matierialy izwleczen- nyje iz aktowych knig gubernii witebskoj i mohilewskoj, Witebsk 1877, t. VIII. s. 81, 145 i in.).
Jozef Kozlowski w roku 1707 postowat w imieniu mieszkancow Mohylewa do Moskwy do cara ze Skargą na majora Wojejkowa, podkomendnego księcia Repnina, ktory - jak stwierdzono w uchwale magistratu i mieszczan z 22 sierp- nia tegož roku - „wielce jest na miasto cięžkim (...), imci pana burmistrza y innych panow radnych nie tylko za wartę sadza, ale bije, žolnierzom bič rozka-
42 2


zuje y rožne aggrawatie calermi miastu y ubogim ludziom czyni y czynič obie- cuje”.
Wiemy Mohylew, tyle razy krwią swych dzielnych obywateli poswiad- czywszy oddanie dia Rzeczypospolitej, jeszcze przed rozbiorami stai się jedną z pierwszych ofiar barbarzynskich zoldaków „cara jegomošci” Szlachta, która przepila i przehulala wielką Rzeczpospolitą, nadal uzywala žycia, ciągala się po sądach, rąbala się szabelkami po karczmach, przegrywala w karty wlasne tony... Lecz pomsta niebios juž się zaczęla. Niektórzy to rozumieli. I nie mogąc w žaden sposób pomóc slabnącej ojczyžnie, ratowali przynajmniej wlasne žyde, uchodząc z terenów szczególnie naražonych na szykany Repninów, Szere- metów, Wojejkowów. Wyruszali nie tylko w kierunku zachodnim, jechali tež na pólnoc i na wschód, do Petersburga i do Moskwy.
W 1714 roku jako poborca skarbowy występowal w Mohylewie Jan Ko- zlowski, syn Jozefą. On tež w 1715 roku jako swiadek zeznawal w sądzie: „Slawetny pan Jan Kozlowski, pospolity mohylewski, mówil, iž za wolą rodzica swego handle w postronnych prowadząc nacyach, zawzdy dobrze o imieniu pana Sopocka slyszal” (Istoriko-juridiczeskije matierialy..., Witebsk 1880, t. XI, s. 454). Swiadczyl o jednym z mieszczan mohylewskich, stosując się do zasady: „Nie zabijay, nie tylko na ciele, ale wedlug moralnego tlumaczenia, na slawie y honorze” tego, kto „calumnii cięžar jęczeč musi”.
22 czerwca 1715 roku mieszkancy wlosci mohylewskiey zwrócili się do króla polskiego ze skargą: „Nayjašnieyszy królu, panie a panie nasz milosciwy (...). Od lat kilkunastu pod ustawicznym niewypowiedzianych extorsyi jęcząc cięžarem, takowey szczególnie podlegamy nieszczęšliwošci, iž od rožnych woysk przechodzących y od często w tey oekonomiey przemieniających się panów ze wszystkiego ubóstwa y substancyi będąc wiecznie wyzuci y do ostat- niey przyszedlszy zguby, teraz - žadnego przy cięžkiey swey mizeryi nie mając wyžywienia sposobu, z glodu z dziečmi puchnąč y umierač musimy. Jedyna tylko nas, po Bogu, zwykla nad utrapionymi monarsza utrzymuje y ubezpiecza clemencya, že nam, poddanym Twoim, przy tym upadku, nie dopuscisz zaginąč (...). Nie dose na tym, czym nas zagniewane trapily nieba, teražnieyszy aren- darz Moyžesz Beniamin Szpeyer, nie mając nad przelaniem krwawych lez chrzešcijanskich žadnego politowania, do szczętu nas ruynuje y inne nieslycha- ne przykrošci y urągania nad chrzescijahstwem czyni”.
W wyniku wojen wyginęla ludnošč miejscowa, „co przed czasy kilka tysię- cy chlopów bylo, teraz kilkaset mizeraków ledwo się znaydzie, w caley wlosci polowa wiosek pustych zostaje y w tych po chlopów trzy, cztery, naywięcey po pięciu mieszkając, nie mogą się od zlodzieystwa wielkiego utrzymač. Juž, panie milosciwy, sii nie staje, gruntą, do wiosek naležące, mianowany Žyd, odebraw- szy, požytki z nich wynayduje, a my czynsz y wszelkie podatki extraordynary- ine placimy”. Prosili więc chtopi o obnižkę nieznošnych podatków oraz o to, ,,aby nam towary komu chcąc przedawac, wodkę, gdzie chcąc brač, podlug dawnego trybu y zwyczaju, a žydowskiego narzucania gorzalek, wpól z woda mieszanych, nie acceptowac wolno bylo (...). O takową intimacyę ime suppli- kujemy y tey laski y milosierdzia u Waszey Królewskiey Mosci pana sležnie
423 I


žebrzemy, ktorey gdy nie będzie, malo kto jest, y ta reszta rozwlec się za grani- cę muši”.
Tak tež bylo. Rząd polski nie potrafil bronič swych obywateli ani przed grabiežą wojsk moskiewskich, ani przed zdzierstwem wlasnych urzędnikow. W tej sytuacji niemato drobnej szlachty i chlopow porzucalo gniazda ojczyste i udawafo się za wschodnią granicę. Car, choč nie dawal wolnosci, ale gwaran- towal jakie takie bezpieczenstwo, pracę i spokoj. Wsrod takich uchodžcow wi- dzimy m.in. szlachetnego pana Anthenazego Kozlowskiego z Witebska. Gdy zaš 22 maja 1773 roku z Mohylewa do Petersburga udawali się dwaj deputaci miejskiego zarządu, „za kolegę ichmošciom” mianowany zostal „imč pan pisarz Kozlowski”.
Herbarz orszahski z 1775 r. podawal następujący wywod tego rodu: „Kozlow- scy herbu Wieze - dwie kwadratowe z dachem spiczastym, každa o trzech oknach w blękitnym polu, nad koroną y hehnem 3 piora strusie; familia wedtug opisania Niesieckiego, Bielskiego y innych w Koronie Polskiey y Xięstwie Litewskim osia- dlošcią y urzędami zaszczycona, Wincenty bowiem Kozlowski - posel z woje- wodztwa podlaskiego na komissją radomską, Albrycht - pose! y mowca na seymie warszawskim, Tomasz - komomik krolewski, Andrzey y Jakub - w Pinskim, Andrzey y Pawel - w Rzeczyckim mięli possessje. Z ktorey progeneracij czasu woyny w Polszcze Seweli Kozlowski, služąc w woysku Rzeczypospolitey, za dokazane dziela rycerskie przeciwko nieprzyjacielowi otrzymal nadaniem sobie gruntą w starostwie uswiatskim między inną szlachtą”.
Jak więc wynika z danych archiwalnych, Koztowscy, šrednia i drobna szlachta polska, licznie osiedleni byli na ziemiach kresowych. Akta archiwalne informują o Kozlowskich zamieszkalych w powiatach wilenskim i wilkomierskim, grodzien- skim i oszmianskim, mohylewskim i trockim, lidzkim i wilejskim, potockim i za- wilejskim, šwięcianskim i mihskim. Najwięcej wszakze przedstawicieli tej rodziny mialo posiadlošci wokol Oszmiany. Wszędzie okrešlano ich rod jako: ,,ze starozyt- ney szlacheckiey polskiey familii pochodzący”. Spokrewnieni byli poprzez mat- zenstwa m.in. z Ruszczycami, Gietowtami de Umiaze, Starzewskimi, Dąbrowski- mi, Jerlikami, Ciechanowskimi (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1491, s. 1-196).
Bardzo licznie osiedleni byli Kozlowscy w powiecie dzisnenskim, gdzie byli spowinowaceni z Szuchami, Szarkowskimi, Miloszewiczami, Kowalew- skimi, Jankowskimi, Rzeczyckimi, Juchniewiczami, Felderami, Wroblewskimi. Parafianowiczami, Palewiczami, Ulasiewiczami, Drozdowiczami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117, cz. II). Jedna z galęzi Kozlowskich herbu Jastrzębiec po- siadala majątek Pluszcze-Adomajcie nieopodal Worn na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1852, s. 106).
Wywod familii urodzonych Kozlowskich herbu Jastrzębiec, sporządzony w Wilnie 15 grudnia 1819 roku, podawal, že „familia urodzonych Kozlowskich od dawna szczycila się prerogatywą szlachectwa (...), dziedziczyla dobra ziem- skie, pelnila znaczne dla kraju publiczne uslugi, w nagrodę czego miala nadane rangi i zawsze za szlachecką uwazana byla”. Ci Kozlowscy mieszkali w powiatach trockim, rosienskim, grodzienskim, wilenskim i innych (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 46-47, 80-81; Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 2512, z. 1, nr 99, s. 190-193).
424


W 1820 roku jedna z galęzi Kozlowskich, zamieszkala w kresowym powiecie wieliskim w gubemi witebskiej, zostala ukazem kancelarii carskiej zepchnięta do stanu chtopskiego - znowu z braku oryginalow przywilejöw sejmöw i krölöw polskich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1692, s. 17). Rodowitosc szlachecka Kozlowskich potwierdzana byla jednak wielokrotnie przez heroldię wilenską (ðîã. CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1013, s. 77 i in.). Rowniez na Podolu mieszkalo w XIX w. 15 polskich rodzin szlacheckich o nazwisku Kozlowski, zktoiych większošč uchodzila za szlachtę starožytną (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubernii, s. 44, 241 i n.).
W XIX wieku Kozlowscy, podobnie jak inne kresowe rody szlacheckie, na- razili się na carskie represje za dawanie swiadectwa polskošci. W 1864 roku Dionizy, Fabian, Franciszek, Roman i Walerian Kozlowscy z gubemi wolyn- skiej zostali skazani przez sąd rosyjski na karę wieloletnich cięžkich robot w twierdzy i fabrykach za udzial w powstaniu styczniowym (M. Micel, Spis powstancöw 1863 roku wiqzionych w twierdzy kijowskiej, s. 64-65).
KOZNIECKI (Kazneckas) herbu Korwin. Posiadlošci rodowe mieli w powiecie oszmianskim.
KOZUBSKI (Kozubskis) herbu Slepowron. Zamieszkiwali w powiatach swięcianskim i rosienskim.
KOŽMIAN (Kozmianas). Znakomita rodzina užywająca godla Nalęcz, bardzo zaslužona dla kultury polskiej. W XIX w. mieszkali w gubemi wilen- skiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 842, s. 317).
KOZUCHOWSKI (Kažukauskas) herbu Poraj. Wywodzili się z Kožu- chowa w ziemi czerskiej na Mazowszu. Następnie dziedziczyli częšč Czamego Bom kolo Wilna. W 1819 r. uznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską(CPAHL, f. 391, z. I,nrl008, s. 115-118).
KPACEWICZ (Kpacevičius) herbu Labędž. Osiedleni byli w powiecie oszmianskim.
KRACZKOWSKI (Kračkauskas). Znani od XVI wieku w wojewodztwie rzeszowskim, gdzie naležala do nich majętnošč Kraczkowa. Mikolaj Kraczkow- ski podpisal w 1773 roku akt konfederacji szlachty wojewodztwa ruskiego.
KRAHELSKI (Kragelskas) herbu Przegonia. Posiadali rodowe folwarki Kodziunce, Krzyczewicze, Nowokunce w powiecie lidzkim oraz Wolkowicze w brzeskim. Spokrewnieni byli m.in. z Lipinskimi i Krupowiczami (CPAHL, f. 391,z.7,nr 1842).
KRAJEWSKI (Krajauskas). A. Boniecki (Herbarz, t. XII, s. 145 i in.) odnotowal Krajewskich herbu Czasza, Dąbrowa, Jasienczyk, Leliwa, Labędž, Oliwa, Poraj, Trzaska, rozsianych po calej Rzeczypospolitej. Od bardzo dawna
425


byli znani w ziemi dobrzynskiej, od XVI wieku takže na Wilenszczyznie. Mi- kolaj Krajewski, bojar hospodarski z Raczun, w 1528 roku wzmiankowany jest w Metryce litewskiej (Russkaja lstoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1749). Stanislaw Krajewski okolo 1577 byl stolnikiem ziemi podlaskiej.
Tomasz Swiącki (Historycznepamiątki..., 1.1, s. 124) podawal: „Krajewski, towarzysz z roty Feliksą Niewiarowskiego, szlachcic z Krajewa w ziemi lom- žynskiej, žotnierz mąžny i piąknej bardzo postawy, gdy przed bitwą, ktorą Karol, ksiąžę sudermanski, z Karolem Chodkiewiczem pod Kircholmem stoczyl, zostal pojmany, stawiony przed Szwedem, chociaž ze związanemi w tyl rąkami, lecz w szyszaku na glowie, w zbroi, a na barkach z lamparcią skorą, nie tracil miny w swych šmialych odpowiedziach. Mansfeld, general, wtenczas, przypa- trując šią rycerzowi, wyrzekl do Sudermana: «Ježeli wszyscy Polacy są do tego cztowieka podobni, nie wątpię o tym, že šią z wojskiem naszym spotkač nie uląkną». Obrazilo to ksiącia i obröciwszy šią do Mansfelda rzekl: «Wež i ty wilczą skorą, a będziesz röwnie straszny jak on». Lecz w dni kilka przepowied- nia Mansfelda šią zišciia, a wilcze sköry tak wystraszyly Szwedöw pod Kircholmem, že na glowę zbici zostali”.
W ksiąžce Andrzeja Kulikowskiego Polskie rody szlacheckie czytamy: „Krajewski herbu Jasienczyk. Protoplasta rodu: Filip, 1413. Wyrožniający šią przodkowie: Filip - 1413 otrzymal liczne przywileje od Jana, ks. mazowieckie- go; Pawel - dr filozofii, prof. Kolegium Mniejszego Akademii Krakowskiej; zm. 8.05.1578, nagrobek w košciele sw. Katarzyny w Krakowie; Felicjan - czešnik i chorąžy gostyhski 1683, kasztelan bydgoski 1706, senator mniejszy; Stanislaw - 1643-1694 kanonik lowicki, administrator generalny gnieznienski; Wojciech, zm. 1708 (brat Stanislawa) - dziekan kapituly lowickiej - nagrobki w šwiątyniach w Lowiczu i Cząstochowie; Marcin XVIII-XIX w. - kanonik plocki 1772, proboszcz zambrowski 1779. Wielki oryginal. Autor i zbieracz sentencji, ktörymi przyozdobil z przesadą kosciöl w Zambrowie. Wydal je dru- kiem: Zbiör napisöw z zambrowskiego košciola, 1799; Kazimierz (brat Marci- na) - marszalek konfederacji barskiej ziemi wiskiej 1769, burzliwego žycia i awanturniczvch przygöd, osobisty wrog Kazimierza Pulaskiego; Jan (1827- 1879) syn Jozefą - uczestnik powstania 1863, dziedzic folwarku Lazy, gmina Lubotyh, gubernia lomžynska. Pozostawil 9 dzieci.”
Inny Stanislaw Krajewski sądzony byl w 1617 r. za udzial w zburzeniu cer- kwi prawoslawnej w Pinsku. Z kolei trzeci Stanislaw Krajewski byl jednym z obrohcöw Smolenską przed agresją moskiewską w 1654 r. obok innych kilku- nastu osöb noszących to šamo nazwisko. Wreszcie Stanislaw z Krajewicz Krajewski, praepositus Calissiensis, custos loviciensis, canonicus gnesnensis, se- kretarz krölewski, oraz Wojciech, Jakub, Jan, Felicjan z Krajewicz Krajewscy, poslowie z ziemi wyszogrodzkiej, w 1674 r. podpisali sufragacją kröla Jana III Sobieskiego (VL, t. V, s. 158). Tenže Stanislaw Krajewski, proboszcz kaliski. kustosz lowicki, sekretarz krola Jana III Sobieskiego, byl w 1677 r. czlonkiem jednej z komisji sejmowych (ibidem, s. 229).
W XIX wieku czytamy w jednej z metryk chrztu: „Roku 1806, miesiąca marca 18 dnia, ja, xiądz Wincenty Žeromskį, paroch cerkwi ostrynskiej. ochrzcilem syna Feliksą Jozefą z rodzicow szlubnych imč pana Jana i Anny
426


z Wiktorowiczow Krajevvskich, urodzonego na dniu 11. Kurnami byli imč pan Tomasz Jažwinski z e dworu Kulbaczyna z imč panną Rozalią Miostkowską zNieprachi. Assistentes: imč pan Tomasz Grzymajlo z Nieprachi z imč panią Polonią Žeromską z plebanii ostrynskiej, imč pan Ignacy Dziežyc z Koziuliszek z imč Panią Teresą Lejkową z Leįkow. Dziecię takož z Lejkow” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1496, s. 13).
Krajewscy w XIX w. mieszkali m.in. w dobrach Lejki w powiecie lidzkim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 842, s. 180). Przynaležnošč tego rodu do stanu szla- checkiego wielokrotnie potwierdzala w XIX wieku heroldia vvilenska (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 183, s. 53-54). Krajewscy herbu Jasienczyk spokrewnieni byli z Lejkami, Porębskimi, Roubami. Wywodzili się od Wojciecha Krajewskiego, ktory jeszcze w XVII wieku wladal zašciankiem Lejki w powiecie lidzkim. Drzewo genealogiczne sporządzone przez heroldię grodzienską w 1832 r. uka- zuje pięč pokolen (17 osob) tej galęzi Krajewskich. Byli tež Krajewscy za- mieszkali w wojewodztwie krakowskim, ktorzy užywali wlasnego herbu.
Bardzo silne gniazdo tego rodu znajdowalo się na Smolenszczyžnie. Częšč z nich przeszla na prawoslawie. Odegrali istotną rolę w kulturze rosyjskiej. Dolgorukow w dziele Rodoslownaja kniga (t. II, s. 332) stvvierdzal: „Krajew- skije. Wyjechali iž Polszi, nazwanije pohiczili po ich majetnošciam”. Obszczij gierbownik zaš (t. VII, s. 108) informowal zaš: „Familia Krąjewskich proischo- dit iž Smolenskogo szlachectvva”.
W okresie zaborow Krajevvskich nie ominęly rosyjskie szykany. Jan Kra- jewski, 20-letni szlachcic z gubemi vvolynskiej, zostal np. w 1864 roku skazany przez sąd rosyjski na 6 lat katorgi w kopalniach za udzial w powstaniu stycz- niowym.
KRAJSKI (Kraiskis) herbu Leliwa. Mieli dobra rodowe przede vvszystkim w povviecie dzisnenskim, ale naležaly do nich rovvniež pojedyncze majątki na calej Witebszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 1130, 1816).
W žrodlach archiwalnych odnotowani zostali m.in.: Dominik, sędzia po- wiatu starodubowskiego, mieszkający w Zadubiu; Dominik, syn Antoniego, ziemianin z povviatu rzeczyckiego w gubemi witebskiej (1812); Jozef, podko- morzy powiatu siebieskiego (1800). Antoni Krajski, sztabskapitan Korpusu Žandarmovv Cesarstwa Rosyjskiego, uzyskal w 1857 r. potwierdzenie rodowito- šci szlacheckiej od Senatu Rządzącego w Petersburgu (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 1816, s. 63-64).
KRAKOWSKI (Krakauskas) herbu Šlepowron. Dziedziczyli majętnošci w povviecie wolkowyskim.
KRAMSKI (Kramskis). Užywali najpevvniej godla Cholevva. Znani byli w Wielkopolsce, Malopolsce i innych dzielnicach Polski. Johannes Kramski, capitaneus districto Žydaczowiensi, oraz Gabryel Kramski, plebanus Žydaczo- wiensis, są vvymieniani vv dokumentach lwowskiego archiwum pobemardyn- skiego z roku 1448 i 1455 (Akta grodzkie i ziemskie z cz.asow Rzeczypospolitej Polskiej, Lwow 1875, t. V, s. 165, 180). Andrzej Kramski (Kromski) otrzymal
427


w 1492 r. od wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellonczyka majętno- šci Radogoszcz i Wolkonask w powiecie branskim na Podlasiu {Russkaja Isto- riczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 530). Andrzej Kramski podpisal w 1697 roku od wojewodztwa sandomierskiego sufragię kröla Augusta II (VL, t. V, s. 424).
Nazwisko wzięli Kramscy prawdopodobnie od miejscowosci Kramsk w Wielkopolsce. Slownik geograficzny Krölestwa Polskiego F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego (Warszawa 1883, t. IV, s. 609-610) podaje informacje o miejscowosciach zwanych Kramsk w powiecie koninskim, walec- kim i gdanskim, jak röwniez o wsi Kramsko w powiecie babimojskim.
KRAPANOWICZ (Krapanavičius) herbu Przyjaciel. Nalezaty do nich dobra w Księstwie Žmudzkim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853a).
KRAPOWSKI (Krapauskas) herbu Jastrzębiec i Slepowron. Osiedleni byli na Žmudzi.
KRASICKI (Krasickis) herbu Rogala. Stanislaw Crassiczki w 1569 r. byt dworzaninem i sekretarzem kröla Zygmunta Augusta. Stanislaus Krasicki, ca- strorum praefectus, obožny kröla jegomošci byl adresatėm wojskowej instrukcji Stefana Batorego, podpisanej w Warszawie 18 stycznia 1579 r. {Biblioteka Or- dynacji Krasinskich, Warszawa 1881, t. V-VI, s. 368-370). 26 kwietnia 1583 r. ,jegomošč pan Stanislaw Krasicki, obožny Jego Krölewskiej Mošci, starosta lubomlski, mial do Gdanską przez faktorow swoich towar lešny” - jak infor- muje zapis w księgach celnych Brzešcia (Archeograficzeskij sbornik dokumen- tow, t. IV, s. 266). Nazwisko Stanislao Krasiczki de Siecin curruum nostrovum praefecto, Lubomliensi, Bolemouiensi, Dolinensiue widzimy w przywileju kröla Zygmunta III z 17 kwietnia 1589 r. (Prawa, przywileje i statuta miasta Krako- wa, Krakow 1890, t. II, s. 13, 619). Adam i Marcin Krasiccy byli w XVII w. starostami Chelmna. Jerzy Krasicki w 1675 r. przeznaczyl na zakon oo. Bazy- lianöw w Zytowicach 10 tysięcy zlotych polskich.
W 1851 roku heroldia wilenska odnotowala w powiecie oszmianskim ro- dzinę Jerzego (syna Jana) Krasickiego, lat 50, utrzymującego się z pracy rąk wlasnych w „arendownym zašcianku” Susliszki w parafii grawzyskiej. Razem z nim mieszkala 35-letnia zona Barbara, cörki: Pelagia (13 lat), Magdalena (9), Helena (3); synowie: Jözef (1) i Franciszek (1). Okolo roku 1860 mieli repre- zentanci tego niezamožnego odgalęzienia zacnego rodu Krasickich ogromne trudnošci z potwierdzeniem swego szlachectwa przez wladze carskie i byli spy- chani, jak wiele innych patriotycznych rodzin polskich, do klasy „jednodwor- cöw” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1497, s. 11-14).
KRASINSKI (Krasinskis) herbu Korwin. Pisali się z Krašnego. Pocho- dzili z Polski srodkowej. Wielmožny pan Pawel Krasinski w 1654 roku bral udzial w obronie Smolenską przed najazdem Moskwy. Gabriel z Krašnego Kra- sinski w roku 1672 byt kasztelanem plockim. Jan Bonawentura Krasinski pelnit funkcję referendarza koronnego. Jan Kazimierz Krasinski w 1661 roku spra- wowal urząd podskarbiego wielkiego koronnego {Akta sejmikowe wojewödztwa
428


krakowskiego, t. III, s. 268, 410 i in.). Wladyslaw Krasiiiski, 22-letni szlachcic z guberai wolynskiej, zostal w 1863 r. zeslany do gubemi symbirskiej za udzial w powstaniu styczniowym. Z tej rodziny pochodzil wielki poetą i myšliciel Zygmunt Krasinski (1812-1859).
W. Nekanda Trepka w Liber chamorum (s. 220) opisal kilku plebejuszöw tego nazwiska: „Krasinski, syn Sebastyjana Wlazla, krawca z Buku w Wielkiej Polszcze, miasteczka biskupiego; služyl kilka lat u szlachty. Potem roku 1618 mieszkal w Myszkowie, wsi w poznanskim kraju. Udawal się szlachcicem. Krasinski z Krasinca, co služyl i okradl pana Trepkę w Czaplach”.
Krasinscy zamieszkiwali tež co najmniej od polowy XVIII w. na Wilensz- czyžnie, gdzie posiadali wies Chodery. Ich rodowitosc szlachecka potwierdzana byla przez heroldię wilenską i kowienską w latach 1819, 1845, 1857, 1872, atakže przez Senat Rządzący Cesarstwa Rosyjskiego w latach 1852, 1857, 1861 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853a, s. 16).
KRASNODĘBSKI (Krasnodembskis) herbu Slawęcin. Osiedleni byli na Podlasiu od XVIII wieku (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopi- söw, 7020-III, s. 47). W Malopolsce Wschodniej uzywali godla Pobög.
KRASNOPOLSKI (Krasnopolskis) herbu Topor i Grzymala. Dziedzi- czyli dobra w Malopolsce. Panowie Krasnopolscy znajdowali się na popisie ziemian sanockich 26 czerwca 1669 roku pod Jablonicą. Pisat o nich m.in. Syl- wester Korwin-Kruczkowski w ksiąžce Poczet Polaköw wyniesionych do god- nosci szlacheckiej przez monarchöw austriackich (s. 36).
KRASOWSKI vel KRASSOWSKI (Krasauskas) herbu Jastrzębiec, Ko- rab, Nalęcz, Rawa, Rogala, Sas, Slepowron, Sreniawa. Jastrzebczycy jeszcze przed 1408 rokiem mieszkali na ziemi plockiej. Dobrze znani byli rowniez w XVI-wiecznym Krakowie i w calej Malopolsce. Niektörzy Krasowscy wzięli nazwisko od miejscowosci Krasowo w powiecie drohiczynskim lub od wsi o tejže nazwie w ziemi bielskiej na Podlasiu. Slownik geograßczny Krölestwa Polskiego (t. IV, s. 645-647) podaje informacje o miejscowosciach Krasöw, Krasowa, Krasöwka, Krasowo, Krasowszczyzna i in., rozrzuconych po calej Polsce i terenach wchodzących dziš w sktad Bialorusi, Litwy, Ukrainy. Pod Krašnem kolo Molodeczna znajduje się miejscowosc Krasowszczyzna.
Nicolaus de Crassowo w 1456 r. byl kasztelanem Wizny, natomiast Paulus de Crassow - sekretarzem krölewskim i kanonikiem lwowskim w roku 1521. Jan Stanislaw Krasowski, szlachcic wilkomierski, wedlug przepisu z 1528 r., w razie potrzeby wojennej mial sam „stanąč pod bron” (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1474). Wladyslaw, Mikolaj oraz Piotr Krassowscy 26 VI 1669 pod Jablonicą wzięli udzial w popisie szlachty ziemi sanockiej.
Krasowscy herbu Jastrzębiec (pisali się: Krasowscy z Dudziemböw - z ziemi brahskiej, oraz: z Krassowa) brali žony z Bhisiöw, Szablowskich, Grzy- bowskich, Toloczköw, Mingajlow, Jawgielöw, Ceplinowskich, Wiercinskich, Hibertöw, Iwaszkiewiczöw, Surguwtöw, Walenowiczöw. Szlachcice ci posiadali nieduze zascianki w powiecie wilkomierskim: Kowaliszki, Owile, Kopie,
4 2 9


Žolciszki, Sterkance, Poprogi. Odgalęzili się tež na powiaty: upicki, wilenski, oszmianski, kowienski, trocki, a takže mieszkali w Wilnie i Pskowie. Duže gniazdo Krassowskich herbu Slepowron (osiedlonych w majętnošciach Podra- kiszki i Kowaliszki) istnialo od XVII w. w powiecie wilkomierskim. Dalo ono odgatęzienie na Księstwo Inflanckie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 78-80).
Za protoplastę rodu uznawano Krzysztofa Krasowskiego, od 1599 roku wlasciciela Kowaliszek, ktory zostawil z žony Krystyny Toloczkowny synow Jana i Mateusza (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 127). W 1816 r. heroldia wi- lenska stwierdzila, že Adam Krasowski razem z zoną Anną z Lukaszewiczöw, synem Kazimierzem i bratem Dominikiem mieszka we wlasnym folwarku Ora- lawszczyzna w powiecie upickim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4098, s. 166). Kras- sowscy z powiatu wilenskiego spokrewnieni byli z Bryczkowskimi, Gimbutami, Surguwtami, Wolkowiczami, Wiercinskimi, Hryszkowiczami, Rymkiewiczami, Suboczami, Mankiewiczami, Malinowskimi.
Krassowscy herbu Rogala od XVIII w. posiadali majątek Polöwka na Wi- lehszczyznie. Heroldie kowienska i wilenska potwierdzily ich rodowitosc szla- checką w latach 1807, 1844, 1852, 1861, a Senat Rządzący Imperium Rosyj- skiego 1855, 1862, 1892 roku. Drzewo genealogiczne, zatwierdzone w Wilnie na początku XX wieku (1906 r.) przedstawia siedem pokoleh tej galęzi rodu (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853a, s. 30). W 1835 r. heroldia grodzienska potwier- dzila rodowitosc Franciszka, Kajetana, Filipa, Wawrzynca, Bartlomieja, Adama, Jakuba, Walentego, Mateusza, Tytusa i innych Krasowskich z miejscowosci Szmurly, Skiwy, Klopoty, Bujny, Kralewice, Sinowice w powiecie drohiczyn- skim w gubemi grodziehskiej (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 8-9).
Wywöd familii urodzonych tembro Krassowskich herbu Rogala, sporzą- dzony przez heroldię wilenską20 lutego 1837 roku, m.in. stwierdzal, že rodzina ta, „užywając wszelkich praw i prerogatyw stanowi szlacheckiemu dozwolo- nych, byla osiedlona w Krölestwie Polskim i posiadata dziedziczny majątek Krassowszczyznę, jakowa majętnošč koleją naturalnej sukcessyi dostala się do Jerzego Žembro Krassowskiego w niniejszym wywodzie za protoplastę wziqte- go. Ten, będąc polączony šlubnym związkiem z Zofią Boglewską, wydal swiatu synow trzech: Franciszka, Piotrą i Pawla, ktörym majętnošč Krassowszczyznę zostawil”. Informacje te dotyczą polowy XVII w. Požniej wladali Krassowscy Chmielowką w powiecie lukowskim; Powojlobią w powiecie rosienskim. Mieszkali tež w Jurborku na Žmudzi. Spokrewnili się tutaj z Marcinkiewiczami i Kondratami.
W 1837 r. heroldia wilenska uznala za rodowitego i starožytnego szlachcica polskiego Jozefą Bonawenturę Krassowskiego. W roku, 30 marca, heroldia potwierdzila starožytną szlachecką rodowitosc Krassowskich herbu Slepowron z Inflant i z powiatu wilkomierskiego: Adama Tomasza, Franciszka Stanistawa Ambrožego, Hieronima Franciszka Antoniego, Aleksandra Jana i in. (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 71-73, 78-80).
W 1844 r. heroldia wilenska odnotowata w powiecie trockim Augusta, Jozefą, Tomasza, Jana, Wincentego, Kazimierza, Franciszka, Antoniego, Stani- slawa, Marcina i innych Krasowskich (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 18, s. 20-24).
4 30


7 sierpnia 1873 r. heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc szlachecką Fran- ciszka, Adama, Jozefą, Antoniego Kazimierza, Marcina, Piotrą i Stanislawa Krasowskich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 187, s. 45-50). Drzewo genealogiczne Krasowskich herbu Jastrzębiec, zatwierdzone w Wilnie w 1903 r., przedstawia osiem pokolen (43 osoby) tego rodu. Ich gniazdem byly Kowaliszki w Księ- stwie Žmudzkim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853a, s. 42).
KRASZEWSKI (Kraševskis) herbu Jastrzębiec. Jan Alexander z Polnego Kraszewa Kraszewski, chorąžy pancemy, oraz Mikolay na Dolnym Kraszewiu Kraszewski podpisali 23 czerwca 1764 roku w Warszawie uchwalę koronnej konfederacji generalnej (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewodzka w Rze- szowie - Dzial rękopisow; Rk-3, k. 174, 176).
Dzięki uprzejmošci pana Olegą Lagowskiego, polskiego naukowca i dzia- lacza w Žytomierzu, autorowi tego tekstu udalo się dotrzeč do materialow doty- czących Jozefą Ignacego Kraszewskiego, ktore są przechowywane w Pahstwo- wym Archiwum Obwodowym w Žytomierzu (f. 146, z. 1, nr 3146). Znajduje się tam m.in. list gubematora wotynskiego do tamtejszego marszalka szlachty z 25 sierpnia 1877 roku, w ktorym to pišmie czytamy: „Zamieszkaly w miešcie Drežnie po wyjezdzie za granicę w 1862 roku, nazywający siebie szlachcicem powiatu luckiego, Jozef Ignacy Kraszewski, zwrocil się do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z prošbą o pozbawienie go obywatelstwa rosyjskiego. Mam zaszczyt prosič Laskawego Pana o zawiadomienie mnie, czy rzeczywiscie pro- szący Kraszewski znajduje się w liczbie szlachty gubemi wolynskiej i kiedy zostal w godnošci szlacheckiej potwierdzony, oraz czy istnieją jakieš przeszko- dy ku temu, by prošbie Kraszewskiego zadoščuczynič”.
Odpowiedz marszalka szlachty wolynskiej, takže w języku rosyjskim, za- wierala m.in. następujące sformulowania: „Józef Ignacy Kraszewski nie znajduje się wsrod szlachty gubemi wolynskiej, zatwierdzonej przez Heroldię Senatu Rządzącego; istnieje jednak teka rodziny, z ktorej pochodzi Jozef Ignacy Kraszewski, a ktora dowiodla swoje pochodzenie w Minskim Zgromadzeniu Deputatow Szlacheckich (...). Jak wynika z uchwaly tegoz minskiego zgroma- dzenia szlacheckiego, podjętej 12 czerwca 1835 roku, do VI częšci tamtejszych ksiąg genealogicznych zostali wpisani Jozef Ignacy z synami Emilianem, Eu- stachym i Konstantym Kraszewskimi (...), ostatecznie zatwierdzeni ukazem Heroldii w dniu 8 grudnia 1837 roku (...).
Jozef Ignacy mial trzech braci: Antoniego, Leona i Boguslawa oraz siostrę Mariannę. Dowodzi tego akt zrzeczny nr 3 na dobra, wies Borowow, w pinskim powiecie ležące, z roku 1816, oblatowany w pinskim sądzie powiatowym (...). Ojcem Jozefą Ignacego byl Jozef Kraszewski, ktory wspolnie z zoną Anną z Terleckich nabyl u porucznikostwa Ksawerego i Reginy Miliniewiczow dobra Dolgie, co wynika z zapisu, poczynionego 5 czerwca 1802 roku w pmzanskich grodzkich księgach sądowych.
O ojcu Jozefą Ignacego wiadomo, že služyl w wojsku i zostal wyrozniony od- znaczeniami, jak o tym šwiadczą: roku 1778 czerwca 10 patent Jego Krolewskiej Mošci Stanislawa Augusta, krola polskiego, na stopieh pomcznika chorągwi pety- horskiej (...); patent tegož krola na stopieh majora i na koniec przywilej JKM Sta-
431


nislawa Augusta, krola polskiego, ktorym «od služby uwalniamy i, pamiętając sumienną i dzielną j ego službę, stopniem wicebrygadiera zaszczycamy» (...).
Ojciec Jozef mial dwoch braci, Antoniego i Boguslawa. Antoni služyl woj- skowo i byl odznaczany rangami, czego dowodzi patent JKM Stanislawa Augusta, krola polskiego, na stopien chorąžego, roku 1765 w listopadzie dany, oraz patent tegož krola z 1766 r, na stopien kapitana i brygadiera w Korpusie Kadeto w. Antoni Kraszewski posiadal dobra Wiszniopol i Korzowka w powiecie zaslawskim na Wolyniu. Boguslaw by! porucznikiem i adiutantem brygady petyhorskiej, jak to poswiadcza patent JKM Stanislawa Augusta, krola, z roku 1784 (...). Dziadem Jozefą Ignacego byl Tomasz Kraszewski, ktory razem z bračmi Andrzejem i Piusem oraz siostrą Marianną (w zamęšciu za Kazimie- rzem Tyszką i matką, Elžbietą z Nieborowskich Kraszewski posiadali dobra Szarzyn w wojewodztwie plockim”.
Pradziadem Jozefą ignacego byl Jan, prapradziadem Szymon, syn Marcina. Od najdawniejszych czasow rodzina pieczętovvala się herbem Jastrzębiec i uchodzila za odwieczną szlachtę polską. Od XVIII stulecia rod odgalęzil się takže na Wolyn i Litwę. Julian Kraszewski byl towarzyszem II Brygady Kawa- lerii Narodowej wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego, co poswiadcza patent z 24 listopada 1791 roku, takže przechowywany w zbiorach Panstwowego Ar- chiwum Obwodowego w Žytomierzu.
KRASKO (Kraskas) herbu Belina. Notowani w žrodlach archiwalnych od roku 1462 r. (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014-III. s. 53). Niektorzy pisani byli takže: Kraska. Wielu przedstawicieli tego rodu wyznawalo prawoslawie.
KRAŠNICKI (Krasnickas) herbu Rawa i Sas. Teodor Zdarbožec Krašnic- ki, szlachcic z powiatu grodzienskiego, wzmiankowany jest w zapisach archiwalnych z roku 1649 (AWAK, 1.1, s. 186).
KRAUS (Krausas) herbu Edler von Kraus. Osiedleni byli w Inflantach (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2563, s. 28).
KRAWCZYNSKI (Kravčinskis). A. Boniecki (Herbarz polskL t. XII. s. 255) zanotowal krotko: „Krawczynscy. Walenty Krawczynski z žoną dziedzi- czyl 1676 r. na Bobrach w wojewodztwie lubelskim”. Mieli pochodzič z dobr Krawce w powiecie konstantynowskim na Lubelszczyžnie. Znani byli tež na Wilenszczyznie i Bukowinie.
KRAZAN (Krazanas) herbu Nalęcz. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie oszmiahskim.
KRECZ (Krečis) herbu Ostoja. Mieli majętnošci w powiecie oszmiahskim.
432


KRECZMER vel KRETSCHMER (Krecmeris) herbu Prus III. Znani juz przed 1600 r. Ich gniazda rodowe znajdowaly siq na Wolyniu, Kijowszczyznie, Kowienszczyznie. Szczególnie zashizeni dia kultury niemieckiej.
KRENZ (Krencas) herbu Leliwa. Osiedleni w województwie poznanskim i innych dzielnicach Rzeczypospolitej.
KREPSZTUL (Krepstulis) herbu Drya. W zbiorach Centralnego Pan- stwowego Archiwum Historycznego Litwy w Wilnie przechowywane sn mate- rialy dotycz^ce dziejów rycerskiej rodziny Krepsztulów, mieszkajncych od wie- ków na Oszmianszczyznie.
Wywód urodzonego Krepsztula herbu Drya, sporz^dzony w Wilnie 26 maja 1800 roku, podawal, ze przodkowie starajncego siq o potwierdzenie przynalez- nosci do stanu szlacheckiego Jana Krepsztula ,,z dawna w Wielkim Ksiqstwie Litewskim w powiecie oszmiahskim w zaszczytach rodowitosci szlachetney folwarki Juroszany, Pogimie, Pogóry dziedziczyli, ze Adam Krepsztul tez fol- warki synowi Michalowi manifestem jego roku 1725 28 stycznia [przekazal], a ze Michal Krepsztul synom Antoniemu, Kazimierzowi, Bartlomiejowi y Do- minikowi Krepsztulom tez folwarki zostawil (...).
Na fundamencie wiqc takowych dowodów rodowitosc szlachetnn imienia urodzonego Adama Krepsztula próbujncych, my, marszalek gubemski, y deputaci powiatów (...) pomienionego Adama Krepsztula za rodowitego y starozyt- nego szlachcica polskiego uznajemy y onego do ksiqgi szlachty gubemi litew- skiey pierwszey klasy zapisujemy. Dzialo siq na sessyi deputacyi szlacheckiey gubemi litewskiey w Wilnie” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 49-50).
Inny Wywód familii urodzonych Krepsztulów herbu Drya, ulozony 15 grudnia 1800 roku w Wilnie, informowal o drugiej galqzi tegoz rodu, ze „familia Krepsztulów, z dawna rodowitosci^ szlacheck^ zaszczycona, ziemskie dziedziczne dobra w Litwie posiadala, ze Jan Krepsztul po przodkach swoich Czepumiszki w powiecie oszmiahskim lez^ce dziedziczne, synom Adamowi y Matysowi Krepsztulom zostawil, jak wyswiecily dwa testamenta: pierwszy Jana Krepsztula - roku 1634 Februaryi 3 dnia, drugi Anastazyi Janowey Krepsztulowey - 1673 Augusta 1 dnia datowane (...). Ze z Adama Krepsztula syn Felicyan, a z niego syn Samuel rodzili siq, 1708 Augusta 2 dnia testament Katarzyny Adamowey Krepsztulowey (...) dowiódl, ze z Samuela Krepsztula synowie Maciey, Jerzy y Thomasz pochodzn, nie mniey, iz Maciey y Jerzy Krepsztulowie folwark Bortkiewicze w powiecie oszmiahskim sytuowany dzierzn, to 1780 Januaryi 25 dnia zapis ugodliwy miqdzy Macieyem y Jerzym Krepsztulami zaszly (...) poswiadczyly”.
Na podstawie przedlozonych dowodów Maciej, Jerzy i Tomasz Krepsztulowie uznani zostali w 1800 r. przez Komisjq Wywodown Wilenskn ,,za rodo- witn y starozytnn szlachtq polskn” i wpisani do ksing szlachty klasy pierwszej gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 92-93). Wedlug Metryki li- tewskiej okoto 1690 roku Krepsztulowie posiadali dobra Jurszany i Bortkowsz- czyzna w powiecie oszmiahskim oraz Kosiny w wilenskim. Krepsztulowie znani byli takze przed rokiem 1700 w powiecie wilenskim; zaznaczyli swn obec-
433


nošč równiez w powiecie telszewskim. Uzywali herbu Drya, byli wiqc czlon- kami tego samego rodu. Na drodze z Pomiednik do Wilna, przy ongisiejszych Lasach Wojczañskich znajdowala siq majqtnosc panów Krepsztulów i panów Woyczañców. Tuz obok wznosila siq góra o litewskiej nazwie Sargukalnas. Informacje o tym zawiera zapis z 21 kwietnia 1695 r. w ksiqgach Glównego Trybunalu Litewskiego.
Jan Krepsztul i Franciszek Kazimierz Krepsztul 26 lipca 1696 r. podpisali uchwalq sejmiku szlacheckiego województwa wileñskiego o wyborze sqdzióvv kapturowych (AWAK, t. XIII, s. 127). W 1800 roku heroldia wileñska odnoto- wala w powiecie oszmiañskim dwie galqzie rodu Krepsztulów. Pienvszą two- rzyli: Jan, Adam, Felicjan, Samuel, Maciej, Jerzy, Tomasz oraz Maciej; drugą- Adam, Michal, Antoni, Kazimierz, Bartlomiej, Dominik Adam (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1512).
Spisek szlachty powiatu oszmianskiego przybylych do miasta gubernskiego Wilna, która može wotowac y byc obrana na urząd z roku 1809 wymienial uro- dzonego Adama Krepsztula (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4096). Tenže Adam Krepsztul, sqdzia graniczny powiatu oszmianskiego, na początku XIX w. posia- dal majątek dziedziczny Jurszany z 8 dymami (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1915, s. 9). O owym znanym rodzie kresowym wspomnial Adam Mickiewicz w Panų Tadeuszu:
„A intercyza caly zakonczyla klopot:
Tak z Borzobohatymi pogodzil siq Lopot,
Krepsztulowie z Kupšciami, Putrament z Piktumą,
Z Odyñcami Mackiewicz, z Kwileckimi Tumo”.
KRESNIK (Kresnikas) herbu Prawdzic. Siedziby rodowe mieli w powiecie lidzkim.
KRETOWICZ (Kretavičius) herbu Dolqga. Osiedleni na Wilenszczyžnie i we wschodniej Malopolsce (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991). Galąž wolyñska rodu uzywala godla Leszczyc. Z tego rodu pochodzit profesor Waclaw Kreto- wicz, znakomity biochemik, czlonek AN ZSRR.
KREUZ (Kriauza) herbu Ostoja. Znani w Inflantach i Wielkim Ksiqstwie Litewskim.
KREZĄ herbu Ostoja. Osiedleni w Wielkim Ksiqstwie Litewskim i w Ko- ronie Polskiej.
KROLICKI (Krolickas) herbu Jastrzqbiec. Zamieszkiwali w powiecie trockini (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 105-106).
KROMOLICKI (Kromolickas) herbu Ciolek. Jak wynika z zapisów zró- díowych, juž przed 1550 r. Kromoliccy mieszkali w Kromolicach w powiecie šremskim. Z tej rodziny wywodzil siq Józef Kromolicki, znany kompozytor i dyrygent niemiecki XX wieku, autor wielu dziel muzycznych i ksiąžek z histo-
434


rii muzyki europejskiej; laureat (1930) Papieskiego Krzyža Zaslugi Pro Eccle- sia et Pontifice.
KROMPIEWSKI (Krampiauskas) herbu Korab. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1).
KROPFVVNICKI (Krapivnickis) herbu Konvin. Pochodzili z Malopolski. Siedziby rodowe mieli takže na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 11, 707). W XIX wieku posiadali wtasną kamienicę w Wilnie przy ui. Trockiej. Spo- krewnieni byli m.in. z Hryncevviczami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 287, s. 7). W 1799 r. heroldia wilenska wpisata Kropiwnickich herbu Konvin do ksiąg szlachty guberni litevvskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 12, s. 37; f. 391, z. 6, nr 11, s. 37).
KROSNOSIELSKI (Krasnoselskis) herbu Prus I. Boleslaw Starzynski w herbarzu Familie litewskie umiešcil ich wšrod rodzin tzw. matoruskich (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7015-III, t. 10, s. 52).
KROLIKIEWICZ (Krulikevičius) herbu Knut. Dziedziczyli majątki w Ma- lopolsce Wschodniej.
KROTKI vėl KOROTKI (Krotkus, Trumpas) herbu Radwan. Pradawny rod w Wielkim Księstwie Litewskim (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014-III, s. 55).
KRUCZKOWSKI (Kriučkovskis) herbu Korwin. Osiedleni byli w Galicji.
KRUK (Krukas, Varnas) herbu Konvin. Posiadali majątki w ziemi gro- dzienskiej i wilenskiej.
KRUKOWSKI (Krukauskas). Znany heraldyk Seweryn Uruski pisal
0 nich: „Krukowski herbu Konvin. Na Mazowszu, z ktorego przeniešli się na Litwę. Gdzie zmienili herb na Šlepowron odmienny (...). Krukowski herbu Šlepowron. Odmiana herbu - na tarczy herb Radwan, lecz na krzyžu chorągwi stoi šlepowron w lewo, w dziobie pieršcien trzymający; w koronie trzy piora strusie. Tę odmianą przyjęli Krukowscy, herbu Konvin, na Litwie osiedleni
1 biorący przydomek Konvin (...).
Mają pochodzič od Glinkow, z ktorych Maciej i Przeclaw, noszący miano Dzik, dostali 1428 r. od Jana ks. mazowieckiego przyvvilej na 10 wlok gruntu pod Ostrolęką, nad ktorym powstaly wsie Drąžewo i Drąžewo-Kruki i od tych dobr potomkowie obdarowanych wzięli nazwisk„o Drąžewski i Krukowski. Bę- dąc licznie rozrodzeni, Krukowscy przeniešli się na Litwę.
Mikolaj, pisarz slucki 1637 r. Zacharyasz, skarbnik mšcistawski, podpisal elekcję 1648 r. z wojewodztwem wilenskim i mšcislawskim, a następnie byl pisarzem grodzkim orszanskim. Wincenty Mikolaj, skarbnik mšcislawski, aFabian, Kacper, Mateusz, Wawrzyniec i Wojciech z ziemią nurską 1697 r.
435


podpisali elekcję” (Rodzina..., t. VIII, s. 87-88; por. tež I. Kapica Milewski, Herbarz, Krakow 1870, s. 220).
Nie ulega wątpliwošci (šwiadczą o tym trzy wielosetstronicowe teki materialo w zrodlowych, dotyczących dziejow tej rodziny, przechowywanych w Ar- chiwum Narodowym Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1609, 1640 i 1619), že rodzina Krukowskich herbu Korwin pochodzila z Wolynia, następnie osiedlila się w wojewodztwie nowogrodzkim (posiadala tu wsie Starosiele i Międzyle- sie), a požniej przeniosla się do powiatu orszanskiego, na Smolenszczyznę i wreszcie na rdzenne ziemie moskiewskie. Istnialy jednak inne gniazda tej sta- rožytnej rodziny polskiej.
P. Malachowski wspominal o trzech rožnych Krukowskich (herbu Gryf, Radwan i nieznanego). W. Witty g (Nieznana szlachta polska i jej herby, Krakow 1908, s. 159) przytaczal dane o Kazimierzu Krukowskim herbu Wieniawa, podstarošcim upickim (1656). A. Boniecki uwažal, že przed XVI wiekiem Kru- kowscy nie odgalęzili się jeszcze z Polski na tereny litewsko-ruskie; w swym dziele Poczet rodow w Wielkiem Księstwie Litewskiem w XV i XVI wieku (Warszawa 1883) nawet o nich nie wspomnial.
Krukowscy zamieszkali na Podolu, jako starožytna szlachta polska, wpisy- wani byli do częšci szostej tamtejszych ksiąg szlacheckich (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodostownuju knigu podolskoj gubernii, s. 246). A. Bobrinskij (Rodoslownaja kniga..,, cz. 2, s. 358) podawal, že rosyjscy Kor- win-Krukowscy wywodzili się z podolskiej galęzi tego domu, ktora posiadala od 1684 r. majątek Zurawlince na Podolu. Potomkowie tego rodu mieli posia- dlošci ziemskie w gubemiach witebskiej i pskowskiej.
W marcu 1632 roku przybyl do Moskwy na stale osiedlenie „Litwin Kor- nejko Krukowskoj, urožieniec orszanskogo powietu, szlachticz bieloruskije wiery”, przywožąc carowi Michailowi Fiodorowiczowi, „gosudarowi wsieja Rusii” wažne informacje wywiadowcze (Russko-bielorusskije swiazi. Sbornik dokumentow, Minsk 1963, s. 112-114). Piotr Krukowski okolo 1620 roku nale- žal do bliskiego otoczenia Jozafata Kuncewicza, metropolity polockiego, za- mordowanego przez mieszczan, manipulowanych przez agentow carskich. Imie jego jest wymieniane w sprawozdaniu komisji krolewskiej po zabojstwie bisku- pa (Jstoriko-juridiczeskije matierialy..., t. XXX, s. 17-41). Zachariasz Krukowski, szlachcic, sluga księcia Lwa Sapiehy, z calą pewnošcią katolik, wspomnia- ny zostal w dekrecie tegož možnowladcy, podowczas starosty mohylewskiego. z 22 V 1621 (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. II, s. 33). By! on w prostej linii przodkiem Zofii Korwin-Krukowskiej.
Zachowal się tekst listu Kazimierza Lwa Sapiehy do Konstantego Bohu- szewicza, zarządcy jego majątku mohylewskiego, dotyczący osadzenia w Orsz> dominikanow. Oto fragmenty owego pisma: „Panie Bohuszewicz. Funduję klasztor wielebnych oycow Dominikanow w orszanskim miešcie. Obiecalem ja w tey okazyey przyslugę tež učzynič ichmošciom, a nie bronič mieysca na klasztor ze dworu mėgo, ktory mam w Orszy. Przeto chcę mieč, abyš waszmosc, wziąwszy te pisanie moję, dwor pomieniony podal imšč xiędzu Ka- mihskiemu, prowincyalowi klasztorow prowincyey litewskiey tego zakonu šwiętego. Prawa pisač na ten dwor czasu nie mam, bom podrožny; k temu in-
436


formaty trzeba mi pierwiey y conceptu, ktory niech pan Krukowski posyla mi. Sprawy jednak na tenže dwor (...) oddasz wmc. Z tym wmc Panu Bogu poru- czam. W Warszawie, 1640 roku, 25 Juni. Kazimierz Leo Sapieha, podkancle- rzy” (Istoriko-juridiczeskije matierialy..., t. XXV, s. 431).
Pod jedną z uchwal sejmiku orszanskiego z roku 1647 widnieje podpis te- gož szlachcica Zacharyasza Krukowskiego. On tež w 1648 r., reprezentując szlachtę wojewödztwa wilenskiego, podpisal akt elekcji kröla Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 100). W roku 1650 krol polski Jan Kazimierz wydal specjalny dokument gwarantujący niezbywalne prawa duchowe i majątkowe cerkwi pra- woslawnej w Rzeczypospolitej. Odpisy tego dokumentu przechowywano we wszystkich magistratach miejskich Wielkiego Xięstwa Litewskiego. Na egzem- plarzu kopii przechowywanej w Orszy widnieje podpis: „Zacharyasz Krukowski, pisarz”.
Pan Szymon Krukowski z Dutkina w 1654 r. walczyl w obronie Smolenską przed agresją moskiewską. Jesienią 1654 r. dwor pana Zacharyasza Krukowskiego w Mohylewie zostal na mocy carskiego ukazu przekazany Mikolajowi Gieldzie, ktory przysiągl na wiemosc carowi i przeszedl na prawoslawie (AJZR,
t. XIV, s. 450, 461-462, 659). Car byl wyjątkowo hojny, wynagradzając zdraj- cöw Polakow, nie to go wszak nie kosztowalo, bo nagradzal lotröw dobrami zagrabionymi polskim patriotom, przewaznie pomordowanym. Wies Trzylesi- ny, rowniez wlasnosc Krukowskiego, car przekazal Ondrianowi Jakowinskiemu (ibidem, s. 452, 506).
Skoro wspomnielismy o M. Gieldzie, wöjcie mohylewskim, to z dokumento w archiwalnych wyziera jego bardzo odpychające oblieze moraine, na ktörym rysują się najwyrazniej zachlannošč oraz služalczošč i sprzedajnošč. Oto fragment jednego z wielu jego listöw (z sierpnia 1655 roku) do cara: „Carowi hospodarowi i wielkiemu kniaziowi Aleksemu Michajlowiczowi, wszystkiej Wielkiej i Malej Rosji samodzieržcowi, bije czolem cholop Twöj, wojt mohy- lewski, Mikolajko Gielda.
W niniejszym, hosudar, roku, jak Lachy w Mohylewie byli odeszli i, od- chodząc, caly Mohylew i moje podworeezko spalili, a Wasza Carska Mošč ob- darowala mnie, cholopa swego, kazal mi nadač podworeezko na mniejszym wale Zacharyasza Krukowskiego, co tež swą hospodarewą hramotą potwierdzil. A to podworeezko w obeenym osadnym czasie cale spustoszone, wcale miesz- kač w nim nie ma gdzie, cale puste i budyneezki wszystkie pognily i zlamane są, i ogrodzenie wokol podworeezka zniszczone (...). Aja, cholop Twöj, wojto- stwo z siebie zdjąč i z dworu wojtowskiego wystąpič powinienem, a dworu, gdzie bym žyč mogl w Mohylewie, nie mam.
Milosiemy hosudarze, car i wielki ksiąžę Aleksy Michajlowiczu, wszystkiej Wielkiej i Malej Rosji samodzierzco, obdaruj mnie, cholopa Twego, z szczodro- bliwego i laskawego dobrodziejstwa swego, kaž, hosudarze, dač mi dwör szlachcica zbieglego Stanislawa Šredzihskiego i swą hospodarewą hramotą to umocnij, aby i w przedbędących czasach w tym dworze mieszkač mi pewnie. A co, hosudarze, dworem Krukowskiego mnie, cholopa swego, obdarzyleš, kaž, hosudarze, ode mnie zabrač. Carze hosudarze, zmihij się” (ibidem, s. 799-800). Monarchą uczynil zadošč tej prošbie i przekazal dwor Šredzihskiego swemu
437


„cholopowi”, a zabudowania nalez3.ce ongis do Z. Krukowskiego kazal oddac do dyspozycji wladz miejskich (por. AWAK, t. XXXIV, s. 64-65).
17 czerwca 1656 r. krol polski Jan Kazimierz pisal w swym kolejnym uni- wersale do szlachty, wyluszczaj^c powody, dla ktorych klqska wojny spadla na kraj: „Nie co inszego do tak straszney w panstwach naszych przywiodlo rewo- lucyey, jeno contemptus legum et sanctiorum, ktore privatorum hominum ausus et effrenata licenda do skutku przywodzic ani do ratunku oyczyzny spolnie z drugimi accedere nie chcieli. Dlatego tez pomieszai Pan Bog wszystkie rze- czy, ze siq za zlosciq. y zdrad^ niektorych Rzeczpospolita ze sromotney niewoli wyswobodzic lacno nie moze”.
Jan Krukowski od 1656 roku byl plebanem w litewskich Kupiszkach (Jan W. Poczobutt-Odlanicki, Warszawa 1987, Pamiqtnik, s. 321). W 1657 r. pul- kownik wojsk kozackich - jak sam si$ nazwal w uniwersale - Jan Nieczay mia- nowal specjaln^ komisjs w Nowogrodku, zlozon^ z miejscowej szlachty, do badania pretensji mieszkahcow, gnqbionych przez Zaporozcow. Do komisji weszli panowie: Samuel Krukowski oraz (bez podania imienia) Buszna, Furosz- cze, Dybowski, Mierzejewski (AWAK, t. XXIV, s. 97). W tymze roku w jednym z poufnych donosow komunikowano carowi Aleksemu Michajlowiczowi, ze „sotnik czerkaski [tj. zaporoski] Krukowskoj zabil na smierc w Horkach podia- czego i wielu soldatow pobil” (AJZR, t. III, s. 581).
Tenze Krukowski oderwal, wbrew ukazom carskich wojewodow, od roli wielu chlopow i mieszczan, wcielaj^c ich do swego oddzialu. Dalej dokument donosil, ze oddzial ten przejmuje po drodze goncow, zmierzaj^cych do Moskwy z Wilna i innych miejscowosei, grabi ich i morduje, czyni tez „pomieszku wie- likuju” oddzialom rosyjskim i ich zaopatrzeniu. Najezdzal tez Krukowski ze swym oddzialem na maj$tnosci tych sposrod szlachty miejscowej, ktorzy przy- siqgli wiemosc carowi, pustoszyl i palil ich dwory, wyp^dzal precz gospodarzy. a chlopow wcielal do swego oddzialu. Mordowal tez kaplanow prawoslawnych. ktorzy agitowali za carem, a sam wyglaszal „przemowy nieprzyzwoite”. Agenci carscy Buturlin i Michajlow domagali si$ od monarchy natychmiastowego roz- kazu, by tego „zlodzieja” zlapano, odeslano do Smolenska i usmiercono (ibidem, s. 582).
Aleksander Krukowski, pisarz s^du sluckiego (1661); Mikolaj Krukowski. dozorca dobr namiestnika sluckiego (1644), a takze Prochor i Fiedor Krukow- scy (1674), tez spod Slucka, odnotowani zostali w ksi^gach grodzkich tego miasta (AWAK, t. XVII, s. 386, 491 i n.). W 1669 roku w dokumentach zapisano informacjq 0 Krukowskim, wlascicielu maj^tku Ususzka, ktory zaplacil 50 zlotych podatku poborcy orszanskiemu (Istoriko-juridiczeskije matierialy..., t. XXVI.
s. 320). Wincenty Mikolaj Krukowski, skarbnik mscislawski, w 1674 r. podpisal w Warszawie od tego wojewodztwa sufragacj^ krola Jana III Sobieskiego (VL.
t. V, s. 162). W roku 1676 prezbiterem terebunskiego kosciola unickiego (nie- opodal Brzescia) byl Jan Krukowski (AWAK, t. III, s. 226). Nazwisko Aleksan- dra Krukowskiego, skarbnika mscislawskieg pojawilo si$ w trockich ksiQgach ziemskich w zapisie z 20 kwietnia 1679 r. (AWAK, t. XXXI, s. 439).
Bazyli Krzysztof Korwin-Krukowski otrzymal 25 lipca 1688 r. od krola polskiego Jana III Sobieskiego przywilej, zabezpieczaj^cy go przed poborami
438


na rzecz wojska. Zostawil on po sobie syna Wladyslawa, ktory mial z kolei syna tegož imienia, a ten trzech potomkow plci męskiej: Jana, Adama i Jozefą. Drzewo genealogiczne jednej z galęzi tego rodu, zatwierdzone w heroldii wi- lenskiej w kohcu XIX wieku, przedstawia osiem pokolen Krukowskich. Herol- dia wilenska i kowienska potwierdzaly szlachecką rodowitosc tego domu w latach 1804, 1832, 1854, 1860, a Senat Rządzący Imperium Rosyjskiego w latach 1857, 1862, 1874 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853-A, s. 26).
Mikolaj Krukowski herbu Slepowron w 1696 roku otrzymal z rąk krola Jana HI Sobieskiego tytul lowczego inflanckiego. Mial on syna Stanislawa (ur. 1714). Kolejny potomek Jan Jerzy Krukowski urodzil się w 1758 r., a jego syn Adam Ignacy - w 1797 {Rodoslownaja roda blagorodnych Krukowskich gierba Slepowron, CPAHL, f. 391, z. 10, nr 207). Znany jest zapis z 1689 roku, w ktorym Adam Mikolaj Sieniawski, hrabia na Szklowie i Myszy, starosta ro- hatynski wymienia imię „slugi naszego jegomošci pana Mikolaja Krukowskie- go”, ktory dzierzawil staw z mlynem w majątku Boreyszowo (Istoriko- juridiczeskije matierialy..., t. XXVIII, s. 211).
W innych dokumentach archiwalnych dzieje tego rodu na przelomie XVII i XVIII wieku przedstawione są bardziej szczegolowo. Wynika z nich, že Mikolaj z Rotnej Korwin-Krukowski 13 marca 1696 roku otrzymal z rąk krola Jana III Sobieskiego przywilej na tytul lowczego inflanckiego i byl wlascicie- lem majątkow Bohuszewszczyzna i Ozarowszczyzna w powiecie grodzienskim, ktore zostawil w spadku swym synom Aleksandrowi i Stanislawowi. Ten ostat- ni zostal tež posiadaczem majątkow Zablocie, Somorokow oraz Nowosiolki w tymže powiecie, ktore zostaly požniej wykupione przez Pacow. Tenze Mikolaj zRotney Krukowski, podczaszy orszanski, zostal zapisany w 1702 r. w księgach sądowych zamku sluckiego (AWAK, t. XVIII, s. 516).
Korwin-Krukowscy spokrewnieni byli m.in. z Sawiczami, Siemaszkami, Dylkiewiczami, Romanowskimi, Ciechanowiczami, Przewalskimi. W XIX w. jedna z galęzi, pozostala w powiecie lidzkim, posiadala tu Siejkiszki i Niewie- ryszki (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1845). Wladyslaw Korwin-Krukowski, porucz- nik Jego Krolewskiej Mošci, podpisal od wojewodztwa trockiego w 1697 r. akt elekcji krola Augusta II (VL, t. V, s. 430). Aleksander Krukowski 9 sierpnia 1698 r. podpisal uchwa!ę szlachty wojewodztwa wilehskiego przeciw samowoli stolnika Sapiehy.
23 grudnia 1699 roku przybyl do Mohylewa Dominik Krukowski (ktorego nazwisko zapisno cyrylicą w księgach buchalteryjnych jako Kriukowskoj), ,,ko- misarz pana naszogo mitosciwogo”. Wydatki, związane z tą wizytą byly duže; zachowal się dlugi spis podarkow i „gotow^ych groszej”, ktore w ciągu okolo siedmiu miesięcy pobytu w Mohylewie zainkasowal komisarz Krukowski. Jakich win, wodek, miodow, ryb, miqs, pierogow, przypraw nie znoszono na stol gošcia, ktory naprawdę byl „drogi”, bardzo drogi... Na šamą tylko sobolą czapkę dla nie- go wydano „talarow twardych pięčdziesiąt”. Ješli podawano dania z ryb, to za každym razem z innych (okonie, leszcze, szczupaki itd.). Jak wynika z danych buchalterii, spijal najchętniej (gospodarze chyba szybko się polapali w gustach gošcia) Dominik Krukowski winko czerwone, ale nie gardzil tež gorzaleczką i mlodym miodem (Istoriko-juridiczeskije matierialy..., t. XIII, s. 130-138).
439


W archiwaliach z wieku XVIII zapisy dotyczące Krukowskich pojawiają się rownie często. W księgach sądowych Glownego Trybunalu Litewskiego zanotowano np.; „Roku 1700, miesiąca Juli dziewiątego dnia. Przed narni sę- dziami glownemi na trybunale Wielkiego Księstwa Litewskiego (...) przypadla sprawa jegomošci pana Stanislawa Korwina-Krukowskiego, skarbnika msci- slawskiego, z niewiemymi Žydami, starszymi kahahi y synagogi wilenskiey: Jozefem Markowiczem, Izraelem Markowiczem, Nachimem Moyžeszowiczem, Abrahamem Samuelewiczem, Gabryelem Moyžeszowiczem, Moyžeszem Iza- kowiczem z dokladem imč pana Michata Rafala Szumskiego, podstolego y po- dwojewodzego wilenskiego (...) o to, iž gdy imč pan Krukowski, skarbnik mscislawski, listem pana podwojewodzego wilenskiego o wydanie obwieszcze- nia y uczynienie takowey odpravvy upraszal, tedy imč pan podwojewodzy, ochraniając tych Žydow y onych snadž w protekcji swojey mając, a czyniąc na szkodę y minę žalobliwego aktora, takowey odprawy uczynič nie chcial y nie uczynil”.
Jeszcze w roku 1699 Trybuna! Glowny Litewski zawyrokowal, iž Žydzi po- winni niezwiocznie zwrocič dtug (2 tysiące talarow bitych i 210 zlotych polskich), inaczej Korwin-Krukowski ma prawo z nich rownowartošč tej sumy przemocą šciągnąč. Ale - jak wynika dalėj z materialow sądowych - „gdy žalujący [skaržą- cy] pan Kmkowski, chcąc za wskazaną summę na dobrach pozvvanych Žydow uczynič executią, u pana Szumskiego o uczynienie oney upraszal, tedy pan Szum- ski, podwojewodzy wilenski, czyniąc ad favorem niewiemych Žydow y onych snadž w protekcji swojej mając, executiey uczynič nie chcial y nie uczynil”. Try- bunal ponownie skazal Žydow na infamię i zwrot dlugow oraz „na gardlo y na lapanie žalującemu panų Kmkowskiemu. Ktora sprawa jest do xiąg glownych trybunalnych zapisana” (AWAKJ t. XXIX, s. 264-267).
Najprawdopodobniej nic nie udalo się skarbnikowi mšcislawskiemu ze sta- rozakonnymi wskorač i pieniądze przepadly, bowiem Kmkowscy ei, mający glowne gniazdo w wojewodztwie trockini, po parų pokoleniach występują jako rodzina nader skromnie uposažona pod względem majątkowym, tak iž niektorzy jej czlonkowie jeszcze przed trzecim rozbiorem kraju przyjęli ofertę služby w Rosji.
W 1706 roku odnotowany zostal w žrodlach archiwalnych Zacharyasz Krukowski, skarbnik mšcislawski, pisarz grodzki orszanski. W lutym 1712 roku w księgach grodzkich Mohylewa zanotowano, iž ze skarbca miejskiego wydano „dla księdza Kmkowicza (vėl Krukowskiego) 2 gamce miodu na 2 zlote” (Isto- riko-juridiezeskije matieriafy..., t. XXIII, s. 13).
W listopadzie 1715 mieszczanie Mohylewa znow wystosowali oficjalny list do krola ze Skargą na „teražnieyszego arendarza, Žydą Beniamina Szpeiera, z natury chrzešcijanstwo nienawidzącego”, ktory cięžko uciska miasto „przez co codzienno z wlošci ludzi ubywač muši y za granicę vvychodzą, nie mogąc tak wielkiego y niewypowiedzianego wytrzymač y wycierpieč nad sobą uciemięže- nia”, gorszego - jak pisali - niž zdzierstwa obcych wojsk. W tymže miesiącu od rozlajdaczonego krola „Augusta Wtorego, z Božey laski” nadeszla „gramota” do administratora Ernesta Karola Szulca, w ktorej mowilo się zarowno o „ochronie” ekonomii mohylewskiej przez monarchę, jak i przewidywano je-
4 40


dyny sposôb realizacji krôlewskiej „laskawošci” - zupeine poshiszenstwo i uleglošč wobec bezecenstw Szpeiera i jego pomocnikôw.
W związku z tego rodzaju „ochroną ekonomii mohylewskiej” doszio do tak krancowej nędzy, že magistrat mūšiai wysprzedawac rzeczy cerkiewne i ko- scielne w Gdansku, by spiacič „dlugi”, ktôre tylko w częšci wçdrowaly do skarbca warszawskiego, wiçksza zaš ich częšč znikaia w bezdennych kiesze- niach urzçdowyçh zlodziejôw. Latwo sobie wyobrazic, co dla czlowieka wie- rzącego znaczy wysprzedaz sprzçtôw šwiątynnych, nie więc dziwnego, že juz w poiowie XVIII stulecia Rzeczpospolita przestaia bye dla swych obywateli mieszkających na wschodzie panstwa opiekunezą matką, a stala siq zlą, bez- duszną macochą. I im bardziej porządny byl cziowiek, tym większą odrazę na- peinialo go to, co się dzialo w kraju, rozszarpywanym na dhigo przez rozbiora- mi przez zdziercow „swoich” i obcych.
W roku 1718, 11 kwietnia, magistrat mohylewski zanotowal w protokole posiedzenia: „Imč pan Theodor Krukowicz, czešnik pamawski, za obligiem od miasta sobie danym na talarôw tysiąc dekretą, tak w Trybunale, jako y w Asses- sorii, z placeniem trojakiey sowitosci na miasto otrzymawszy, oną ad executio- nem przez urząd ziemski grodzki przyprowadzic chce”. Radni zwracali się więc do burmistrza z prošbą o podjęcie decyzji co do konkretnego okresu splacenia dhigu przez miasto temų majętnemu szlachcicowi. Wôjt Mohylewa zaš radzil (w innym dokumencie) zarządowi grodu: „Imci pana Krukowskiego, czešnika pamawskiego, jako przedtem ichmošč panowie magistratovvi uprosili, tak y teraz o dalszą cierpliwosc uprosič, przynaymniey do Seymu” (Istoriko- juridiczeskije matierialy..., t. XII, s. 216, 217).
Že byl pan Krukowski czlowiekiem zdecydowanym, swiadezy następujący zapis w księgach grodzkich mohylewskich z 16 sierpnia 1718 roku: „Imč pan Krukowicz, czešnik pamawski, mając dekretą, tak assessorskie, jako y trybunal- skie, za obligami na osiem tysięcy winney, a z przewodami prawnemi na tysięcy trzydziešcie, ustawicznie o zapiatę kuczy y execucyą nie raz sprowadzic, albo imci panu Larskiemu, sçdziemu ziemskiemu orszanskiemu, wlac chce” (ibidem, s. 233). Nie wiadomo, czy pan Krukowski zdąžyl „wlač” sędziemu, wiemy jed- nak, že miasto zbiednialo i nie bylo w stanie spiacič tak dužego dlugu. W roku 1719 Theodor Krukowski zszedi z tego swiata, a przepychankę zmagistratem mohylewskim kontynuowai jego syn Jan, „czesnikowicz pamawski”.
W paždziemiku 1730 roku do orszahskich akt grodzkich wpisano relację z wprowadzenia biskupa unickiego Jôzefa Gorbackiego we wiadanie Monaste- rem Spaskim. Wsrôd szlachty, „ludzi dobrych, wiary godnych”, zgromadzo- nych na tej uroczystosci wymieniany jest pan Krysztoph Kmkowski, ktôry tež „ręką swą” ziožyi podpis na tym dokumencie (Istoriko-juridiczeskije matieria- ly..., t. XIII, s. 333-338).
23 marca 1733 roku do mohylewskich ksiąg grodzkich wprowadzono dwa zapisy, jeden dotyczący propozycji magistratu, drugi - jego uchwal podjętycn tego dnia: „1-mo. Swiadomo to jest wszystkim wmšč panom, že na mieyskat potrzebę u rožnych panôw miasto zaciągnqlo diugu na talarôw bitych pięčset, jako to, u imč pana Lewenthala, u imč pana Krukowicza y innych, ktôrzy ichmošč panowie kredytorowie, za zbliženiem y nastąpieniem terminôw, omnino
441


exolucyi potrzebują, a w skarbie ratusznym, jako santi waszmosciowie wiecie, summy nie masz; a tak, skąd te talarôw pięčset panom creditorom wyplacic, chcieycie waszmosciowie w tym šcislą y stalą uczynič obradę”.
Po dlugich deliberacjach postanowiono to, co wobec stami finansów grodu byio wiadome od początku: „1-mo. Lubo termin zbližyl się do exolucyi róznym panom kredytorom, jako to, ime panų Lewenthalowi, ime panų Krukowiczowi y innym, a miasto, ob. defectum summy na terminach wyplacic nie može; za czym ichmosciów panów kredytorów o dalsze poezekanie upraszač, a kwotę od summy przychodzącey zaplacič, szlachetnego magistratu upraszamy” (,Istoriko- juridiezeskije mailer ialyt. XIII, s. 417, 418).
30 lipca 1733 roku w księgach magistratu zanotowano: „Imč panų Andrze- jowi Krukowskiemu miasto zostalo winne talarów bitych trzysta dwadziescia, któremu termin expirowal”. W częšci drugiej tegož dokumentu magistrat posta- nawial: „Imč pana Krukowskiego (...) radone zaciągnionych na miasto dhigów, o poezekanie prosič suplikujemy”. 13 paždziemika tegož roku ręka pisarza grodzkiego odnotowala: „Imč pan Krukowski, skarbnik pamawski, talarów dziewięčdziesiąt ichmšciom panom delegatom w drogę požyczone, wyplacenia potrzebuje, ustawicznie kuczy y skomatycznie przykrzy; termin oddania dawno expirowal, trzeba wyplacic”.
18 czerwca 1734 roku zanotowano: „Za obligami imei panu Krukowskiemu od miasta talarów bitych tysiąc pięčset naležy; termina expirowaly, obowiązki y condycye cięžkie, trzeba wyplacic”. Ale w uchwale znôw postanawiano, že trzeba u wierzyciela „wyjednac do czasu dalszego cierpliwosc”. W styczniu 1736 roku magistrat uchwalil nawet specjalny „podatek tynfowy” natožony na Mohylew, by wreszcie się ze skarbnikiem pamawskim Andrzejem Krukowskim rozliczyc (Istoriko-juridiczeskije matierialy..., t. XIV, s. 174, 175).
„Wyplacic trzeba, a nie masz skąd” - oto częsta formulka w mohylewskich księgach grodzkich, dotycząca splaty dlugôw miejskich natarczywie dobijają- cym się swego wierzycielom. Podupadla Rzeczpospolita, a razem z nią jej miasta i jej obywatele. Często, aby splacič jeden dlug, zaciągano kolejny, na jesz- cze wyžszy procent, jak to np. wynika z zapisu, uczynionego 30 paždziemika 1725 roku: „Na uspokojenie imč pana Iwaszkiewicza, podstolego wendenskie- go, vigore zapadlego dekretu, z wyplacenia raty pierwszey talarów bitych 75, zapožyczylišmy u imč pana Sassa, porueznika Jego Królewskiey Mosci infante- ryi, tynfów trzysta; termin bliski oddania przychodzi; a imč panu Iwaszkiewi- czowi za niedziel dwie talarów dwadziescia oddač naležy”. Skaržą się więc panowie rada, iž „miasto ze wszech stron za dawne dlugi ponabierane jest”, przez co magistrat „w ustawicznych pozostaje labiryntach”.
Zdemoralizowanie i zmaterializowanie postaw bylo tak daleko posunięte, že niekiedy wiemi oskaržali - i to slusznie - nawet kaplanów o rozkradanie sprzętow šwiątynnych, jak to mialo miejsce w lipcu 1728 roku, gdy do sądu mohylewskiego wplynęla skarga tego rodzaju na ihumena cerkwi bohojawlehskiej Klimenta Piha- rewicza, który za pieniądze cerkiewne sprawil okazate posagi córkom swego brata, a z listy utraconych rzeczy wynikalo, že skradl ich kilkaset.
W 1749 r. glošna byla sprawa pana Krukowskiego, podezaszego orszan- skiego, który prawoslawne „cerkwie dwie, szczytkowską y porzecką (...) nulla
4 42


data ratione, violento modo popieczętowal”, czyli že z gorliwosci katolickiej przemocą, nie podając uzasadnienia, i bez powodu, zamknąl dwie šwiątynie w archimandrii shickiej. Jakub i dwaj Teodorowie Krukowscy, szlachcice mo- hylewscy, w 1752 r. oskarženi zostali przez wielebnego Piotrą Izmaylowicza namiestnika prawoslawnego, o najazd na Monaster Bujnieki w powiecie orszan- skim (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. II, s. 117).
„Ktorzy to obzalowani mei panowie Krukowscy, nie respektując, že jure victi na lapanie y na gardlo sceleribus addendo mala wszelkiego bezprawia na siebie wzięli professyą, zapomniawszy zatem na rygor prawa, tumultario ausu na dobra funduszowe, wszelką legum obwarowane bezpiecznošcią, wsie Ko- šcianką y Cholmy nazwane, nulla data habendaque ratione, najechawszy, na folwark tameczny napadli. Gdzie žalującemu delatorowi wielebnemu oycowi namiestnikowi monastyra buynickiego strzelaniem palee u ręki skaleczyli y konia w kark postrzelili; žalującego oyca Onisima Budkiewicza, prokuratora folwarku, nahajami tyransko až do krwi zbili, glowe rozbili, znakow tyranskich suchych, krwią nacieklych, niemalo zadali; similiter urzędnika Romana Orlow- skiego bizunowali. Tym się nie kontentując, poddanych tamecznych biciem infestowali: Wasilia Nehajonka enormissime zbili y ramię rozcięli; Adrosowi Zieziulinemu dwa palee u ręki ucięli, samego zbili; Hryszkę Chalimonowego suchemi razami insimile zbili, ręce poprzebijali”.
Gdy dwaj szlachetni goscie monasteru, panowie Leszczynski i Sawicki, probowali upraszač napastnikow o spokoj i pomiarkowanie, ei „jegomošč pana Leszczynskiego na lewą rękę skaleczyli, niemalo wpol dloni rozcięli, w glowie cięcie zadali oraz tyransko, niemitosiemie zbili; similiter pana Sawickiego tyra- nizowali, ręce poprzebijali. Na ostatek locum rozgromili, jamę owsa wybrali; takož owies y jęczmien na ogrodzie zasiany, juž w klosy dochodzący, funditus strawili; w karczmie koscianskiej okna potlukli, spichlerze, parkany porujno- wali et pro convictione sua wlasnie hostilier postępując, desertam zostawili Arabiam. Tandem adsitim dogodziwszy swey impresji, z odpowiedziami, po- chwalkami na zdrowie y žyde žalującego delatora namiestnika buynickiego y wszystkich zakonnikow tegož monastyru odjechali” (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. II, s. 116-120). Tak to „bawila” się szlachta kresowa...
29 lipea 1755 roku magistrai mohylewski stwierdzal, zwracając się do rady miejskiej: „1-mo, ime pan Krukowski, mając dom w Bogu zeszlego imei pana Mikolaja Žaby, czesznika polockiego, za dekretem sądow Trybunalu skarbowe- go Jego Krolewskiej Mošci Wielkiego Xiqstwa Litewskiego, w possessyi; ktory dom teraz tenže imšč miastu pušeič chce; za czym j eželi mamy z imšcią wcho- dzič w kombinacyą, czyli tež nie, o rezolucyąprosiemy”.
Na to fundamentalne pytanie odpowiedziano rozwaznie: „1-mo, respektem kombinacyi na dom waszmosci pana Mikolaja Žaby, teraz u wielmožnego imei pana Krukowicza będący, poniewaz tenže sam imšč žadney wiecznosci na tym domu nie ma, a co większa, že tenže dom w litygiach prawnych zostaje; z tych okolieznošei miasto nie može w kontrakta o wiecznosc wchodzic; a ježeli ime pan Krukowicz ten dom wiecznošcią sobie nabędzie y od innych kompetytorow uwolni, wtedy možemy z imšcią w kombinancyą przystąpič, a teraz do žadney rzeczy nie przystępowač szlachetnego magistratu prosiemy”.
443


W roku 1760 r. pieczątarzem grodzkim polockim byl Jözef Konvin- Krukowicz {AWAK, t. XII, s. 139, 142). Symon Krukowski w lutym 1764 r. podpisal uchwalę sejmiku szlachty wojewodztwa wilenskiego o wyborze są- dziöw kapturowych. Inwentarz z roku 1765 wsrod mieszkancow wlosci kre- wanskiej (wies Liprzowo) w Ksiąstwie Inflanckim wymienia Wojciecha Kru- kowskiego, bojarzyna, wlasciciela „dwöch dymow hibemowych” {Istoriko- juridiczeskije matierialy..., t. XXXI, s. 116). Takže wsrod mieszkancow mia- steczka Lucyn byl jeden z Krukowskich - Michat (ibidem, s. 291).
W roku 1766 w aktach Glownego Trybunahi Litewskiego pojawia šią kilka- krotnie nazwisko ksiądza Pachomiusza Krukowskiego, o ktoryrn napisano: „prezy- dent xiąžy bazylianow konwentu suckowskiego” na Oszmianszczyznie (AWAK, t. XII, s. 215). Aleksander Krukowski, pisarz sądowy slucki, wielokrotnie odnoto- wany zostal w ksiągach ziemskich Shicka pod koniec wieku XVIII (ibidem, t. XXIV, s. 85). Pierwsze kazanie katolickie w jązyku lotewskim wygloszone zo- stalo w 1813 roku w kosciele w Rydze przez slynnego kaznodzieją Polaka, ksiądza Krukowskiego, jėzuitą, ktöry od kilku juz lat walczyl o prawo licznych miejsco- wych Lotyszow do korzystania z jązyka ojczystego w šwiątyniach, dotąd bowiem uzywano języka niemieckiego i polskiego (Gustaw baron Manteuffel, Z dziejöw Kosciola w Inflantach i Kurlandyi, Warszawa 1905, s. 54).
O ile szlachta na terenie Inflant i Bialej Rusi (ograniczającej šią ongiš do te- renöw woköl Witebska, Polocką, Mohylewa, Orszy, Mscislawia) byla w ogromnej wiąkszošci polska, to wsröd ludnošci chlopskiej Polaköw bylo niewielu, chociaž istnialy tu, oczywiscie, liczne wsie polskie. O wlosciach pol- skich w Inflantach w XIX wieku pisal Gustaw Manteuffel (Inflanty Polskie. Poznan 1879): „Zajmują oni cale wioski pomiądzy Lotyszami, zachowali czy- stošč jązyka, lączą šią tylko miądzy sobą (...). Prawdopodobnie przez polskich wojewodow zostali przesiedleni, aby oswiecac Lotyszow; do dzisiejszego dnia stoją od nich na wyzszym stopniu uobyczajenia. Zwyczajnie mieszkają odosob- nieni, osady mają mniej wiącej zamkniąte w sobie; budowle ich są gospodar- skie, porządniej budowane, latwo dają šią rozrožnič od lotewskich (...). Cząsto tam znaležč možna maly kwiatowy i owocowy ogröd, podwörze zdobią od- wieczne drzewa - najcząšciej rozložyste lipy”.
Charakteryzując tamtejszą szlachtą polską, historyk ten pisal: „Szlachta ta odznaczala šią w ogöle uczynnošcią, szczerošcią i prawdziwie polską gošcinno- šcią, wolną prawie wsządzie od wszelkiej prožnej ostentacyi i innych pseudo- arystokratycznych wad i przesądow, na j akie, nie bardzo dawnemi czasy, tak tu, j ak i w innych cząšciach dawnej Polski trochą chorowano. W nowszych czasach braterstwo, zgoda i poblazliwosc w stosunkach towarzyskich staly šią przy- miotami prawie ogölnemi”.
W XIX wieku Krukowscy nadal odgrywali znaczącą rolą w kresowej spo- lecznošci szlacheckiej, studiowali na Uniwersytecie Wilenskim, brali udzial w narodowych powstaniach. Mieszkający w Radziwillimontach Ignacy Krukowski, absolwent Wszechnicy Wilenskiej, w lipcu 1814 roku zwracal šią do rektora Uniwersytetu Jana Sniadeckiego, by skierowal go do pracy nauczyciel- skiej do Bialegostoku lub Wilna (Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego - Dzial rąkopisow, f. 2, KC-284, s. 21-22).
444


19 grudnia 1819 roku Zgromadzenie Szlacheckie Guberni Litewsko- Wilenskiej uznalo, iž „familia urodzonych Krukowskich herbu Gryf jest dawna i starožytna, zaszczycona kleynotem szlacheckim, posiadala rožne dobra ziem- skie, lecz przez liczne w kraju polskim rewolucye, požogi i inne nieszczęšliwe wypadki papiery domowi temų služące ulegly postradaniu, z ktorey to familii idący a do ninieyszego wywodu za przodka wzięty Adam Krukowski byl dzie- dzicem folwarku Mankuniszek w powiecie wilenskim sytuowanego, a mając w zamęšciu urodzoną Maryannę Micewiczownę, w požyciu z nią splodzil syna Michala (1717)”.
Ten z kolei mial z zoną Katarzyną Barbarą Sawicką syna Ignacego, ktory byl ojcem dwoch synow, ochrzczonych w košciele w Turgielach. Dzialo się to na przelomie XVIII-XIX wieku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 406). W žrodlach ar- chiwalnych znajdują się wzmianki rowniez o Annie Krukowskiej z powiatu brzeskiego, ktora w 1819 roku miala trzy siostry nieznane z imienia (AWAK, t. XVI, s. 485), oraz o Ignacym Krukowskim, dozorcy i zastępcy nauczyciela języka rosyjskiego w szkole powiatowej w Molodecznie w roku szkolnym 1822/23 (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 26, s. 17).
Jedna z galęzi Krukowskich herbu Šlepowron odnotowana zostala w 1850 roku w księgach genealogicznych gubemi wilenskiej: Dawid Stanislaw, syn Jana Jerzego, niedawno zmarly; jego zona Konstancja z Siemaszkow (40 lat); synowie: Jerzy Leon (15 lat), Jozef Joachim (8 lat); corki: Franciszka (17 lat), Marianna (6 lat). Majątku rodzina ta nie miala. Jan Jerzy Krukowski, syn Stani- slawa (78 lat), dziadek rodziny, takže figuruje w tym dokumencie, jak rowniež inny przedstawiciel rodu - Adam Ignacy Krukowski oraz jego syn Jozef Edward Albert. Jan Napoleon Krukowski, syn Jerzego, byl w 1828 r. studentėm wydzialu prawa na Uniwersytecie Wilenskim (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 835, s. 88). W 1831 roku Adam Krukowski, syn Macieja, na wlasne zyczenie zwol- niony zostal z Uniwersytetu Wilenskiego i wyjechat do Minską (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 838, s. 43).
W 1863 roku na wniosek generala-gubernatora zwolniony z pracy zostal Jan Krukowski, przystaw ihumenskiego powiatu, radca tytulamy, „jako niepra- womyšlny pod względem politycznym”. W 1864 trafil on pod nadzor policji, ktora podejrzewala go o „udzial w polskim buncie”. Następnie szlachcic ten byl zarządcą dobr hrabiego Potockiego w powiecie ihumehskim (CPAHL, f. 378, z. 1866, nr 181, s. 58). Po 1863 r. za polityczną nieprawomyslnosc zwolnieni ze služby zostali m.in. w gubemi kowienskiej „radca tytulamy Krukowski oraz felczer kowienskiego szpitala miejskiego Florian Krukowski. Bez majątku” (CPAHL, f. 378, z. 1866, nr 181, s. 25).
Lista zamieszkalych w guberni witebskiej urzędnikow wyznania rzymsko- katolickiego, zwolnionych ze služby po 1863 r. zawiera informację, že represjom podlegal rowniez „w powiecie rzeczyckim byly nadzorca więzienia Krukowski. Bez okrešlonego rodzaju zajęč” (CPAHL, f. 378, z. 1866, nr 181). W 1864 roku zostal zeslany na Syberię student Uniwersytetu Petersburskiego Mikolaj Otton Krukowski - za to, že wziąl udzial w powstaniu, ucieklszy ze stolicy. Osiem lat spędzil na cięžkich robotach w kopalniach, zanim powrocil do rodzinnej guberni minskiej. Henryk Osipowicz Korwin-Krukowski, syn Jozefą, radca nadwor-
445


ny, kawaler Orderu Šwiętego Stanislawa III stopnia, znajduje się na 288 pozycji w Spisie inzynierow gornictwa (Petersburg 1897, s. 143). Byl to znakomity fachowiec, autor m.in. Wstępu do hutnictwa želaza, wydanego w 1918 roku.
Wywod familii urodzonych Krukowskich herbu Slepowron, sporządzony w Wilnie 31 maja 1819 roku, podawal, že „familia ta od naydawnieyszych cza- sow będąc prerogatywami stanowi szlacheckiemu wlasciwemi ó dziedziczeniem majątkow po rožnych powiatach zaszczycona, oraz jako znaczna w obywatel- stwie na urzędnikow wybierana byla. Z tey familii idący, a do ninieyszego wy- wodu za protoplastę wzięty Alexander z Rotney Krukowski, szczycąc się do- stoynošcią szlachecką, za odznaczające się zaslugi wespol z synem swoim Mi- kolajem otrzymal od krola polskiego Jana III nadanie dobr ziemskich Karaczewszczyzna zwanych w wojewodztwie nowogrodzkim, za przywilejem roku 1686 Januaryi 6 dnia, a procz tego byl dziedzicem majątku ziemnego Le- pancow w wojewodztwie trockim, jako we dobra syn rzeczonego Alexandra, Mikolay z Rotney Krukowski, schodząc z tego swiata, między wnuka Stanisla- wa, z syna jego Jana zrodzonego, ó dwoch synow swoich, Jakuba ó Alexandra Krukowskich, przez testamentową dyspozycyą roku 1731 Oktobra 15 rozdy- sponowal” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 7-8, 178-181).
Wywod familii urodzonych Krukowskich herbu Slepowron, przedstawiony w Wilnie 13 paždziemika 1837 roku, informowal, že „przodek familii Krukowskich, Alexander z Rotney Krukowski, jako aktualny dworzanin zaszczycony byl urzędem lowczego czernihowskiego, a za woyskowe swoje ó syna jego Mikolaja Krukowskiego zaslugi mial nadane w'spolnie z tymže synem swojem Mikolajem Krukowskim dobra ziemskie Karaczewszczyzna zwane, w wojewodztwie nowogrodzkiem ležące z poddanemi. Tego dowodem jest przywiley krola polskiego Jana III, roku 1688 Januaryi 6 dany, tegož roku Augusta 8 w Trybunale Glownym Litewskim aktykowany” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 129-131).
Byli tež Krukowscy užywający herbu Radwan. „Òà familia od Krola Bole- slawa Šmialego to nadanie herbu za odwazne wyslugi wojenne otrzymala i ta- kowe licznemi wspierając dokumentami i testymoniami pochodzstwo swoje, szlachectwa utwierdzenie odniosla” (Herbarz Infant Polskich z roku 1778, s. 32). Adam Heymowski uwazal, že Krukowscy pieczętujący się herbem Radwan są odgalęzieniem Korwin-Krukowskich herbu Slepowron.
Rodowitosc szlachecka Krukowskich wielokrotnie potwierdzana byla przez heroldię wilenską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1013, s. 139, 171; f. 391, z. 1, nr 1011, s. 134; f. 391, z. 1, nr 183, s. 33-34; f. 391, z. 1, nr 186, s. 49-52). 27 maja 1853 roku potwierdzenie przynaležnošci do stanu szlacheckiego otrzymala rowniež w Wilnie galąž Korwin-Krukowskich zamieszkala w powiecie ponie- wieskim w gubemi kowienskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1434). Rodowitosc szlachecką Korwin-Krukowskich herbu Radwan, potwierdzila w 1834 roku ta sama heroldia. Ci wlasnie Krukowscy znani byli od 1703 roku. Posiadali mają- tek Dziagowce vel Bardzobogaciszki w powiecie oszmianskim, požniej nabyli tež inne posiadlosci. Rod swoj wywodzili od Bazylego Krzysztofa, ktoremu przywilej na wspomnianą majętnošč nadal krol polski August II 8 maia 1703 r. (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 195).
446


KRUNIEWICZ (Krunevičius) herbu Miesiąc odm. (Biblioteka Jagiellon- ska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7015-111).
KRUPELLO (Krupelis) herbu Korczak. Dziedziczyli majątki w powiecie lidzkim.
KRUPIN (Krupinas). W 1528 Klimko Krupiu odnotowany zostal w žro- dlach jako szlachcic zamieszkaly w ziemi podlaskiej. Krupinowie znani byli tež na Wilehszczyznie, gdzie mieli dobra w okolicach miejscowosci Konvie.
KRUPINSKI (Krupinskas) herbu Belina. Pochodzili z Mazowsza. Požniej osiedleni byli tež w Malopolsce i na Litwie.
KRUPOWICZ (Krupavičius) herbu Krupos. Pisali się z Wielkich Win- czow i mieszkali początkowo w powiecie lidzkim (majętnošč Krupowska), na- stępnie zaš w grodzienskim, skąd przeszli do upickiego, wilenskiego i innych. W 1819 r. uznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską przez heroldię w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 74-75, 348-349).
KRUPOWIES (Krupovesas) herbu Lubicz i Topor. Adam Boniecki (Her- barz, t. XII, s. 349) zanotowal: „Krupowiesowie herbu Topor. Jan Krupowies, syn Bartlomieja, Michal i Marcin, synowie Stanislawa; Wincenty, Dominik i Antoni, synowie Jakuba; Onufry, Karol i Alojzy z synarni: Ignacym, Jozefem i Feliksem, synowie Ignacego, a wszyscy wnukowie Marcina, prawnukowie Jana, prapra- wnukowie Stefana Krupowiesa, dziedzica 1674 r. dobr Sawaciszek w powiecie trockim, legitymowali się ze szlachectwa 1804 r. przed Deputacją Wywodową Wilehską”
Wedlug listy z 1528 roku w razie potrzeby wojennej bojar z Ejszyszek Jan Krupowies mial sam stawac ïà êîï³è pod broh (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1504). Polska encyklopedia szlachecka (Warszawa 1937, t. VII, s. 172) informuje zwięžle: „Krupowies herbu Lubicz, nobilitowani 1650; 1854 potwierdzeni; Krupowiesy powiat lidzki”. Rzeczywiscie w powiecie lidzkim od dawna istniala miejscowosc Krupowiesy, odwieczne gniazdo Krupowiesow i Krupowiczow.
W zbiorach Centralnego Panstwowego Archiwum Histoiycznego Litwy w Wilnie (f. 391, z. 1, nr 490) znajduje się obszerny, liczący 344 strony kom- plet dokumentow dotyczących dziejow rodu Krupowiesow herbu Lubicz. Umieszczony w nim wywod rodowitosci szlacheckiej tego rodu, sporządzony przez heroldię wilenską 7 stycznia 1799 roku, podawal: „Przed narni, Ludwi- kiem hrabia. Tyszkiewiczem, aktualnym tajnym konsyliarzem, marszalkiem gubemskim, kawalerem rožnych orderow, prezydujacym, i deputatami ze wszystkich powiatow gubemi litewskiej do przyjmowania i roztrząsania wywo- dow szlacheckich obranymi, zložony zostal wywod rodowitosci szlacheckiej urodzonych Krupowiesow (herbu Lubicz), przez ktory dowiedzionym zostalo, že familia ta z dawna w Xięstwie Litewskim powiecie lidzkim zasiedlona, po- czątek swoj bierze od Bartlomieja Eyzginta Krupowiesa, ktory mial nadane
447


gruntą w parafii ejszyskiej položone, wspólnie z dalszemi imiennikami swemi, przywilejem Zygmunta Augusta, króla polskiego, w roku 1561 konferowanym, a tego potomek Kazimierz Stanislawowicz Krupowies, že miai dwóch synów, Bartlomieja i Wawrzynca, dowiodlo prawo wieczysto-darowne od Kazimierza, ojca Bartlomieja, synowi urodzonemu 1698 miesiąca stycznia 9 dnia vvydane.
Bartlomieja Krupowiesa, ¿e synami byli Marcin, Michal i Andrzej, wy- swiecilo prawo od Marcina Krupowiesa bratu Michalowi na częšč swoją wyda- ne roku 1741, miesiąca lutego 24 dnia. Z Marcina, že pochodzą Andrzej i Jan, wywodzący się teraz, poswiadczylo prawo od Ewy z Lubkiewiczów Danielowej Krupowiesowej, stolnikowej latyczewskiej, Katarzynie z llcewiczów Mariano- wej Krupo wiesowej, matee, Andrzejowi i Janowi, synom, Krupowiesom pod rokiem 1752 miesiąca maja 2 dnia wydane (...).
Z Michala Krupowiesa syna Bartlomieja, že są urodzeni wywodzący się dopiero Bartlomiej i Antoni, o tym dowiodlo prawo od Michala Bartlomiejowi wydane 1768 roku miesiąca lutego 3 dnia, zaš Andrzej Krupowies, trzeci syn Bartlomieja, že splodzil synów pięciu, takže wywodzących się, to jest Adama, Karola, Jana, Tomasza i Jozefą, przekonal testament Andrzeja Krupowiesa 1778 roku miesiąca listopada 18 dnia datowany.
Kolejno, že Wawrzynca syn Antoni Krupowies zostawil dwóch synów, teraz wywodzących się Symona i Eliasza, o tym testament Heleny z Dowgirdów Antoniny Krupowiesowej, matki, roku 1792 miesiąca maja 22 dnia na sądach ziemskich ejszyskich aktykowany, przyswiadczyl. W dalszej kolei, že Jana Krupowiesa, brata rodzonego Stanislawa, byt synem Sylwester, dowiódl list na przyznanie prawa wieczysto-darownego od Marianny z Titianców Janowej Krupowiesowej, matki, Sylwestrowi, synowi, wydany 1741 roku miesiąca stycznia 6 dnia datowany.
Z Sylwestra, že się rodzą Floryan i Jakub Krupowiesowie, wywodzący się. dekret inkwizycyjny grodzki lidzki w sprawie Jakowickich z Krupowiesami w roku 1777 miesiąca grudnia 6 dnia ferowany, stwierdzil prawdę. Udzielnie. že Marcin Krupowies, dziad wywodzącego się Stanislawa, miai syna Jakuba, wyswiecil testament Macieja w roku 1759 miesiąca Oktobra 12 dnia spisany. Jakub zaš, že zostawil syna Stanislawa, podobniež testament j ego 1788 roku miesiąca kwietnia 21 dnia sporządzony, w tymže roku miesiąca maja 5 dnia w aktach ziemskich lidzkich zaaktykowany, poswiadczyl.
Na fundamencie zatem zložonych dowodów, rodowitosc szlachetną imienia urodzonych Krupowiesów probujących, my, marszalek gubemski i deputaci powiatowi (...), familią urodzonych Krupowiesów, jako to wywodzących się Andrzeja z synem Janem, wnukiem Kazimierzem; Jana z synem Ludwikiem. braci między sobą rodzonych, synów Marcina; Bartlomieja z synami: Janem, Michalem, Wincentym, Franciszkiem i Józefem; takož Antoniego braci rodzonych, synów Michala, oraz Karola z synami: Michalem, Bonifacym i Józefem; Adama, Tomasza i Jozefą, braci takož między sobą rodzonych, synów Andrzeja; tudziež Symona z synami Janem i Marcinem; Eliasza z synem Józefem, braci; synów Sylwestra z possesyów Marcinkiszek, Chomiczów i Lubkiszek, nie mniej Stanislawa syna Jakuba, a wnuka Macieja z possesyi Chomiczów, Krupowiesów, za rodowitą i starožytną szlachtę polską oglaszamy i onych do xięgi
448


szlachty gubemi litewskiej pienvszej klasy zapisujemy. Dzialo się na sessyi Deputacyi Generalnej Wywodowej Szlacheckiej Guberni Litewskiej w Wilnie”.
Z biegiem dziesięcioleci rozgalęzili się Krupowiesowie na obszeme polacie kresowe, szczegolnie jednak zaznaczyli swą obecnošč na Wilenszczyžnie. Spo- krewnili się tu z Bamblewiczami, Konopackimi, Sielickimi, Gajewskimi, Son- ginami, Krupowiczami, Tubielewiczami, Kazarynami, Bojkami, Trybortami, Pietkiewiczami, Wojsiatami, Dowiatami, Ejdziukiewiczami, Nowaszkiewicza- mi, Rokickimi, Podejkami, Butrymami, Mickiewiczami, Paszkiewiczami i in- nymi rodami szlachty kresowej. Zamieszkiwali powiaty wilenski, nowogrodzki, trocki, lidzki i inne.
Poniewaž Krupowiesowie byli biologicznie pręžni, musieli rowniež rozsze- rzač swoje posiadlošci i znajdowač nowe siedziby - nabyli m.in. Burdykowsz- czyznę pod Nowogrodkiem. Nie byli co prawda nigdy zbyt majętną szlachtą, lecz cieszyli się powszechnym uznaniem ze vvzględu na szlachetny i povvažny tryb žycia. Po rozbiorach administracja carska nieraz usilowala przeniešč wielu Krupowiesow - szczegolnie gdy byli „nieblagonadiožnyje” - „iz bywszej pol- skoj szlachty w raboczij klass”. Mimo szykan rodowitošč szlachecką Krupowie- sow wielokrotnie potwierdzaly zarovvno heroldie minska i grodzienska, j ak i petersburski Senat Rządzący. W 1804, 1844, 1845 r. heroldia wileriska odno- towala w powiecie trockini Florianą i innych Krupowiesow, „starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 18, s. 19; f. 391, z. 9, nr 703, s. 7).
KRUPSKI (Krupskas) herbu Korczak, Lewart, Szeliga, Topacz. Jeden z najbardziej starožytnych i slynnych rodow polskich, rozgalęziony po calej dawnej Rzeczypospolitej, a požniej znany dobrze takže w Cesarstwie Rosyj- skim. Prawdopodobnie pienvszą siedzibą Krupskich, od ktorej wzięli nazwisko, byla majętnošč Krupę w ziemi chelmskiej, gdzie dziedziczyli dobra na Orcho- wie i z niego się pisali.
Znani byli od początku XV stulecia. W 1584 roku Bartosz Paprocki (Herby rycerst\va polskiego, s. 691) zanotowal: „Dom Krupskich byi wieku mėgo znaczny w Chelmskiem” - ei spošrod Krupskich užywali herbu Korczak. P. Malachowski informowal o trzech rožnych rodzinach Krupskich (herbu Korczak, Topacz oraz nieherbowych).
Tomasz Swięcki (Historyczne pamiątki znamienitych rodžiu i osdb dawnej Polski, t. I, s. 127) informowal o tym rodzie: „Krupski, w ziemi chelmskiej; w nieszczęšliwej potrzebie pod Koszycami, gdy krolevvicz Jan Albrycht dwa konie i oręž stracil, szablę mu podal, ktorą tenže krolewicz, nacierających wielu nieprzyjaciol trupėm položywszy, obronil się. Bemard Krupski wydal Skarby, czyli objawienia šw. Brygidy 1698 roku”.
W zbiorach archiwalnych zachowal się opis najdawniejszych dziejow tego rodu: „Przodkowie domu tego, Prokop z kantora gniežnienskiego, proboszcza sandomierskiego, kanonika krakowskiego, po šmierci Pawla Przemankowskie- go w roku 1293 wstąpil na katedrę krakowską; byl ten Prokop urodzenia zacne- go y bliska krew Leszka Czamego, xiąžęcia polskiego; po matee jego Gryffinie Rusce rozsądku pięknego, stąd go Boleslaw Wstydliwy swoim pieczętarzem uczynil; obyczajow wdzięcznych, ktore go wszystkim przymilaly, do czego mu
449


tez sila dopomagala szczodra we wszystkim r$ka; w Iwanowicach kosciol famy wystawil y dziesi^cinami nadal. Z laski Przemyslawa, krola, a potem Waclawa, prowentow z zup krakowskich przyczynil sukcessorom swoim, dwie lecie jed- nak tylko rz^dzil tym kosciolem y trzy miesi^ce; swiat pozegnawszy 1295 (...). Waclaw herbu Korczak, biskup pi^ty lucki, zycie smiertelne w niesmiertelne zamienil w roku 1462” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1522, s. 1-2).
Jan Krupski wspomniany zostal w chelmskich ksi^gach ziemskich, w zapi- sie z 7 lipca 1483 roku, jako por^czyciel i swiadek ugody mi^dzy rodzin^ Uhroweckich a wtadyk^. chelmskim. Oto odnosna notatka: Acta sunt hec in Chelm feria secunda proxima infra octavas Visitationis Beate Mariae Virginis anno Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo tercio in praesentia generosorum Petri de Trembaczow judicis, Petri de Gorzkow subjudicis, Pauli de Syedlcze tribuni Chelmensium, Stanislai Curopathwa de Novoszyelcze, Johannis de Syenycza, Johannis de Crupe et quam pluribus fide dignis circa praemissa" (AWAK, t. XIX, s. 15).
Jak pisal K. Niesieeki, „Krupscy, herbu Korczak, z dawna w Polszcze na sla- wq imienia swego zapracowali”. Jeden z pierwszych sposrod nich, Jerzy, w bitwie z W^grami pod Koszycami uratowal krola Olbrachta, oddaj^c mu w ostatniej chwili swoj miecz, dokladnie wedlug opisu z przytoczonego powyzej dokumentu archiwalnego. S. Uruski (Rodzina..., t. VIII, s. 93) zanotowal: „Krupski herbu Korczak (...). Wzi^li nazwisko od swego dziedzictwa wsi Krupe w powiecie kra- snostawskim”.
A. Boniecki w dzieie Poczet rodöw w Wielkiem Ksiqstwie Litewskiem w XV i XVI wieku (s. 159) pisal: „Krupscy. Elzbieta, Zofia i Hanna Krupskie majq w 1512 r. sprawQ o podzial maj^tku z siostr^ sw;g kniahini^ Katarzyn^ Bohda- now^ Turowc^ Swirskq.. Wyrok krola Zygmunta, wydany w 1522 r. w sprawie wyzej wymienionych siöstr, powiadamia nas, ze one byly siostrami Szczastnego Krupskiego”. W lipcu 1511 roku pani Szcz^sna Krupska zaskarzyla w s^dzie krölewskim szlachcica Stefana Czaplq o najechanie na jej maj^tek Pilipowsz- czyznQ, pobicie i zabranie poddanych (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 871-873,937-939).
Georgius Krupski de Orchow w 1518 r. byl kanonikiem, potem (do 1533) kaszteianem we Lwowie. Znanym reprezentantem rodu byl Jerzy Krupski, wo- jewoda belski i starosta chelmski, pan rozleglych dobr, ktöry swym kosztem wznosil i odnawial zamki oraz potozyl dia kraju niemale zaslugi na polu zarow- no wojskowym, jak i dyplomatycznym. Pozostawil po sobie syna Hieronima.
Sejm wilehski 1 maja 1528 r. w przededniu wojny z Moskwa zobowi^zy- wal szlachtQ do wystawienia na pospolite ruszenie odpowiedniej do zamoznosci ilosci „koni", tj. uzbrojonych jezdzcow. W mysl tej uchwaly takze wdowy po rycerzach lub ich corki mialy lozyc na pozytek ojczyzny. Jedno ze zdah tego postanowienia dotyczylo omawianego rodu: „Panna Zofia Krupska majet sta- witi try konia" (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1432).
W 1534 roku przed chelmskim s^dem ziemskim procesowaü siq generosus Hieronimus Crupscy i generosus Stanislaus Uchrovyeczky"to jest uro- dzeni pano wie szlachta Hieronim Krupski i Stanislaw Uhrowiecki. W roku 1584 w aktach tychze jako swiadek wspomniany zostal inny Hieronim Krup-
450


ski, subdapiferus terrae Chelmensis [podstoli ziemi chelmskiej] (AWAK, t. XIX, s. 70, 294).
Z roku 1546 zachowala się w žrodlach informacja, že Krupscy mieli wôw- czas posiadlosci w Koronie Polskiej nad rzeką Lutą, wpadająca do Wlodawy, na pograniczu brzeskim (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. I, s. 55-56). W 1560 r. w chelmskich księgach ziemskich wzmiankowany jest nobilis Chri- stophorus Krupski de Orchow capitanus Horodlensi, czyli szlachetny pan Krzysztof Krupski z Orchowa, starosta horodelski (AWAK, t. XIX, s. 117).
Janusz Krupski, podczaszy chelmski, 7 lipca 1566 r. przyrzekl pisemnie księciu Romanowi Sanguszce, že sprzeda mu tyle ziemi, ile zaleje nowy staw Wlodawski na rzece Suchawie: „Ja Yanusz Krupsky, podczaszy chelmsky, wy- znawam y obyawiam tym moim czerografem, yžem uczynil postanowienie z Jego Milošcią xiąžęciem Romanem Sanguszkowiczem (...) o grunt môy Oko- ninsky, ktôry grunt ma zaliacz staw Jego Milošci Wlodawsky" (Archiwum San- guszkôw, t. VII, s. 97-98).
Hieronim Krupski, haeres in Orchow et Krupę, podczaszy chelmski, i jego zona Helena de Ludzin wspomniani są w księgach ziemskich chelmskich w zapisie z 7 maja 1571 roku (ibidem, t. VII, s. 393-395). Tenže Hieronim Krupski, podstoli chelmski, w 1569 r. razem z resztą szlachty tej ziemi zložyl przysięgę na wiemosc Koronie Polskiej (Akta unii Polski z Litwq 1385-1791, Krakow 1932, s. 327). Jerzy Krupski w pelnil w tym okresie funkcję komomika Jego Krôlewskiej Mošci Zygmunta Augusta.
W kwietniu 1577 r. Wojciech Krupski procesowal się w Brzešciu z Janem i Hanną Košciuszkami „o grabieže, boję i napady". „Dobra szlachta" panowie Stanislaw Krupski i Maciej Gôrski wspomniani sąjako swiadkowie w aktach minskiego sądu grodzkiego z 15 marca 1590 r. (AWAK, t. XXXI, s. 57,59). Stanislaw Krupski, „dobry szlachcic", w tym samym roku byl swiadkiem podczas rozprawy przed sądem w Minsku (ibidem, t. XXXVI s. 365).
Z dokumentu z 1684 roku wynika, že Stanislaw Krupski nabyl za 12 500 zlotych od Jana Zakrzewskiego majątek Uzbloč w powiecie oszmianskim. W 1759 roku Franciszek Krupski, syn poprzedniego, przekazai tę posiadlošč swemu potomkowi Janowi, a ow - Michalowi. Ten zaš mial czterech synôw: Andrzeja (1797), Michala (1805), Jozefą (1808) i Kazimierza.
W Inflantach rowniež znana byla drobnoszlachecka rodzina Krupskich. W 1712 roku wymieniany jest np. mieszkaniec Rzežycy Marcin Krupski. Na sąsiednich ziemiach Witebszczyzny w roku 1722 osiedleni byli Piotr i Jan Krupscy (Istoriko-juridiczeskije matierialy, t. XXVII, s. 283). W roku 1713 Piotr Krupski, skarbnik orszahski, i jego žona Marta z Pacewiczow, odnotowani zostali jako ziemianie powiatu wilkomierskiego - posiadali w tym powiecie majątki Mimojnie i Lokiany. Krupscy z tego odgalęzienia rodu brali žony m.in. z Wolanskich, Szpakowskich, Chmarzynskich, Pietraszewskich. Zachowaly się liczne zapisy w księgach metrykalnych košciola w Illukszcie, gdzie przewažnie chrzczono nowo narodzonych Krupskich. Wielu Krupskich mieszkalo rowniež w powiatach wilenskim, oszmianskim i innych (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1522).
4 maja 1718 r. w wilenskich księgach grodzkich zanotowano następujące zeznanie: „Piotr Hurewicz, nie pamiętając na srogošč prawa pospolitego, na
451


šwiętokradcow i zlodziejöw opisanego, šmiai y wažyl się w roku teražnieyszym 1718 ze dnia 29 Apryla, nocnym y zlodzieyskim sposobem, w wieczör, wprzö- dy zakradlszy się y utaiwszy się kryjomie w cerkwi Swiętego Ducha w Wilnie będącey, idąc ku Ostrey Bramie, gdy się ludzie uspokoili i wczasowali, upa- trzywszy sobie porę do kradziežy, zlodzieystwa y šwiętokradztwa, wpol nocy (...) z oltarza Nayšwiętszey Panny, pod tytulem nazywającym się Sokolskim. šwiętokradczą ręką kleynoty, zloto zbierač y krašč, jako to: golych perel bez koralöw pięčdziesiąt osm; trzy sznury perel z koralami; jedna manelka szczero- zlota; jedna zauszniczka z siedmiu diamencikami y z trzema perelkami; jeden sygnet zloty z kamieniem czerwonym". Lista skradzionych kosztownosci sklada się z ponad stu pozycji i nie sposob jej tu w calošci przytaczač, warto jednak przešledzič dalsze losy zlodzieja.
Oto kolejne fragmenty zapisu archiwalnego: „I te wszystkie rzeczy šwięto- kradzko pobrawszy y pokradlszy; niektöre w Wilnie przedawszy, z innemi z Wilna wodą, Wilią rzeką, na plytach y na strugach, rožnie unikając, plynąl do Krölewca, chcąc wyž pomienione rzeczy kradzione sprzedač y spienięžyč". Mieszczanie wilenscy wszakze, „wziąwszy wiadomosc o ucieczce zlodzieja y šwiętokradcy, y mając niektöre lice, w pogon za zlodziejem pojechawszy, w Jurborku miasteczku, niedaleko granicy pruskiey, dnia 9 maja roku teražniey- szego, zlapali, gdzie przy zlodzieju y šwiętokradcy niemalo znalazlszy rzeczy kradzionych z oltarza cerkwi Šwiętego Ducha, u zlodzieja przy wielu ludziach godnych, odebrali y wzięli (...).
A reszty, jako to: czterech sznuröw perel, jednego pieršcienia zlotego z jednym rubinkiem, jednego sygneta zlotego bez krwawinca - panny Teodo- ziey, jedney obrączki pana Krupskiego, dwöch sygnetöw, jednego z czarnym. a drugiego z niebieskim kamieniem, jedney obrączki itp. nie dostaje. 1 za pyta- niem się u zlodzieja y šwiętokradcy odpowiedz odebrali, jakoby jedne pogubil, a drugie sam nie wie, kędy potracil" (AWAK, t. VIII, s. 182-183). Piotrą Hure- wicza spotkal z pewnošcią smutny los, bo prawo staropolskie karalo z reguly tego typu zbrodniarzy „na gardie”. Z tekstu dokumentu wynika, že wspomniany w nim pan Krupski byl wyznania prawoslawnego.
W lipcu 1724 r. w księgach sądowych Glöwnego Trybunalu Litewskiego w Wilnie zapisano nazwisko Stanislawa Jözefata Krupskiego, podczaszego starodubowskiego, landwöjta grodziehskiego, swiadka w pewnej transakcji finansowej (AWAK, t. XXIX, s. 437). 14 grudnia 1730 r. Franciszek Wiszniew- ski, szlachcic spod Grodna, zaskaržyl kilku czlonköw magistratu tegož miasta o napad na niego, ktöry by się skonczyl zle, gdyby niejaki pan Krupski nie urato- wal go z opresji.
Jeden z napastniköw - jak podawal öwczesny zapis sądowy - „wypadlszy z imprezą swą, impetem žalującego delatora w piersi uderzyl, od ktörego razu poslonil się, a potem za jentylia [genitalia] porwawszy, ręką prawą dusil, przy ktörym to duszeniu ciz obzalowani szlachetni panowie magistratowi (...) obses- sem rzuciwszy się, jedni za czuprynę, wlosy z glowy targali, drudzy na ziemi kolanami przyciskając y duchu wypuscic nie dając, pięšciami policzkując, led- wie co o šmierč na tyrnze mieyscu nie przyprawili, okrwawili, y pewnie by zadusili, gdyby imč pan Jözefat Krupski, podczaszy starodubowski, landwojt
452


grodzieñski, y pan Meyster - burmistrz miasta Jego Królewskiey Mosci Grodna od tey zawziętošci y imprezy nie odratowali" (AWAK, t. VII, s. 510). Zaznacz- my na marginesie, ¿e napastnicy: Michal Kolenda, Wojciech Ciechlewicz, Józef Sudan, Daniel Norejka, Mikolaj Szarkowski i Felicjan Legatowicz ani nie sta- wili się na rozpravvę, ani najpewniej nie zaplacili nakazanego przez sąd odszko- dowania.
Z testamentu Franciszka Krupskiego wynika, že rodzina ta posiadala dzie- dziczny majątek Korsakiszki w powiecie lidzkim. Oto tekst tego dokumentu: „Ja, Franciszek Stanislawowicz Krupski, poddając się wszystkim penom, zarę- kom y obowiązkom prawnym, czynię wiadomo wszystkim y každemu z osobna, komu by o tym wiedziec naležato, teraz y na potem będącego wieku ludziom, tym moim wieczystym zrzecznym darownym prawa zapisem, danym y služą- cym jw panų Janowi Krupskiemu, synowi mojemu: Oto iž ja, Franciszek Stanislawowicz Krupski, mając dobra moje ziemskie dziedziczne Užblocie zwane, w powiecie oszmiañskim ležące, prawem naturalney sukcessyi po zeszlym z tego swiata Stanislawie Krupskim do aktorstwa mojego doszle y w spokoyney possessyi zostające, mając na uwadze dobre postępki syna mojego milego, Jana Franciszkowicza Krupskiego, y przychylnosč jego ku mnie, a czując do niego przywiązanie rodzicielskie, rzeczone dobra Uzblocie ze wszystkiemi przynalež- nošciami, z zabudowaniem dwomym y gumiennym, gruntami oromemi y nie- oromemi, sianožęciami, lašami, jarami, zarošlami, paszami, wypasami y podda- nemi dziedzicznemi osiadlemi, z calą ich sumienistošcią y powinnošcią, w mie- dzach i granicach, jakie od dawnych czasów te dobra mialy y teraz mają, nic dla siebie samego nie wyjmując, wszystko panu Francowi Krupskiemu, milemu synowi mojemu, postępuję (...).
A zaš dobra moje tež ziemskie dziedziczne Korsakiszki w lidzkim y Zapóle w grodzieñskim powiatach ležące, sobie do wolnego szafunku y dalszego roz- porządzenia excypuję, do których pomieniony syn móy jw pan Jan Krupski žadnego wstępu y pretensyi do koñca zywota mojego mieč nie može y nie po- winien, dobrami zaš Uzblocie zwanemi bezpošrednio može rządzič y dyspono- wac, wszelkich požytkow wynaydowac bez žadney przeszkody ode mnie y dalszych sukcesorów. Y takowy móy darowny prawa zapis dla lepszey wagi y waloru przy uproszonych ode mnie ustnie y oczewisto pieczętarzach wlasną podpisuję ręką. Dan w Užblociu roku 1759, miesiąca Juni 20 dnia".
Jan Antoni Krupski, szlachcic z Miñszczyzny, odnotowany zostal w 1762 r. w aktach Glównego Trybunalu Litewskiego (AWAK, t. XIII, s. 209). Jan Krupski, czešnik powiatu oszmianskiego, podpisal w 1764 r. akt warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t. VII, s. 68). Jan Krupski, kupiec wileñski (1770- 1776) okrešlany jako „szlachetny", a więc szlachcic, sądzil się z kahalem wileñ- skim o nadužycia kupców žydowskich (AWAK, t. X, s. 523-525). Krupscy, drobna szlachta polska, znani tež byli na początku XIX wieku na Wilenszczyž- nie (Akty i dokumenty archiwa wilenskogo, kowienskogo i grodnienskogo gene- ral-gubernatorskogo uprawlenija, Wilno 1913, t. II, c. 10).
Antoni Krupski w 1790 r. byl kaplanem 20. chorągwi II Brygady, tzw. ukraiñskiej (a szóstej w numeracji ogólnej) kawalerii narodowej wojska koron- nego, w 1790 r. stacjonującej w Tulczynie (Materialy do biografu, genealogii
453


iheraldyki polskiej, t. I, s. 28). 2 marca 1804 roku heroldia wilenska potwier- dzila rodowitosc szlacheck^_ Franciszka Krupskiego z synami Ignacym i Pan- kracym, uzywaj^cych herbu Korczak, a zamieszkalych w powiecie oszmian- skim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 859, s. 34). Krupscy z powiatu wilenskiego uzy- skali potwierdzenie szlachectwa od tamtejszej heroldii takze w latach 1817, 1819, 1820 (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 986, s. 55; f.392,z. 7, nr 4077).
W latach 1821-1825 szlachcic Andrzej Krupski pelnil funkcje „expedytora kancellaryi szlacheckiey powiatu wilenskiego”, przy czym „okazal dowody szczegolnieyszey swojey zdolnosci, akuratnosci i pracy, a tem samem zasluzyl na dobr^ o sobie opini^” (CPAHL, f. 391, z. 2, nr 37). Na liscie szlachty powiatu trockiego z 1844 r. figuruj^ Jozef i Jan Krupscy (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 85, s. 31). „Wikarny hieromnich” klasztoru w Poczjowie Krupski i archiman- dryta Skiwski mieli w 1832 roku klopoty, poniewaz doniesiono na nich, ze wymienili podczas nabozenstwa krola polskiego, a nie imi$ cesarza Rosji (AWAK, t. XVI, s. 588).
24 lipca 1863 r. miejscowa heroldia potwierdzila rodowitosc szlachecka mieszkanca powiatu wilenskiego Michata Krupskiego oraz jego braci Andrzeja i Jozefa (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3763, s. 7). 23 wrzesnia 1864 roku mieszkancy gubemi wilenskiej Konstanty Michal Jan (trzyimienny), Teofil, Kasper Michal oraz Michal Wincenty (synowie Michata) Krupscy otrzymali potwierdzenie, ze nie zostali os^dzeni za zbrodnie kryminalne czy polityczne, nie toczy siq prze- ciw nim z takich powodow sledztwo i nie sq. pozbawieni szlachectwa.
Wywod familii urodzonych Krupskich herbu Korczak z 1804 roku stwier- dzal, ze „familia ta od nay dawn ieyszych czasow byla zaszczycona prerogaty- wami stanu szlacheckiego y ze posiadala w roznych powiatach znaczne osiadlo- sci ziemskie. Lecz potraciwszy przez wszelakie rewolucye krajowe wszelkie dokumenta y rodowitosci swojey dowody (...), od Kazimierza Krupskiego pro- cedency^ swojq. prowadz^". Kazimierz Krupski mial syna Bartlomieja, a ow: Marcina, Wincentego, Franciszka i Izydora - wszyscy mieszkali w powiecie oszmianskim. W 1804 Franciszek oraz jego synowie Ignacy i Pankracy, Marcin z synem Kazimierzem Krupscy uznani zostali przez DeputacjQ VVywodow^ Szlacheck^ w Wilnie za „rodowit^ y starozytnq. szlachte polsk^" (CPAHL. f. 391, z. 1, nr 991, s. 149-150).
Wywod familii urodzonych Krupskich herbu Korczak z 1819 r. podawal, iz „familia ta, b^d^c od naydawmiejszych czasow prerogatyw'ami szlacheckimi zaszczycona, odznaczala siq zawsze szlachetnym postQpow;aniem, pelnila wazne dla kraju posfugi, i dala swey gorliwosci oraz przychylnosci tak dla tronow' panuji|cych monarchow, jako tez y dla swey oyczyzny wiele znacznych dowo- dow, za jakowe to zaslugi zostala od regnantow polskich patentami na rangi i przywilejami na ziemskie dobra udarowan^ (...). 1 tak Stanislaw Jozefat, dwuimienny, wrst^puj^c w slady swych przodkow, piastowal znakomite w kraju urzQda, to jest: byl wprzod podczaszym starodubowskim, a pozniey dworzani- nem skarbu krola polskiego”. Krupscy ci rozgal^zili si^ m.in. i na powiaty ko- wienski oraz grodzienski, W 1819 roku za „rodowit^. y starozytn^ szlachty pol- sk^" uznani zostali przez DeputacjQ Wywodow^ Wilensk^ Jan i Jozef Krupscy.
45 4


Wpisano ich do klasy pierwszej ksiąg szlachty (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 18-19; f. 391, z. 8, nr 2596, s. 299-302).
Wywöd familii urodzonych Krupskich herbu Topacz, sporządzony w Wilnie 31 sierpnia 1820 roku, podawal, že „dom ten za panowania jeszcze pierwey wielkich xiąžąt litewskich, a pözniey nayjašnieyszych krölöw polskich w Wielkim Xięstwie Litewskim na dziedzicznych ziemnych majątkach osiedlony, w biegu licznych pokoleh užyvvając swoböd stanowi szlacheckiemu wlasci- wych, spelniat mnogie w kraju cywilne y woyskowe poshigi, a stąd odznaczal się dzielami, jakie w potomnošci chlubną zostawily pamięč. Mogliby czyniący ninieyszy wywöd urodzeni Krupscy od tych to nader dawnych czasöw odkryč swey starožytney familii genealogią. Lecz mnogie wydarzone w kraju polskim rewolucyjne wypadki, niszcząc wszelkie im služące dokumentą, pozbawily tey o ich przodkach wiadomosci (...).
Ta niezawodna okazala się pewnosc, iž Jan Krupski, za pierwszego przodka przez wywodzących się na linii pokazany, dostoynošcią szlachectwa z przod- köw swoich uzacniony, posiadal ziemną majętnošč Womianki alias Sektele nazwaną, w Xięstwie Žmudzkim w powiecie tendziagolskim položenie mającą, będąc zaš szlubem malženskim z urodzoną Anielą z domu Juszkiewiczowną polączony, wydal na swiat syna Michala. Michal Janowicz Krupski, będąc po- dobniež žennym, zostawil po sobie syna Jozefą z synami Janem, Justynom y Felicyanem, ninieyszy skladającego wywöd”. Wydaje się, že ei Kmpscy mieli tež odgalęzienia na Oszmianszczyžnie. Komisja Wywodowa Szlachecka w 1820 roku uznala Jozefą, Jana, Justyna i Felicyana Krupskich za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 360-361).
Wywöd Familii urodzonych Krupskich herbu Korczak z roku 1820 infor- mowal, že „urodzony Franciszek Stanislawowicz Krupski od najjašniejszego kröla polskiego Augusta UI za zastugi wojenne otrzymal donacyę cztery wloki gruntu z poddanymi, w powiecie grodziehskim od starostwa wolpianskiego odlączone, Zapole zwane, post fata Kazimierza Trokienickiego wakujące, o czym zapewnil przywilej tegož kröla w roku 1736 lipca 30 dnia [nadany]. Następnie Franciszek Krupski z žony, urodzonej Aleksandry z domu Pietra- szewskiej, mial syna Jana, a ten, z žony Heieny Sawickiej, zostawil syna Michala, ktöremu, i cörce Konstancyi, w röwny dzial dziedzietwo pozostawil”. W 1820 roku czterej wymienieni synowie Michala Krupskiego zostali oficjalnie uznani za „rodowitą i starožytną szlachtę polską" i wpisani do pierwszej klasy ksiąg szlacheckich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1084).
Krupscy posiadali takže „w wilejskim lub minskim powiecie majątek na trak- cie z Wilna do Minską idącym, a szešč mil od Minską položony, Lebiedziöw zwany”. Mimo to w 1822 roku Franciszek, Wincenty, Jözef i Onufry Krupscy mieli trudnošei z uznaniem ich rodowitosci przez wladze rosyjskie (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1635, s. 3). Drzewo genealogiczne Krupskich herbu Korczak, zatwierdzone w heroldii wilenskiej w roku 1906, przedstawia siedem pokoleh jednej z galęzi tego rodu, wladającej Jurszyszkami w wojewödztwie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1853a, s. 52).
Na dalszych Kresaeh byli jeszcze jedni Krupscy, užywający herbu Lewart, ktörzy wywodzili się od Jana Krupskiego, wlasciciela Pilonek w wojewödztwie
455


witebskim (1668), posiadaj^cego rowniez przejsciowo wies Bialynicze oraz Babnin. „Rod Krupskich herbu Lewart dowodzil swego szlachetnego pocho- dzenia od protoplasty Jana Krupskiego, hetmana wojsk rosyjskich, posiadaj^ce- go maj^tek (ok. 1668) w wojewodztwie witebskim" (N. Szaposznikow, Heral- dica, 1.1, s. 155).
KRUSZELNICKI (Kruselnickas) herbu Sas. Rodzina malopolska. Bar- tosz Paprocki w 1584 roku zanotowal: „Dom Kruszelnickich [herbu Sas] tamze w tym kraju [na Rusi] rozrodzony i znaczny, mqzowie siawni". Z tego rodu zachowalo siq w pamiqci potomnych wielu slynnych zolnierzy. Juz przed 1572 rokiem Kruszelniccy uzywali przydomkow Czulewicz, Fryzowicz, Lepisze- wicz, Lazarewicz, Procewicz, Stawnikowicz, Surulewicz, Zieniewicz i byli ogromnie rozgalqzieni w Galicji (Poczet szlachty galicyjskiej i bukowinskiej, Lwow 1857, 5. 128-129).
Kruszelniccy w XIX wieku wielokrotnie uzyskiwali potwierdzenie rodo- witosci szlacheckiej. Wywody szlachectwa skladali w heroldii podolskiej (Spi- sok dworian (...) podolskoj gubiernii, s. 50). W zbiorach Historycznego Archi- wum Obwodowego w Kijowie (f. 782, z. 2, nr 430, s. 337-338) S3. przechowy- wane dokumenty archiwalne, d0tycz3.ce rodu Kruszelnickich herbu Sas. Wynika z nich, ze 28 lutego 1838 roku do szostej czqsci ksi^g genealogicznych tejze gubemi wpisani zostali Jozef, Jan, Pawet (synowie Jana, wnuki Stanisla- wa, prawnuki Ignacego) Kruszelniccy. Powtome potwierdzenie przynaleznosci do stanu szlacheckiego przedstawiciele tego rodu uzyskali od Zgromadzenia Deputatow Szlacheckich tejze gubemi 8 maja 1872 roku. Opisu herbu w tej dokumentacji brak. W polowie XIX wieku potwierdzono tez rodowitosc innej gal^zi tej rodziny, mianowicie: Gabryela, Jana, Ignacego, Jozefa, Stanislawa Kruszelnickich.
KRUSZEWSKI (Krusiauskas). Adam Boniecki (Herbarz polski, t. XII, s. 358 i in.) pisal î Kruszewskich herbu Abdank, Lada, Ogonczyk, Prawdzic, Radwan, Rogala. Takze w dziele Zbigniewa Leszczyca Herby rodow polskich (s. 432) wymieniani sa Kruszewscy vel Kruszowscy uzywaj^cy godel Abdank, Gryf, Ogonczyk, Pobog, Prawdzic, Rogala, Jasienczyk, Krygier. Kruszewscy herbu Abdank w zaborze pruskim pisani byli niekiedy jako von Kruczewsky.
Seweryn Uruski (Rodzina..., t. VIII, s. 96) podawai: „Kruszewscy herbu Abdank. Licznie rozrodzona rodzina w ziemi lomzyhskiej, wzi^la nazwisko od wsi Kruszewa". Po raz pien\^szy Kruszewscy wzmiankowani S3, w zrodlach pisanych z 1430 roku. Pozniej osiedleni byli na ziemi grodzienskiej i na innych terenach kresowych. S. Uruski pisal tez 0 Kruszewskich herbu Pniejnia (z po- wiatu zambrowskiego), herbu Radwan (z ziemi liwskiej), herbu Rogala (z ziemi warszawskiej); wszyscy byli bardzo liczni.
Î rozgatqzionej familii Kruszewskich herbu Abdank informowal Spis szlachty Krolestwa Polskiego (s. 120). Polska encyklopedia szlachecka (t. VII, s. 174-175) odnotowala Kruszewskich pieczQtuj3.cych siq godlem Abdank (z Kruszewa w kaliskim), Gryf, Lada, Ogonczyk, Pniejnia, Pobog, Prawdzic, Radwan i Rogala.
456


W dawnych žmdlach pisanych dosč często spotyka się wzmianki î repre- zentantach tego rodu. Bartlomiej Kraszewski, kanonik zawskrzeñski, w 1648 podpisal od województwa plockiego elekeję króla Jana Kazimierza, a Adam uczynil to samo, reprezentując szlachtę ziemi liwskiej (VL, t. IV, s. 107, 111). Marcin Kruszewski od ziemi dobrzyñskiej, Franciszek od województwa plockiego, Stanislaw od ziemi warszawskiej, a Pawel od ziemi liwskiej w 1697 roku zložyli podpisy pod sufragią króla polskiego Augusta II (VL, t. V, s. 435, 450 i n.). Józef Kruszewski podpisal w 1764 r. akt warszawskiej konfederaeji gene- ralnej (VL, t. VII, s. 63).
Kruszewscy posiadali w XVII wieku dobra Ropka, Ossie, Siwierki, Soma- cha i inne w powiecie brañskim na Podlasiu. W 1896 r. Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu potwierdzil rodowitosc szlachecką Juliana Stanislawa Kruszewskiego (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 4,
s. 159-164). W 1835 r. heraldía grodzieñska potwierdzila rodowitosc Antoniego Kruszewskiego, syna Ludwika, wlasciciela dóbr Sypna i Kozlowo w powiecie drohiczyñskim w gubemi grodzieñskiej (ÑÐÀÍ Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 10).
Wsród tzw. „odnodworców" tegož powiatu znajdujemy wówczas Jakuba, Andrzeja, Kaspra i Kazimierza Kruszewskich (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 226). Okolo roku 1850 heroldia wileñska odnotowala w powiecie wilenskim Dionizego Kruszewskiego, dzieržawiącego od ksiąžąt Wittgensteinów majątek Werki. Mieszkal w nim z zoną Walerią oraz synami Adamem Romanem Walerianem, Janem Emilianem Mikolajem, Faustynem Floryanem Antonim, Aleksandrem Gwidonem, jak tež z corką Ewą Waclawa Dionizją (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 123). Jak wynika z innego zapisu archiwalne- go, galąž ta przeniosla się na Wilenszczyznę z Miñszczyzny, gdzie w 1829 i 1844 r. jej przynaležnošč do stanu szlacheckiego potwierdzila heroldia mihska (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1524).
KRUSZOWICZ (Krušovičius) herbu Pó! Podkowy - „z krzyžem y strzala obok do góry želežcem". Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie oszmiañskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 11).
KRUSZYÑSKI vėl KRÓSZYÑSKI (Krušinskas) herbu Pobóg, Pomian, Prawdzic. Micha! Kruszyñski, kasztelanic gdañski, poseí województwa malbor- skiego, podpisal w 1736 roku uchwalę warszawskiego sejmu walnego (VL,
t. VI, s. 300). Rodowitosc szlachecką Kruszyñskich herbu Pobóg potwierdzila heroldia witebska w 1838 r. Wywodzili się oni od Stanislawa Kruszyñskiego, podczaszego sandomierskiego, towarzysza chorągwi pancemej. Kruszyñscy herbu Pomian mieszkali w XIX wieku w powiecie braslawskim. Spokrewnieni byli m.in. z Arcimowiczami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1837).
Wedhig Spisu ziemian mmskiej gubemi (s. 30) Kruszyñscy posiadali w powiecie miñskim dobra Bielikowszczyznę i Staryszcze. Z tej rodziny pochodzil Leonid Kruszyñski (1911-1984), slynny biolog, kierownik laboratorium Mo- skiewskiego Uniwersytetu Pañstwowego. W 1988 r. pošmiertnie otrzymal Nagro- dę Leninowską za monografię Biologiczne podstawy czynnošci umyslowych.
457


KRUS (Krusis) herbu Krus. Osiedleni byli w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 3).
KRYNICKI (Krinickas). W opracowaniu A. Kulikowskiego Polskie rody szlacheckie czytamy: „Krynicki herbu Korab odm. Protoplasta rodu: Jan 1613. Wyrozniaj^cy si$ przodkowie: Piotr - uczestnik konfederacji 1734 r. wobronie Stanislawa Leszczynskiego. Dobra ziemskie i glowne siedziby: wiek XV - Krynica k. Drohobycza, Kawsko k. Stryja; wiek XVI - Krynica, Kawsko, Slonsko k. Droh- obycza, Slawsko k. Tuchli; dzialki w Popiolach, Tuchli, Kruszelnicy i Skolem: dzierzawy: Ksiqz na Pokuciu, Zwiszcze i Mizurynce na Wolyniu, dzialki w Choci- nie i Komorowie; wiek XVIII - Krynica, Kawsko, Katyna; wiek XIX - Krynica. Dwory byly w Krynicy, Kawsku i Katynie. W polowie XIX w. dobra krynickie obejmowaly ok. 333 ha, w tym 212 ha ziemi omej i 111 ha l^k".
KRZECZKOWSKI (KSeckovskis) herbu Prawdzic. Herbarz z XVIII wie- ku podawal î nich: „Krzeczkowscy herbu od monarchow polskich okolo roku 1444 nadanego, Prawdzicz, to jest lew w biatym polu do polowy z muru wy- chodz^cy, w lapach kolo, czyli prawdQ stolowq. maj^cy, z helma ó korony takiz lew wypada, dowodz^c urodzenia swojego slacheckiego od protoplasty Stefana Sepilaki Trombki Trombskiego, dziedzica na Krzeczkowie Krzeczkowskiego. w powiecie nurskim possessjq maj^cego".
KRZECZUNOWICZ (Kse6unovicius) herbu Szeliga. Pradawny röd Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego. Krzeczunowiczowie zamieszkiwali w powiecie oszmianskim, nastQpnie osiedlili si$ takze w Galicji (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dzial r^kopisow, 7014-III, s. 28).
KRZESINSKI (Ksesinskis) herbu Nieczuja i Lodzia. Jak podawal W. Wittyg, Krzesihscy herbu Lodzia pochodzili ze wsi Krzesin w powiecie poznanskim. Jan Krzesinski 3 czerwca 1606 r. podpisal protestacjq kola sece- sjonistow sejmiku nadzwyczajnego wojewodztw poznanskiego i kaliskiego w Srodzie (Akta sejmikowe wojewodztw poznanskiego i kaliskiego, Poznan 1957, cz. 1, s. 301). W tym czasie osiedleni byli tu takze inni reprezentanci tego rodu. Krzesinscy mieli swe gniazda rodowe röwniez w powiecie pinskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 612).
A. Boniecki znal dwie rozne rodziny szlacheckie î nazwisku Krzesinscy, ktöre opisal w swym Herbarzu polskim, (t. ÕØ, s. 3-4): „Krzesinscy z Krzesin w powiecie poznanskim, ktorq. to wies posiadali 1580 r. Jan, Sebastian i Jakub Krzesinscy. Niesiecki im przypisuje herb Nieczuja, a pan Wittyg podaje, ze Mikolaj, Jan i Sebastian Krzesihscy, oplacajacy pobor z Krzesin 1553 r., sa herbu Lodzia l to jest prawdopodobniejsze. Janusz z Krzesin 1364 r., Mikolaj z Krzesin, krewny Mikolaja z Kömika, zostal kanonikiem gnieznienskim 1378 r. Pietrasz z Krzesin 1394 na s^dach w Poznaniu (...). Wojtek z Krzesin fundowal 1398 r. oltarz w kosciele parafialnym sw. Marii Magdaleny w Poznaniu. Syno- wie jego Mikolaj i Piotr. Jakub, syn Macieja, 1450 r. Student Uniwersytetu Krakowskiego. Janusz 1457 r. w Haliczu (...).
458


Krzesinscy z Krzesina w powiecie lęczyckim. Księgi lęczyckie z lat 1386- 1410 wymieniają licznych dziedzicow Krzesina, a mianowicie: Wojciecha z Krzesina i Odolina i synow jego: Jana, Mikolaja i Andrzeja; Wirzchonia i syna jego Stefana; Wielislawa, Domeslawa, Šwiętoslawa, Tomislawa, Albery- ka, Bolestę, Kielcza, Laszcza, Dzierslawa, Szostaka, J ana Szatana, Jakuba Čwi- ka (...). Trojan z Krzesina ma sprawę w Brzešciu 1420 r."
Pawel z Krzesin w powiecie kutnowskim razem z bračmi jest wspomniany w zapisie do lęczyckich ksiąg ziemskich z 9 wrzesnia 1415 r. (W. Semkowicz, Wywody szlachectwa, nr 26). Nobilis Joannes Krzessynski figuruje w aktach kapituly poznanskiej z roku 1550 (Akta kapital z wieku XVI, Krakow 1908, .9. 100). Jan Krzesinski od wojewodztwa kaliskiego podpisal w 1697 r. sufragię kröla Augusta II (VL, t. V, s. 428). Spis szlachty Krölestwa Polskiego (s. 121) zawieral informację o Antonim Waclawie Krzesinskim herbu Nieczuja.
KRZYCZEWSKI (Kričiauskas) herbu Tarnawa. Siedziby rodowe mieli przede wszystkim w powiatach poniewieskim i szawelskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752, 2157). Krzyczewscy mieszkający w wojewödztwie wilehskim uzywali godia Radwan, a osiedleni w Malopolsce Wschodniej - godla Gryf.
KRZYSZTOFORSKI (Krištoporskis) herbu Nowina. Jedni z Krzyszto- porskimi. Pochodzili z wojewodztwa krakowskiego. W XIX wieku ich rodowi- tošč szlachecką polwierdziia heroldia wilenska.
KRZYSZTOFOWiCZ (Krištopavičius) herbu Krzyž odm. W XVI-XVII w. notowani w žrodlach historycznych jako szlachta osiedlona na Nowogrod- czyžnie, požniej tež na Oszmiahszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 70). W 1864 roku Jozef Krzysztofowicz, 19-letni szlachcic z Malopolski, zostal skazany przez sąd rosyjski na szešč lat cięžkich robot za udzial w powstaniu styczniowym (M. Micel, Spis powstancöw.,., s. 66). Z tej rodziny pochodzil znakomity rosyjski paieobotanik.
KRZYWICKI (Krivickas) herbu Lubicz, Pogonia, Strzemię i O stoja. Krzywiccy zamieszkali w powiecie trockim uzywali godla pierwszego. Dawny röd lechicki osiedlony m.in. w? Czechowszc-zyznie w powiecie lidzkim. W 1819 r. uznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 176-177,307-308).
KRZYWIEC (Krivecas) herbu Ostoja. Uzywali przydomku Holownia. Pradawny rod lechicki slawny juž za czasöw Jagielly, nagrodzony za zaslugi bojowe w wojnach z Moskwą i Krzyžakami licznymi nadaniami w powiatach wilehskim, trockim, wilkomierskim, w Inflantach. W 1819 r. uznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską przez heroldię w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 213-220). Jan Dworzecki-Bohdanowicz odnalazl Krzywcow juž w okresie 1540-1610 w powiatach starodubowskim i orszanskim, požniej takže w nowogrodzkim, zawilejskim, rzeczyckim, wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 70).
459


Wywod familii urodzonych Krzywcow herbu Ostoja z 2 X 1800 r. podkre- šlal starožytnošč gatęzi rodu osiedlonej od XVII wieku w dobrach Niewiarunce w powiecie braslawskim, ktorej wielu przedstawicieli uznanych zostalo wow- czas za „rodowitą i starožytną szlachtę polską" (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 84-85).
Wywdd familii urodzonych Krzywcow herbu Ostoja z 3 IV 1837 r. infor- mowal o jednej z galęzi rodu: „Familia Krzywcow od najdawniejszych czasow dostojnošcią dworzanską, posiadaniem dobr ziemskich z poddanymi zaszczyco- na, užywa (...) herbu Ostoja. Wzięty do wywodu za protoplastę rodu Mikolaj Jakubowicz Krzywiec, jako aktualny szlachcic, posiadal wspolnie z zoną Dorotą Joanną Dowmontowną majętnošč familijną Janidyszki zwaną z poddanymi w powiecie vvilkomierskim i oną w czasie požniejszym pomnožyl przykupami oraz byt dziedzicem drugiej majętnošci Szymkiszki, czyli Ostupy zwanej z poddanymi w tymže powiecie wilkomierskim ležącej, po swych przodkach osiągniętej, i takowe obie majętnošci zostawil do dziedziczenia synowi swoje- mu Mikolajowi Krzywcowi.
O tem przekonaly: 1) 1607 Januaryi 15 uczyniony, tegož roku Februaryi 3 w sądzie grodzkim powiatu wilkomierskiego aktykowany testament Doroty Janowny Dowmontowny Mikolajowej Krzywcowej, ktorym majętnošč Janidyszki Mikolajovvi Jakubowiczowi Krzywcowi, powtomemu męžowi zapisala; 2) 1657 marca 14 dany, a 1724 Januaryi 4 w akta sądu grodzkiego powiatu trockiego wprowadzony testament rzeczonego Mikolaj a Krzywca, ziemianina JKM powiatu wilkomierskiego, przez ktory aktorstwo majętnošci jednej Janidyszki (...) synowi swojemu Mikolajowi Krzywcowi wiecznošcią zapisal". Zzapisu dowiadujemy się, že Mikolaj Mikolajewicz Krzywiec zostawil trzech synow: Adama, Jerzego i Samuela, a po nich rowniež pozostalo liczne potom- stwo (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 81-83). W 1844 r. heroldia wilenska odnotowala w powiecie trockim Stanislawa Krzywca (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 18, s. 19).
KRZYWOBLOCKI (Kšivoblockis) herbu Lelivva. Užywali przydomku Fiedkowicz. Od 1529 r. dziedziczyli Dzietkowszczyznę, Fiedkowski Ostrow i inne posiadlošci w powiecie pružanskim. Požniej mieli tež majątki na Žmudzi. W 1819 r. heroldia wilenska uznala ich za rodowitą i starožytną szlachtę polską gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 137-139).
KRZYŽANOWSKI (Križanauskas) herbu Dębno, Grzymala, Prus 1 i Šwin- ka - ei naleželi do starej szlachty polskiej. W 1769, 1771 i 1775 roku trzem nobilitowanym rodzinom žydowskim rovvniež nadano to nazwisko.
Franciszek i Mikolaj Krzyžanowski herbu Sulima z powiatu kutnowskiego wspomniani są w zapisach archiwalnych z lat 1405-1412 (W. Semkowicz, Wy- wody szlachectwa, nr 5, 20). Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego w 1584 roku pisal: „Dom Krzyžanowskich w sieradzkim wojewodztwie staro- dawny i zaslužony (...). Wspominają przywileje koronne za panowania Zyg- munta Pienvszego w roku 1520 Macieja Krzyžanowskiego podsędkiem poznan- skirn, ktory byl designatus corrector jurium et statutorum. Tegož byli synowie:
460


Hieronim proboszczem, a potem opatem tynieckim. Marcin, dworzanin krola Augusta. Jan, wojski poznanski".
A. Boniecki w tomie XIII Herbaria polskiego podal informacje o ponad dziesiąciu rožnych rodzinach polskich, noszących nazwisko Krzyzanowski (herbow m.in. Dąbno, Prus, Jastrząbiec, Sulima, Swinka). Niemalo spošrod nich zamieszkalo na wschodzie Rzeczypospolitej, ale wszyscy Krzyžanowscy po- chodzili z ziem rdzennie polskich. Znani tež byli (jak dowodzil W. Wittyg) inni Krzyzanowscy herbu wlasnego, Krucyni, Sulima. Od dawna obecni na kartkach zapisow archiwalnych.
Mathias Crzizanowsky, burgrabia poznanski, figuruje w zapisach kapituly poznanskiej jeszcze w latach 1522-1543 (Akta kapitul z wieku XVI, Krakow 1908, s. 4; Archiwum Sanguszkow, t. V, s. 148, 202, 347). Joachimus Krzyzanowski w 1565 i 1582 r. pelnil funkcje konsulą m. Krakowa. „Ziemianin ho- spodarski” z powiatu trockiego Jan Stanislawowicz Krzyzanowski odnotowany jest w przekazach z roku 1593. Aleksander z Krzyzanowic Krzyzanowski oraz Jan z Krzyzanowa Krzyzanowski w 1648 roku od wojewodztwa sandomier- skiego podpisali akt elekcji krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 101-102). W 1667 roku Anfinogen Krzyzanowski pelnil funkcją ihumena dzisnenskiego. 7 czerwca 1688 roku ziemianin Hrehory Hlasko zaskaržyl w sądzie polockim „pana Krzysztopha Krzyzanowskiego ziemianina Jego Krolewskiey Mošci wojewodztwa trockiego (...) za dzierženie y odjącie majątnošci Szostakowa" (.Istoriko-juridiczeskije matierialy, t. XXVIII, s. 327).
Z listu jednego z wojewodow moskiewskich z 1685 wynika, že wowczas jednym z urządnikow, odpowiedzialnych za odbior od ludnošci jakuckiej skor sobolich i lisich byl Jurej Kryzanowskoj, czyli Jerzy Krzyzanowski, ktory częšč zebranych dobr nieprawnie przywlaszczal (Akty istoriczeskije..., t. V, s. 197, 199). W tym przypadku chodzilo zapewne o jakiegoš wychodžcę z Polski, ktory przyjąl prawoslawie i przeszedl na službę do cara.
4 paždziemika 1765 roku do pospolitego ruszenia obywateli powiatu gro- dziehskiego między innymi stanąl jegomošč pan Jan Krzyzanowski na koniu bulanym, z szablą y pistoletami” (AWAK, t. VII, s. 419). Nobilis Franciscus Martini filius Krzyzanowski po szkole rosiehskiej wstąpil na wydzial literatury i sztuk pięknych Wilenskiego Uniwersytetu, lecz nie ukonczyl go, poniewaz uczelnię zamknięto (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 839, s. 219). 16 sierpnia 1839 roku w gubemi kijowskiej ekonom K. Krzyzanowski šmiertelnie pobil chlopa ukra- ihskiego. Smierč tą uznano za zgodną z wolą Boską i po upomnieniu zwolniono obwinionego (Daniel Beauvois, Polacy na Ukrainie, Paryž 1987, s. 51).
W. Nekanda Trepka, opisując w Liber chamo rum (s. 225-227) caly szereg „prostakow" tego nazwiska, doszedl do wniosku, že „wszyscy in genere Krzy- ža-noscy chlopi są". Pisal o nich zjadliwie: „Krzyzanowski (...) ten pojąl byl bękartkę Barzyckiego, co w Miechowie miasteczku byl za urządnika. Barzycki nie mial žony, z malką mieszkal, a že tą bąkartką jego pojąl byl ten Krzyzanowski, znač, ze chic; (...). Kupil byl splacheč u Jelže w Krzyzanowicach i od tego nazwal šią. Krzyzanowski zwal šią tež mieszczanek w Sobkowie. Byl tarn anno 1634, mial kilkoro dzieci, jak dorosną, bądzie mial kto krzyže nosie, byle šią
461


w szlachectwo nie wnosič. Krzyžanowski Oleksy, miejski synek. Ten pojąl kucharkę albo raczej založnicą księdza Lubienskiego".
Niektorzy Krzyžanowscy užywali herbu Grzymata. Oni to posiadali mają- tek Czombrow w powiecie novvogrodzkim. Jeden z nich, Zygmunt otrzymal od krola Jana III Sobieskiego (20 lutego 1690 r.) „za usiugi okazane ojczyžnie” majątek Podbiale w powiecie suraskim w wojewodztwie witebskim. Miat on synow Karola i Michata. Požniej Krzyžanovvscy nabyli tež majętnošč Sulatycze (Archiwum Narodowe Biatorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1625).
Zachowa! šią przywilej krola Augusta III z 1754 roku, nadający dwie w!oki i osiem morgovv ziemi Michatowi Krzyžanowskiemu i Joannie z Czemievv- skich, jego žonie, we wsi Krolombroda w ekonomii brzeskiej (AWAK, t. V, s. 411). Krzyžanowscy herbu Šwinka mieszkali m.in. w powiecie vvitkomier- skim, gdzie arendowali folwark Kurany. Spis szlachty powiatu wilkomirskiego z 1795 r. informowal: „Imię Krzyžanovvskich pochodzące z Korony Polskiey osiadlo Xiąstvvo Litewskie w rožnych povviatach”, szczegolnie w wojewodztwie trockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 126).
Lista familii szlachcica Michala Krzyžanowskiego, žyjącego vv powiecie wilkomierskim z konca XVIII wieku wskazuje, že užywal on herbu Svvinka. Znaczącym gniazdem rodovvym Krzyžanowskich byla majątnošč Szostakow vv dawnym wojewodztwie trockim, skąd rozgaiązili šią oni na sąsiednie vvoje- wodztwa. Spokrewnieni tam byli m.in. z Kontrymovviczami, Milenkiewiczami (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690,s. 126).
Byli tež, j ak wspomnielišmy, Krzyžanowscy žydowskiego pochodzenia, ktorzy po chrzcie (1771) užywali herbu Dębno. Wywod familii urodzonych Krzyžanowskich herbu Dębno z 9 stycznia 1825 r. vvspominal o Felicjanie, Onu- frym, Aleksym, Pavvle, Janie, Macieju, Aleksandrze, Janie Kazimierzu, Igna- cym, Franciszku Stanislawie Krzyžanovvskich z gubemi minskiej, ktorych he- roldia oglosila „rodovvitą szlachtą polską”, vvpisując ich do pienvszej częšci ksiąg szlachty tejže gubemi (Archivvum Narodovve Biatomsi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 130, s. 1-8).
Lista zamieszkalych vv guberni witebskiej urzędnikow wyznania rzymsko- katolickiego, zwolnionych ze služby po 1863 r. (CPAHL, f. 378, z. 1866, nr 181) zavviera informację, že szykanom carskich vvladz podlegal rovvniež: „sekretarz vvitebskiego povviatovvego zarządu policyjnego Justyn Krzyžanovvski”. Na Po- dolu mieszkalo wowczas osiem rodzin szlacheckich o nazvvisku Krzyžanovvski (Spisok dworian wniesionnych vv dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubernii, s. 126, 240). Krzyžanovvscy odgalęzili šią rovvniež na vvschod i byli znani vv Rosji. A. Bobrihskij (cz. II, s. 595) podavval: Familija Ktyžanowskich proischodit iž Polszi. Potomki siego rodą, Kryžanowskije, pieriesiels vv Rossiju služili Rossijskomu Priestolu dworianskije služby vv raznych czinach.
W 1864 roku Boleslavv (17 lat), Daniel (30 lat), Jan (45 lat), Kajetan (25 lat), Platon (65 lat), Wincenty (21 lat) Krzyžanovvscy, szlachcice z gubemi ki- jovvskiej i vvolyhskiej, byli sądzeni vv Kijovvie i skazani zostali przez sąd rosyj- ski na Sybir i katorgą za udzial vv povvstaniu styczniovvym (M. Micel, Spis po- wstahcow..., s. 66-67).
462 I


KRZYZEKOWICZ vel KRZYZYKOWICZ (Kšižekovičius) herbu Ko šciesza i Szadzie. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiatach kowiehskim i tel- szewskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
KRZYZEWICZ (Kšiževičius) herbu Prus i Swiehczye. Zamieszkiwali w powiatach szawelskim i telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
KUBLICKI (Kublickas) herbu Ostoja. Slawni juž za czasöw Jagielly z męstwa i odwagi. Posiadali Kublicze, Berezynę, Swilę, Korowojcie oraz inne dobra w wojewödztwach wilenskim i witebskim. W 1819 Kupliccy uznani zo- stali przez heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 244-245).
KUCEWICZ (Kucevičius) herbu Bawola G Iowa. Od wieköw posiadali majętnošč ojczystą Kucewicze Ponaczehskie w powiecie lidzkim. 11 grudnia 1819 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 60-61).
KUCHARSKI (Kucharskis). .lest to nazwisko licznych rodzin polskich užywających ongiš takich herbow, jak: Godziemba, Jastrzębiec, Korab, Lubicz, Prawdzic, Pobog, Rola, Zagloba, Szreniawa, Wieniawa, Wielu z n ich pocho- dzilo z Kiichar w wojewodztwie sandomierskim. Jan, Piotr i Jacek Kucharscy 1 V 1619 podpisali uchwalę szlachtv wojewodztwa krakowskiego „na okazowa- niu” pod Kazimierzem. Stanislaw, Wojciech, Jan į Wladyslaw Kucharscy w 1648 r., reprezentując szlachtę wojewodztwa lęczyckiego, podpisali elekcję kröla Jana Kazimierza (VL, t. TV, s. 104). Radca ordynaryjny kolegialny Ku- charski, zaraieszkaly w Bielcu w Besarabii, zostai objęty tajnym nadzorem poli- cįi rosyjskieį w 1863 roku (Archiwum Narodowe Moldawii w Kiszyniowie, f. 2, z. 1, nr 7643, s. 47)
KUCHMISTRZOWICZ (Kuchmistrovičius) herbu Leliwa. W. Spaso- wicz pisal o nich: „Röd kniaziow Dorohostajskich wywodzit się od Giedymina i dzielil się na dwie galęzie, z ktcrych jedna, pochodząca od Piotrą Olechnowi- cza (kuchmistrza Wielkiego Ksipstwa Litewskiego), dla odrožnienia się od innej odgalęzienia, pochodzącego od Mikoląįa Olechnowicza, przezwala się Kuchmi- strzowiczami".
KUCIAK (Kutekas) herbu Zaremba. Mieszkali na zachodnich terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego.
KUCZEWSKI (Kučiauskas) herbu Porąj. Pochodzili z wojewodztwa sie- radzkiego. Od XVII w. dziedziczyli majętnošč Gawie w powiecie oszmiahskim i Poniemuh w kowiehskim. W 1819 r. zostali uznani za rodowitą i starožytną szlachtę guberni litewsko-wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 203-212, 225-230L
463


KUCZYNSKI (Kučinskas). Ci spošrod Kuczynskich, ktorzy mieszkali na Wilenszczyznie, uzywali herbu Slepowron, niekiedy tež Pomian (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 131-134, 193-200). Ich przynaležnošč do stanu szla- checkiego wielokrotnie byla potwierdzana przez wilenską heroldię.
Spisany w charakterystyczny niedbaly sposob Wywöd familii urodzonych z Kuczyna Gąsiorowskich Kuczynskich herbu Slepowron informowal: „Roku 1819 miesiąca Augusta 18 dnia. Przed narni, Michalem Romerem, radcą stanu litewsko-wilehskim gubemskim marszalkiem y kawalerem, prezydującym, oraz deputatami z powiatow, do przyjmowania y roztrząsania wywodöw szlachec- kich obranymi, zložony zostal wywöd rodowitosci szlacheckiey familii urodzonych z Kuczyna Gasiorowskich Kuczynskich herbu Slepowron, z ktörego gdy się okazalo, že familia ta odwiecznie prerogatywami szlacheckiemi zaszczycona y przed kilku wiekami w wojewödztwie podlaskiem kwitnąca, znakomite pu- blicznych urzędowan stopnie piastująca, y z wieloznanych domöw familiami polączona, oraz prawdziwe swym monarchom z przywiązaniem wiemosci do ich tronöw y oyczyzny oddająca ushigi (...).
W wojewödztwie podlaskim pierwotney familiej przodek Floryjan z Gasio- rowa, wziąwszy od księcia litewskiego Witowta w zaslugach dobra Kuczyn, od nich zwac się począl Kuczyhskim, y tež nazwisko swym potomkom w sukcesji zostawil, z ktörych pomieniony autor, wyliczając znakomitych w oyczyznie męžow, między innemi kladzie Macieja, Jerzego, Marcina, Abrahama - w 1648 w wojewödztwie podlaskim, a Adama, Woyciecha, Jana, Leonarda, Mateusza, y Stanislawa - w 1674, ktörzy elekcję Jana III, kröla polskiego, z Rzeczypo- spolitey Polskiey rycerstwem i jako rodowita szlachta, podpisali.
Takže wspomina Alexandra, oyca Walentego, podsędka ziemskiego dro- hickiego w r. 1676, na wielu funkcyjach kommisarskich y poselskich naydują- cego się, až w koncu 1688 roku skonczy wiek swöy podczas deputacyi Trybu- nalu, ktöry z Niemiry, stolnika podlaskiego cörki, zostawil synöw Wiktoryna y Marcina, nadpradziada teraz czyniącego wywöd. Ten zaš, zostawszy się w wojewödztwie wilehskiem, byl [powiatu] wilkomierskiego sędzię ziemskim, y z Katarzyny Mlodzkiej zostawil na majątku Rewiszkach syna Michala, wedle dowodu (...)1675 roku urodzonego, a ktöry (...) mial w zamęšciu Krystynę Podleską - to upewnil Manifest, czyli protestacyja starostöw rumborskich z Rajęc Duminow Rajeckich o zabranie wszystkiego (...) majątku po podkomo- rzym witkoin.: z Goslawia Podleskim, oyca samey Rajeckiey, 1717 Apryla 7 w grodzie wojewödztwa wilenskiego zamieniony tenže Michal Kuczyhski, sędzia wilkomir., že z pomienioney žony zostawil syna Szymona, a Szymon z Wikto- ryi Poplawskiey - syna Jerzego, oyca dziš czyniących wywöd, przyniosly o tym przekonanie metryki ich chrzestne: 1713 Oktobra 23 dnia košciola szatskiego - na Szymona, w r. 1798 Januaryi 17 wydana, y 1756 Apryla 19 z košciola dray- skiego, w 1798 Apryla 4 wyjęta.
Jerzy zaš Szymonowicz z Kuczyna Kuczyhski, že zostawil po sobie dziš wywodzących się z Anny Subotowskiey urodzonych synöw trzech: Antoniego - w 1782 maja 19; Ambrožego - w 1783 Oktobra 10; Marcellego - w 1787 Januara 16. To upewnily metryki ich chrztu, w 1871 lipca 29 dnia z košciola parafii zayewskiey przez proboszcza tamtego y dziekana wileyskiego wydane -
4 64


z wywodzących się naymlodszy syn Jerzego, Marceli Kuczynski, že ma žonę Mariannę z domu Podleskę, y z nią syna Wincentego, z którym ninieyszy skla- da wywód, a o którym poswiadczy metryka chrztu jego, 1808 Febr. 20 z ko- šciola parafii sorozpolskiey, w 1872 Juli 12 dnia wydana.
Nadto jeszcze, že wywodzący się Antoni, Marceli, y Ambrožy Kuczynscy, jako mieszkający w guberni litto-wilenskiey y dlatego starožytna rodowita szlachta polska, že stosownie z przepisem Rządzącey Zwierzchnosci w terminie y mieyscem oznaczonym z powiatu wilenskiego, podali o swey szlacheckiey ludnošci listę familiyną, utwierdzil o tym zložony w 1816 r. marca 5 dnia wy- dany žonie starszego ich brata Antoniego Kuczyhskiego kwit z przywilejów dworzanskich rozpisów.
Na fundamencie przeto takowych zaprodukowanych dowodów rodowitosc starožytną szlachecką familij urodzonych z Kuczyna Gasiorowskich Kuczyn- skich probujących my, marszalek gubemski, y deputaci powiatowi, stosownie do przepisów w Dyplomacie pod rokiem 1785 naytaskawiey szlachcie nadanym wyražonych, nie mniey tež pilnując prawidel w ukazach z Rządzącego Senatu, Rządowi Gubemskiemu Litt, przeslanych, familią urodzonych, a mianowicie wywodzących się, jako to: Antoniego, Ambrožego y Marcelego z synem Win- centym, synów Jerzego z Kuczyna Gasiorowskich Kuczyhskich, za rodowitą y starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy y onych na mocy ukazu 1801 maja 5 dnia nastalego do księgi szlachty guberni litewsko-wilehskiey klasy pienvszey zapisujemy. Dzialo się na sesyi Deputacyi Generalney Wywodowey Szlacheckiey Guberni Litewsko-Wilehskiey w Wilnie. Marszalek gubemski Michal Römer" (CPAHL, f 391, z. 1, nr 1061, s. 394).
Warto jeszcze wspomniec, že Tomasz Swiecki (Historycznepamiątki..., 1.1, s. 130) opisywal początki tego rodu tak oto: „Kuczynski Florian, herbu Slepo- wron, z Gąsiorowa, wziąl w nagrodę za zaslugi wojenne od Witolda Wielkiego, księcia litewskiego, wlosc Kuczyn w Podlaskiem, i od tego rozrodzil się zna- mienity z zaslug w ojczyznie dom Kuczyhskich. Wiktoryn, kasztelan podlaski, žyjący na początku wieku XVIII, oddal wažne krajowi poslugi, równie jak i jego potomkowie. Uposažyl jezuitów w Drohiczynie. Chryzostom, franciszka- nin, wydal Mowę o sw. Salomei, królowej halickiej w Krakowie 1673 roku".
KUDOROWSKI (Kudarauskas) herbu Mora. Ród koronny. Od XVII wieku dziedziczyli takže dobra Plikiany vel Kudaryszki w województwie troc- kim. W 1819 r. zostali uznani przez heroldie wilenskąza rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 97-98).
KUDZEWICZ (Kudevičius) herbu Labędž. Znani w Wielkim Księstwie Li- tewskim (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014-111, s. 32).
KUDZICZ (Kudičius) herbu Pogonia. Mieszkali na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058).
KUDZINOWICZ (Kudinavičius) herbu Przyjaciel. Ich dobra rodowe znajdowaly się na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991).
465


KUKIEL (Kukelis) herbu Leliwa. Spokrewnieni byli z Kloczkami, Ban- dowiczami, Terleckimi, Reuttami, Kolnickimi i inną szlachtą kresową. Ich przodek Gawrylo Kukiel posiadal majątki Horodcewicze i Horki w woje- wödztwie polockim jeszcze w pierwszej poiowie XVIII w. Jego syn Tadeusz nabyt ponadto Stodolniki w powiecie oszmiahskim w 1741 r., gdzie osiadl jego syn Jan, wnuk Antoni, prawnuk Stefan i ich potomkowie Konstanty Jerzy, Win- centy Eliasz, Jözef i Antoni. Ta galąž rodu Kukielöw uzyskala potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej od heroldii wilenskiej w 1845 r. (CPAHL, f. 391. z. 10, nr 210).
Wywöd familii urodzonych Kukielöw herbu Leliwa z 1820 roku podawal, že „Gabryel Kukiel, rodowitošcią starožytną szlachecką zaszczycony, podiug swiadectwa dekretu Trybunalu Glownego W. Ks. Litewskiego (...) pod rokiem 1737 mial w wieczystem wladaniu majętnošč Horodczewicze, w wojewödztwie polockim ležącą. 1 z kolei będąc z urodzoną Izabellą Reuttowną zaszlubionym, syna Tadeusza po sobie zostawil (...). Wymieniony Tadeusz Gabryelowicz Kukiel posiadal jeszcze z wlasnego nabycia majętnošci Stodolniki zwane, w powiecie oszmiahskim ležące (...) i byl ojcem Jana, porucznika za patentem het- mana W. X. Litewskiego Ogihskiego w roku 1775; a takže syna Antoniego z synami Stefanem, Janem i Tomaszem".
Na początku XIX wieku Kukielowie byli wlascicielami kilku folwarköw (Kropiwna, Nowodworce, Karlowszczyzna i in.). Biorąc pod uwagę wszystkie te fakty, Deputacja Wywodowa uznala rodzinę Kukielöw w 1820 roku za „ro- dowitą i starožytną szlachtę polską", wpisując ich do klasy pierwszej ksiąg szla- checkich gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 412- 413).
Wzmianki o nich spotyka się w zrödlach pisanych juž z XVI wieku. Woj- ciech Kukiel, pelnomocnik sądowy kniaziöw Solomereckich, bronil ich intere- söw przed magistratem minskim w kwietniu 1582 r. (AWAK, t. XXXVI, s. 53, 54). „Dobry szlachcic” Jan Kukiel występowal w minskim sądzie jako swiadek w 1590 i 1593 r. (ibidem, s. 363; t. XVII, s. 112). 22 czerwca 1592 r. ziemianin grodzki z powiatu minskiego, pan Wojciech Kukiel, przed sądem tegož miasta „opowiadal i obciąžliwie zalowal tymi slowy, iž doszla mnie tąją wiadomosc (...), že w roku 1592 miesiąca Juni 20 dnia, tak i inszymi dniami, wziąwszy przed sobą zly umysl, Tatarzyn imienia [z majątku] Trusowickiego, na imię Szczęsny Hjaszewicz, z žoną swoją Rėžą Czumczujewną (...) chcąc mnie zdrowia pozbawic, tak tež i ogniem spalič w domu swoim, na každym miejscu we wszystkim strzegą, o tym ja, będąc sam z malžonką, z dziečmi, z czeladzią swą niebezpieczny zdrowia swego od nich samych, tak i od przyjaciöl ich, zdradliwym obyczajem tak zbicia, strucia i spalenia od ognia, aby mnie samego, žonę, dzieci, czeladž i uszkodzenie od ognia majętnošci mojej co szkodliwego i zlego nie potkalo, proszę, aby to opowiadanie moje bylo do xiąg grodzkich minskich zapisane"(AVL4K, t. XXXI, s. 108-109).
14 sierpnia 1592 r. „wožniczka ziemianina hospodarskiego powiatu min- skiego pana Woyciecha Kukielewicza, na imię Hryszko, žalowal i opowiadal (...), iž Szczęsny Hjaszewicz z žoną swą Rožą i z synem Adamcem, mając z sobą kola w lesie, w niebytnošci mej w domie moim ten Tatarzyn z žoną i z
466


synem swym žonę mą wlasną šlubną, na imię Marynę Szczęsnownę, z calą ma- jętnošcią moją wybrawszy, zaszczepki do kleci i do kubtow poodbijawszy, wszystko od mala do wielka wykradli i pobrali, a to jest: groszy gotowych z kubla wzięli kop dziesięč, plotna cienkiego lokei pięč, každy lokieč po dwa grosze kosztowal; rownego plotna lokei sto, koszul męskich cienkich pięč, (...) czapkę lisicą podszytą, siermięg nowych trzy, kozuchow baranich dwa, topor, košę, sierpy dwa; tak tež i žony mojej biale chusty i inszą odziež, wszystko od mala do wielka pobrawszy i do domu swego tuž w Trusowiczach wywiezli i wyprowadzili" (AWAK, t. XXXI, s. 110).
W 1759 roku w magdeburgii uszackiej odnotowany zostal pan Tadeusz Kukiel, ziemianin, kupujący dobra Czerce na Polocczyžnie (Istoriko- juridiezeskije matieriaty, t. XXVII, s. 335-336). Feliks Justyn Kukiel byl rotmi- strzem miasta Wilna i syndykiem, jak dowodzi wzmianka z roku 1794. Ks. Kukiel, proboszcz wolczynski, w 1794 r. byl czlonkiem „Komisji Porządkowej Brzeskiej-Litewskiej”. Kazimierz Kukiel byl w latach dwudziestych XIX wieku nauczycielem w bobrujskiej szkole parafialnej (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 26, s. 17). Generat Jan Kukiel w roku 1898 byl dowodcą Brygady Charkowskiej wojsk Cesarstwa Rosyjskiego (N. Szaposznikow, Heraldica, 1.1, s. 259).
Kukielowie początkowo naleželi do rodowitej szlachty polskiej z okolic Polocką. Posiadali tu wowczas nieduže majętnošci ziemskie. W XIX w. spoty- kamy juž ich takže w powiecie oszmianskim, gdzie wladali m.in. wsią Ko- zmowszczyzna w parafii trabskiej, zasciankiem Santoki w parafii holszanskiej, folwarkiem Kukiele w parafii krasnosielskiej.
Spisek szlachty powiatu oszmiahskiego przybylych do miasta gubernskiego Wilna, ktora moze wotowac y byč obrana na urząd z roku 1809 wymienial wsrod innych Feliksą Kukiela (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1096). W grudniu 1819 r. heroldia wilenska potwierdzila szlachecką rodowitosc Jerzego Adamowicza Kukiela z synami Antonim Andrzejem Wincentym i Jozefem Franciszkiem oraz bratem Ksawerym, zamieszkalych w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1006, s. 46). Przynaležnošč Kukielow do stanu szlacheckiego potwier- dzana byla przez heroldię wilenską m.in. w latach 1820, 1845 (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 131, s. 40).
30 wrzesnia 1830 roku na Uniwersytecie Wilenskim wypisano następujące swiadectwo: Auspiciis augustissimi et potentissimi Imperatoris Nicolai l, Russorum Autocratoris ete, ete, etc. (...). Cum nobilis Joannes Josephi filius Kukiell, studiorum curriculo in Gymnasio Minscensi emenso, in Civium hujus Caesareae Litterarum Universitatis Vilnensis numerum adseriptus, primum in Ordine, Professorum scientiarum Physico-mathematicarum Physicae, Chemiae, Botani- cae et Mineralogiae, spatio unius anni; postea vero in Ordine Professorum scientiarum Ethico-politicarum Juri tum Romano, tum Criminali veterum et recentiorum gentium, tum Patrio, tum Ecclesiastico, Historiae juris Romani, Oeconomiae publicae, Historiae universali et Statisiicae generali, Statisticae Rossici Imperii et Diplomatiae, nec non Rhetoricae et Poesi, Linguae Latinae et Litteraturae Rossicae, per bennium multam et assiduam operam dederit, atque in examinibus diligentiam suam et processus Praeceptoribus suis adeo probaverit, ut ad formulam legis § 22 de conferendorum honorum academicorum
467


ratione modoque die XXIV Junii Anni MDCCCXXIX suffragiis Professorum Facultatis Juridicae Studiosi Actualis gradum et honorem meruisse judicaretur; Nos proinde, ea, qua pollemus, auctoritate, eumdem ornatissimum Joannem Kukiell Studiosum Actualem in Facultate juridica renuntiamus ac declaramus, atque Xll-ae Civium Classi adscriptum, cunctis juribus atque commodis huic loco et ordini propriis, eumdem gaudere testamur. In cuius rei fidem Litteras has Patentes Caesareae Litterarum Universitatis Vilnensis sigillo munitas sub- scripimus. PP. Vilnae in Aedibus Academicis Anno MDCCCXXX die XXX mensis Septembris. N6010" (CPAH Litwy, f. 721, z. 1, nr 837, s. 128).
KUKIEWICZ (Kukevicius) herbu Mogila. Dziedziczne posiadlosci mieli na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 488).
KUKLINSKI (Kuklinskas) herbu Prawdzic. Osiedleni byli przede wszystkim w Malopolsce Wschodniej, ale mieli dobra ziemskie takze w innych dzielnicach Rzeczypospolitej.
KUL-KULEWSKI (Kulis-Kiliauskas) herbu Jastrz$biec. Ich rodowe po- siadtosci znajdowaly si$ w powiecie oszmianskim.
KULCZYCKI (Kulcickis). PieczQtowali siq herbami: Grzymala, Krzyz III, Krucyni, Lis, Sas. Nazwisko wzi$li od miejscowosci rodzinnej Kulczyce,
0 ktorej Slowni/c geograficzny Krolestwa Polskiego (Warszawa 1883, t. IV, s. 859-860) podawal: „Kulczyce, rustykalne i szlacheckie, wies w powiecie samborskim, 7 km na wschod od s^du powiatowego, urz^du pocztowego, stacyi kolejowej i telegrafu w Samborze (...). Wies dzieli si$ na liczne przysiolki
1 dworzyska. Przez polnocno-zachodni naroznik plynie Dniestr. Czqsc wsi zwie siq Wygod^ (...). Z Kulczyc pochodz^ liczne szlacheckie rodziny Kulczyckich. We wsi sq. slady wielkich okopow i wzgorze zwane do dzisiaj Mogilk^".
Ze wzgl^du na wielkie rozmnozenie uzywali Kulczyccy rozmaitych przy- domkow: Abramowicz, Chapka, Cmajlo, Dasiewicz, Daszynicz, Gnida, Gut, Hawicz, Hrycynicz, Hubiak, Hust, Klimowicz, Kolodczak, Kostyk, Makaro- wicz, Mielkowicz, Poliwka, Ruczka, Smuk, Szelestowicz, Sztokajlo, Szumilo, Smietanka, Tarasowicz, Tuluk, Wacynicz, Waskowicz, Wolczek, Zyhajlo. Przynaleznosc Kulczyckich do stanu szlacheckiego byla wielokrotnie potwier- dzana w XVIII i XIX wieku przez urz^dy heraldyczne Lwowa, Buska, Przemy- sla, Halicza i Galicyjski Wydzial Stanow (por. Poczet szlachty galicyjskiej i bukowihskiej, Lwow 1857, 132-136).
Hipolit Stupnicki w opracowaniu Herbarz polski i imionospis w Polsce za- sluzonych ludzi (Lwow 1859, t. II, s. 78) opowiadal: „Kulczycki herbu Sas. Porfiry, wladyka pinski, slawny z gorliwosci o uni$ swi^t^. Kulczycki Jerzy Franciszek, rodem z Sambora, pierwotnie tlumacz wschodniej kompanii han- dlowej, podczas pamiQtnego obl^zenia Wiednia przez Turkow roku 1683 dal niezwykly przyklad poswiQcenia: odwazyl si^ bowiem przedrzec przez oboz turecki opasuj^cy dookola miasto, by uwiadomic Jana Sobieskiego, spiesz^cego do odsieczy, o smutnym stanie Wiednia. Przebrany po turecku, z niebezpie-
468


czenstwem žycia swego doprowadzit do skutku umowę między wodzami i po- wrociwszy do ucišnionego miasta, ozywil w nim nadzieję nieplonną.
Po oswobodzeniu Wiednia šmiafy nasz rodak za položoną tak wielką zaslu- gę nic więcej nie žądal, jak urządzenia pierwszej kawiami w tym miešcie. Mia- sto atoli przez wdzięcznošč postanowilo nadto zawiesic popiersie jego we wszystkich pozniejszych kawiamiach i corocznie obchodzič pamiątkę tego Po- laka, by potomkom przypominač tym bezinteresowne pošwięcenie się jego.
Kulczycki Innocenty, urodzon na Rusi galicyjskiej, po odbyciu nauk w Kijowie, požniej w Moskwie, doszedl przez wlasne zaslugi do godnosci bi- skupa perejasiawskiego. Piotr Wielki, ceniąc jego zdolnošci, przeznaczyl go do Pekinu. Nie zostal przypuszczony, wrocil przeto do Irkucka w Syberii i osiadi tam w Wozniesienskim Monastyrze, oddając się opowiadaniu Slowa Bozego rožnym poganskim pokoleniom, z ktorych wielu sklonil do przyjęcia chrztu šwiętego. Založyl oraz wlasnym kosztem szkolę i trudnil siq przy niej nauczy- cielstwem. Žycie bogobojne i wielce cnotliwe zakonczyl roku 1731".
Walerian i Sebastian Kulczyccy na sejmiku proszowskim 11 maja 1676 roku musieli się tlumaczyč z dlugiego niewywodzenia swej rodowitosci szlachec- kiej (Akta sejmikowe wojewddztwa krakowskiego, t. IV, s. 49). Duže gniazda panow Kulczyckich herbu Sas znajdowaly się w Wilnie i Slonimie oraz w oko- licy tych miast. Ci Kulczyccy wielokrotnie uzyskiwali potwierdzanie przyna- ležnošci do stanu szlacheckiego od heroldii wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1556; f. 391, z. 10, nr 214). Jozef Kulczycki, jego synowie Cezary Wiktor, Zenon Jakub, Leopold Feliks i corka Sabina Wanda, zamieszkali w Wilnie, zostali uznani za rodowita szlachtę polską przez tutejszą heroldię 9 listopada 1845 roku, zaš przez Senat Rządzący w Petersburgu 31 maja 1846 r. (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 287, s. 8).
Wedtug danych tejže heroldii z 1849 roku Jozef Kulczycki, syn Teodora, lat 63, radca dworu, kawaler Orderu Swiętej Anny trzeciego stopnia, zamieszkaly na przemian w miešcie gubemialnym Wilnie i w miešcie powiatowym Slonimie, žo- naty z Karoliną Lulpmską, corką Franciszka, lat 43, mial synow Cezarego Wiktora (lat 14), Zenona Jakuba (12) i Leopoldą Feliksą (7) oraz corkę Sabinę Wandę (17). Rodowitošč szlachecka Kulczyckich potwierdzala takže heroldia kowienska w roku 1855. W latach 1822 i 1835 heroldia grodziehska uznala za rodowitego szlachcica polskiego bezrolnego Tomasza Kulczyckiego z powiatu drohiczynskie- go (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 99).
Od 1861 roku jedna z galęzi rodu Kulczyckich rniala nadany tytul hrabiow papieskich. Sylwester Korwin-Kruczkowski w księdze Poczet Polakow wynie- sionych do godnosci szlacheckiej przez monarchow austriackich (s. 37) odno- towal reprezentantow tego rodu o przydomkach: Daszynicz, Gut, Szumito, Smietanka-Ruczka).
W XIX wieku wielu Kulczyckich przystąpilo do polskich powstan narodo- wych, naražając się na carskie represje. Feliks (38 lat), Roman (43 lata), Konrad (21 lat), Stanislaw (33 lata) Kulczyccy, szlachcice z gubemi kijowskiej, zostali skazani na wieloletnie więzienie, katorgę i zeslanie syberyjskie za udzial w powstaniu styczniowym (M. Micel, Spispowstancow..., s. 68).
469


KULESZA (Kulesas). Szeroko rozgal^ziony rod, osiedlony ongis w okoli- cach Grodna, Wilna, Witebska i Minska. Jak wynika z danych archiwalnych, Kuleszowie uzywali najczQsdej herbu Slepowron (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 305-306). Wywödfamilii urodzonych z Korwinöw Kuleszöw herbu Slepowron z 1819 r. stwierdzal, ze „familija urodzonych Korwinöw Kuleszöw (...) jest dawn^, starozytn^y od niepami^tnych wieköw prerogatywami szlacheckimi w kraju polskim y Xi^stwie Litewskim zaszczycon^, dobrze krajowi oyczyste- mu y panuj^cych tronom zashizonq. oraz znakomit^. "(CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 50-51).
Jan Kulesza w 1618 r. by! poborcq. podatkow w powiecie bielskim (VL, t. Ill, s. 168). Albertus Kulesza odnotowany zostal w 1633 roku jako vice- capitaneus castrensis Branscensis et causarum judex. Okolo 1705 roku na Uniwersytecie Wilehskim teologi$ moraine wykladal Jan Kulesza.
Jedna z galqzi Kuleszöw herbu Slepowron wywodzona byla od protoplasty Mikolaja Kazimierza Kuleszy, ktöry posiadal maj^tek Kulszany- Miguciany w powiecie oszmiahskim i nastqpnie, w roku 1688, przekazal te dobra w spadku synowi Jerzemu. Po tym pozostalo trzech synöw: Antoni. Michal i Jan, a takze dziesiqciu wnuköw: Jozef, Onufry, Bartlomiej, Adam (synowie Antoniego) oraz Jozef, Michal, Gabriel Antoni, Szymon, Franciszek (synowie Jana). Z tych Onufry mial syna Kajetana, Bartlomiej - Antoniego Onufrego; Adam Antoni - Jözefa Jana, Kazimierza, Tadeusza Pawla, Wiktora Michala; Gabryel Antoni - Ignacego Wincentego i Stanislawa (CPAHL, f. 391, z. I, nr 1548, s. 1-247).
Kuleszowie mieszkali licznie w powiecie lidzkim, gdzie znani byli od XVII stulecia, a od 1707 r. posiadali majQtnosc Stankiewicze. Za protoplast^ ich rodu byl brany Jakub Kulesza, ktöry mial synöw Bazylego i Benedykta. Byla to ro- dzina rdzennie polska. Jak si$ wydaje, niektöre jej gahjzie przez pewien okres wyznawaly prawoslawie, zanim nie powröcily ostatecznie do religii rzymsko- katolickiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 118, s. 1-21). Kuleszowie mieli röwniez siedziby w powiatach dzisnehskim i polockim. W 1710 roku odnotowani zostali w zrödlach mieszkaj^cy na tych terenach ,,imc pan Maciey Kulesza, administrator starostwa kozianskiego wielmoznego imci pana Jana Pakosza stolnika polockiego" oraz „Jan Stanislaw Kulesza, starosta orszanski, komisarz woje- wödztwa smolenskiego”.
Drzewo genealogiczne szlachelnego rodu Kuleszöw herbu Slepowron, za- twierdzone w Minsku 1832 roku, przedstawia siedem pokoleh - 17 osöb (Ar- chiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1697). W 1843 r. Jan, Ignacy, Wincenty, Stanislaw, Michal, Mikolaj, Antoni, Jozef Kuleszowie zostali uznani za rodowit^ szlacht^ polsk^ przez heroldi^ wilenski| (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1628, s. 32-37).
KULIGOWSKI (Kuligauskas) herbu D^bno. Pocz^tkowo znani przede wszystkim w powiecie grodziehskim, pözniej tez w innych. W 1820 r. heroldia wilehska uznala ich za rodowit^ i starozytna szlachtQ polsk^ (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 382-386).
4 7 0


KULIK (Kūlikas, Tilvikas) herbu Drogomir odm. Wywodzili się z ziemi chelmskiej. Potem znani byli tež na Kijovvszczyžnie i Bialej Rusi, a takže w Rosji.
KULIKOWSKI (Kulikauskas) herbu Drogomir. Starožytny rod koronny, slynny takže na Litwie, Bialej Rusi, Ukrainie i w Rosji, gdzie Kulikowscy spo- krewnili się z cesarskim domem Romanowow. W powiecie szawelskim Kulikowscy posiadali wies Zagorska Plebania i Starozagorska Plebania (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1782). Licznie osiedleni byli tež w powiatach dzisnenskim i wi- lenskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117,1).
W przekazach archiwalnych notowani byli od XV wieku. Johannes Kuly- kowski (de Culicow), Leopolis subdapifer, jest wspomniany przez žrodla pisane w latach 1465-1473. 5 X 1765 do popisu szlachty powiatu grodzienskiego sta- nąl ,jegomošč pan Piotr Kulikowski, pieszo, z karabinem (...); imc pan Jan Ku- likowski ïà êîï³è gniadym, z szablą, pistoletami (...); imc pan Antoni Kulikowski, ïà êîï³è karym, przy szabli" etc. - w sumie ponad 30 osöb ze szlacheckiej majętnošci Kuliki. Konstanty Kulikowski, 20-letni szlachcic z gubemi wolyn- skiej, byl w 1864 roku sądzony i zostal skazany za udzial w powstaniu stycz- niowym (M. Micel, Spis powstahcow, s. 68).
W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 230) donosil î Kulikowskich nieszlachcie: „Kulikowski przezwal się Stasiek, chalupnika Lešnego syn w Lipsku miastecz- ku, z zagrod pod dworem, poddany pana Wierzbickiego, sędziego chelmskiego. Ten ociec Lešny, chalupnik, kradi sila rzeczy chlopom z Lowczej - wsi î grani- cę: barany, jatowice. Pokradl im raz želaza od kilkunastu plugow na roli w po- ludnie. Lowczowianie, dogoniwszy go z tern, obwiesili bez prawa na Wierzbickiego - pana jego - gruncie. Chlopi zaš Wierzbickiego, oddawszy trupa, posta- wili go we wrociech è plebana w Lowczej. Tak tego Staška ojca obwieszonego poniewierali (...).
Stasiek wtenczas zboža sprzedawal, a zarwawszy ze dwa tysiące, wionąl precz (...). Pojąl tamže (...) službną chtopownę, Ulanowską zwali ją (...). Kuli- kowskim nazwal się. Tego Staška matka, chalupniczka z Lipska, bywala tam u niego; on nie kazal jej wspominac, by byla matkąjego. Tak z chlopa woznice uczynila się presumpcyja goma i pyszna, potwora îïà sprošna. Węgrzyn jeden mowil: «szlachcica niet horszeho, gdy z chlopa budiet pan, to się odymajet, pysznit bestyja, a zasię skupil, dieržyt, boitsia, sztoby do takoj nędze nie pry- szol, w jakoj šia urodil". Sila takich - ach, niestetyž - w Polszcze". Oczywiscie, zbyt powažnie tych slow zacietrzewionego autora traktowač nie warto.
Wywöd familii urodzonych Kulikowskich herbu Drogomir, zatwierdzony przez heroldię w Wilnie 20 sierpnia 1820 r., podawal, iž „familia ta (...) jest dawna i starožytna, zawsze prerogatywami szlacheckiemi i dziedziczeniem majątkow ziemnych zaszczycona, oraz znakomitemi urzędami w dawnym wieku uprzywilejowana (...). Samuel Kulikowski dziedziczyl w powiecie wilko- mierskim majątek Pomusze zwany, starszego syna Jana wydzieliwszy, resztę majątku dalszym swym synom: Krzysztofowi, Kazimierzowi, Mikolajowi, Pawlowi i Zygmuntowi w sukcesję przeznaczyl. Î czem zapewnil testament jego w roku 1652 Septembra 7 dnia uczyniony (...).
471


Z tych Kazimierz Samuelovvicz Kulikovvski, dziedzic po ojcu rzeczonego Pomusza, pojąwszy w malženstwo z domu Knatelownę, splodzil z nią dwoch synow: Jozefą i Antoniego Gabryela, dvvuimiennego, z ktorych starszemu Joze- fowi stryj jego rodzony Mikolaj Samuelowicz Kulikowski częšč swoją w Po- muszu zapisal (...). Z tych tedy synow Kazimierza Antoni Gabryel, dvvuimien- ny, Kūlikowski, wyzuwszy się z oyczystego majątku, possydowal rožne w po- wiecie wilkomierskim pravvami arendownemi majątki (...) y zašlubiwszy w malženstwo Annę de domo Nawrocką splodzil z nią syna Tadeusza, teraz wywodzącego się (...).
A tak Tadeusz syn Gabryela Kulikowski, wiodąc žycie szlacheckie, possy- dując ciągle possessye arendovvne w powiecie wilkomierskim, pojąl w malžen- stwo Dorotę Hrehorowiczownę i ma z nią, a wspolnie z nim dopiero wywodzą- cych się synow dwoch: Antoniego i Jana". Wszyscy Ci Kulikowszy zostali przez heroldię wilenską uznani za „rodowitą y starožytną szlachtę polską" i wpisani do pienvszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 319-320).
Drzewo genealogiczne Kulikowskich herbu Drogomir, zatwierdzone przez heroldię wilenską w roku 1909, przedstawia osiem pokolen tego rodu (70 osob plci męskiej). Za protoplastę tej galęzi uznany zostal Jan Aleksander Kulikow- ski, ktory na mocy rozporządzenia krola polskiego Jana Kazimierza otrzymal trzy pasy gruntu we wsi Kowale na Nowogrodczyžnie w roku 1667. Jego syn Daniel nabyl majątek Pul ze wsiami Gelwie i Ažukulteny w powiecie wilko- mierskim. Požniej dokupiono položone w tymže powiecie wsie Marynajcie. Žunkiszki, Powiryncie. Heroldia wilenska i kowienska potwierdzily starožyt- nošč tego rodu w latach 1805, 1826, 1833, 1844, 1846, 1859, 1860; zaš Senat Rządzący Imperium Rosyjskiego - w latach 1888, 1893, 1905, 1912 (CPAHL. f. 391, z. 7, nr 1853a, s. 72).
KULPOWICZ (KulpaviČius) herbu Lubicz. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 113-115). Znani tež byli w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 722,991).
KULWIEC herbu Labędž. Kulvietis to litewska odmiana ich nazwiska. Osiedleni byli na Wilenszczyžnie i Žmudzi. Kulwiecowie zamieszkali w powie- cie dzisnenskim byli spokrewnieni m.in. z Markiewiczami i Pupkiewiczami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117,1).
KULWINSKI (Kulvinskas) herbu Boncza. Od XVII w. znani byli w po- wiatach oszmianskim, nowogrodzkim, wilkomierskim, kowienskim i in. Ich rodowitošč szlachecką potwierdzila heroldia wilenska w 1819 roku (CPAHL, f. 391, z. l,nr 1008, s. 52-54).
KULAK vėl KULLAK (Kulakas) herbu Topor odm. Wywodzili się z wojewodztwa wilenskiego. Požniej mieli posiadlosci w Wielkopolsce. Odno- towano ich takže w povviecie rzeczyckim w Latgalii (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 210).
472


Samuel Kazimierz, Jan Kazimierz, Floryan i Wenslaw Kulakowie podpisali w 1648 r. od wojewodztwa wilenskiego elekcję krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 100). Jan Kulak by! namiestnikiem miasta Mscislawia w 1653 roku. Z tej rodzi- ny pochodzi! Teodor Kullak (urodzony 12 IX 1818 roku w Krotoszynie, zmarly 1 III 1882 roku w Berlinie), znakomity niemiecki kompozytor i profesor forte- pianu, založyciel i dyrektor Neue Akademie der Tonkunst, ktöra w chwili jego zgonu liczyla 1100 uczniow; przyjaciel F. Liszta. Jego syn Franz Kullak (12 IV 1844, Berlin - 9 XII 1913, Berlin) röwniez by! pianistą wirtuozem i nauczycie- lem muzyki.
W Polskich rodach szlacheckich Andrzej a Kūliko wskiego czytamy: „Kulak-Okolow vel Okolo-Kulak herbu Topör odm. Protoplasta rodu: Samuel Okolo-Kulak. Wyrožniający się przodkowie: Jan syn Edmundą - prezes Urzędu Skarbowego, wiceprezydent Warszawv 1939, zginąl we wrzesniu 1939 podczas bombardowania Ratusza; Tadeusz (1904-1933) s. Kazimierza - ochotnik 203. Pulku Ulanow w wojnie polsko-bolszewickiej 1920, odzna- czony Krzyžem Virtuti Militari. Dobra ziemskie i glowne siedziby: Biežun, woj. plockie - w posiadaniu rodziny w latach 1860-1912; Strzegocin, pow. Lęczyca - w posiadaniu rodziny od 1903; Siewiersk, woj. wloclawskie - w posiadaniu rodziny od 1903. Zabytkowy dwor. Obecnie częšciowo zdewa- stowany, park wycięty".
KULAKOWICZ (Kulakavičius) herbu Košciesza. Siedziby rodowe mieli w powiecie rosienskim.
KUMIEWICZ (Kumevičius) herbu Roža. Juž przed 1533 r. posiadali dobra Nowickie w powiecie kowienskim. 15 grudnia 1819 r. uznani zostali przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 68-69).
KUMPIKIEWICZ (Kumpikevicius) herbu Jastrzębiec i Tępa Podkowa. Dziedziczyli majątki w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853a).
KUNATO (Kunatas) herbu Topor. Osiedleni w Malopolsce Wschodniej.
KUNCEWICZ (Kuncevičius) herbu Labędž, Žnin, Jelita, Poraj. Polska encyklopedia szlachecka (t. VII, s. 226) podaje następujące dane o szešciu rož- nych rodzinach Kuncewiczow: „Kuncewicz herbu Jelita, 1500, Kuncewicze [powiaty] nowogrödzki, borysowski. Kuncewicz herbu Labqdz, 1413 nb., [po- wiaty] lidzki, wilenski, oszmianski, minski. Z tej rodziny: Aleksander, w 1815 porucznik WP, Bogdan 1510 kn. smolenski, Jakub Teodor, 1661 kn. minski, 1661 kn. zmudzki, 1664 wojewoda brzesko-litewski. Kuncewicz herbu Poraj, 1500. Wlodzimierz Wolynski, [powiaty] kowiehski, wilenski. Z tej rodziny Jozefai Swiety, 1617-1623 arcybiskup potocki - męczennik. Kuncewicz herbu Wieruszowa, 1600, Kostence, powiat kaniowski. Kuncewicz herbu Žnin, 1540, wilenskie. Kuncewicz herbu nieznanego, 1550, [powiaty] kowienski, grodzien- ski, kamieniecki, wilenski, pinski".
473


Obszeme matedaty dotyczące dziejöw rodu Kuncewiczöw znajdują się w Archiwum Narodowym Bialorusi w Minsku (f. 319, z. 2, nr 1676). Wedlug zgromadzonych tam informacji najdawniejszym siedliskiem Kuncewiczöw byla najpewniej Grodzienszczyzna.
Jakub Kuncewicz w latach 1514-1516 byl litewskim koniuszym nadwor- nym {Archiwum Sanguszköw, t. II, s. 115). Fedor Iwanowicz Kuncewicz okolo roku 1580 petnit funkcje chorąžego powiatu grodzienskiego (AWAK, t. XXX, s. 119). Jakub Kuncewicz, chorąžy i deputat grodzienski, 27 IV 1598 r. podpisal wyrok Sądu Glownego Trybunalskiego w Wilnie (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, s. 139). W 1615 roku odnotowany zostal w księgach grodz- kich Grodna pan Jakub Kuncewicz, chorąžy grodzienski (AWAK, t. I, s. 172, 173 i in.).
10 paždziemika 1655 r. „zalowali y opowiadali urodzeni panowie Benedykt y Lewon Kuncewiczowie sami od siebie, imieniem braci y bliskich krewnych swoych o tem, iž z dopuszczenia Božego, za nastąpieniem glownego nieprzyja- ciela Moskwicina (...), gdy pierwszy raz pod miasto Sluck przyszedl, a rodzic žalujących, pan Seweryn Kuncewicz, uchodząc od tego jako glownego nie- przyjaciela ze wszystką swą substancyą, majętnošcią ruchomą, ile cokolwiek zbioru y majętnošci swey mial, z kohmi, bydtem, z wozami, (...) do puszczy Obhiczna, ktöra za mil dwie od Kosynicz, do taboru z sąsiadem jechal, w tym razie spotkawszy ich nieprzyjaciele Moskwici, ulapili, od wszystkiego ubostwa odgromili, samych na šmierč tyrahską zamordowali y zamęczyli.
Tamže juž ten nieprzyjaciel gtowny wszystkąjego majętnošč, pana Kunce- wicza, ktora byla przy nim, mianowicie woz z koniem, skrzynię, rožne sprawy, to jest przywileje od krolow ichmosciow domowi ich y im samym služące, tu- dziež prawa rožne na kondycye wieczyste Miechowo, w powiecie slonimskim ležące, ktore przodkowie ich trzymali, (...) to Moskwicin wszystko zabrawszy, nie wiedziec, gdzie podzial" (AWAK, t. XXXIV, s. 66).
W grudniu 1661 r. pan Roman Kuncewicz, ziemianin spod Slucka, zložyl podanie w sądzie: „W roku przeszlym 1655, Oktobra 10 dnia, gdy Moskwa przyszla z Kiecka y z Niešwieža dragi raz pod miasto sluckie, tamže stanąwszy obozem, czaty y zagony na kilkadziesiąt mil od Slucka puszczali, paląc dwory y wsie rožnym panom w Xięstwie Sluckim będące y nas, ubogich iudzi, wni- wecz obrocili, kogo jeno nalaztszy, bądž we wsi, tak tež y w puszczy wszyst- kich w pien šcinali y na šmierč zabijali, y tyrahsko ogniem palili. A gdysrny w puszczę z bydelkiem y z rzeczoma do Obluczna się sprowadzili y tamže sie chronili, tedy ci zdraycy, napadlszy na tabor nasz, wiele Iudzi pozabijali, bydlo, konie, fanty pozabierali'YAlVAA", t. XXXIV, s. 217-218).
Zdarzali się jednak i tacy Kuncewiczowie, ktorzy posröd wojennych zabu- rzeh potrafili pomnožyč swą „substancyą”: Jakub Teodor Kuncewicz, pulkow- nik wojsk polskich, przyjąl w 1656 roku poddahstwo moskiewskie, za co w powiecie polockim otrzymal posiadlosci ziemskie (Russko-bielorusskije swiazi. Sbornik dokumentow, s. 376-377).
W roku 1665 Jan Kuncewicz byl prefektem Kongregacji Nawiedzenia Naj- šwiętszej Marii Panny w Wilnie (por. Ludwik Piechnik, Dzieje Akademii Wileh- skiej, t. Ill, s. 75). Maciey Kuncewicz, „pisarz przewielebney kapituly wilen-
4 74


skiey”, wspomniany jest w aktach archiwalnych z 1667 r. Jan Walerian Kunce- wicz (zm. 1690), wojewoda brzeski, byl starostą kaniowskim i dubiskim.
Wywod familii urodzonych Kuncewiczow herbu Labędz oznajmial: „Roku 1798, miesiąca grudnia siodmego veteris, a ošmnastego novi stili dnia. Przed narni, Ludwikiem hrabią Tyszkiewiczem, aktualnym taynym konsyliarzem, y deputatami ze wszystkich powiatow guberni litewskiey do przyjmowania y roztrząsania wywodow szlacheckich obranymi, zložony zostal wywod urodzonych Kuncewiczow herbu Labędz, przez ktory dowiedzionym zostalo, ze familia ta starožytna, z dawna w rožnych wojewodztwach y powiatach prowin- cyi litewskiey szlachcie przyzwoite urzędy posiadala, a z niey pochodzący Mi- chal Kuncewicz, wnuk Jana, podkomorzego nowogrodzkiego, a syn Samuela, sędziego ziemskiego lidzkiego, mial trzech synow: Alexandra, Krzysztofa y Konstantego, wedlug dowodu dzialu między Alexandrem y Krzysztofom Kuncewiczami, nim lat doszedl Konstanty, pod rokiem 1686, miesiąca czerwca 23 dnia czynionego. Pošledniey Konstanty Kuncewicz, pisarz grodzki lidzki, (...) splodzil takož trzech synow, to jest: Michala, Jozefą y Stanislawa, z ktorych Michal Kuncewicz, takož pisarz grodzki lidzki, že byl oycem wywodzącego się dziš Jerzego, zaswiadcza testament jego, roku 1750, miesiąca lipca 6 dnia na- staly.
Na fundamencie zatem zložonych dowodow, rodowitosc szlachetną imienia urodzonych Kuncewiczow probujących, my, marszatek gubemski y deputaci powiatowi, stosownie do przepisow (...), familią urodzonych Kuncewiczow, jako to wywodzących się, Jerzego, pisarzewicza grodzkiego lidzkiego, y synow jego: Antoniego, Zygmunta, Jerzego, Alexandra y Jozefą Kuncewiczow za ro- dowitą y starožytną szlachtę polską oglaszamy, y onych do xięgi szlachty guberni litewskiey pierwszey klasy zapisujemy. Dzialo się na sessyi Deputacyi Generainey Wywodowey Szlacheckiey Guberni Litewskiey w Wilnie" (CPAH- L, f. 391, z. I,nr948, s. 95-96).
Kuncewiczowie herbu Roža znani byli w wojewodztwie wilenskim, jak po- daie Polska encyklopedia szlachecka, ale takže w trockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 119-120). Kuncewiczowie herbu Labędz posiadali w powiecie iidz- kim majątki Poturze, Zubiszki, Noniszki, Mejnaliszki, Nowy Dwor. Drzewo genealogiczne tej gaięzi rodu, zatwierdzone w heroldii wilehskiej w 1832 r., przedstawia dziewięč pokoleh (37 osob plci męskiej). Rod swoj wiedli od Ma- cieja Kuncewicza, od okolo 1550 roku wlasciciela wsi Jurgielance w powiecie lidzkim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1839).
Wywod familii urodzonego Kuncewicza herbu Žnin, sporządzony w Wilnie 7 grudnia 1800 roku, informowal, že „Szczepan Kuncewicz, syn Szczęsnego Kuncewicza, z Katarzyną Baranowiczowną, zoną svvą, po nahyciu mienia Bara- nowiczc zwanego, w powiecie oszmiahskim sytuowanego, zostawil po sobie synow czterech, to jest: Jana, Mikolaja, Jarosza y Pawla Kuncewiczow, wedle poswiadczenia (...) z roku 1612 Januaryi 8 dnia wydanego (...)". W 1800 roku Adam, sędzia ziemski oszmiahski, oraz jego synowie Hilary i Leon Kuncewiczowie iiznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską, Wpisano ich do ksiąg szlacheckich klasy pierwszej guberni litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 86-87).
475


KUNDZICZ (Kundičius) herbu Pogonia odm. Nestor Daszkiewicz Kun- dzicz herbu Pogonia IV okoio roku 1500 za zashigi wojenne otrzymal od krola polskiego dwadziescia kilka wlok gruntu w parafii kryhskiej w powiecie gro- dziehskim. Zostawil po sobie siedmiu synow: Hrysa, Hryna, Deszkę, Hostylę, Jaca, Lawryna i Jaškę. Z nich poszli dalsi potomkowie i rodzina stala šią po latach rozgalęziona i silna.
W roku 1827 heroldia grodziehska postanowila wpisac do szostej częšci ksiąg szlacheckich liczne grono Kundziczow: Tomasza, Joachimą, Pawla, An- toniego, Karola, Kazimierza, Teofilą, Jozefą, Stanislawa, Michala, Tadeusza, Marcina, Adama, Bartlomieja, Juliana, Wincentego, Mikolaja i innych (CPAH- L, f. 391, z. 9, nr 2892, s. 472-476).
KUNEJKO (Kuneika, Kuneikis) herbu Topor. Dziedziczne majątki mieli na Wilenszczyznie, Žmudzi i Grodzienszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 103-104). W 1799 r. zostali wpisani do ksiąg szlachty guberni litewskiej.
KUNICKI (Kunickas) herbu Boncza, Abdank, Labędž, Sas. Pochodzili z okolic Chelma i Lublina. „Alecku Kunickomu 10 kop grosze] z myta w Lucku" wyplacono w 1486 r. ze skarbca krola Kazimierza Jagiellohczyka (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 366).
Grzegorz Kunicki w 1634 r. byl wojewodą newelskim, siebieskim i krasno- grodzkim na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej (Russko-bielorusskije swiazi. Sbornik dokumentow, s. 124-125). Michai Kunicki, przezywany Malacki Staroda - jak wynika z zapisu w księgach Glownego Trybunatu Litewskiego z 21 kwietnia 1732 r. - byl wlascicielem wsi Kucyszki, Towkocie i Podbirže w powiecie upickim, Wędziagoly w kowienskim i Dowgirdziszki w trockim. Jego synowie Jozef i Stanislaw dziedziczyli te posiadlošci. Kolejni potomkowie tej rodziny osiedlili šią takže w okolicy Lidy i Miadzioly, gdzie posiadali nie- duže zašcianki (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1572, s. 1-38).
Kuniccy slynęli z zaslug rycerskich dla Rzeczypospolitej. Stefan Kunicki byl kasztelanem chelmskim; w 1763 podpisal manifest senatorow i poslow wobronie niepodleglošci Rzeczypospolitej (Publiczna Biblioteka Wojewodzka i Miejska w Rzeszowie - Dzial rąkopisow, Rk-3, s. 85). W 1864 roku Alojzy (20 lat), Hilary (67), Jozef (33), Witalis (16) i Wladyslaw (26) Kuniccy, szlachcice z guberni ki- jowskiej i wolynskiej, zostali skazani przez sąd rosyjski na rožne kary za udzial w powstaniu styczniowym (M. Micel, Spispowstancow..., s. 68).
KUNIEWICZ (Kuneviččius) herbu Bawola Glowa, Poraj, Tępa Podkowa. Naležaly do nich dobra ziemskie w powiatach nowogrodzkim i wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008).
KUNIGLIS herbu Kuniglis. Starožytna rodzina rycerska w Księstwie Žmudzkim.
KUPRASZEWICZ (Kuprasevičius) herbu Nalęcz. Dziedziczyli posiadlo- šci na Polocczyžnie i Witebszczyznie.
476


KUPREWICZ (Kuprevičius) herbu Lubicz i Poraj. Rejestrowani w woje- wodztwach kowienskim i wilenskim oraz na Grodziehszczyžnie i Minszczyžnie.
KUPŠČ (Kupstys) herbu Gozdawa. W XVII w. dziedziczyli dobra Lejle w Księstwie Žmudzkim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 117-118).
KURAKIN (Kurakinas) herbu Korybut. Rod slynny w Rosji, chociaž niewątpliwie pochodzenia litewsko-polskiego.
KURCEWICZ (KurceviČius) herbu Kurcewicz. Szlachta ukrainna rozga- lęziona na trzy duže odnogi, z ktorych jedna uzywala przydomku Koryatowicz, nieslusznie - jak stwierdzil W. Wittyg - nawiązując do rzekomego pochodzenia od Koryata, syna Giedymina.
KUREK (Kurekas) herbu Kur. Osiedleni w srodkowej i wschodniej Pol- sce, znani byli tež w powiatach trockim i wilenskim. Kurkowie herbu Godziemba pochodzili z Krakowskiego, w XIX wieku notowani byli rowniez w powiecie oszmiahskim na Wilenszczyznie.
KURMIN (Kurminas) herbu Lącki. Posiadali dobra Ląckie i Wysoki Dwor w powiecie lidzkim. W 1820 r. zostali uznani przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 366-367).
KUROPATNICKI (Kuropatnickis) herbu Nieczuja. Mieli dobra rodowe we Wschodniej Malopolsce. Przez pewien czas mieszkali takže na Žmudzi
KUROPATWA (Kurapka) herbu Jastrzębiec. Pochodzili z powiatu zawi- chojskiego. Požniej znani byli na ziemi lwowskiej i halickiej.
KUROWSKI (Kurauskas) herbu Lubicz, Naięcz, Prawdzic, Sreniawa, Strzemię, Topor, Węžyk, Zadora. Jerzy Kurowski byl w roku 1669 sędzią sie- leckim w okolicach Brzešcia.
KURYLOWICZ (Kurilavičius) herbu Korczak. Dobra rodowe mieli w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 3). Licznie zamieszkiwali ongiš takže w powiecie dzisnenskim, gdzie byli spokrewnieni z Kamickimi, Czyzewskimi, Szadurskimi, Swirzewskimi, Czyžami, Olszewskimi, Pietkiewi- czami, Onoszkami, Sadowskimi, Jelehskimi, Slowihskimi (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117,1).
KURZ (Kurcas) herbu wlasnego. Možny rod z Wolynia. Wzmiankowany w žrodlach archiwalnych od 1528 roku.
KUSTYNSKI vėl KUŠCINSKI (Kustinskas) herbu wlasnego. Ich rodo- witošč szlachecką potwierdzila heroldia witebska w 1835 r. (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, s. 101).
477


KUSZELEWICZ (Kušelevičius) herbu Junosza. Zamieszkiwali w powie- cie lidzkim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 73, 1840).
KUSZELEWSKI (Kuseliauskas). Uzywali herbu Prawdzic i Syrokomla. Juž w XVII w. posiadali dobra Janowo i Wesolowo w wojewodztwie wilen- skim. W 1820 r., jako rodowita i starožytna szlachta polska, wpisani zostali do pierwszej częšci ksiąg szlachty guberni litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 357-361). Byli rowniez Kuszelewscy herbu Syrokomla. Ci dziedziczyli majątek Cybule w powiecie trockim. W 1819 r. uznani zostali przez heroldię wilenską za „rodowitą szlachtę polską" (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 12-13).
KUSZEWICZ (Kuševičius) herbu Dolęga. Znani byli od wiekow w okoli- cach Kijowa i na Oszmianszczyžnie. W 1819 r. heroldia wilenska uznala ich za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 148-149).
KUSZLEJKO (Kušleikis) herbu Košciesza. Mieli majętnosci w powiatach rosiehskim, szawelskim i telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853, 1106).
KUTKIEWICZ (Kutkevičius) herbu Bialynia. Osiedleni byli w powiecie telszewskim (CPAH, f. 391, z. 7, nr 1853a).
KUTYLOWSKI (Kutilauskas) herbu Lis. Dziedziczyli posiadlošč Ptaszow- ka w powiecie kowienskim. W 1820 r. zostali uznani przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 358-359).
KUŽMA vėl KUŽMO herbu Slepowron. Od XVI wieku notowani w žro- dlach archiwalnych na Mazowszu, Podlasiu i Litwie. Niektorzy heraldycy uwa- žają, že stanowili jeden rod z Ciecierskimi.
KUŽMICKI (Kuzmickas) herbu Jastrzębiec. Majątki rodowe mieli na Minszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 55-56). Wywddfamilii urodzo- nych Kužmickich herbu Jastrzębiec z 1819 r. stwierdzal, že rodzina ta „od nay- dawnieyszych czasow zaszczyconą byla rodowitošcią szlachecką, to jest jeszcze przed unią miala juž za zasrugi nadane sobie przez bylych xiąžąt litewskich ziemne majątki, z ktorych zawsze jako szlachta pelnila shižbę wojenną i inne, stanowi szlacheckiemu przyzwoite powinnosci”.
KWASI-ULAN. Dawna szlachta osiedlona w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 707).
KWASZEWICZ (Kvasevičius) herbu Kroczak. Dziedziczne dobra mieli na Žmudzi.
KWASNIEWSKI (Kvasnevskis) herbu Nalęcz. Dziedziczyli majątki w Malopolsce Wschodniej. Posiadali tež dobra na Litwie.
478


KWIATKIEW1CZ (Kvetkevičius) herbu Gryf. Znani byli w Polsce polu- dniowo-wschodniej.
KWIATKOWSKI (Kvetkauskas) herbu Gryf, Leliwa, Nowina. Kwiat- kowscy herbu Gryf dziedziczyli Leszczylôwkç w województwie nowogrôdz- kim, Kiemiance w powiecie oszmianskim, a takže wiele innych dóbr w rôznych powiatach. W 1819 roku uznani zostali przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 163-169). W zabo- rze pruskim Kwiatkowscy niekiedy pisani byli jako Quadkowski lub nawet Blumstein albo Blumenstein.
W 1864 roku Edward (17 lat), Jan (23), Józef (26), Ludwik (20), Mikolaj (32) i Piotr (33) Kwiatkowscy, szlachcice z gubemi kijowskiej i wolynskiej, byli sądzeni przez sąd rosyjski i skazani na wieloletnią katorgę za udzial w po- wstaniu styczniowym (M. Micel, Spispowstanców..., s. 69).
KWIECINSKI (Kvetinskas) herbu Gryf. Prócz Polaków byli tež Žydzi tego nazwiska. Niektórzy Kwiecinscy pochodzą od Piotrą Kwiecinskiego, neofity, który w 1764 r. przeszedl z judaizmu na katolicyzm. Miai syna Jana i czterech wnuków: Stanislawa, Jozefą, Augustyna i Izaaka. Mieszkali oni w powiecie oszmianskim i uzywali herbu Nieczuja (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 191).
Inni niepolscy Kwiecinscy wywodzili się od Antoniego, który w 1743 r. przeszedl z judaizmu na katolicyzm, miai syna Macieja i wnuka Karola, za- mieszkalych w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1596).
Ludwik Kwiecinski, 30-letni szlachcic z Królestwa Polskiego, zostal przez sąd w Kijowie skazany na cztery lata cięžkich robot w fabrykach za udzial w powstaniu styczniowym (M. Micel, Spis powstanców..., s. 69).
KWIECEWICZ (Kvecevičius) herbu Jasienczyk. Osiedleni na Litwie (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 408, 2569).

KWIETKA vel KWIETKO (Kvetka) herbu Lis. Mieszkali w powiecie kowienskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1450, 752; f. 391, z. 9, nr 2569).

KWILECKI (Kvileckas) herbu Szreniawa. Ongiš szeroko rozgalęzieni w powiatach podwilenskich. Początkowo pisali się „na Kwilczu", gdyž pocho- dzili z Korony Polskiej. Jedna z galęzi tego rodu miala nadany tytul hrabiowski.

KWINTA (Kvintas) herbu Drya. Posiadali liczne dobra w powiatach bra- slawskim, oszmianskim, wilenskim i in. W 1804 r., jako rodowita i starožytna szlachta polska, wpisani zostali do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi li- tewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 307-310).
Jak stwierdzal Produci rodowitosci domu wielmoinych Kwintôw z 1804 r., „starožytne imią domu WW Kwintôw znane w prowincyach W. X. Litewskie- go, wysokie zawsze posiadalo urzędy" (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2460).
4 79

KWINTO herbu Odrow^z. Najpewniej stanowili jeden rod z Kwintami herbu Drya.
KWIRA (Kvirys) herbu Slepowron. Dziedziczyli dobra ziemskie w po- wiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1404,649,722, 927).

KWITKA vel KWITKO (Kvitkas). Drobna szlachta z wojewodztwa ki- jowskiego. Bye moze stanowili jeden rod z Kwietkami. Wczesnie zruszczeni. Z tej rodziny pochodzil Kliment Kwitko (4 XI 1880, Kijöw - 19 IX 1953), zna- ny radziecki teoretyk i historyk muzyki, profesor moskiewskiego konserwato- rium, m^z poetki ukrainskiej Lesi Ukrainki (Larysy Kosacz).

LINIEWICZ (Linevicius) herbu Ölepowron. Siedziby rodowe mieli w po- wiatach wileñskim i grodzienskim. „A Jana Lieniewicza w czolo kijem uderzono i odebrano, êîé szary z siodlem i uždą wziqty, a kord, a czapka szara za trzy grosze, a dwie czapkj kunie” - to fragment jednej za skarg, zaniesionych przed grodzienski sąd grodzki jeszcze w 1541 roku. Wówczas to drobny szlachcic z Grodzieñszczy- zny štai šią jedną z ofiar rozbójniczych praktyk ludzi bądących na shizbie wielmoz- nego pana Hrehora Wotowicza {AWAK, t. XVU, s. 228). Jan Liniewicz, mieszka- niec Wilna, ewangelik, jest wspomniany w íródtach archiwalnych z 1785 r.
Limewiczowie osiedleni na Wolyniu uzywali herbu Liníewski i znani byli od koríca XVII stulecia (W. Lukomskij i W. Modzalewskij, Maiorossijskij gierbownik, s. 95). Ród ten w ogóle, jak uwazal W. Modzalewskij (Maiorossijskij rodoshwnik, K.ijöw 1912, t. III, s. 83-89), wywodzil šią z Wolynia, skąd w XVII-XVUI w. odgalązil šią na Litwą i Bialą Rus. W XVII-XV1II wie- ku Liniewiczowie byli wielokrotnie wzmiankowani w zapisach do ksiąg grodzkich i ziemskich na Litwie, Bialej Rusi i Wolyniu. Žony brali m.in. z takich domów, jak: Kryczewscy, Krasowscy, Umañcowie, Ostrožscy, Stawi- scy, Dziemidowscy.
Wywód familii urodzonych Liniewiczów herbu ¿lepowron z 1811 roku stwierdzal, že „familia Liniewiczów, bądąc starožytną oraz rodowitoscią szla- checką zaszczyconą, posiadala ziemską possessyą (...), tudziež, že piastowala urząd bunmstrzowski w magistracie miasta gubemialnego Wilna”, ñî upraw- nialo do dziedzicznego szlachectwa. „Jan Stanislawowicz Liniewicz, dziad wy- wodzącego šią wespól z bracią rodzonemi Sebestyanem, Antonim i Jerzym, že posiadali w powiecie tuckim osiadlosč ziemską (przed 1714). Nastąpnie wspo- miiiany Jan Liniewicz mial synów dwóch Jana i Marka". Pawel Liniewicz w 1810 r. sprawowal urząd burmistrza Wilna. Mtal on syna Mikolaja, ochrzczo- nego w košei ele Šwiętojanskim 18 grudnia 1796 r. Na podstawie zgromadzo- nycb dowodów uznano Pawia i Mikolaja Liniewiczów za „rodowitą i starožytną szlachtą polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 116-117).
26 lipca 1841 roku heroldia wileñska rozpatrywala sprawą o potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej Liniewiczów; Jana, Pawia, Aleksandra, Mikolaja
35


i Konstantego. Zamieszkali w powiecie wilenskim wywodzący šią nie byti jed- nak w stante przedstawié jakichkolwiek dokumentów na poparcie swych starati (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1662).
W kwietniu 1908 r. umari w Petersburgu na zapalenie phic jeden z najwy- bitniejszych generalów rosyjskich Mikolaj Liniewicz, na początku wojny japon- skiej ataman Kozaków Nadamurskich (jedynej formacjì wojskowej, która wyka- zala bojowy zapal i ocalita honor w starciach z Japonczykami), w koncu kampa- nii gl0wnodowodzący calej armii rosyjskiej. Brat i siostra generala mieszkali w Krakowie, zachowując narodowosé i język ojczysty. Ów Liniewicz pozosta- wil pamiętniki,
LIPICKI (Lìpickas) herbu Lis, Nieczuja, Rawicz. Šwiętoslaw Lipicki, kasztelan konarski, z Wielkopolski, wspominany jesi wielokrotnie w roku 1572 na kartach dziela Swiętoslawa Orzelskiego Bezkrólewia ¡csiąg ošmioro jako wy- jątkowo aktywny polityk szlachecki.
LIPINSKI (Lipinskas) herbu Gozdawa, Lubicz, Rawicz. Wladali posiadlo- stiami ziemskimi w powiatach lidzkim, oszmiahskim, wilenskim, šwięcianskim, zamieszkiwali tež w Wilnie, Spokrewnieni byii nrun. z Wróblami i Lopacinski- mi (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1664). Herbari rodzìn sziaeheckich Królestwa Poi- skiego (cz. 2, s. 63) informowal; „Lipins cy (herbu Gozdawa). Z tej rodziny Jan, wojski ziemì nurskiej, w roku 1724 byl poslem na sejm z tejže ziemi”. Melania Lipinska, psychoterapeutka zamieszkala w Paryžu, zaslynęla na początku XX wieku, wykorzystując zabiegi psychofìzyczne, oparte na starych doktrynach hinduizmu, by doskonalic higienę moralną i stan fizyczny czlowieka.
Wywód urodzonych Lipinskich herbu Gozdawa z roku tysiąc oémsetnego m-ca maja dwudziestego szóstego dnia podawat: „Przed nami, Ludwikiem hrabią Tyszkiewiczetn, aktualnym taynym konsyliarzem, marszalkiem guberii- skim, kawalerem róznych orderów, prezydującym, y deputatami ze wszystkich powiatow gubemi litewskiej do przyjmowania y roztrząsania wywodów sziaeheckich obranymi, ztozony zostal wywód urodzonych Lipinskich herbu Gozdawa, przez który gdy dowiedzionym zostalo, že Adam Lipinski, pradziad njniejszy wywód skladającego Macieja Lipihskiego, przy zaszczytach rodo- witošei szlachetnej, mając posiadlošc ziemską w powiecie oszmianskim ležą- cą, Woysznaryszki zwaną, zostawioną w spadku swemu synowì Danielowi, wcdlug przyswiadczenia pozwanego w sprawie Cypryana Glinka, konìuszego, do grodu oszmiahskiego wniesionego w tysiąc siedemsetnym trzecim Juli 30 dnia zeznanego.
Kalėją Daniel Adamowicz Lipinski sptodzil syna Józefa, który wspólnie z zoną swoją Marcyanną Danilowiczowną na Stanislawa y Petronellą z Hance- wiczów Bemackich oraz dalszycb w krzywdzie swey w roku 1744 Decembra 24 dnia w grodzie oszmianskim žali! šią, Tenže Józef Lipinski, posiadając majętno- sci Poklewo y Kozlowszczyzną zwane, w tymže powiecie oszmianskim, miai syna Michala, o czym dowiodlo obwieszczenie Michala Józefa Narbutą, surro- gatora, rotmistrza y pisarza grodzkiego powiatu lidzkiego, w sprawie Stanislawa y samey Bemackich temuz Józefowi Lipinskiemu, synowi jego Michatowi
36


y dalszyra wydane w roku 1747 m-ca Augusta 9 dnia. Michal zaš Jozefovvicz Lipinski, že zostavvil wywodzącego się dziš Macieja z sytiem Antonim, metiyki chrzestne, jedna - roku 1717 Februari 25 dnia y druga - 1793 Juni 9 dnia dato- wane, stwierdzily tą prawdę.
Na fiindamencie więc takowych dowod6w TOdowitosč szlachetną imienia urodzonych Lipinskich probujących, ray, marszatek gubemski, y deputaci po- wiatowi, stosownie do przepisow w dyplomacie pod rokiem 1785 naylaskawiej szlachcie nadanym, wyražonych, nie mniej tež pitnując się prawidel w ukazach zRządzącego Senatu rządowi gubemskietnu litewskiemu przestanych, wywo- dzących šią urodzonych Macieja, oyca, y Antoniego, syna, Lipinskich za rodo- witą y starožytną szlachtę polską oglaszamy y onych do księgi szlacheckiej gu- berni Iitewskiej pierwszej klasy zapisujcmy” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995).
lnny Wywod familii urodzonych Lipinskich herbu Rawicz, z 2 marca 1804 roku, informowal: „Przed narni, Michalem hrabią Brzostowskini, marszalkiem gubemskim, orderow Oria Bialego i Šwiętego Stanislawa kawalerem y šw. Jana Jerozolimskiego komandorem, prezydującym, oraz deputatami ze wszystkich powiatow guberai litewsko-wilenskiej do przyjmowania y roztrząsania wywo- dow szlacheckich obranemi, zložony zostal wywod rodovvitošci starožytnej fa- milii urodzonych Lipinskich herbu Rawicz.
A przez ktory gdy dowiedzionym zostalo, že Floryau Lipinski pochodzi z oyca Jakuba Lipinskiego, rodowitošcią starožytną szlachecką y užywaniem prerogatyw temuž stanowi wlašciwych oraz possydowaniem mąjętnošci dzie- dzieznej, Legnowska zwanej, w ziemi chelmskiej ležącej, zaszczyconego (...). Potnieniony Floryan Jakubowicz Lipinski za przywilejem nayjašniejszego Stani- skwa Augusta, krola polskiego, roku 1780 Juni 8 dnia konferoivanym, a roku 1797 miesiąca Oktobra 8 dnia aktykowanym, zaszczyconym zostal (...), splodzil synow czterech (...).
Na fundamencie przeto takowych zaprodukowanych dowod6w rodotvitošė starožytną szlachecką urodzonych Lipihskich probujących, my, marszaiek gubemski, y deputaci powiatowi, stosowme do przepisow w dyplomacie pod rokiem 1785 naylaskawiej szlachcie nadanym, wyražonych, nie mniej tež pil- nując šią pratvidel w ukazach z Rządzącego Senatu rządowi gubemskiemu litewskiemu przcslanych, familią urodzonych Lipinskich, jako to wywodzą- cych šią Stanislawa, Jozefą, Tomasza y Jozefą Floryanowiczow za rodowitą y starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy, y onych do księgi szlacheckiej gubemi litewsko-wilehskiej pierwszej klasy zapisujemy” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995).
Jeszcze jeden Wywod familii urodzonych Lipinskich herbu Lubicz, sporzą- dzony w Wilnie 9 stycznia 1836 roku, podawal, že rodžiną ta posiadala majątek Woynikiszki w powiecie brastawskim (CPAHL, f. 391, z, 1, nr 1053, s. 79-81). Za protoplastę tego rodu wzięto w tym wypadku Macieja Samuelowicza Lipifi- skiego. W 1836 za szlachcicow uznani zostali Kazimierz oraz dwuimienny Aleksander Piotr Lipinscy.
LIPKOWSKI (Lipkauskas) herbu Brochwicz. Wywodzili siebie z Inflant, lecz posiadali majętnošci przede wszystkim w Galicji i na Kijotvszczyžnie. Byli
37


spokrewnieni m.in. z Zahorowskimi, Grzybowskimi, Szczeniowskimi, Iwasz- kiewiczami, Borzęckimi, Koiyszkami, Marikowskimi, Lisowskimi.
LIPNICKI (Lipnickos) herbu Holobok. Dziedzic2yli majątki w powiatach trockim, sluckim, drezenskim, wilejskim, w wojewodztwie witebskim. Nazwa herbu Holobog (Holobok, Olobok) pochodzi od wsi Olobok nad rzeczką Olobok w Wielkopolsce w powiecie odolanowskim. Przynaležnošč Lipnickich do stanu szlacheckiego potwierdzila heroldia witebska w 1835 r. (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, s. 126). W polowie XVIII wieku kilku przedstawjcjeli tego rodu ostedlilo się wojewodztwie czernihowskim, gdzie uchodzili za starožytną szlachtę polską (Miloradowicz, Rodoslownaja kniga..^ 1.1, s. 57).
LIPNIEWICZ (Lipnevičius) herbu Dolęga i Holobok. Wywod familii uro- dzonych Lipniewiczdw herbu Dolęga z 10 sierpnia 1835 roku podawal, že „fa- trtilia ta, dostojnošcią dworzahską od dawna zaszczycona (...), uzywala i teraz užywa herbu pod nazwą Dolęga, ktory wyobrazany jest w ksztalcie takim: ma byč podkowa biala, do gory barkiem niby brama wystawiona, krzyž zloty w niej na wierzchu w srodku; pošrodku podkowy strzala biala albo beit želežcem na d61, w polu fcdękitnem; w hehnie skrzydla sępie, a przez nie strzala z želežcem w prawo obrbcona (,.,).
Jan Lipniewicz, przodek, posiadai dobra ziemskie Sekuny zowiące się, z siedliskami w Xięstwie Žmudzkim, powiecie wielohskim položone” na dhigo przed rokiem 1738, kiedy to Lipniewiczowie sprzedali ten majątek panom Ja- montom. Požniej nabyli w tymže powiecie dobra Mackany, czyli Kutelany oraz Pogorduwie, j ak tež rozgaięzili się po dalszych okolicach. Poprzez malzehstwa spokrewnieni byli m.in. z Domaszewiczami, Pietkiewiczami, Dąbrowskimi, Swolkieniami i innįsziachtą kresową.
W roku 1835 Wilenska Deputacja Wywodowa uznala Ignacego, Mateusza, Kazimierza Jozefą, Antoniego, Jana Dawida, Tomasza Mikolaja, Tadeusza i Stanislawa Lipniewiczow, zamieszkaiych w kilku powiatach podwilenskich i na Žmudzi, za „aktualnych dworzan”, Ich imiona wpisano do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s, 27-29).
LIPSKI (Lipskis), Adam Boniecki (Herbarz polski, t. XIV, s. 316-348) po- dawat wiadomosci o rožnych rodach sziacheckich o nazwisku Lipski, užywają- cych rozmaitych herbow; Abdank, Doliwa, Družyna, Grabie (ei od XVI w. byli rozgalęzieni na Wschodzie), Holobok, Janina, Korczak, Košciesza, Kuszaba, Lubicz, Labędž, Lada, Pobog, Pomian, Rawicz, Rogala i in. Na Kresach w powiecie oszmianskim mieszkali tež Lipscy herbu Dębno (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 218). Zascianek Antokrewski w powiecie wilkomierskim posiadali natomiast Lipscy herbu Grabie. Jedna z galęzi rodu Lipskich, herbu Lada, miaia nadany tytul hrabidw Pahstwa Rzymskiego.
Samuel Lipski z Lipy byl wšr6d rycerstwa polskiego zajmującego Moskwę w latach 1611-1612 r. Maciej Lipski, wojski rawski, w 1633 roku wspomniany zostai jako deputat Trybunahi Koronnego (VL, t. Ill, s. 377). Jan Lipski, referendarz koronny, w 1633 r. podpisal konfirmację generaltią Wladyslawa IV (ibidem, s. 371).
38


Franciszek Szczęsny Lipski, kasztdan sochaczewski, w 1633 roku mianowany zostai cztonkiem Trybunahi Koronnego w Radomiu (ibidem, s. 376).
Jan i Stanislaw Lipscy z województwa belskiego, Kasper Zygmunt in Lipie Lipski, kasztelan rawski, Jan Olbrycht Lipski, podkomorzy i pose! rawski, Samuel na Lipiu Lipski, starosta stantslawowski, Maciej z Lipia Lipski, wojski rawski, w 1648 roku podpisali akt elekcji króla Jana Kazimierza (VL, t. IV,
s. 107, 112).
L1S (Lapis) herbu Lis. Znani byli przede wszystkim w Malopolsce Wschodniej.
LISANSKI vel LISIANSKI (Lisauskas) herbu Lis (Mzura). Adam Bo- niecki wywodzit ich z ziemi halickiej. W latach 1730-1772 zaslynąl na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej ksiądz Herakliusz Lisanski, čakonų šw. Bazyle- go Wielkiego prowincyi litewskiey proto-konsultor y superior”, następnie arcy- biskup smoleiiski i siewierski, doktor šwiętej teologii. Wstawil šią nie tylko wy- daniem w oficynie Akademii Wilenskiej dzielka pt. Sigmon magnum in pan>o licet fortunatissimo lamen (1730), ale i najazdami na zi ernie sąsiadow {AWAK,
t. IX, s. 333, 335, 376; t. XVI, s. 195; t U, s. 315). Alfons Lisanski byl nauczy- cielem fizyki i matematyki cholopienickiej szkoly powiatowej w roku szkolnym 1822/23 (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 26, s. 17). Lisanscy osiedli w glębi Cesarstwa Rosyjskiego uzywali nadal polskiego herbu Lis lub Mzura (por. A. Lakier, Rus- skoja gieraldika, t. II, s. 442).
LISICKI (Lisickas). Uzywali m.in. herbów Gryzima, Jastrzębiec, Kamion- ka, Prus. Wszyscy wywodzìli šią z ziem rdzennie polskich, lecz rozgalęzieni byli po calej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W 1667 Jan Lisicki odnotowany zostai w zródlach archiwalnych jako szlachcic zamieszkaiy w powiecie orszan- skim na Bialej Rusi.
LISIECKI (Liseckis). A. Boniecki podawal, že Lisieccy wywodzący šią z Lisca Malego w powiecie koninskim uzywali herbu Drya, a pochodzący z Liszek w ziemi drobiczynskiej - herbu Lis. Lisieccy herbu Drya w XVIII wieku osiedleni byli w powiecie wilbomierskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 156), Byli tež Lisieccy herbu Sreniawa i Przyjaciel II oraz pieczątujący šią ¡nnymi znakami, rozproszeni po calej dawnej Rzeczypospolitej. Wzmianek o tym rodzie zachowalo šią w zasobadi archiwalnych niewiele. Andrzej Lisiecki z województwa poznanskiego podpisal np. w 1697 r. sufragacją króla Augusta II (VL, t. V, s. 422). Szlachecką rodowitoàé Lisieckich potwierdzala heroldìa wilenska w latach 1800, 1821, 1848, 1854 (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 131, s. 47).
LISIK1EW1CZ (Lisikevicius) herbu Szeliga. W przekazacb archiwalnych wzmiankowani byli od XVII wieku.
LISSOPACKI v d LISTOPADZKI (Listopackis) herbu Žnin. Dziedzi- czyli majątki w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 11-12). Przed-
39


statviciele tego rodu zashtžyli się w walce o niepodleglošč Litwy w latach 1918- 1920.
LiSOWSKI (Lisauskas). Jak podawai A. Boniecki (Herbarz polski, t. XIV, s. 366 i n.), Lisowscy užywali herbow Bieleje, Boncza, Doliwa, Jastrzębiec, Jež, Leliwa, Lis, Lubicz, Mądrostki, Nalęcz, Nowina, Odrowąž (ei wczešnie odgalę- žili się na Kresy Wschodnie), Pomian, Poraj, Przeginia, Slepowron. Wszyscy wywodzili się z ziem rdzennie polskich, ale znani požniej byli tež w Prusach, na Rusi i Litwie. Procz Polak6w, byli tež Lisowscy Tatarzy, pochodzący ze Stu- dzianki į Ortelu Kr61ewskiego na Podlasiu (S. Jadczak, Šladami Tatarow na Podlasiut Lubiin b.r., s. 11).
W latach 1633-1637 Jan Lisowski byl początkowo landwojtem, następnie po dwojewodzyin polockim. Latem 1665 r. do ksiąg wilenskiego sądu grodzkiego wpi- sano następującą skargę: „Jegoruose pan Jan Lisowski, ziemianin Jego Krolewskiey Mošci powiatu lidzkiego, zanosi manifestatią y solennie protestui e na Moskala Lwa Sytina o to y takowym sposobem, iž podezas plagi Boskiey, mając obžalowany wy- uzdaną wolno£č nieprzyjacielską, a niesluszney ambitji wsobie postanowienie, uprzątsąwszy gwa!townie zawojowaną patinę Kataizynę Witoldowiczownę, a leraž- nieyszą pana Lisowskiego malžonkę, pierwiey antycypųjąc zginieniem y zamordowa- niem strasznym, sprowadzeniem w zsylkę, w pizegrožkach codziennych sam z nst swoich przytomnie odpowiadając, ponawial (.,,),
Wziąwszy ją raptem y violento modo, zaraz wyrok dal: «Dziš tobie žyč ze mną, a szlub brač, a inaczey knutem brač, wisieč albo zginąč ode mnie». A tak ni žywą, ui martwą w strachu do popa przyprowadziwszy innile poszlubil, hostili progressu y žyl niedziel dwanašcie”. Wiema wilnianka wzbraniafa się przed zbliženiem z barbarzynską bestią. Wowczas Sytin postanowil ją Jako niewolnicę obwiesič, co mial tyran Myszecki wojewoda za codzienną pociechę na hakach ludzi wywieszač y inne morderstwa y tyranie tym podobne czynič”. NadszedI tež w tych dniach rozkaz cara, by w powiatach wilehskim, trockim, oszmianskim i lidzkim, zasiedlo- nych elementem polskim, „powyšcinač ludzi y wniwecz ogniem zrujnowač". Tylko blyskotliwe zwycięstwa wojsk krolewskich pod Potonskiera i Krašnem, ktore zmu- sily naježdžcę moskiewskiego do ucieczki, uratowaly žycie pani Lisowskiej i tysią- com innych mieszkancow tych ziem. Po wygnaniu wroga zapisano więc t cytowaną skargę do ksiąg sądowych (AWAK, t. XXIV, s. 387-389).
Lisowscy wspominani są rėwniež w zapisach archiwalnych dotyczących XIX wieku. Antoni Lisowski w 1818 r. byl czlonkiem Grodzienskiego Zgroma- dzenia Szlaclieckiego, reprezentując powiat nowogrodzki (Biblioteka AN Litwy - Dzial rękopisow, F. 150-95). Wyw6d familii urodzonych Lisowskich herbu Natęcz z 1819 roku stwierdzal m.in., že „ta familia w kronikach i histotyi naro- dowey polskiey ze znakomitych dziel rycerskich y posiadania wysokich cywil- nych urzęd6w, a mianowicEe z wiemošci ku monarchom i przywiązania do oy- czyzny glošna, dla rožnych klęsk i rewolucyi narodowey, a stąd dla zatracenia odleglych wiekėw dokuinent6w, nie będąc w stanie wysokiey pochodzenia oka- zač epoki, zaczyna od urodzonego Jozefą Lisowskiego z Korony do Litwy przy- bylego” - do wojewodztwa nowogrodzkiego w roku 1713. „Jozef Lisowski, stolnik sanocki, przenioslszy się z Korony Polskiey do Litwy i pojąwszy w mat-
40


žetistwo Maryannę Wolską, užywając zaszczytow szlacbeckich, dziedziczyt majętnošci Morozowicz częsč trzecią (,,,), Spiodzii trzech synow: Stanislawa, Benedykta i Wincentego” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr995, s. 192-193).
Jeszcze jeden dokument, pošwięcony dziejom tej rodziny, mianowicie VYy- wod familii urodzonych Lisowskich herbu Slepowron z 1835 roku, podawal: „Familia Lisowskich, szczycąca šią od dawnych czasow prerogatywarni szla- cbeckimi, užywala i dzis užywa herbu Slepowron (...); zaczyna wywod swoj od Karola Lisowskiego, ktory dziedziczyl dobra ziernne Bolin, Turzyca, Hrehoro- wicze, Toronkiewicze i Zahlirmikj macierzyste, w powiecie polockim ležące. Mial syn6w szešciu: Dadžboga, Aleksandra, Michala, Dominika, Teofilą i Stanislava” - okolo roku 1690 (CPAHL, f. 391, z. I, nr 1045, s. 10-14).
L1SZKUN (Liškunas) herbu Pobdg. Dobra rodowe mieli w povviecie tel- szewskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 18).
LITWJNOWICZ (Litvinavičius) herbu Jelita. Posiadali majątki w woje- wodztwie wilenskim.
LOKTS herbu Lis. Dziedziczyti posiadlosci w povviecie poiockim.
LONTKIEVVICZ vėl LĄTKIEWICZ (Lontkevičius) herbu Prus. Za- mieszkiwali w powiecie lidzkim na Wilenszczyžnie i szawelskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr995).
LOTRYNOWICZ vėl LOTRYNOWlCZ (Lotrinavlčius) herbu Pelikan, Osiedleni byli na Wi!eriszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995).
LOUTREC de TOLOUSE (Lotrekas) herbu \vlasnego. Naležaty do nich majątki w powiecie szawelskim (CPAHL, f, 708, z. 2, nr 2426).
LUBANSKI (Liubanskis) herbu Abdank, Zagloba. Osiedleni byli w woje- wodztwie vvilenskim.
LlfBECKl (Lubeckas). Szeroko rozgaięziony dom szlachecki, pieczętują- cy się w rbžnych odnogach godlami Boiicza, Janina, Jelita, Jastrzębiec, Prus i. Najstynniejsi i najwybitniejsi z nich to wywodzący się od Ruryka Druccy- Lubeccy herbu wlasnego, czyli Druck. Posiadali na Kresach liczne majątki ziemskie. Dzieje tego rodu są powszechnie znaue.
Wywod familii urodzonych Lubeddch herbu Lubart z 16 maja 1812 roku podavva): „Ta familia od dawnych wiekow szczycila się prerogatywami szla- checkimi, ziemskie majątki posiadala, z ktorej Szymon Lubecki, že possessyą dziedziczną dzieržat, 1695 roku Augusta 2 dnia prawo wieczyste przedažne od urodzonego Jerzego na Zubaczach Turą na folwark Ratkuszki zwany, w powie- cie braslawskim ležący, wydane Szymonowi i matžonce jego Arnie Kwinciance Lubeckim (...) przyniosio przekonanie.
Pomieniony Szymon Lubecki z związku malžehskiego wydal na Swiat bliž- niąt synow dwoch: Kazimierza i Jozefą Koleją Kazimierz i Jozef Szymo-
41


nowiczowie Lubeccy, preenioslszy šią w powiat wilkomierski w parafią laba- norską, wydali swiatu synôw: Kazimierz - Andrzeja, a Józef - Krzysztofa (...). Andrzej zas wydal na swiat Jakuba, a Krzysztof- Jozefą”.
W 1812 roku heroldia wilenska wydata nastąpujące postanowienie; „Familią urodzonycb, a mianowicie wywodzących šią Lubeckich: Jakuba Andrzejewicza z synami Janem i Tadeuszem, oraz Jdzefa Krzysztofowicza z synami Ka2imie- rzem i Szymonem za rodowitą i starožytną szlachtą polską uznajemy, ogiaszamy i onych do księgi szlachty guberai litewsko-wilenskiej pienvszej klasy zapisu- jemy” {CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 126-127).
18 grudnia 1819 roku ta sama heroldia stwierdzila, že „familia ta od daw- nych czasow i niepamiętnych wiekôw bądąc zaszczycona prerogatywą szlachec- ką, piastowala rožne urząda cywilne i odbywata szarže wojskowe” oraz oglosila „rodowitą szlachtą polską” inną galąz rodu, tnianowicie Jana Wawrzyiicewicza Lubeckiego 2 synami Marcinem, Jakubem, Adamem i Maciejem (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 194-195). Ksiąžę Ksawery Lubecki, syn Franciszka, figu- ruje na liscie sziachty gubemî wilenskiej z roku 1849 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3807).
Byli i nieszlachcice tego nazwiska. Walerian Nekanda Trepka w Uber cha- morum (s. 248) zanotowal: „Lubecki zwal šią Krzysztof, bękart Šrzeniawy Stanislawa, ktory Srzemawa byl dozorcą wsi kilku koio Staniątek, a nie mial žony, mieszkal z chlopską dziewką z Luboni, wsi od Tuchowa circa 1584, z ktorą mial bękartoiv Krzysztofa, Stanislawa, Jądrzeja. Krzysztof od Luboni, skąd matka byla, nazwal šią. Naktadal im na naukę ociec i do Węgier ich sial. Wyprawil Krzysztofa na trzy konie po usarsku do Moskwy anno 1606 z panem Mniszkiem Jak przyjechal z Moskwy, przecięto mu bylo gąbą w Bochni w karezmie. Potem do Wągier na kilka koni ociec wyprawil go. Tam go zabil sluga pana Stanislawa Wielowiejskiego”.
LUBIECKI (Lubeckis). Adam Boniecki (Herbarz polski, t. XV, s. 32) po- dawal o nich: „Lubieccy herbu Jastrząbiec. Bolešcic z Lubiecza, w Piotrkow- skim, Jan 1528 r. w orszaku arcybiskupa w Lowiczu. Maciej, Wojciech t Stani- slaw, dziedzice Lubiecza 1552 r. Daniel, oženiony z Agnieszką Hermanowską 1599 r.”
Polska encyklopedia szlacbecka (t. IV, s. 376) informuje o Lubieckich herbu Tąpa Podkowa (ok. 1500 roku) z Lubcza w powiecie piotrkowskim oraz Ogon- czyk (ok, r. 1590) z powiatu szadkowskiego. Na Kresach w urządowych doku- mentach heraldycznych niekiedy utožsamiano Lubieckich z Lubeckimi, chociaž pierwotnie byly to rodzîny rôzne,
W poïowie XIX wieku Lubieccy dziedziezyli m.in. Mankowicze w powiecie nowogrodzkim oraz Odacbowicze w wilenskim (CPAHL, f, 391, z. 8, nr 98, s. 13), Jan Lubiecki w tym czasie dzierzawit zašcianek kolo wsi Scia- buty w powiecie oszmįanskim od panôw Tyszkiewiczôw (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 101).
W, Nekanda Trepka (Liber..., s. 248) pisal o Lubickich plebejuszach, podają- cych siç za szlachtą: „Lubiecki nazwal i šią dwaj bąkarci pana Wojciecha Gomolin- skiego z Widawy z miejskądziewką. W Lubczu od Piotrkowapiąė mi! mieszkal”.
42


LUBICZANKOWSKI (Lubičiankauskas) herbu Lubicz, Rodowe posia- dlosci mieli na Podolu, Litwie i Bialej Rusi. Byli spokrewnieni z ks. Lubeckimi, Soltanami, Bonczewskimi (Ardùwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f 319, z. 2, nr 3034; f. 319, z. 1, nr 5568; f. 319, z. 2, nr 1898; f. 833, z. I, nr 5). Z tej rodziny wywodzil šią zastužony dzialacz oswiatowy Jan Lubiczankowski (uro- dzony w 1772 roku - zmarly po roku 1833), po studiach w Wilnie profesor gim- nazjalny w Berdyczowie, Mozyrzu, Mohylewie.
LUBIENIECKI (Lubeneckas) herbu Rola i Sas. Bariosz Paprocki pisal
0 nidi: „Dom Lubienieckich na Kujawach starodawny i možny, bywali kasztela- ny, dygnitarzami, ludzie Rzeczypospolitej zasluženi”. Lubienieccy z Lubienia znani byli przed wiekami wsród szlachty ziemi krakowskiej.
Herbarz rodžiu szlacheckich Krölestwa Polskiego z 1853 r. (cz. 2, s. 3-5) podawal: „Rodzina szlachecka z Lubienca Lubienieckich herbu Rola w dawnem województwie brzesko-kujawskiem osiadla. Z niej pochodzącym: Kajetanowì, Augustynowi i Janowi Kantemu Lubienìeckim cesarz rzymski, król Galicyi
1 Lodomeryt, Józef II w roku 1783 tytu! hrabiów nadal i dyplom na tą godnošč ze zmianą herbu dawnego tymže udzielil”.
Johannes Lubyenyeczki, nobilis de civitate Wladislaviensi, figuruje w attach kapituly wlociawskiej z roku 1528 (Akta kapital z wieku XVI, Krakow 1908, s. 267). Pawel Lubieniecki z Lubienca w 1632 roku podpisal akt elekcji króla Wladyslawa IV (VL, t, III, a. 366). Mikotaj, Tomasz, Stanislaw, Aleksander z Lubienca Lubienieccy w 1648 roku zložyli podpisy pod aktem elekcji króla Jan Kazimierza jako deputaci z województwa lubelskiego (VL, t. IV, s. 106). Jan Fran- ciszek na Lubieniach Lubieniecki byl przyjacielem króla Jana III Sobieskiego.
W 1717 roku Antoni Augustyn Lubieniecki byl przeorem i oficjalem zakonu sw. Bazylego Wielkiego w Witebsku. Na akcie konfederacji ziemian halickich z 5 VI 1767 r, m.in. znajduje šią zdanie: „Stanislaw Lubieniecki przy wierze, wolnosci i prawach dawnych swem i Franciszka Lubienieckigo, brata mego rodzonego, imieniem podpisują šią”. Wladyslaw z Lubienia Lubieniecki 12 wrzesnia 1644 r. podpisal uchwalę sejmiku proszowskiego (Akla sejmikowe województwa krakowskiego, t. II, s. 292, 304).
Lubienieccy z Lubienca herbu Rola w 1782 lub 1783 roku mianowani zo- stali hrabiami cesarstwa austriackiego w nagrodą wielkich zaslug w administra- cji i wojskowosci tego panstwa (Sylwester Korwin-Kruczkowski, Poczei Pola- ków wynìesìonych do godnoèci szlacheckiej przez monarchów austriackich w czasie od roku 1773 do 1898, s. 39).
Stanislaw Lubieniecki (1623-1675), slynny pisarz ì polemista reìigijny, autor dziel Hìstorìa reformatioms Poloniae, Theatntm Cometicu, oženiony z Zofią Brzeską, miai synów: Bogdana Teodora (1653-1718), znakomitego malarza, rektora Królewskiej Akademiì Sztuk Piąknych w Berlinie, oraz Krzysztofa, tak- že malarza o europejskiej slawie.
Wedhig takich histotyków jak Orino Klopp, Foucher de Careil czy Józef Ignacy Kraszewski od Lubienieckich pochodzit wybitny niemiecki my siici d, filozof i matematyk Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716); inni jednak znawcy dziejdw (Adam A. Kosinski, Stanislaw Szenic) skionni byli wywodzió go z Lebnickìch herbu Lubicz, dawnego rodu polskiego z Pomorza. Sam G. W. Leibniz rozpoczynal
43


swą autobiografía síowarai: Leibnizorum sive Lubenieciorum nomen slavonicum, familia in Polonia... Tego rodzaju modyfikacje nazwisk polskich w Niemczech byly czymš zwyktym w ciągu wielu wieków. Mortęski byi tam pisany jako Morthangen, Niszczycki - Niszczhytczk, Ostromecki - Ostrometzken, Nieki - Nietzsche, Zaremba - Saramba, Zelislawski - Syslow itd.
LUBK1EWICZ (Lubkcvičius) herbu Rola i Trzaska. Osiedleni byli na Wileñszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690).
LUBOCHOÑSKI (Lubokonskis) herbu Ostoja. Od XVII wieku mieli po- siadlošci w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. l,nr 90-91).
LUBOMIRSK1 (Lubomirskas) herbu Sreniawa. Wielki i zasfužony ród aiystokratyczny, mający gíówne siedziby w Malopolsce. Istnieje o nim obszema literatura naukowa (por. T. Zielinska, Polskie rody arystokratyczne).
LUBOWICZ herbu Lubicz. Wzmianki o tym rodzie pojawiają się w prze- kazach archiwalnych od XVI wieku.
LUDKIEWICZ (Ludkevičius) herbu Doliwa, Orzel, Szaszor. Dziedziczyli dobra na Wilenszczyžnie i Žmudzi, w powiatach trockim, kowieñskim, rosien- skim i in. (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690). Stanislaw Ludkiewicz (ur. 24 grudnia 1879 r. w Jaroslawiu) byl synem nauczyciela szkoly ludowej; Studiowal filologių na Uniwersytecie Lwowskim, uczęszczając jednoczešnie na zajęcia do konser- watorium; następnie studiowal muzykologię w Wiedniu. Zapisat się w dziejach kultury jako wybitny ukrainski kompozytor i teoretyk muzyki, od 1939 profesor Uniwersytetu we Lwowie, od 1956 przewodniczący Związku Kompozytorów Ukrainy. Zostawil liezne dziela, m.in.: Bar Kochba, Dowbusch, Dniepr, Kaukaz,
LUDOWICZ (Ludavičius) herbu Rola i Lodzia. Ich majątki rodowe znaj- dowafy się w powiatach rosiefiskim i szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 707).
LUDWIG (Ludvikas) herbu Ludwig, Ich rodowitosc szlachecką potwier- dzila heroldia wilenska 4 czerwca 1835 roku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s. 15).
LUGAJLO (Lugailas) herbu Lubicz. Zamieszkiwali w powiecie kowieñskim (CPAHL, f. 391, z. 11, nr 46).
LUKIANSKI (Lukianskis) herbu Przyj aciei. Osiedleni byli w powiecie wilkomierskim.
LULEWICZ (Lulevičius) herbu Kosciesza. Dziedziczyli majątki w po wiatach nowogródzkim, szawelskim i innych (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 736).
44


LUTECK1 (Luteckas) herbu Nowina. Pochodzili z neofitow (przed 1768 r.). Midi dobra w powiecie kowienskim (CPAHL, f. 391, z. 1, or 995, s. 124-125).
LUTKIEWICZ (Lutkevičius) herbą Doliwa i Rostaj. W rainionych wie- kach posiadali liczne dobra w powiecie upickim i innych. 30 Upca 1820 r. zostali uznani przez heroldię wilenską za rodowitą i starozy tną. szlachtę polską (CPAH- L, f. 391, z. 1, nr 995, s. 259-260; f. 391, z. 1, nr 1045).
LUTOMSKI (Lutomskas) herbu Szeliga, Wywodzili się z Pomorza. W czasach nowozytnych znani byli w Inflantach i Księstwie Žmudzkim (CPAHL, f, 391, z. 1, nr 995, s. 86-87).
LUTOSLAWSKI (Lutoslavskis) herbu Drogomir, Jelita, Slepowron. W Malopolsce pieczętowali się godlein Lada. Albertus Luthoslawsky 3 maja 1439 r. podpisai w Korczynie uchwalę szlachty ziemi krakowskiej, sandomier- skiej, lubelskiej i ruskiej, mającą na względzie „usunięcie zlego, ktore się pod- czas maloletniošci krola w regencyi zakradto” (Codex epistolaris saeculi dėtimi quinti, Krakow 1819, t. II, s. 389).
Wojciech Lutoslawski w okresie 1579-1587 by) miecznikiem przemyskim. Marc in Lutoslawski w 1578, a Jan Lutoslawski w 1591 roku pelnili funkcje notariuszy grodzkich w Sandomierzu. Marcin Lutoslawski podpisat 9 maja 1587 r. uchwalę rad i rycerstwa wojewodztwa krakowskiego „na okazowaniu” pod Pro- szowicami (Akla sejmikowe wojewodztwa krakowskiego, t. 1, s. 129). O Luto- slawskich herbu Slepowron wzmiankowat Boleslaw Starzynski w swym niewy- danym herbarzu (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dziat rqkopisow). Z tego rodu wywodzili się slawni tworcy kultury XX wieku: filozof Wincenty Lutoslawski i kompozytor Witold Lutoslawski.
LUTOSTANSK1 (Lutostanskis) herbu Jelita i Slepowron. Dziedziczyli dobra ziemskie na Žmudzi.
LUTOWICZ (Lutavidus) herbu Lubicz. Ich rodowe posiadlošci znajdo- waly się na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z, I, nr 1539).
LUTYK herbu Hipocentaurus. Od wiekow znani byli na Wilenszczyznie i Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. H, nr 51).
LWOWICZ (Lvovičius) herbu Kostrowiec. Posiadali majętnošci na Bialej Rusi i Žmudzi.
45


MROWlriSKI Jö«f, major 4-go pulku piechoty liniowej, w uznanlu zaslug potožonych dla kraju, dekretera z d. 18 wrze- ¿nia r. 1821, ogtoszonym w Dz. Pr, 12 wrzeinia r. 1827, oirzy- mat szlachectwo i herb Kordi „tia tarczy, nad ktdrą helm przy- ozdoblony zlotą pięcioIi£ciową koroną z potröjnym strusim bia

Herb Kord.

lyra pidrem, w czerwonym polu mlecz o&trzem w gdrę obröco- ny w poärodku tarczy, i poroiądzy dwotna krzytam) zlotymi ry- cerskhni*. Dz. Pr. T. XII, sir. 17 — 20.
Hr. Ostr. Nr 1452, powolując šią na Dz. Pr. t dyplom ory- glnalny, nie zamleszcza hefmu,

Opis godia szlacheckiego na karde dawnego horbarza


LABANOVVSKI (Labanauskas) herbu Zagtoba i Kantakuzen. Zamieszkiwali w powiatach wiikomierskim, szawelskim, kowienskiin i rosienskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 404,2157,2405,3878; f. 391, z. 6, nr 7,707). Od polskich Labanow- skich herbu Korab odm. pochodzil znakomity rod rosyjski Lobanow6w.
LABANOWSKI-DOWIAT (Labanauskas-Doviatas) herbu Gryf. Dzie- dziczyli majątki w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
LABICKI (Labickas) herbu Junosza. Rodowe posiadiožci mieli na Wi- leiiszczyžnie i Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
LABIEWSK1 (Labevskis) herbu Leliwa. Osiedleni byli na Žmudzi i Wi- lefiszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
LABIIVOVVICZ (Labinavičius) herbu Sas. Zamieszkiwali w okolicach Trembowli. Znani tež byli w Mafopolsce Wschodniej,
LABUČ (Labutis) herbu Labędz. Nazwisko to jest trawestacją miana La- bqdž. Polska encyklopedta szlachecka (t. VIII, s. 30) podaje: „Labuc vėl Labudž herbu Labędz, nobilitacja 1600; 1829 ponownte; 1830 ponownie; Labucie pow. dzisnenski, owrucki”. Jan Dworzecki-Bohdanowicz w swym Herbarzu szlachty litemkiej umiešcil Labuciow w powiecie oszmianskim, gdzie mieszkali juž okolo roku 1565 (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 220).
Wywod familii urodzonych z Pawlowiczow Labuciow herbu Labędz z 23 czenvca 1811 roku podawat: „Jerzy Pawlowicz Labuc, pierwszy protoplasta domu tego, w zaszczytach rodowitošci szlacheckįej possydowal dobra zicmskie w powiecie wilehskim ležące, z wtasnego nabycia (3 II 1651), Žeymy zwane”. Zostawil trzech synow: Aleksandra, Bartlomieja i Nikodemą.
Labuciowie byli spokrewnieni z Surkontami, Kibortami, Matachowskimi. W 1811 roku heroldia wilcnska uznata za „starožytnych i rodowitych szlachci- cow polskich” Kazimierza, Tomasza Stanislawa, Andrzeja, Tadeusza, Ignacego, Mateusza Adama, Franciszka i innych Labuciow (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 108-109; 114*115). Takže w 1837 roku heroldia «dietiška uznala Jozefą, Ju- styna Aleksandra, Franciszka, Wladyslawa Aleksandra, Ignacego Komeliusza Marka, Aleksandra Izydora, Leoną Waclawa, Jerzego, Feliksą Rajmunda Labu- ciow za „starožytnych dworzan”. Wpisano ich do szostej częšci ksiąg szlachty gubemi wilehsko-litcwskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 144-145).
LABUN (Labunas) herbu Labędz. Dziedziczne posiadlošci tego rodu znaj- dowaly się w powiecie vvilehskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
47


LADA (Ladas) herbu Lada. Znani byli zarowno w Wielkim Ksiçstwie Li- tewskim, jak i w Koronie Polskiej.
LADOWSKI (Ladauskas) herbu Leîiwa. Zamieszkiwali w powiede ko- wîenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 214-215).
LAGODOWICZ (Lagodavičius) herbu Korczak. Notowani byli w przeka- zach arcbiwalnych od XVII stuleda.
LAGOWSKI (Lagauskas) herbu Grzymala. Przynaleznosé Lagowskich do stanu szlacheckiego kilkakrotnie potwierdzala heroldia wilenska. Rod ten miaį siedziby rôwniez na Wolyniu i w Malopolsce.
LAJEWSKI (Laievskis, Lajauskas) herbu Samson. Wywôd familii uro- dzonych Lajewskich herbu Samson z 9 wrzesnia 1835 roku stwierdzai, že ,,fami- lia Lajewskich, od najdawniejszych czasow szczycąc šią dostojnoscią dworzan- ską, uzywaia herbu Samson (...) i že przodkowic familii tej w starozytnošci prawami i swobodami dworzanskiemi zaszczyceni, posiadali dobra ziemskie dworzanskie, a mianowide, že Krzysztof Markowicz Lajewski, wojski powiatu kowiehskiego, wziçty za protoplast^ do niniejszego wywodu, posiadając dobra antecessorskie, jeszcze z wlasnego nabycia, odziedzïczyt drugïe dobra, Eyksze zwane, w Xiçstwie Žmudzkim, w powiede wilkiskim sytuowane”, ktôre nabyl w 1605 roku od Petkunow,
Krzysztof miaį syna Wladystawa, ktôry nabyt od S. Pakosza majętnošc Ro- žany w Ksiçstwie Žmudzkim, alėją w 1625 sprzedal, a pozostal tylko na Syk- szach, zapisując je w testamende synowi Jerzemu, ktôry i tą posiadlošc sprzedal w 1683 roku. Jerzy Lajewski pozostawil po sobie syna Wojciecha Aibrychta, a ten - Jana Chryzostotna i Jerzego. Od poiowy XVIII w. Lajewscy cząsto slu- žyli w wojsku polskim. Požniej posiadali wies Balsie. W 1835 r. Antoni Dominik Lajewski uznany zostai przez heroldią wilenską za „rodowitego i starožytne- go dworzanina”. Wpisano go do szôstej cząsci ksiąg S2lachty gubemi wilenskicj (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s. 58-60).
LAKITYCZ (Lakitičius) herbu Pelikan. Dziedziczyli majątki ziemskie na WilenszC2yžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1026).
LAKKOWICZ (Lakovičius) herbu Biatynia i Leliwa. Osiedleni byli w powiatach wilkomierskim i rosienskim (CPAHL, f. 391, z. 11, nr 18).
LAKOWICZ (Lakavičius) herbu Przyjadel. Dziedziczyli dobra Potomien vėl Muldziszki na Wilenszczyznîe. 11 grudnia 1803 r. uznani zostali przez heroldią wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 49-50).
LAKUCEWICZ (Lakutevičius) herbu Nalącz. Od wîekôw ich dziedziczną posiadloscią byiy Prawdziszki w powiecie kowienskim. 17 listopada 1803 r.
48


uznani zostali przcz heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtą polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 43-44).
LANIEWSKI-WOLK (Lanevskis-Vilkas) herbu Duže Wieze. Wywödfa- milii urodzonych Laniewskich Wolkow herbu Duže Wieze z 1819 r. stwierdzat, že „familia ta starožytna, z dawna w Wielkim Xięstwic Litewskim w powiecie grodzienskim siedüsko swoje mająca, Laniewicze zowiące się, od ktorego przy- domek Laniewski wzięfa, a z niej pochodzący Uias Laniewski Wolk, splodzil synöw trzech: Krzysztofa, Pawla i Jakuba” - po roku 1600 (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1010, s. 84-85). Nikodem Laniewski Wolk byl wysokim urzędnikiem polskiej policji w Minsku za czasöw Napoleons - latem i jesienią 1812 r.
t ANSKI vel LANSKOJ (Lanskis), Wywodzili šią od Ląckich herbu Ko- rzbok. W 1400 roku Franciszek Lanski przybyl do Moskwy, stając šią protopla- stą wielkiego rodu rosyjskiego, ogromnie zashižonego dla Cesarstwa Rosyjskie- go. Mikolaj Lanskoj, general-major, oraz Wasyl Lanskoj, brygadier, dowodzili wojskami rosyjskimi podczas dlawienia powstania polskiego w 1794 r.
LAPCZYNSKJ (Lapčinskas) herbu Jelita. Licznie osiedleni na Kowiehsz- czyžnie i Podolu (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 87, 131, 2594). A. Bonieeki {Herbarz polski, t. XV, s. 177) w następujący sposob opisywal ich rodowöd: „tapczyiiscy herbu Jelita odm. Walenty Lapczynski, syn sohysa ze Strzalkowa pod Radomskiem, za zashigį položone w swym fachu i za odznaczenie šią jako zolnierz w bitwach pod Gdanskiem, Potockiem, Wielkiemi Lukami i Pskowern otrzymal 1581 r. w obozie pod Pskowern szlachectwo z herbem Jelita, do ktorego adoptowal go hetman Za- moyski, a kröl dodal nad hehncm otwartym rąkq zbrojną z mieczem podniesionym do cięcia". Pözniej spotykamy galązie tego rodu na ziemi bdskiej, iwowskiej, nur- skiej, na Wolyniu i w powiecie brasfawskim. Wielu Lapczynskich zamieszkiwafo röwniez w wojewödztwie trockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 220-221).
EAPINKIEWICZ (Lapinkevidus) herbu Korczak. Naležaly do nich dobra ziemskie w wojewödztwie minskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1715).
LAPINSKI (Lapinskas) herbu Dotęga, Jelita, Lubicz, Lada, Rogala, Sle- powron, Szreniawa, Trzaska. Wywöd familii urodzonych Lapinskich herbu Jelita z 4 XII 1803 r. jako protoplastę wschodniej wskazywal Macieja Lapinskiego, ktöry „za zashigi i dziela znakomite rycerskie” otrzymal od krölöw polskich dobra Fredamyjže i Wyganiszki w Inflantach.
Jego syn Samuel posiadal je až do potopu szwedzkiego. „Lecz gdy Inflanty przez krola szwedzkiego zawojowane, od Rzeczypospolitey Polskiej odpadly, wowczas Samuel Maciejowicz Lapihski, dotrzymując zaprzysięžonej monarsze swemu i Rzeczypospolitey wiemosci, opuszczając dobra swe dziedziczne w Inflantach, przeniösl się do Litwy w powiat brasiawski i possydowat mąjętnošc Wojnikiszki”. Stalo šią to przed rokiem 1676.
Samuel zostawil synöw Kazimierza, Macieja, Jana i Stanislawa. Ci tež do- czekali się synöw, ktorzy przeniešli sie do ännych powiatöw, m.in. wilehskiego.
49


Miejscem ich osiedlenia byly Tawaryszki. Lapinscy w XVIII i XIX wieku po- siadali rowniez dobra Polesie i Wojnikiszki w wojewödztwie wilehskim, nieda- leko miasteczka Ostrowiec.
W 1803 r. heroldia wilehska uznala Samuela z sy narni Wawrzyncem, Janem i Wincentym; Bartlomieja z synaini Marcinem, Szymonem, Antonim i Wawrzyncem oraz wnukiem Ignacym; Marcina z synem Jerzym, Jerzego, Jozefą i innych Lapihskich za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich imiona do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 46-47). Szlachecką rodowitosc Lapihskich potwierdzata heroldia wilenska takže 4 XII 1804, 8 VIII 1832 i 6 V 1861 roku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1276, s. 1-165).
LAPKA herbu Szreniawa. Wztniankowal o nich Boleslaw Starzyhski w swym rękopišmiennym herbarai, przechowywanym w zbiorach archiwalnych Biblioteki Jagiellonskiej w Krakowie.
LAPPO vel LAPA (Lapas) herbu Junosza, Lada i Lubicz odm. Jan Dwo- rzecki-Bohdanowicz znalazl Lappdw herbu Lubicz odm. w XVII wieku w po- wiatach oszmianskim, trockim, wilehskim, minskim, witebskim i slarodubow- skim. Zamieszkiwali oni m.in, w Dowboryszkach i Hanuszyszkach, a takže mieli kamienicę przy Zielonym Mošcie w Wilnie (CPAHL, f. 391, z, 9, nr 2782, s. 220-221). Jak wynika z archiwatiöw, byly jeszcze i tune galęzie tego rodu.
A. Boniecki {Herbarz polski, t. XV, s. 183-184) pisal o tym rodzie: „Lapo- wie vel Lappowie herbu Lubicz z Lap w ziemi bielskiej. Galęzie tej rodziny pozostale w Koronie zmienily swe pierwotne nazwisko na Lapihski; galęzie osiadle na Litwie zachowaly je z pisownią Lappa. Stefan i Jakub, synowie Marcina Lappy, Marcin Lappa i Wojciech Lappa z Daniiowa 1464 r. występują w aktach wiskich. W 1528 r. stawili się na popis następujący ziemianie z Lap: Andrzej Stary, Mikolaj, Jan i Andrzej Andrzejewicze, dziedzice Lap Węglo- wych; Piorr i Mikolaj Kraskowicze, dziedzice Lap Korczaköw; Marek i Marcin, bracia Witowicze; Jerzy i Grzegorz Maciejewtcze, dziedzice Lap Witowych (...), Tomek i Stanislaw Janowicze, dziedzice Lapow Kwitow (...); Marek Ro- zek, Marek Sasin, dziedzice Lap Zakowych”
Rodzina Lapow byla bardzo liczna, samych tylko wsi i zasciankow o nazwie Lapy bylu kilkanascie. Od XVI wieku rod ten nabyl majętnosci rowniez na Kre- sach, gdzie odgrywal znaczną rolę w wojewödztwach i powiatach: minskim, witebskim, starodubowskim, wilehskim, oszmianskim, trockim, šwięciahskim, bobrujskim. Lapowie spokrewnili się z Korzeniowskimi, Giedyminami, Bulha- kami, Majkowskimi, Berezowskimi, Slizniami, Jankowskimi, Czyžami, Wil- czynskimi.
Galąž Lappöw zamieszkala w powiecie wilkomierskim, užywająca herbu Lada, wywodzila się od Ferdynanda Lappy, wedtug rodowej tradycji wychodzcy ,,z krajow szwedzkich”, ktöry mial mieč okolo roku 1453 majętnosci Kukenhau- za i Wehelmayza. Poniewaz Moskwa skonfiskowala te posiadlosci, Lappowie przesiedlili się do Rzeczypospolitej, gdzie posiadali m.in. Gudahce (CPAHL, f. 391, z, 1, nr 1690, s. 166).
50


Wywodfamilii urodzonych Lappow herbu Lada, przedstawiony 18 VI 1835 r., podawai, že rod ten w XVIII wieku posiadai majątek Gmmbiny w powiecie wilkomierskim, ale pochodzil z powiatu trockiego. Pozniej Lappowie wladali tež folwarkiem Kompocie w powiecie braslawskim, W 1835 r heroldia wilenska uznata Bonifacego; Karola i Mikolaja Lappow, synow Andrzej a, a wnukow Je- rzego Stanislawowicza, za „starožytnych dworzan”, wpisując ich do szostej czę- sci ksiąg szlachty gubemi wilenskiej (CPAHL, f, 391, z. 1, nr 1045, s. 53-54).
Wywod familii urodzonego Kazimierza Lappy herbu Junosza z 18 III 1804 roku podawai, že „rzeczona farailia od dawna rodowitošcią starožytną szlachec- ką i uzywamem prerogatyw temuž stanowi wlasciwych, oraz possydowaniem dobr ziemskich, nie mniej piastowaniem urzędaw zaszczycona byla. Z tej po- chodzący Matys Lappa, dziedzic mąjętnošci Lapieniow Judupia, dawniej w powiecie oszraianskim, a teraz zawilejskim, ležącej, mial syna Aleksandra; prze- konal o tern pozew w roku 1638 z instancy! xiędza Reczka, altarzysty swirskie- go, od Aleksandra Matysowicza Lappy wniesiony, Pomieniony Alexander (...) spiodzil syn6w trzech: Stanistawa, Jana i Aleksandra”.
W ciągu wiekdw rod ten rozmnožyl się licznie, spokrewniając šią przez malzenstwa z miejscową szlachtą: Markicwiczami, Hohrbami i in. Na podstawie licznych dokumentow w 1804 roku heroldia wilenska uznala oszmianczyka K. Lappą za „rodowitego i starožytnego szlachcica polskiego”, wpisując go do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi Htewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 61-62).
LAPPO-DANILEWSKI (Lapas-Danilevskis) herbu Lubicz odm. Polska encyklopedia szlachecka (t. VIII, s. 39) informuje: „Licznie rozrodzona rodzina w potnocnym Mazowszu i na Podlasiu; pierwotną jej nazwą bylo Lapa od wsi Lapy w ziemi wiznenskiej; tej tež nazwy jest kilka osad na Podlasiu juž w XV wieku založonych przez te rodziną, ktora w ciągu XVI wieku zmienila nazwisko na Lapinski (...). Wielu jej czlonkow miaio rožne przydomki: Barwik, Gozdzik, Stryjec, Zięč etc”.
LAPUSZEWSKI (Lapušauskas) herbu Jastrzębiec, Osiedleni byli w Mar- ciniszkach w powiecie kowieiiskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 152-154).
LASKI (Laskis) herbu Korab, Dziedziczyli dobra na Wilenszczyžnie i Wi- tebszczyžnie. „Jednodworec” Jan Laski okolo 1835 r. byt wlascicielem gruntow w sioie Klopoty Bujne w powiecie drohiczynskim (CPAH Biaiorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 228). W. Nekanda Trepka (Liber chamorum, s. 236) odma- wjal niektorym Laskim szlachectwa, donosząc m.in.: „Laski zwal šią rzežnik na Kleparzu, byl i anno 1634. Syn jego Jan Laski w Toniniu byt rzežnikiem”.
LASTOWSKI (Lastauskas) herbu Sas, Bawol. Nazwisko wziąli od miej- scowosci Lastoja w ziemi oszmianskiej, gdzie mieli liczne dobra, m.in. posia- dlosc Cimochowskie (CPAHL, f. 391, z, 9, nr 2415, s. 45-46).
Teodor Lastowski byl oszmiariskim pisarzem grodzkim w 1606 roku, Otro- chim Lastowski, Kozak, odnotowany zostai w zapisie do starodubowskich ksiąg
51


miejskich z 27 sierpnia 1664 r. (W. Modzalewskij, Otrywki iz starodubowskoj miejskoj knlgi, Czemihow 1911, s. 10). Michal i Tomasz tastowscy okolo roku 1690 posiadali Szczepanowicze w parafii graužyskiej {Metryka litewska, Warszawa 1989, t. II, s. 154).
Zygmunt Lastowski w 1731 r. wydat w diukami Akademii Wilenskiej wla- sne Kazania o powolanbt, obyczajach i obowiqzkach plebana,.. (K. Čepienė, J. Petrauskienė, Vilniaus Akademijos spaustuvės leidiniai, Vilnius 1979, s. 310). Inny Zygmunt Lastowski w 1798 r. byl regentem grodzkim powiatu braslaw- skiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1660, s. 84).
Wywdd familii urodzonych Lastowskich herbu Sas z 26 maja 1800 r. poda- wal; „Familia ta z dawna rodowitošcią starožytną szlachecką zaszczycona, dobra ziemskie w Litwie, a mianowicie w powiecie oszmianskim dziedziczyla. Z tej pierwszy przodek Tomko Leonowicz Lastowski, dziedzicząc dobra ziemskie w powiecie oszmianskim ležące, odlączywszy gruntą od mienia swego Cimo- chowskiego, z bracią swą Maciejem i Michalem Lastowskimi za ošm kop groszy litewskich Miszkowiczom wiecznošcią wyprzedal, jak przeswiadczyto o tym prawo po rusku pod datą 10 Oktobra indykta 4 pisane.
Następnie syn pomienionego Tomki Lastowskiego Sasin Tomkowicz Lastowski, z bracią swą i dalszemi, dochodząc dziedzictwa majętnošci Poklewicz nad rzeką K!a.wą w powiecie oszmianskim ležącycb, w pozwie autentycznym przed sąd ziemski oszmianski w roku 1581 Apryla 14 wniesionym (...) dowo- dzit, že ojciec jego Tomko, jako tež on i jego brada rodzeni Fedor i Michal, są prawemi sukcesorami po Leonie Lastowskim tejže majętnošci Poklewia.
Rzeczony Sasin Tomkowicz Lastowski byl ojcem Jana i Jarosza, z ktorych pierwszy, Jau, mając majątnožč wieczystą w Szczepanowiczach w tymže powiecie oszmianskim od Puciatow nabytą, na polowic onej, za sumę sto kop groszy litewskich wniesioną, ženie swej Maryanrie Janownie Markiewiczownie Jano- wej Lastowskiej prawo zastawne w roku 1630 Januaryi 10 wydal i przyznal. Podobniež brat jego Jarosz Saginowjcz Lastowski, synowi swemu Marcinowi Jaroszewiczowi Lastowskiemu wydając prawo donacyjne w roku 1642 maja 1 datowane, a w ziemstwie oszmianskim przyznane, pomienit drugiego syna swego Wojciecha, będącego w zakonie (..,). Marcin Lastowski przez Moskwę w niewolę zabrany zostal i nie powrocil”.
Spošrod potomkow jego brata Tomasza, nadal pozostających w ojczystym powiecie oszmiahskim, heroldia wilehska w 1800 r. uznata za „rodowitą i starožytną szlachtę polską" Jozefą Lastowskiego z synami Marcinem i Toinaszem; Antoniego z synami Hieronimem, Mateuszem, Michalem, Jozefem, Maciejem, Stanislawem, Kasprem; Tomasza; Felicjana z synem Kasprem, Stefana z synami Antonim i Tomaszem; Jozefą Andrzeja; Stantslawa z synami Karolem i Ignacym (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 13-14). 29 stycznia 1875 r. heroldia wilehska potwierdzila szlachecką rodowitosc Wincentego Lastowskiego i jego žony Zofii z Silickich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 187, s. 35-36).
W XIX wieku rodzina Lastowskich, licznie zamieszkala w powiecie oszmiahskim, posiadala lub dzierzawila nieduže zašcianki w okolicy miasteczek Smorgonie, Traby, Graužyszki, Holszany, Juraciszki. Poprzez maizenstwa La- stowscy spokrewnieni byli z Zieniewiczami, Dmochowskimi, Worokumskimi.
52


LASZEWSKI (Lašauskas) herbu Prawdzic, Ich majątki rodowe znajdo- waly šią w powiecie wiikomierskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 161-162).
LASZKJEWICZ (LaŠkevičius) herbu Leliwa i Lada. Polska encyklopedla szlachecka (t. VIII, s. 46) podaje: „Laszkiewicz herbu Leliwa, 1563 nobilitowa- ni, potwierdzeni 1782, 1821, 1851, 1853; taszkowo powiat plocki, Matopolska, nowogrödzki, wileiiski. Przodek tej rodziny Jan Laszko otrzymal szlachectwo w 1563 roku od Zygmunta Augusta; jcgo potomkowie przybrali nazwisko Lasz- kiewicz”. Godlem Leliwa pieczętowali šią röwniez Laszkiewiczowie nobilito- wani Kozacy od 1677. Owi Kozacy mogli tež byč zbiegią na Ukrainą szlachtą polską, jak to nąjczęiciej w tego rodzaju przypadkach bywalo,
W grudniu 1819 r. heroldia wilehska potwierdzila szlachecką rodowitosc Kazimierza, Piotrą, Edmundą, Jufiana, Romualda, Piotrą, Edwarda Laszkiewi- czöw (herbu Leliwa) zamieszkalych w powiecie trockim (CPAHL, f, 391, z. 1, nr 1006, s. 43, 47). Ta sama heroldta 18 grudnia 1819 r. potwierdzila takže przynaležnošč do stanu szlacheckiego Franciszka, Wincentego, Michala, Anto- niego, Dominika, Jakuba, Tomasza, Jerzego Karola, Kazimierza, Edwarda, Jana i innych Laszkiewiczow - w sumie szeščdziesiąt osöb pici mąskiej. Wszyscy oni osiedleni byli w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1723).
Laszkiewiczowie byli rodem patriotycznym, w XIX wieku brali udzial w polskim ruchu niepodleglosciowym, O ksiądzu Laszkiewiczu z powiatu no- wogrodzkiego policyjny raport przygotowany dla gen erat a- gubematora gro- dzienskiego z 7 lutego 1862 r. m.in. informowal, že „w szczegölnosci obecnošč jego, i wczeSniej nieraz przyiapanego na czynieniu zamątu, w tym powiecie jest w najwyzszym stopniu szkodliwa” (Archiwnyje matieriaty Muramewskogo Mu- zieja, Wilno 1913, t, 1, s. 20). Laszkiewicz i Miladowski byli dowödcami 130- osobowego oddziahi w powiecie nowogrodzkim w czasie powstania stycznio- wego. W 1866 roku pod nadzorem policyjnym znajdowat šią w powiecie bialo- stockim radca tytulamy Franciszek oraz byly sekretarz magistratu orszanskiego Szymon Laszkiewiczowie,
W 1868 r. zamieszkali w powiecie trockim Jozef i Julian Laszkiewiczowie uzyskali potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej z heroldii wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 842, s. 5-7). Jak podaje - chyba mylnie - W. Modzalewskij (Ma- brossijskij rodoslownik, Kijöw 1912, t. III, s. 26) ukrainsko-btaioruscy Laszkiewiczowie pochodzili z mieszczan starodubowskich i uszlachceni zostali do- piero na przelomie XVII-XVIII w. Pdzniej brali oni žony ze znacznych domow kresowych, takich jak: Zawadowscy, Sobolewscy, Gajewscy, Baraszewscy, Dunin-Borkowscy, Wilczykowie, Walkiewiczowie, Makowscy,
Duža galąz rosyjska Laszkiewiczow zawsze przyznawata šią do polskie- go pochodzenia. W tomie siödmym (s. 161) herbarza ObszczŲ gierbownik dworiansktch rodow Wsierossijskoj Impierii zanotowano: „Familia Laszkie- wiczöw pochodzi z polskiego szlachectwa. Iwan Laszka w 1563 roku od kiola polskiego Zygmunta Augusta otrzymal przywilej na ziemie, ktörego potomkowie Laszkiewiczowie, przesiedlając šią do Rosji, sluzyli tronowi rosyj skiemu”.
53


LAWCEWICZ (Laucevičius) herbu Jastrząbiec. Przez wieki dziedziczyli drobne posiadlošci ziemskie zarowno na Wilehszczyznie, jak i na Žmudzi. Ich starožytną polską rodowitošc szlachecką wielokrotnie potwierdzala heroldia wilehska (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, 1058).
LAWIEC (Lautius) herbu Trzy Lilie. Ich dobra rodowe znajdowaty šią w powiecie wiikomierskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
LA WIN SKI (Lavinskas) herbu Pob6g i Drzewica. Od stuleci byli osiedleni w wojewodztwie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 89, s, 2). Znani byli szcze- golnie w okolicach Podbrzezia. Posiadali zascianek Szrubiszki i Butkieliszki. W wieku XIX byli juž došč szeroko rozgalęzieni. Naležaly do nich wtedy za- scianki Nowosady, Jodaki, Dūžy Dwor. Lawihscy zawsze uchodzili za starožytną i rodowitą szlachtę polską. Poprzez matzenstwa spokrewnieni byli z rodz į narni Bankowskich, Wojtkiewiczow i in. (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1726; f. 391, z. 8, nr 2541, s. 22).
Lawihscy, užywający przydomku Adamowicz, mieszkaii w powiecie wileh- skim. 20 listopada 1819 r. potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej uzyskali w heroldii wilehskiej Pawel, Antoni, Samuel, Daniel Antoni, Antoni Justyn, Jakub, Jözef Wincenty i Justyn Bartlomiej Lawihscy (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 76).
Lawihscy znani byli röwniez od XVII wieku na ziemi lwowskiej i witeb- skiej. W 1667 r. Stanislaw Lawinski odnotowany zostal jako mieszkaniec Polocką. Kazimierz Lawinski w 1744 roku byl jednym z zarządcow cechu wileh- skich gamcarzy i iglarzy {AWAK, t. X, s. 141).
Za protoplastą Lawinskich herbu Pobög uchodzii Jan (zm. 1687), ktöry po- siadat majątek Wilejki w powicie wilenskim. Ci Lawihscy spokrewnieni byli m.in. z Ordami. Ich przynaležnosč do stanu szlacheckiego potwierdzala wielo- krotnie heroldia wilenska. Drzewo genealogiczne Lawinskich, sporządzone w 1855 roku, przedstawialo siedem pokolen tej familii (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 219).
LAWROWSKI (Lavrovskis) herbu Sas. Posiadali mąjątki w Malopolsce Wschodniej.
LAWRYNOWICZ (Laurinavičius, Laurinkus) herbu Bialynia, Šlepo- wron, Godziemba, Radwan, Korczak, Lodzia, Korab, Leliwa. Lawrynowiczowie herbu Lodzia i Korab na podstawie przywileju kröla Zygmunta III z 1591 r. posiadali dobra ziemskie we wlosci twerskiej w powiecie rosiehskim oraz Plat- kiszki, Wildomiszki, Poszyle w tymže powiecie. Požniej zamieszkali tež w in- nych powiatach.
Za protoplas tą tego dawnego rodu byi brany Jan Lawrynowicz, ktory mial syna Adama oraz wnuköw: Krzysztofa, Michala i Stanislawa. Lukasz Lawrynowicz byl „woznym hospodarskim” powiatu wilehskiego w 1608 roku. Lawrynowiczowie spokrewnili šią z Grudzinskimi, Ludowiczami, Pluszkiewiczami i Maczukami (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 158-159).
54


LAWRYNOWICZ-PILECKI (Laurinkus-Pileckis) herbu Labądž. Dzie dziczyii dobra ziemskie na Žmudzi (CPAHL, £ 391, z. 9, nr 2782).
LAWRYNOWICZ-POSZEWIC (Laurinavičius-Poševičįus) herbu Godziem- ba. Miejscem ich osiedlenia byl powiat braslawski (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
LAWRYNOWICZ-POSZYLSKI (Laurinavičius-Pošilaytis) herbu Bia- lynia. W polowie XVI wieku mieszkali w wojewodztwie brzeskim i na Žmudzi. Spokrewnieni byli m.in. z Labanowskimi, Dowsinami, Milwidami i Oziemblow- skimi (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782).
LAWSKI (Lavskis) herbu Pomian. Siedziby rodowe tej familii znajdowaty się w powiecie szawelskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 18).
LAZAREWICZ (Lazarevičius). Zamieszkiwaü w powiatach nowogrödz- kim, trockim, wilenskim i minskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 665, 707; f. 391, z. 4, nr 1729,1731). Stanowili najpewniej jeden röd z Lazarewiczami.
LAZAROWICZ (Lazarevičius) herbu Košciesza. Dziedziczyli majątki w powiatach oszmianskim, wilenskim, kobtynskim i wilejskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2563; £391, z. 6, nr 18, 709).
LAZOWSKI (Lazauskas) herbu Krzywda. Mieli posiadlošci w powiatach podwilenskich (CPAHL, £ 391, z. 1, nr 995, 1280, 1300).
LĄCK1 (Lonekis) herbu Brodzic, Brochwicz, Puchala. Znani byli w Maio- polsce i na Wolyniu, jak tež w innych dzielnicach Rzeczypospolitej.
LĄTK1EWICZ (Lontkevičius) herbu Prus. Wywodzili się z Korony Pol- skiej, Następnie nabyli dobra Pohisz w powiecie oszmianskim, gdzie mieszkali przez kilka wiekow. 9 grudnia 1819 r. uznani zostali przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 178-179),
LEMPICKI (Lempickas) herbu Junosza. Mieli posiadlošci zaröwno w Ko- ronie Poiskiej, jak i Wielkim Księstwie Litewskim.
LOBACZEWSKI (Lobačevskis) herbu Lada i Jastrzębiec, P, Malachowski zanotowal w Zbiorze nazwisk szlachty (Lublin 1805, s. 274): „Lobaczewski byi poslein na sejm ostatni grodziehski z Wobynia”. Jan Nepomucen Bobrowicz w Dodatku do Hetbarza polskiego ks. Kaspra Niesieckiego (s. 280) pisai: ,Ä.î- baczewski byl poslem na sejm ostatni grodzienski z Wolynia (...). W roku 1788 J6zef regent ziemski czernihowski”.
Lobaczewscy wywodzili się zapewne z Malopolski. P6zniej mieli siedziby w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 86), W linii prostej byli po- tomkami staropolskiego rodu Wnuczkow, dlatego tež teka z materialami doty- czącymi dziejow tej rodziny, przechowywana w žytomierskim Panstwowym
55


Archiwum Obwodowym, ma nazwę Teki Wnuczkow-Lobaczewskich (f. 146, z. 1, nr 3480, s. 9-10 i n.).
W jednej z notatek z tej teki czytamy: „Wnuczek herbu Jastrzębiec, dom sta- rožytny. Jan Wnuczek, kanonik gniežnienski w roku 1466. Wnuczek Jan [inny], wojski czenvonogrodzki 1523, po ktorego šmierci Zygmunt I, krėl polski, pew- ną summę przysądzil Strzemieckiemu. Piotr Wnuczek, podkomorzy wielki Iwowski 1605 (...). Drudzy z nich w Xięstwie Litewskim po rožnych woje^ wodztwach osiedli. Marek Wnuczek, rotmistrz krolewski, pod Wielkimi Lukam i 1569 byl jeden z posI6w litewskich do Lublina do dokonczenia unii z Koroną. Adam, podsędek vvilenski, pisarz ziemski ošwięcimski 1613; Stanislaw, posel na sejm 1621. Tomasz, podstoli orszanski, mial za sobą Eleonorę Markiewiczownę, wojską minską (...). N. byla za Pawlem Cysmontem, ta znalazla obraz Panny Maryi Cysmontowski cudami wstawiony, Trzy Wnuczkiewicz6wny byly na opiece Zygmunta Augusta, krola”.
W XIX wieku Lobaczewscy herbu Jastrzębiec mieli liczne posiadlošci na Wolyniu. Byly to m.in. Bondarowka i Ghichow w powiecie owruckim; w ziemi chelmskiej zaš: Wišlica, Labun, Michalowiec, Wilice, Murawska, Zarycz. Szla- checka rodowitošc Lobaczewskich zostala potwierdzona przcz Wolynskic Zgromadzenie Deputatow Szlacheckich 28 paždziemika 1801, 29 grudnia 1803, 23 grudnia 1832, 7 kwietnia 1852 roku (Panstwowe Archiwum Obwodowe w Žytomierzu, f. 146, z. 1, nr 3480,3481).
Wywod familii urodzonych Lobaczewskich herbu nieznanego z 1820 roku informowai: „Familia ta od niepamiętnych lat w Litwie zamieszkala, a mianowi- cie w powiecie grodzienskim w okolicy Eysmontach Wielkich, dziedziczne zicmne miala posiadlošci, z ktorey to starožytnej i prerogatywami szlacheckimi uzacnionej familii pochodzący Piotr Lobaczewski, za przodka w niniejszym wywodzie wzięty, pošrod zaszczytow szlachectwa possydowal za prawem za- stawnym majętnošč Miszkowszczyznę, i byl ojcem synow trzech: Franciszka, Stefana i Wincentego.
W roku zaš jeszcze 1753 starožytnej swej rodowitošci przed zgromadzeniem sejmikowym powiatu grodzienskiego skladal wywod. Tak o tem najprzod 1752 Februaryi 8 laudutn sejmiku grorrmicznego powiatu grodzienskiego urodzonym Piotrowi ojcowi, Stefanowi synowi Lobaczewskim wydane, tejže daty w grodzie grodzienskim aktykowane. Po wtore 1752 Augusta 23 i 1754 Februaryi 7 dilia testymonialne pisma od urządnikow i obywatelt powiatu grodzienskiego na sej- miki zgromadzonych, tymže wielmožnym Lobaczewskim stužące, I z kolei po trzecie, 1760 Februaryi 5 dnia testament Piotrą tobaczevvskiego na synow swo- ich Franciszka, Stefana i Wincentego Lobaczewskich wszelką pozostalošė, jak nie mniej folwark zastawny Miszkowszczyznę rozdzielający - niezaprzeczalne pizyniosly upewnienie.
Następnie z wyražonych Piotrą synow Stefan Lobaczewski3 že zostawil po sobie syna Jozefą, a ten z urodzoną Dominiką z domu Pobiedzinską sziubem zlączony, že synow czterech: Antoniego, Ignacego, Justyna i Kajetana, niniejszy skladąjących wywod Lobaczewskich na šwiat wydal”. Jak wynika z zapisow archiwalnych, chlopcy ei chrzczeni byli w Graužyszkach i Oszmianie.
„Wywodzący się Lobaczewscy prowadzą žycie z dzieržanego przez siebie folwarku Stodolnik” - stwierdzala dalėj Komisja Wywodowa VVilenska i kon-
56


kludowala: „Na fundamencie przeto takowych wyzej poszczegolnionych dowo- dow (...) Lobaczewskich za rodowitą i starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych do księgi szlachty gubemi litewsko-wiienskiej klasy pierw- szej zapisujemy. Dzialo się na sessyi Deputacyi Generalnej Wywodowej Szla- checkiej” (CPAHL, f, 391, z. 1, nr 995, s. 253-254).
W lipcu 1820 r. heroldia wilenska rozpatrywala takže sprawę î potwierdze- nie rodowitosci szlacheckiej Stefana, Jozefą, Antoniego, Ignacego, Justyna i Kajetana Lobaczewskich, mieszkancow powiatu oszmianskiego. „Wywodzący się” nic byli jednak w stanie podac jakichkolwiek dokumentow ma potwierdze- nie starožytnošcį swego rodu (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1732).
Lobaczewscy byli w ubieglych wiekach czqsto wzmiankowani w zapisach archiwalnych, W jednym z listow ñàãà Aleksego Michajfewicza z 1654 roku jest informacja î przybyciu do Moskwy trzech poslow od Bohdana Chmielnickiego. Jeden z nich nazywal się Harasym Lobaczewski {Archiw Jugo-Zapadnoj Rosii, t. XIV, s. 57). W 1669 roku w aktach grodzkich chelmskich zanotowano, ¿e venerabilis Stephanus Lobaczewski, ecciesiae ruthenicae Szacensis presbiterus, oraz generosus Alexander Borzęcki, bonorum villae Szacko quovis juris titulo possessors, procesowali się o najazd i grabiež {AWAK, t. XXIII, s. 291, 299- 301). W roku 1677 jako prezbiler unickiego koscioia w okolicach Brzescia od- notowany zostal w zapisach archiwalnych Teodor Lobaczewski (.AWAK, t. III,
s. 260). W roku zaš 1690 Stefan Lobaczewski peinil podobną funkcję w Kodniu w powiecie brzeskim {ibidem, s, 262),
6 czerwca 1670 roku „¿alowal ó opowiadal ziemianin Jego Krolewskiey Mošci wojewodztwa polockiego, pan Samuel Lobaczewski, na woyta Stobody ziemian panow Wincentego ó Jerzego Szczytow Zabielskich”, iž podczas najaz- du moskiewskiego, „snadž za hramotą carską”, zawladnqli jedną z jego posia- dlošci, ležącą tuž pod polockim zamkiem dolnym, „Ktory žalujący p. Lobaczewski, objąwszy dobra swoje oyczyste, wieczyste, prawu wieczystemu ziemskiemu przynaležące Jazno, Noszczewicze ó folwark Lobaczewszczyznq, spokoynie ó urzqdownie” na ziemi swej gospodarowai.
Dalėj zapis w księgach magistratu oznajmial: „A teraz juž, po szczęšliwym rekuperowaniu z rąk nieprzyjacielskich moskiewskich fortec ó calego woje- wddztwa polockiego, p. Lobaczewski, przez lat poltora będąc w spokoynym dzieržaniu tego swego placu ogrodu Zapolockiego wzwyz pomienionego, a ¿e w odleglosci mieysca za mil kilkanašcie p. Lobaczewski od Polocką mieszkając, wi adomose i žadney miec nie m ogi, ñî z tym ogrodem dziaio się. A jako teraz ten žatujący, przybywszy do Polocką, w roku teražniejszym 1670 msca Juni 1 dnia wziąl pewną wiadomoic od niektbrych ichmosciow panow przyjaciol swo- ich, že ten woyt Chwat, nie wiedziec, czy z woli, wiadomosci y rozkazania ich- moSciow panow Szczytow, bezprawnie y nienaležnie ten plac ogrodu caly, wy- biwszy onego žahijącego ze spokoynego dzierženia, odjąl y zbožem rožnym przez dwie lecie pasząc, ony nasiewa y wszelakie požytki z tego ogrodu przy- chodzące na swoy wlasny požytek obraca” (Isioriko-juridiczeski/e matieriafy
t, XXV, s. 388), Na drugi dzien, 7 czerwca 1670 r., Samuel Lobaczewski za- skarzyl w magistracie polockim niejakiego Teodora Sadowskicgo i syna jego Jana, za to, že bezprawnie („za hramotą, snadž podobno carską”) žagamąi ma-
57


jątek Orzechowo Zajezierze, stanowiący wlasnošč siostry jego Maryanny Loba- czewskiej Paw)owej Hatovvskiej, z drugiego malženstwa Andrzejowej Drozdo- wiczowej.
Zdarzenia te, ktore sklonity Samuela Lobaczewskiego do szukania sprawie- d!iwošci na drodzc sądowej, byty skutkiem epizodu makrohistorii, plączącej bezlitosnie prywalne losy. Car bowiem podczas krdtkiej okupacji Biatej Rusi przez wojska moskiewskie odbieral ziemie tym rodzinom, ktore wycofaiy się wraz z oddzialami polskimi, i przekazywal je w ręce tych, ktorzy „calowali krzyž", tj. przysięgali na vviemosč carowi. Po wypędzeniu naježdžcy między dawnymi gospodarzami, o ile powracali žywi i zdrowi, a nowymi panarni wyni- kaly na tym tie ostre konflikty, ząjazdy, sprawy sądowe.
Z przytoczonych skarg wynika, že Lobaczewscy pozostawali w tym czasie wiemi Koronie Polskiej, co sprowadzalo na nich liczne nieszcztįšcia i znaczne straty majątkowe. Nieprzypadkowo wylicza w swej skardze pan Samuel, že rocznie Sadowski tylko miodu imbierai „pudow cztery" z barei orzechowskich, „a pud miodu natenezas kupowano na targu po zlotych 6; do tego y z jezior io- wiąc przez te wszystkie lata rožną rybę, miat wielki požytek”. Zažąda) wiqc odpowiedniego odszkodowania {istoriko-juridiezeskije matieriafy..., t. XXV, s. 391-392).
Trzecią skargą, tym razem na Jana Mackiewicza, zarządcę dobr jezuickiego kol egi um polockiego, oraz na rektora tejže uczelni, księdza Mikolaja Šlaskiego, zložyl Samuel tobaczewski 9 czenvca 1670 roku. Z tekstu tego uader wymow- nego dokumentu dowiadujemy šią, iž autor jego „przybywszy z pobiegow z krajow litewskich”, dokąd uciekl przed wojskiem cara moskiewskiego, dowie- dziat sitį, že takže częšė ziem ojea jego, Gabriela Lobaczewskiego, ktory „od siedmiudziesiąt lat y wiącey w spokoyney possessyi swey wieczystey byl”, nie- prawnie zajęta zo stata przez osoby zaskaržone. Przy tym zaznacza pan Samuel, že „nie tylko rodzic jego, ate dziad y pradziad onego od davvnego czasu w ta- kimže spokoynym dzierženiu [folwarku pod potockim zamkiem wyžszym] zo- stawali”.
Nie zwažając na to, zarządca Mackicwiez „miedze zepsowawszy, pooral, z wielą pomoenikami, gromadnie y z czeladzią swą dwomą, y rožnym zbožem ponasiewal”, w innym znovv miejscu „miedzą przeorawszy, grunty zaszedl on p. Lobaczewskiego wlasnego, oyczystego, niwq wielką, nazwaną Snieszkovvsz- czyzną — nie wiedzieč, czy z woli y wiadomošci imšei xiądza Mikotaia Šlaskiego, rektora, tudziež y xiądza Wroblewskiego, prokuratora natenezas kolegialne- go, czy z swego zlego domysfu”. Domagal šią zatem pan Samuel Lobaczewski zwrotu przywlaszczonych ziem, „gruntow y sianozęci’’ (ibidem, s. 391 -393).
W kolejnym dokumencie z tego okresu czytamy: „Wypis z ksiąg mieyskich kodenskich roku 1679, dnia 20 Februari. Przed narni, urządem mieyskim koden- skim woytowskim y bunnistrzowskim, na zwyklym sądownym mieyscu spolnie zebranym stanąwszy, w Bogu wielebny jegomošč oyciec Stephan Lobaczewski, prezbiter nasz swiętomichalowski kodenski, wespol z jeymošcią panią malžonką swoją, panią Maryanną Kowalewską Stephanową Lobaczewską, malžonkowie, z dokladem potomstwa ichmošciovv, mianowicie urodzonym panem Stephanem, Piotrem, Janem y Mikoląjem Lobaczewskimi, synami swemi - z jedney, a z
58


drugiey strony u rodzony jegomošč pan Mikoiay Lobaczewski, rodzony b ra t wyž pomienionego (...).
Teraz tu przed narni zeznali swôy dobrowolny kontrakt, a to w takowy spo- sôb: iž roku y dnia wyž pisanego w Bogu widebny oyciec Lobaczewski, pre- zbiter nasz kodeiiski, wespôl z jeymošcią panią malžonką swoją y z wyž pomie- nionymi pany synami swymi, za sp61ną wszystkich dobrą wolą y radą, przedali jegomošci panų Mikolajowi Lobaczewskiemu z rownego dziaiu trzecią cząšč dziedzicznych dobr swoich, ležących w wojewôdztwie ruskiem, w ziemi chelm- skiey, nazwane Wilice, Zarzecze y Pokrzywnik, to jest gruntą, ogrody, iąki, potereby, budynki, staw, mfyn y ze wszystkiem, cokolwiek jeno w mojey tam oyczyžnie ode dwôch trzeciemu mnie bratu nalezato, tak tež y pani malžonce mojey.
Tedy te wszystkie dobra, nam przedtem naležyte, od mata do wiela, pic so- bie, ani potomkom swoim žadnego prawa y possessyi nie ostawując, tylko jegomošci panų Michalowî Lobaczewskiemu y jeymosé pani malžonce y potomkom ichmosciôw przedališmy za pewną sumą, to jest za zlotych czterysta, ktorą sumą speînia wyîiczong odebraliémy do rąk naszych (...}. Wolno jest jegomošci panų Mikoiajowî Lobaczewskiemu, rodzonemu memu, te ze wszystkim zeznane dobra od nas, jako pewny dar w naležytych aktach roborowac sobie y swym sukcessorom na wieczne czasy do spokoynego uzywania, bez žadnego wstçpu y turbacji ode mnie y od moich âukcessorow. Dziato šią w Kodniu, anno et die, ut supra" {AWAK, t. XXVII, s. 64).
Interesujące szczegoty z dnia powszedniego szlachty kresowej przynosi na- stępny zapis archiwalny z grodzienskich ksiąg grodzkich. „Anno tysiąc siedem- set jedenastego, miesiąca Februari dziesiątego dnia. Ja, jcneral powiatu grodzienskiego, nižey na podpisie tym wyrazony, wtadomo czyniç y zeznawam tym moim relacyinym listem, i i bytem užytym od w Bogu wielebnego irnci oyca Piotrą Lobaczewskiego - protopopy podlaskiego, prezbitera doylidzkiego, do plebanii nazwaney Doylidy, w dobrach zabhjdowskich, w powiecie grodzien- skim ležących, gdzie przybywszy, widziaiem wielebnego oyca Lobaczewskiego zaęiątego w b rodą: pod wargą raz dūžy cięty szablą, od ktôrego zacięcia wszy- stek krwią splynąl, y chustek we krwi zbroczonych cztery oglądalem, ktôry to w Bogu wielebny oyciec mienil, že ad sacra disponenda juž przez te okrwawie- nie žadney nie može mieé conservatii ai do dyspensy zwierzchnoèci, ktôre to zaciçcie miat (...) od jegomošci pana Antoniego Rahozy — towarzysza chorągwi petyhorskiej, na dobrowolney drodze, bez dania žadney y naymnieyszey przy- czyny, przy bytnošci pana Bohdanowicza, namiestnika, pana Boguckiego y pana Jurewicza, towarzystwa teyže wyz rzeczoney cborągwi. Jan Ludziwotiski - jene- rat Jego Krolewskiej Mošci powiatu grodzienskiego. Anno 1711, dnia 10 Februari” (AWAK, t. VII, s. 470).
Piotr Lobaczewski w tymže dniu, 10 lutego 1711 roku, zaniôsl skargę przed magistrat miasta Grodna, ktôra zostata przez pisarza grodzienskiego zreferowana w nastąpujący sposôb: „Iž obzalowany jegomošč [Antoni Rahoza], przepo- mniawszy bojažni Božey, srogošei prawa pospolitego W. X. Litewskiego, takož y artykulôw woyskowych, nie wiedziec z jakich miar zawziąwszy przeciwko žahijącemu jegomošci [Piotrowi Lobaczewskiemu] zly y zawziçty rankor,
59


w roku teražnieyszym 1711, miesiąca Februari trzeciego dnia, gdy žalųjący przewielebny oyciec na dniu wyž mienionytn byl zaproszonym dla cbrzestu odprawicnia dziecięciu do chorągwi stojącey w dobrach zabhidowskich, we wlošci niewodnieckiey, do wsi Doylid, do przystawstwa imci pana Jozefą Lo- sowskiego, w povvjecie grodziehskim będących.
A gdy žalųjący, w Bogu przewielebny oyciec, po ochrzczeniu dziecięcia za- bawiwszy się trochę u ichmošciow towareystwa, bez dania žadney y naymniey- szey nikom u przyczyny, nazad do domu powracat, z ktorym imč pan Bohdano- wicz, namiestnik teyže chorągwi, imč pan Bogucki, imč pan Jurewicz, imč pan Wysogierd y imč pan Jan Korycki jechali, jegomošč, nie vvidząc z jakiego rankom, z dobytą uganiając się szablą za ichmošciami, a dopędziwszy m praesentia wyž rzeczonych ichmošciow, nie mowiąc slowa žadnego, nielitošciwie y nie- milosiemie na glowę szablą žatującemu, w Bogu przewielebnemu, ciąl, ktory že trochę się na wozie dobrowolną dragą jadąc. umknąl, y glowę na bok schronil, tedy ten impel cięcia, ñî mial przyjšč na glowę, w twarz przez wargę y brodę z prawey strony dostal się.
A tak juž widząc oyca žalującego krwią zbroczonego, gdy jeszcze dmgim impetem siec y nękač myšlil, ichmošci tam przytomni będąc, aby tey zawzięto- šci poprzestal, hamowali”. Zawzię£ošč Rahozy musiala byč wielka, skoro wido- kroč jeszcze porywal się na księdza Lobaczewskiego, kazat go aresztowač i groži! mu zabiciem. Wszystko to dzialo się juž w czasie rozpręženia Polski (AWAK, t. VII, s. 471-472). Nie dziwncgo že niejeden polski szlachcic kresovvy nabieral wsttętu do rodak6w i uchodzil przed nimi za granicę, do Niemiec, Rosji, gdzie indziej.
Lobaczewscy znani byli od dawna nie tylko na Kresach Wschodnich, ale i na ziemiach Mabpolski. 24 listopada 1734 roku do sądu grodzkiego w Chet- mie wpiynęla Skarga szlachcica Sosnowskiego na jego sąsiada Bazylego Loba- czewskiego. Caty ten dokument spisany zostal w języku lacinskim, z wyjątkiem parų polskich zdau w oryginale, ktčre Lobaczewski mial wypowiedzieč, nakla- niając jednego z chlopow do bicia swego pana, Sosnowskiego wtašnie: „Bijže teraz pana swego y rozkazuy mu na pariszczyznę, tak jak on tobie tež rozkazy- wab” oraz „zabij takiego a takiego syna, ja go zaplacę, južem dai za jednego siedmnašcie tysięcy, a to fraszka u mnie, y tego zaplacę” (AWAK, t. XXVII, s, 66), Widocznie wrogošč sąsiedzka byla i w tym przypadku glęboko zakorze- niona...
W 1718 roku w aktach magistratu brzeskiego odnotowano następującą da- rowiznę: „Piotr Wladyslaw Oziemblowski, woyski wojewodztwa brzeskiego, Ester Joanna z Tulowskich Oziemblowska, woyska vvojewodztwa brzeskiego, wiadomo czyniemy tym naszym skriptem ninieyszym y na potem będącego wieku ludziom, iž chcąc mieč w opatrznosci chwalę Boską, fundujemy cerkiew w majętnosci naszey wieczystey, nazwaney Tryszyn Szlachecki, pod tytūlėm protekcyi Nayšwietszey Ðàïïó y swiętych apostolow Piotrą y Pawla, a chcąc y postrzegając tego, aby chwala Boska zawsze odprawowana byla, z szczerey ku Bogu žarliwošci, jako pan y kolator upatrzywszy na to czlowieka zgodnego, pana Mikolaja tobaczewsk;ego, dobrze sobie zaleconego”. Dla tej cerkwi unic- kiej przeznaczal Oziemblowski niemalo gnmtow, z ktorych „žadnych nie powį-
60


men będzie wtelebny ociec Mikolay Lobaczewskì powinnoáci, ani sukcessoro- wie jego do skarbu Rzeczypospolitey ani do dwom mego piade, oprócz chwale Boskìey zadosc czynic” {AWAK, t. Ili, s. 135-136).
Jakub Lobaczewskì, kapfan unieki w miejscowosci Maszów na Chelmsz- czyžnie, zostal w lutym 1725 r. pobíty przez niejakiego Antoniego Budzynskie- go, o czym in formų j e zapis w chelmskich księgach grodzkich z 2 marca 1725 r, {AWAK, t. XXVII, s, 188). Przywilej królewski z XVIII wìeku dotyczy kolejnego przedstawiciela tego sfynnego w okresie I Rzeczypospolilej rodu: „August III, z Boiey laski król polski etc. Oznaymujemy tym listem, konsensem naszym, wszem wobec y kazdemu z osobna, komu o tem wiedzieé nal ežy, ižešmy po- zwolíb y dopukili (...) urodzonemu Janowi Pluszczewskiemu, aby mògi prawa swego dozywotnìego na wlok trzy we wsi Lachowce nazwaney, w ekonomii brzeskiey, w kluczu rudzkim ležące, sobie služącego, zrzec się, ustąpic y wle- wek prawny in personas urodzonych Antoniego y Elžbiety z Kurowskich Loba- czewskich, malzonków, uczynió.
Który to wlewek alias cessya, skoro prawnie uczyniona y przed aktami któ- remikolwiek authentycznemi zeznana będzie, myjąza wažnąmieč deklarujemy, jako tę, która za konsensem naszym stanie siq. Wolni y mocni będą pomienieni urodzeni Lobaczewscy, maféonkowie, przerzeezone wlok trzy, z polamì, rolami, gruntami, sianozqciami, tąkami, borami, lašami, gajami, jeziorami, rzekami, rzeczkami, budynkami, poddanemi y ich powinnosciami, czynszami, daninaini, oraz ze wszystkiemi z tycb wlok intratami, dochodami, prowentami, cum omnibus attinendis et pertinendis» nic nie excypuiąc ani wylączając, w swoją objąw- szy possesyq, trzymac, dzieržeč, uzywac, az do ostatniego žydą swego kresu in solidum oboje, lub która z nich osoba w žydu superstes zostanie.
Z których to wlok czynsz pienięžny po tynfów 4 z wloki do skarbu naszego coroeznie wypíacac; hybernq zas y inne podatki, wedhtg dyspartymentu zwierzcbnosci ekonomiezney wnosió powinni bqdą. Obiecujemy tež po nas y po najjaštiieyszych nastqpeach naszych, iž wspomnionych Antoniego y Elžbiety z Kurowskich Lobaczewskich, malzonków, od spokoyney possesyi y tenuty dozywotniey tycliže wlok trzech nie oddalemy, y nikomu do oddalenia mocy nie damy, prawa nasze królewskie, Rzeczypospolitey y Košciola jwiqtego rzymsko- katolickiego w cale y nienaruszenie zacliowując. Na co, dia lepszey wiary, wagi, przywiley ten rqką naszą podpisawszy, pieczęč naszą przycisnąc rozkazališmy. Dan w Schowie, dnia XXIV miesiąca maja, roku Paúskiego MDCCLV, pano- wania naszego XXII roku. Augustus rex” [AWAK, t. V, s. 382-383).
Lobaczewscy o przydomku Wnuczek jeszcze w XIX wieku zamieszkiwali w Malopolsce, uzywali oni herbu Jastrzqbiec (S. Korwiu-Kruczkowski, Poczel Polaków wyniesionych do godnosci szlacheckiej przez monarcfww austriackich w czasie od roku 1773 do 1918, Lwow 1935, s. 39). Od XVII stulecia zakorze- nilt siq polscy Lobaczewscy takžc na ziemiach Cesarstwa Rosyjskiego. Juž w 1627 roku w moskiewskich dziedzinach mieszkal Jitewski czlowiek”, tj. prze- siedleniec z Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego, Teodor Lobaczewskì {Russko- bielorusskije swiazi. Sbornik dokumentow, Minsk 1963, s. 93). Z tego rodu po- chodzii wybitny matematyk rosyjski Mikolaj Lobaczewskì, który 29 kwietnia 1838 r. otrzymal dyplom nadający mu rosyjskie dziedziczne szlachectwo (por.
61


Bobrinskij, cz. 2, s. 632). Z tej rodziny wywodzila się röwniez Stefania Loba- czewska (ur. 31 lipca 1894 we Lwowie), wybitny polski teoretyk i historyk mu- zyki, profesor i rektor Wyzszej Szkoly Muzycznej w Krakowie, ktora następnie kierowaia Instytutem Muzyki na Uniwersytecie Jagidlonskim.
LODZIATA herbu Wadwicz. Dziedziczyli majątki w powiecie oszmian- skim {CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
LOGINOWICZ vel LOHYNOWICZ (Loginomius) herbu Pelikan i Kru- szowski. Byli posiadaczami Hcznych zasciankow na ziemi minskiej, witebskiej, borysowskiej, wilenskiej i oszmiaiiskiej. Spokrewnili się m.in. z Czasznickimi, Wankowiczami, Rydzewskimi (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1736; f. 391, z. 6, nr 8, 110, 707, 1623, 2754; f. 391, z. 8, nr 86, 101).
Wywöd familii urodzonych Lohynowiczöw herbu Pelikan z 17 XII 1819 r. stwierdzal: „Familia ta jest starožytną i od niepamiętnych czasow prerogaty- wami szlacheckiemi zaszczyconą, za zaslugi rycerskie, podjęte trudy, ofiary dla Ojczyzny czynione, lennymi przywilejami i nadaniami panujących mo- narchöw obdarzona". Za protoplast? wziqty Krzysztof Lohyttowicz, „mąž w dzielach rycerskich wslawiony”, uzyskal w 1661 roku od kröla Jana Kazi- mierza potwierdzenie nadania döbr Wo-tkowicze w wojewödztwie Smolensk im nad rzeką Bieiuszynką, ktore otrzymal jego ojciec od Wladyslawa IV. Pröcz tego Krzysztof Loginowicz posiadal majątek Czechy. Jego synowie Jan i Gabryel dali początek dworn liniom rūdų, osiadlego SZCZegÖlnie Ucznie w powiecie oszmianskiim.
W 1819 roku heroldia wilenska uznala Kazimierza, Franciszka, Ferdynanda, Mich ala, Stanisiawa, Jana i wielu dalszych Lohynowiczow „rodowitą i starožytną szlachtą polską”, wpisując ich imiona do pierwszej częsci ksiąg szlachty gu- bemi wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 188-191).
LOJBA (Laibas) herbu Wadwicz. Ich siedziby rodowe znajdowaty się w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1,723,2821).
LOJBA-MONTYGIERD (Loibas-Montigerdas) herbu Wadwicz. Dziedziczyli majątki w powiatach wilenskim, wilkomierskim i innych (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
LOJEWSKJ (Lojevskis). Polska encyklopedia szlachecka (t. VIII, s. 67) infonnuje o Lojewskich herbu Belina, Brochwicz, Jasienczyk, Jezierza, Junosza, Radwan, Samson, zamieszkatych na ziemi warszawskiej, w Galicji, na Podolu itd. Nazwisko wzięli od dobr Loję i Lojewo w ziemi wiskiej. Stanowili jeden rod z Kowalewskimi herbu Junosza (por. J. Kapica Milewskt, Herbarz, s. 228, 249; Spis szlachty Krölestwa Polskiego, s. 139),
K. Niesiecki (Herbarz polski, t. VI, s. 263) podawai: „Lojewski. W sando- mierskiem wojewödztwie i w ziemi wiskiej, w tej Jędrzej Lojewski podpisal elekcyą Jana Kazimierza. Jan na Lojowcach Lojewski, ktorego z Maryanny Oborskiej synowie: Stanislaw, franciszkanin, Samuel i Pawet, bezpotomni. Zo-
62


fia, Piotrą Kobielskiego malžonka. Lojewskiego, wojta ceremskiego, chwali [go] Paprocki w Panoszy z męstwa na Podoiu 1575 r.”
Andrzej Lojewski od ziemi wiskiej w 1648 r, podpisal akt elekcji krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 109). Jozef i Leonard od ziemi wiskiej, Benedykt to- jevvski od ciechanowskiej ~ podpisali w 1697 roku elekcję krola Augusta II (ibidem, t. V, s. 445). W. Nekanda Trepka pisal w L'tber chamorum o kilku Lojew- skich „synach chlopskich” z WieIkopolski oraz z ziemi sandomierskiej,'
Wywod familii urodzonych Lojewskich herbu RadwO jakowej niezaprzeczonej prawdzie dostateeznie upewnily następne pisma dowody, a najprzčd roku 1748 Nowembra 25 dnia pozew autentyczny od uro- dzonego Antoniego rwaszkiewicza urodzonemu Michatowi Lojewskiemu w dobrach jego Wierzbieliszkach podany; po wtore, metryki chrzestne: 1744 marca 15 - Antoniego, w księgach košeiola parafialnego widzienskiego; 1745 Februaryi 10 - Andrzeja; i 1793 Juni 16 - Antoniego, w księgach košeiola parafialnego szeszolskiego zapisane; nie mniej, že Antoni Michalowicz Lojewski mial dožywotną possessyę w zašcianku Pojodziach, to dowiodlo prawo roku 1780 Juni I dnia wydane. Oraz že z Antoniego radžą się Michal, Jozef i Win- centy, o tem następne pisma dowody dostateeznie upewndy: a najprzod roku 1768 Oktobra 9 - metryka Michala w księgach košeiola kiemowskiego; 1783 Apryla 6 Wincentego - w księgach košeiola mejszagolskiego zapisane (.,.).
Na fundamencie przeto takowych zaprodukowanych dowodow, rodowitošč szlachecką familii urodzonych Lojewskich probųjących, my, marszalek gubern- ski i deputaci powiatowi, stosownie do przepisow (...), familią urodzonych, a mianowicie wywodzących się, jako to: Michala z synami Adamem, Floryanem i Symonem, oraz Jozefą Wincentego z synem Justynem, Antonowicz6w, nie mniej Antoniego Andrzejewicza Lojewskich - za rodowitą i starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych (...) do księgi szlachty guberni litewsko- tvilenskiej klasy pierwszej zapisujemy. Dzialo się na sessyi Depufacji Generalnej Wywodowej Szlacheckiej Guberni Litewsko-Wilenskiej w Wilnie” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 265-266).
63


LOJKO (Loikas) herbu Wąž. Na Litwie uzywali takže godia Košciesza iLuk - zamieszkali w powiecie lidzkim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 349, 1538), O rodzie tym pisal K, Niesiecki {Herbarz polski, t, VI, s. 277): „Lojko herbu Wąž stojący do gėry w koronie. Z Polski do K.sięstwa Litewskiego pizeniešli się. Przydomek mają Rędzięjewscy albo Rydzewscy (...). Karol Lojko, lowczy orszahski, w Wielkiej Polszcze osiadl, syn6w jego kilku”.
LOJOWSKI (Lajauskas). Stanowili zapewne jeden rod z Lojewskimi. Uzywali godel Belina i Radwan odm. Częšč Lojowskich zniemczyla się i juž w XVI wieku pisala się „von Logau”. Przedstawiciele tej rodziny zajmowati wysokie stanowiska przy dworze cesarzy Austrii. Na Wilehszczyzme zamiesz- kiwali przede wszystkira w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z, 6, nr 707).
LOJTWA (Loivas) herbu Wąž. Osiedleni byli w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 3,280 i in.).
LOKUCIJEWSKI (Lokutevskis). Polska encyklopedia szlachecka (t. VIII, s. 68) niešcišle informuje o domniemanych Lokucijewskich vel Lokuciewskich herbu Boncza: „Lokucijewscy herbu Boncza, 1700, Lokucie powiat horecki, Litwa”. Dokladniejsze dane przytacza Adam Boniecki {Herbarz polski, I. XV, s. 369): „Lokucijewscy herbu Žnin, w oszmianskim. Prawdopodobnie mieli swoj wtasny znak herbowy z ksztaltu podobny do wielkiej litery «S» i przy legityma- cji nazwali go Žninem, ktöry mial tę literą przedstawiac.
Nikodem Lokuciewski podpisat elekcję Michata Wisniowieckiego. Syn jego Adam sprzedal w 1665 r. Polany w powiecie oszmianskim. Felicjan Michat, skarbnik inflancki, jako chorąžy; Stanislaw i Szymon stawili się na pospoiite ru- szenie 1698 r. Aleksander z ziemi halickiej, elektor Augusta II. Andrzej otrzymal w 1748 r. konsens na cesję Miudziun w powiecie oszmianskitn”. Adam Lokuci- jewski, starosta nierowski, sędzia glöwny kapturowy powiatu oszmianskiego, pod- pisal w 1764 roku akt warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t, VII, s. 60).
Wartosciowe szczegoty do dziejöw rodu zawiera Wywöd familii urodzonych Lokucijewkic.h herbu Žnin z 6 kwietnia 1814 roku, w ktörym m.in. podawano, že protoplasta kresowej galęzi tej rodziny, Jan Grzegorzewicz Lokucijewski, „wziąl początek žycia swojego w wojewödztwie sieradzkim, gdzie dotychezas ta familia ma swoje znaczne osiadlosci ziemskie. Jan, shižąc wojskowo, dostal się roku 1539 do Wielkiego Xięstwa Litewskiego, gdzie, wszedlszy w szluby matženskie z Milo- szewicz6wną, nabyl dziedzictwem majętnošc Pieszkuniszki w powiecie lidzkim ležącą, i tam splodzil syna Stanislawa (...),
Stanislaw wiqc lanowicz, stawszy się po ojcu naturalnym dziedzicem, po- mienione dobra wyprzedal, sam zaš przeniöst się w powiat oszmiahski, rözne w onym ponabywal dobra, gdzie z dwoch žon, to jest: z pierwszej Heleny Ra- dziwilowiczöwny splodzil synow Nikodemą i Cypriana; zas z drugiej - Mikolaja (...). Nikodem Stanislawowicz zostawil po sobie synöw pięciu: Adama, Stanislawa, Nikodemą, Krzysztofa i Mikolaja” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 77-81; f. 391, z. 8, nr 86, 92,101,131,283,284, 308,321,543,2558).
Jak wynika z zapisöw archiwalnych, Lokucijewscy brali žony m.in. z Butleröw, Denisewiczöw, Kontowtöw, Chomihsktch, Žotędzi6w, Tracewskich, Bielskich,
64


Suchockich, Taszlinskich, Lagtowskich, Maszkowskich, Lukaszewiczow, Pobie- dziriskich, Andruszkiewiczow, Kowzanow, Szumiewiczow, Krolikowskich i gąsto zaludniii caly powiat oszmianski, jak tež w znacznym stopniu swiqcianski i wilen- ski, posiadając tu iiczne dobra, jak np. Kisie, ChroIowszczyzną, Deynow, Kuszla- ny, Bryndziszki, Kleje, Male, Adamowszczyzną, KiSary, Kurmilany i inne. Mieszkali tež w Oszmianie, Swiqcianach, Murowanej Oszmiance i Wilnie.
W 1814 roku heroldia wilenska uznala Adama, Rajmunda, Antoniego, Jozefą, Ignacego, Alojzego, Tadeusza i kilkunaslu innych Lokucijewskich za „rodo- wįtą i starožytną szlachtą polską”, wpisując ich imiona do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej. Ta sama heroldia potwierdzila szlachecką rodowitoic Lokucijewskich takže w latach 1804, 1851, chociaž w drngiej polo- wie XIX wieku mieli oni kiopoty z zatwierdzeniem szlachectwa przez petersbur- ski Senat Rządzący, poniewaz wladze rosyjskie dąžyly do likwidacji šrednio zamožnej szlachty polskiej jako elementu najbardziej patrįotycznego i niebez- piecznego dla imperializmu carskiego (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1710, 1736; f. 391, z. 7, nr 2855, 47, 64, 65, 66, 67, 68, 4096; f, 391, z. 9, nr 604).
LOMANOWICZ (LamanaviČius) herbu Ošia Glowa. Od XVI11 w. noto- wani w žrodlach archiwainych jako szlachta zamieszkata w powiecie mozyrskim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 223). Posiadali dobra Kustownica pod Min- skiem.
LOMANOWSKI (Lamanauskas). Pochodzili z Lubelszczyzny. W XVII i XVIII wieku licznie zamieszkiwali w powiecie potockim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 265). Zapewne z tej rodziny wywodzil šią Michal Lomonosow, wielki rosyj- ski uczony-encyklopedysta, poetą i filozof. Rodzina Lomonosow6w pieięgno- wala zresztą legendą o swym szlachecko-polskim pochodzeniu. Ich nazwisko pierwotnie musialo byč mne, poniewaz gdy w 1895 roku okręgowy sąd w Pe- tersburgu zwrocil się do Wilenskiej Wywodowej Deputacji Szlacheckiej o do- starczenie danych, dotyczących szlacheckiego pochodzenia Gieorgjja Dmitrije- wicza Lomonosowa, ktoiy mial jakieš kiopoty natury prawnej i podawal, iž w Wilnie są przechowywane informacje potwierdząjące jego przynaležnošc do stanu szlacheckiego. Heroldia wilenska odpisala jednak, že dokumentow takich nie odnaleziono (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 1467).
LOMNICKI (Lomnickis) herbu Nalęcz. W. Wittyg wspominai rowniez o Lomnickich herbu Nieczuja odm. W XVIII w. przedstawiciele tego rodu zamieszkiwali w powiecie kamienieckim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 223).
LOPACINSKI (Lopatinskis) herbu Lubicz. Osiedleni byli na Wilensz- czyžnie.
LOPATO (Lopatas) herbu Mogila i Lopott. Siedziby rodowe mieli w po- wiatach wolkowyskim, oszmianskim, wilenskim i trockim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
65


LOPOT (Lopotas) herbu Korczak odra. W ¿rodiach archiwalnych notowa- ni byli od XV wieku.
LOSKE vėl LOSSKI (Loskis) herbu Brodzic i Rogala. Znakomita rodzina pochodząca z Polski srodkowej, znana tež na Litwie, wielce zashižona w Rosji. Wspomina o nich większošč polskich dziel genealogiczno-heraldycznych. O Loskich herbu Rogala wzmiankuje Boleslaw Starzynski w rękopišmiennym herbarzu, znajdującyrn się w archiwalnych zbiorach Biblioteki Jagiellohskiej w Krakowie.
Tomasz Šwięcki (Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osob dawnej Polski, 1.1, s. 153-154) podawal: „Loski Adryan, herbu Rogala, w Mazowieckiem, rotmistiz i mąž slawny - Franciszek, podkomorzy warszawski, posel na sejm 1724 roku, wydal Džwięk na džwięk wiary oraz Mowy sejmowe i sejmikowe.
Ks. Kasper Niesiecki (Korona Polska, t. III, s. 154) napisal: „Loski herbu Rogala w mazowieckim w-wie. Z tych Paprocki wspomina Adryana Loskiego, rotmistrza y męža slawnego; do tychže pociąga Stanislawa, wojewodę mazo- wieckiego w roku 1574 (...), Loscy piszą się z Woli Chynowskiey y jedneyže z Chynowskimi dzielnicy, z ktorych Jan, kasztelan wiski, podpisal dekret prze- ciwko heretykom 1528 (...). Aleksander, kustosz katedralny y officyal general- ny kieki, proboszcz rzeplinski 1690”.
Adam Boniecki (Herbarz polski, t. XVI, s. 5-14) wspomina! o trzech rėž- nych rodach szlacheckich, užywających odmiennych herbow: „Loscy herbu Brodzic z Losi w powiecie warszawskim. Piotr Loski z bračmi dziedziczyt 1578 r, na Losiach w powiecie warszawskim, na Chrošcielach i Kątach w pow. kamieh- czykowskim”. Dom ten spokrewniony byt m.in. z Bromirskimi, Suchodolskimi, Komorowskimi, Rudzkimi, Plochockimi, Czaczkowskimi, Jakubowskimi, Li- sowskimi. Przedstawiciele tego rodu byli pizez wieki znani i wplywowi w War- szawie i na Mazowszu.
„Loscy herbu Rogala z Losią w ziemi czerskiej. Piotr Pilik ze Skul, podkomorzy 2akroczymski 1390 r., wojewoda mazowiecki, czyli czerski 1406-1435, darowal 1432 synowcom swoim Janowi i Abrahamowi dobra Škuly, Siubice, Rudę, Dobryszewo, Chynowo, Wolę w ziemi czerskiej (...). Byli to zapewne synowie Jana z Losią, chorąžego czerskiego 1409-1416”. Ci Loscy byli rowniez mocno rozgalęzieni (m.in. na ziemi sandomierskiej).
Jak wynika z zapjsow archiwalnch, Loscy brali žony z takich domow, jak: Ciolkowie, Skaszewscy, Zatiwscy, Gorscy, Czajkowscy, Lesiewscy, Boguslaw- scy, Jastrzębscy, Barkowscy, Skolimowscy, Wolscy, Izbinscy, Ossuchowscy. Ojednej z najznamienitszych galęzi rodu Loskich A, Boniecki pisai: „Loscy ksiąžęta na Losku w oszmianskim powiecie. Tytulu tego uzywala Anna księz- niczka Worotynska, wdowa po nieznanym bližej księciu Januszu, fundatorka košriota w Losku 1480 r., zmarta bezdzietnie przed 1492 r.”
O Loskich herbu Brodzic informowal Spis szlachty Krolestwa Polskiego (Warszawa 1851, s. 139). Dose często wzmianowani byli oni w dawnych prze- kazach archiwalnych. Szczepan Loski, wojski rzeezyeki, w 1578 r. mianowany zostal przez krola Stefana Batorego poborcą specjalnego podatku na cele wojny z Moskwą (VL, t. II, s. 197). Gdy w maju 1612 roku w okolicy wsi Žošle w po-
66


wiecic trockim zjawili się žolnierze porucznika Jana Loskiego (z regimentu pana Wielamowskiego), czlonkowie sądu komomego rozbiegli się z posiedzenia ,,po- strzcgąjąc ubostwa swego”, taka poprzedzata ich stawa (AWAK, t. XXX, s, 423).
Wojciech, Jan, Krzysztof, Kazimierz, od ziemi czerskiej, Franciszek i Andrzej, podczaszowie ziemi zakroczymskiej, Loscy, od ziemi warszawskiej - podpisali w 1697 raku sufragię krola Augusta Ã1 (VL, t. V, s. 443-444). Franciszek Alojzy Loski, podczaszy, posel i deputat ad pacta conventa ziemi zakroczymskiej, sądzia i podstarosci grodzki warszawski, w 1699 r. podpisal konsty- tucją sejmu warszawskiego (VL, t. VI, s. 25). W 1703 roku zostal on czlonkiem Rady Krolewskiej, aw 1710 r., jako chorąžy, sądzia i podstarosci grodzki war- szawski, podpisal konstytucję sejmu w Warszawie (ibidem, s. 53, 100).
Jozef Loski, „skarbnik ziemi warszawskiej y sędzia teyže ziemi sądow kap- turowych”, podpisal 23 czerwca 1764 roku w Warszawie uchwalę konfederacji generalnej koronnej (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewddzka w Rzeszowie — Dziaf rękopisow; Rk-3, k. 174), Onufry Loski w 1794 r. by! czlonkiem cen- tralnych wtadz narodowych (ðîã. Akty powstania Košciuszki, 1.11, cz. 2, s. 105).
LOSOWICZ (Losovičius) herbu Syrokomla i Rozmiar, Zamieszkiwali za- rowno w Wielkim Księstwie Litewskim, jak i w Koronie Polskiej.
LOSOWSK1 (Losovskis) herbu Grzymaia, Jez, Prus III, Szeliga. Znani z rycerskich zastug na Bialej Rusi i Litwie, Jan Losowski byt koniuszym woje- wodztwa polockiego w 1668 roku; Michal Losowski - lowczym slonimskim w roku 1678, Cyprian Losowski, „ziemianin jego Jego Krolewskiej Mosci wo- jewodztwa polockiego”, w 1712 roku zapisal polockim ojcoin bazylianom dobra Stąjki i Ladosntį, ktore ongis jego przodkowie otrzymali w nadaniu od krola Michata Korybuta Wisniowieckiego za zastugi rycerskie.
Losowscy lieznie osiedleni byli tež w powiatach shickim, siebieskim i polockim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 13, 667, 546). W wojtostwie nowosielskim w wojewodztwie witebskim w latach 1714-1722 mieszkal m.in. - wedlug ksiąg ziemskich - Amdan Losowski, bojar krolewski (Is ta riko-j uridiczeskije matie- riafy..., t. XXVII, s. 260-261). Lista zamieszkaiych w guberni witebskiej urzęd- nikow wyznania rzymskokatolickiego, zwolnionych ze siuiby po 1863 r. infor- muje, ze w powiecie newelskim byt to m.in. „byly sędzia newclskiego sądu po- wiatowego Michal Lossowski. Ma majątek i dom” (CPAHL, f. 378, o. 1866, nr 181).
LOS (Losis, Briedis). Rod lieznie osiedlony na ziemiach Korony Polskiej, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rusi i Inflant, W roznych odgalęzie- niach uzywali herbow: Dąbrowa, Luk t Zagloba. Powszechnie znani byli od wieku XVI.
Wywod familii urodzonych Losiow, zatwierdzony w hetoldii wilenskiej 17 sietpnia 1820 roku, stwierdzal: „Przed narni, Michalem Romerem, radeą stanu litewsko-wilenskim, Orderu Šwiętej Anny drugiej klasy kawalerem, prezydują- cym, oraz deputatamj z guberni litewsko-wilenskiej, do przyjmowania i roztrzą- sania wywod6w szlacheckich obranemi, zložony zostal wywod rodowitosci sta-
67


rožytnej szlacheckiej familii urodzonych Losiow herbu (...), z ktorego okazalo się, že familia urodzonych Losiow, od dawnych czasow zaszczycona prerogaty- wami szlacheckiemi, posiadala dziedziczne dobra ziemne.
Spomiędzy ktorej to familii poehodzący, a w niniejszym wywodzie za przodka wzięty, Jerzy Los, ktory dziedziczyl majętnošč Chodziewicze zwaną, w wojewodztwie minskim sytuowaną, jak pošwiadczyl pozew w sprawie Aleksandra Chlopickiego z Jerzyni Losiem, dziedzicem majętnošci Chodzie- wicze zwanej, w wojewodztwie minskim sytuowanej, i sukcesorem po zeszlej Justynie Skorupiance, horodniczance minskiej, z pienvszego malženstvva Mikolajowej Wrzeszczowej, z powtomego Albrychtowej Bekowej, a z trze- ciego Jerzyny Losiowej, w dacie 1676 Januarii 4 dnia pisany i w ziemstwie minskim zeznany.
Tenžc Jerzy Los z žony Justyny Skorupianki wydal šwiatu syna Stanislawa, a ten po sobie dwoch synow zostawii: Wladystawa i Macieja S tau i slawow i czo w Losiow (...).
Z przerzeczonych dopiero synow Stanį slawa Wiadyslaw Los, mieszkając za prawami arendownymi i zastawnymi, po wyzuciu się z dobr ojczystych, zawsze i ciągle užywal woInošci i swobod szlachetnych, byt ojcem Krzysztofa Losią, a ten po sobie zostawii czterech syn6w, niniejszy wywod skladających: Kazi- mierza z synami Michaleirt i Tomaszem; Jerzego; Jozefą z synami Andrzejem i Maciejem, oraz Tomasza z synem Symonem, o tym šwiadectwo w miejscu zaginionych metryk chrzestnych (...) z košciola michaliskiego (...) udowodnilo. Drugi syn Stanislawa, a brat rodzony Wladysiawa, Maciej Stanisiawowicz Los, spiodzit syna Krzysztofa, a ten po sobie dwoch zostawil švviatu synow, Jaknba i MichaJa, niniejszy wywod skladąjących”. Częšč tego licznego rodzehstwa (sta- nowiącego zaledwie jedną z wielu gaięzi rodu) mieszkala w powiecie zawilej- skim, częšč w oszmianskim, inni przeniesli się dalėj na polnoc, na Žmudž, do Inflant i na polskie Pomorze,
Werdykt heroldii wilenskiej w 1820 roku byl następujący: „Na fundamencie przeto takowych zaprodukowanych dowodow, rodowitošč starožytną szlachecką imienia urodzonych Losiow probujących, My, marszalek gubernski i deputaci powiatowi, stosownie do przepisow (..,), familię urodzonych Losiow, mianowi- cie wywodzących się: Kazimierza z synami Andrzejem i Maciejem; Tomasza z synem Symonem; tudziež Jakuba i Michala, synow Krzysztofa Maciejovvicza, Losi6w za rodowitą i starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych do ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej klasy pierwszej zapisujemy. Dziato się na sessyi Deputacji Jeneralnej Wywodowej Szlacheckiej Gubemi L i tewsko- W i 1 ensk iej w Wilnie” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 267-268). W tymže 1820 roku heroldia wilenska pahvierdzila rodowitošč trzech innych odgaJęzien rodu Losi6w, zamieszkaJych w powiatach oszmianskim i šwięcian- skim na VVilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1744). Warto dodač, že dwie galęzie Losiow herbu Dąbrowa otrzymaly w 1789 roku tytul hrabiow austriac- kich. Znani byli takže Losiowie na Bialej Rusi, w Inflantach, Žmudzi. W Pru- sach pisali się „von Losch” (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 72).
Jak wynika jednak z dociekan genealogicznych niestrudzonego Nekandy Trepki, byla i nieszlachta tego nazwiska. W Liber chamorum (s. 247) zanotowal
68


on; „Los, pacholczysko, skądsi zerwalo. Przywędrowal do Krakowa i pojąi byt na Kleparzu (...) dziewkę”. Jest to zapewne pospolite pomowienie.
LOTOCZEK (Lotočekas) herbu Topdr. Od XVII w. posiadali dobra Wisz- niowszczyzna w powiecie lidzkim, pozniej tez Gruszteliszki w kluczu widzkira. 31 sierpnia 1820 r. uznani zostali za rodowitą i starozytną szlachtį przez herol- dię wilenską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 309-312).
LOWCZYNOWSK1 (Lovčinovskis) herbu Gryf. Mieszkaii w Lowczy w powiecie kowienskim {CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 110-111).
LQWEJKO (Loveika) herbu Kotwica. Ich rodowe majątki znajdowaly šią przede wszystkim w powiecie braslawskim, gdzie od wieku XVI wspominani byli w zrodlach pisanych (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2415, s. 36-37). Stefan Lo- wejko pelnil funkcję poborcy mozyrskiego w 1590 roku. Jan Loweyko w roku 1593 byl marszalkiem powiatu mozyrskiego, sędzią grodzkim wilehskim, se- kretarzem Jego Krolewskiej MoSci. W tymze roku nabyl kamienicę i plac w Wilnie (AWAK, t. XX, s. 97).
LOWIECKJ (Loveckas) herbu Nalącz. Dziedziczyli posiadlošci we Wschodniej Malopolsce. W. Wittyg wspominal takže o Lowieckich herbu Ostoja w Lowcach na ziemi przcmyskiej.
LOWIEJKO (Laveikis) herbu Korczak. Kasper Niesiecki w tomie szostym Herbaria poiskiego (s. 276) pi sal o nich: „Inni ich zowią Lowikami w mozyr- skim powiecie. Michal Lowiejko 1569, Wawrzyniec Lowika, stoluik mozyrski, syn jego Jan, chorąžy mozyrski. Stefan Lowiejko, wojski mozyrski 1589”. Lo- wiejkowie stanowili zapewne jeden rod z Lowejkami herbu Kotwica.
LOW1ENIECKT (Loveneckis) herbu Topor. Stynqii ongiš z walecznosci i męstwa, Osiedleni byli w powiatach nowogrodzkim i wotkowyskim. Pocho- dzili z Wielkopolski, ale byli tež znani w Malopolsce, Na Kresach mieli siedziby takze w powiatach lidzkim i wilehskim (CPAHL, f. 391, z. 3, nr 111; f. 391, z. 6, nr 1622; f. 391, z. 7, nr 2820).
Krzysztof Lowieniecki, szlachcic z ziemi poznahskiej, figuruje w zapisach do ksiąg grodzkich tegož miasta z 4 stycznia 1627 r. (Akla sejmikowe woj. po- znamkiego i kaliskiego, cz. 1, s. 222). Aleksander z Lownicy Lowieniecki, cze- šnik i podstarošci mozyrski, w 1648 roku podpisal w imieniu szlachty woje- wodztwa mihskiego akt elekcji krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 115). Antoni Lowieniecki podpisal w 1764 roku uchwalą warszawskiej konfederacji general- nej (VL, t. VII, s. 67).
LOWMIANSKI (Laumenskas) herbu Bogorya i Slepowron. Rodowe majątki mieli w powiatach trockim, grodziehskim, wilkomierskim, oszmiahskim i innych. Spis szlachty powiatu wilkomierskiego z roku 1795 zawiera m.in. wy- wod genealogiczny Ignacego syna Floryana z Maciejewicza Lowmiahskiego,
69


herbu Bogorya. Czytamy w tym dokumencie: „Prapradziad wywodzącego šią JWPan Walenty Macìejewicz herbu z wyž wyrazonego Bogoria prawem wie- czystym w roku jeszcze 1573 (...) folwark Lowmìany alias Lenartowszczyzna w województwie Wilenskim ležący od JWPanów Mikolaja Jurazyca Giedroycia, Józefa y Jadwigi z Jurazyców Giedroyciów Pinkiewiczów nabyt” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 168).
Wywód familii urodzonych Lowmianskich herbu Slepowron z 1 lutego 1810 roku zawiera nastąpujące informacje o dziejach tego rodu: „Przed narni, Kazi- mierzem Sulistrowskim, marszalkiem gubernskim, Ordern Šwiątej Anny II klasy kawalerem, prezydującym, oraz deputatami ze wszystkich powiatów gubemi litewsko-wilenskiey do przyjmowania y roztrząsania wywodów szlacheckieh obranymi, zlozony zostal wywód rodowitoscì szlachecktey familii urodzonych Lowmianskich (herbu Slepowron) przez który gdy dowiedzionym zostalo, že Tymoteusz Woyciechowicz Lowmianski, dziad Marcinowicza, a pradziad Anto- niewiczów y Mikolajewicza Lowmianskich, nabyl od Tyzenhausa dziedziczny folwark Szaukszteliszki w powiecie wilenskim ležący, poswiadczylo prawo wieczyste roku 1704 Apiyla 4 dane, tegož roku marca 2 w grodzie aktykowane [On to w stanie] malženskim ze Skip oro wną synów Wladyslawa, Samuela, Mariana, Jana Tymoteuszewiczów y dalszych spiodzit” (CPAHL, f. 391, z. I, nr 1061, s. 433).
LOZINSKI (Lozinskas). Wedhig Polskiej encyklopedit szlaeheekiej (t. VIII, s. 82) nazwiska Lozihski uzywalo szesč róznych rodzin szlacheckicii, pieczqtu- jących šią herbami: Krzywda (woj. Iwowskie i lubelskie), Leliwa (pow. bory- sowski, dubienski, woj. poznanskie oraz Galicja), Lubicz (na Wolyniu) oraz Rogala (równiez na Wolyniu).
Lozinscy herbu Lubicz od wieków mieszkali Lozinach w województwie ru- skim; czqsto pisali šią „de Loziny’* lub „Lozino-Lozihski”. W XIX wieku posia- dali lub dzierzawili takie miejscowoäci, jak: Zabrudzie, Uszczapów, Obycho- dów, Nowy Kürzen, Dąbr0wka, Turžyca, Bondarówka - w powiecie owruckim; Jaremicze, Rayki - w powiecie nowowolyhskim; Hyzniki, Gubin, Wclnicz, Be- režyniec - w powiecie ostrogskim. Lozinscy zamieszkiwali takže na Kresach Rzeczypospolitej w powiecie nowogródzkim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 665).
Wolyriskie Zgromadzenie Deputatów Szlacheckieh potwierdzalo starožytną rodowitosc licznych gniazd tego domu m. in. 11 kwietnia 1802, 24 paždziemika 1802, 18 marca 1803, 11 listopada 1821, 8 lipca 1824, 18 paždziemika 1832, 15 grudnia 1832, 22 czerwca 1832, jak tei w latach 1829, 1834, 1844 i in. Takže Departament Heroidi i Senatu Rządzącego w Petersburgu w latach 1851 i 1888 potwierdzal ich szlacheckošė. Jednak niektóre gatęzie tej rodziny tak podupadiy, že Kijowska Centralna Komisja Rewizyjna (31 grudnia 1840 i 8 grudnia 1844) byla zmuszona dwie rodziny nalcžące do tego domu wykluczyc ze stami szla- checkiego (Pahstwowe Archiwum Obwodowe w Žytomierzu, f. 146, z. 1, nr 3488, 3490, 3491, 3492, 3493).
LUBA herbu Lubicz, Siedziby rodowe mieli w powiecie szawelskim i in. (CPAHL, f. 391, z. 6, nr7, 11; f. 391, z. Il,nr41).
70


LUBKOWSKI (Lubkauskas) herbu Boncza (w Polsce srodkowej i na Po- dolu); Grabie i Korczak (w Matopolsce i na Wolyniu); Nalącz (ra Lubelszczyž- nie); Rawicz (w zieini lwowskiej). Szlachecką rodowitosc tubkowskich po- twierdzana byla w XIX wieku przez heroldię w Kijowie i Departament Heroldii Senatu Rządząeego Cesarstwa Rosyjskiego w Petersburgu,
LLfBNlCKI (Lubnickas) herbu Rola. Znani byli na ziemiach koronnych. Przez pewien czas mieszkali röwniez w Wilnie.
LUBOWICZ (Lubavičius) herbu Lubicz. Dziedziczyli posiadlošci w po- wiecie szawelskim.
LUCEW1CZ (Lucevičius) herbu Nowina. Wywodfamilii urodzonych Lttcewi- czöw herbu Nowina z 6 VIII 1802 roku stwierdzal, iž „ta familia od dawnych cza- söw w zas2czytach urodzenia szlacheckiego zostając i prerogatyw temu stanowi przyzwoitych piastując, do dziš dnia trwa”. Protoplasta rodu Stanislaw Lucewicz okolo 1650 r. pozostawil trzech synöw: dwöch Janow i Bazylego. Ci tež mieli po- tomstwo. W 1802 r. Ignacy, Jerzy, Pawel, Karol, Dominik, Piotr, Franciszek i kilku innych Lucewiczow beroldia wilehska uznala za „rodowitą szlachtą polską”. Wpi- sano ich do pierwszej cząsci ksiąg szlachty gubemi minskiej (Archiwum Narodowe Bialomsi w Minsku, f. 319, z. I, nr 32a, s, 335-337). Lucewiczowie mieszkali takze w powiecie sluckim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 546). Z tego rodu pochodzil wybitny poetą bialoruski piszący pod pseudonimem Janka Kupala.
LUCKIEWICZ (Luckeviiius) herbu Sas. W przekazach historycznych ich nazwisko pojawia šią od XVI stulecia.
LUCZYNSKT (Lučinskas) herbu Nowina, Samson i Slepowron. Pochodzili z Malopolski. Pozniej rodzinne majątki mieli w powiecie haiickim. Znani byli tež w Besarabii i na Wilenszczyznie. Wielu przedstawicieli tego rodu ulcgto zruszczeniu. W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 249) uwazai, ¿e byli tež plebejusze tego nazwiska: „Luczynski nazwal šią Wojciech. Stužyt kilkanascie lat u szlach- cica za Warką ku Warszawie (...) anno 1635 (...). Szlachcicem potąžnie šią zowie”.
O Luczynskich herbu Nowina wspominal Boleslaw Starzyhski w drugim tomie swego niepublikowanego herbarza, przechowywanego w zbiorach archi- walnych Biblioteki Jagiellohskiej w Krakowie. Luczyhscy vel Luczanowscy pisali šią „z Luczyc” w ziemi krakowskiej - i uzywali herbu Starykon.
K. Czarniecki (Herbarz polski, Gniezno 1881-1882, t. II, s. 94) podawal o nich: „Wincenty, syn Jana, udowodnil szlachectwo w heroldii Krölestwa Polskiego; to samo Grzegorz, Stanislaw i Bazyli w Wydziale Stanow Galicyjskich 1811. Do tego zapewne domu naležy Franciszek Kanty, astronom i matematyk polski w Krakowie, žyjący w XVIII w.; syn jego Jan (zm. 1820), doktor filozo- fii, profesor fizyki w Liceum Krzemienieckim”.
Inne zrödlo heraldyczne zawiera o tym rodzie nastąpujące informacje: „Lu- czyhski Franciszek, wydai rozprawy tyczące šią sądownictwa krajowego. Jan,
71


profesor fizyki w Krzemiencu, jako byly uczen Šniadeckiego przeniösl do swoich lekcji jego dokladnošč i gruntownosc w wyktadach matematycznych; napisal oraz kilka traktatöw uczonych, ktöre mial wydac drukiera, czemu jednak šmierč przed- wczesna przeszkodzila roku 1820” (H. Stupnicki, Herbarz polski, t. II, s. 123).
LUGAJLO (Lugailas) herbu Lubicz. Dziedziczne majątki Lugajtöw znaj- dowaly šią w powiecie wilenskim (CPAHL, f, 391, z. 6, nr 7).
LUGOWSKI (Lugauskas) herbu Lubicz, Prastary rod wslawiony jeszcze w walkach ks. Leszka Czamego z Jacwingami i LitwąT Nazwisko wziqli od na- danej za męstvvo Wiskowi posiadiosci Lugt, Pözniej niektöre galęzie uzywaty tež herböw Drzewica i Junosza. W. Nekanda Trepka (Liber..., s, 249-250) znaj- dowal licznych Lugowskich w ziemi wielunskiej i sieradzkiej, lecz uwazal ich nie za szlachtę, tylko za „synöw chlopskich”.
Stanislaw Lugowski w 1587 roku podpisal akt warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t II, s. 226). Aleksander z Lugöw Lugowski, starosta lelowski, 25 czerwca 1648 r. podpisal uchwalq sejmiku proszowskiego (Akta sejmikowe wojewödztwa krakow skiego, t. II, s. 354). Stanislaw Lugowski w tymze roku zložyl podpis od wojewödztwa lubelskiego na akcie elekcji kröla Jana Kazimie- rza (VL, t. IV, s. 106).
W 1819 i 1835 r. heroldia grodzienska potwierdzila rodowitosc szlachecką Piotrą, Franciszka, Wojciecha, Marcina, Jozefą, Wawrzynca i Jana Lugowskich, wspölwlascicieli döbr Puchaly Stare w powiecie drohiczynskim (CPAH Bialoru- si w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 113).
LUKASLEWICZ (Lukasevičius) herbu Lukasiewicz I i II (w polu niebie- skim korona zlotą, za nią dwie skrzyzowane strzaly ostrzem do göry; oraz w polu niebieskim trzy trąby, nad nitui dwa skrzydta czarae). Nobilitowani w 1782 r. (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rąkoptsow, 7020-III, s. 72).
LUKASZEWICZ (Lukaševičius). Lukaszewiczowie to rozgalęziony i sil- ny rod szlachecki, szczegölnie licznie zaludniający ziemie Polski wschodniej, Biatej Rusi, Litwy. Rözne jego odgalęzienia užywaly herbow Bawola Glowa, Doliwa, Jastrząbiec, Korona, Lis, Luk, Odrowąž, Pomian, Strzala, Trąby, Troj- strzai, Wieniawa i in.
Piotr Malachowski wspominal o Lukaszewiczach herbu Luk. Podobnie Adam Boniecki (Herbarz polski, t. XVII, s. 97), ktöry zanotowal: „Lukaszewiczowie herbu Luk. Kilka, a može j kilkanašcie bylo rodzin, ktöre nosily nazwisko urobione z imienia ojca, wzglądnie przodka swojego, Lukasza. Nalezaly one do röznych rodöw, ale z czasem przewaznie uzywaly herbu Luk”.
O czlonkach tego domu często spotyka šią wzmianki w zrödlach pisanych z ubieglych stuleci. Wedlug listy z 1528 r. w razie potrzeby wojennej „bojaryn mied- nieki Mikolaj Lukaszewicz majet stawitj 2 koni” (Russkaja Isioriczeskaja Biblioteka, L XV, s. 1433-1434). W 1567 r. w regimencie orszanskim Filona Kmity služyl Jan Lukaszewicz, ,41a nim pancerz, przylbica, sahajdak, szabla, oszczep, rohatyna; walach pod nim plesniwy” (Archeograficzeskij sbomik dokumentow, t. IV, s. 215).
72


Iwan Lukaszewicz w 1577 roku byl woznym powiatu trockiego (K. Jablonskis, Istorijos Archyvas, Kowno 1934,1.1, s. 219). Jurka Lukaszewicz, mieszka- niec Mohylewa, zostal w 1578 roku zaskaržony razem z trzema innymi kolega- mi, že po pijanemu poturbowal niejakiego pana Jana Soleckiego. W 1582 r. woznym powiatu minskiego byl Szymko Lukaszewicz, zaš woznym powiatu trockiego - Jan o tymže nazwisku (Archeograficzeskij sbomik dokumentow, t. II, s. 154, 161).
Adam Lukaszewicz, stolnik i podstarošci slonimski, w grudniu 1619 r. są- dzit sprawę dotyczącą kradziezy z gumna wielmoznego pana Jana Jundzita trzech beczek žyta, co odnotowano szczegolowo w slonimskicb księgach grodz- kich (AWAK, t. XVII, s. 246). Eustachy Pawel Lukaszewicz w 1648 r. od woje- wödztwa nowogrödzkiego podpisal elekcję kröla Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 107), Lukasz Lukaszewicz w 1654 r, byl jednym z obroncöw Smolenską przed napascią moskiewską.
Jak podają zrodla archiwalne, w 1695 roku z Wilna przyjechal do Mohylewa z uniwersalem krölewskim do kupcöw szlacbetny pan Lukaszewicz, ktöremu kupiono „dwie kwarty i cwiartkp wina”, co skrzętnie odnotowano w księgach buchalteryjnych. 7 maja 1698 roku do ksiąg grodzkich brzeskich wpisany zostal przez generala krolewskiego Samuela Jacewicza „kwit relacyjny y obdukcyjny", na ktorym napisano: „Ja, jeneral Jego Kr. Mošci w-wa brzeskiego (...) zezna- wam, iž w roku teražnieyszym 1698 z stroną szlachtą panarni Theodorem y Ja- kubem Terpilowskiemi, z ktoremi, za užyciem od calego magistratu wszystkich mieszczan kodenskich, prezentowal cialo, tyransko a niemilosiernie przez prze- wrotnoäc žydowską, zawsze chciwych krwie chrzešcijansk tey, zabitego syna Tymosza Lukaszewicza - raycy pomienionego miasta Kodnia, na imę Matiasza Lukaszewicza, tu w miešrie Jego Kr. Mošci Brzešciu, y oglądalem z pomienioną stroną moją szlachtą, przy mnie natenczas będącą; na ktorym, za okazaniem sobie, widzialem kolo uszu w glowie rany trzy nožem zrznięte, wedle ucha le- wego trzy rany klute, snadž nožem, oko prawe wyhjpione, kark wyrznięty, po samych žylach wszystkie cialo skatowane, zmęczone, poprute sztychami po plecach, bokach, piersiach, pięty poodrzynane.
Owo zgola trudno zliczyč ran, zadanych na pomienionym synu Tymosza Lukaszewicza. Oraz stosując się do prawa pospolitego, po wszystkich czterech rogach wožąc cialo obwolalem, iž te tyranskie zamordowanie stanęlo przez Žy- dow, jako mienili przede mną mieszczanie kodenscy y oyciec Tymosz zamor- dowanego dziecięcia, že w roku wyž pisanym dnia stodmego maja, podczas processiey te dziecię porwano, a potem, gdy zaraz opyt czyniono, nie nalazlo się. Y dosyc swemu zawziętemu umyslowi uczyniwszy, chytry naröd zydowski, unikając kary ziego uczynku, w roku teražniejszym 1698, miesiąca maja 12 dnia, na lące Omszana nazywąjącey się porzucili”,
Smutne to ¿wiadectwo smutnych czasöw, nierzadkie w owej epoce. A oto jeszcze jedna podobna „historyjka" W roku 1700 przed Glöwnym Trybunaiem Litewskim toczyla się sprawa o zuchwale zrabowanie w jednym z kosciolöw na Wilenszczyžnie licznych, dužej wartošci wyroböw jubilerskich. Jeden ze swiad- köw zeznawai na rozprawie:, ja, Jan Krzysztof Lukaszewicz, przysięgam panų Bogu Wszechmogącemu, w Träycy Šwiętej Jedynemu, na tym: jako sprawie-
73


dliwie w roku teražnieyszym 1700 ze dnia 25 na dzien 26 miesiąca kwietnia, w nocy, niewierni Žydzi: Jakub Salomonowicz z miasta Pihczowa, Nachim z Lublina, Izrael z Przeworska, Johel z Murawy, Moszko przezy wa]ący się Senator (...) w nocy przez zamki do košciota komayskiego dobywszy šią, cymbo- ryum siekierami rozhipawszy, puszką z 46 komimikantami, a kielichow dwa prožnych wziąli y czyli do kahalöw, czyli tež gdzie oddali. Z obrazöw ozdoby odarlszy, srebro, kleynoty, lamp dwie wiszących, w zakrystyey monstrancyą wielką y pieniądze zabrali; szkody na ztotych 12 tysięcy uczynili (...). Moszko, Žyd wižunski, srebro košcielne od tych ziodziejow za talaröw 19 nabyt, zlo- czyncöw u siebie przechowywal, ktörych potem kabai wizunski na porękę wziąl. Na czym wszystkim jako sprawiedhwte przysiągam, tak mi, Panie Bože, dopo- mož, aješli niesprawiedltwie, Bože, mią ubij*'. Dodajmy, že Jan Krzysztof Lu- kaszewicz byl zakrystianem košciola w Komajsku.
4 pazdziemika 1765 roku do pospolitego ruszcnia obywateli powiatu gro- dzienskiego między innymi stanąl „jegomošė pan Piotr Lukaszewicz z szablą i pistoletami”. Adam od powiatu stommskiego, Antoni, Ignacy, Piotr, Leopold i Krzysztof Lukaszewiczowie od powiatu starodubowskiego podpisali w 1764 r. elekcją ostatniego kröla polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 120). W 1771 r. zanotowano w przekazacb pisanych nazwisko Jana Lukaszewicza, szlachcica zamieszkalego w Polocku.
Niektore galązie tego rodu po przyjąciu prawoslawia zruszczyly się. Lukaszewicz, general-major wojsk rosyjskicb, byi dowodcą jednego z oddzialöw, ktėre dlawiJy polskie powstanie 1794 r. na Wilenszczyznie i Minszczyžnie (Archiv wilenskogo general-gubernatora, 1.1, s. 685, 701 i in.). Byto to spowodo- wane z pewnoscią trudną sytuacja ekonomiczną wielu przedstawicieli rodziny Lukaszewiczöw. Potwierdza to Herbarz orszanski z konca XVIII wieku, w ktö- rym czytamy: „Lukaszewiczowie herbu Wieniawa: giowa žubrza z rogami, przez nozdrze wie zawiedziona, czyli cyrkul w žoltym polu, nad hehnem poi lwa z mieczem; wedtug Kroniki Niesieckiego fol. 185 familia rodowitošcią szla- checką, urządami y possessjami dobr ziemskich w Xięstwie Litewskim, w wo- jewödztwie nowogrodzkim zaszczycona, z ktörey Konrad Lukaszewicz za dziela rycerskie w shižbie woyskowey otrzymal nadaniem gruntą od starostwa uswiat- skiego odlączone, ktöre przy wolnoäci szlacheckiey do piątego pokolenia na- stępcy possydując, žadnych dokumentöw dla uböstwa y odlegiosci zamicszkania od familii w W. X. Litewskim pröcz szlachty takowej descendeneji nie okazali”.
Wywod familii urodzonych Lukaszewiczöw herbu Luk z roku 1800 za protoplastę rodu przyjmowal Zygmunta kniazia Lukaszewicza (r. 1553), wla- sciciela miejscowoSci Bokszfy, naiežącej wöwezas do ziemstwa trockiego, ktöry mial trzecb synow: Jana, Marcina i Jakuba (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 23-24, 59-60, 98-99, 118-119, 271-272). Natomiast Wywod familii urodzonych Lukaszewiczöw herbu Pomian z 20 pazdziemika 1817 r. podawai: „Przed nami, Teodorem Roppem, marszalkiem gubemskim y kawalerem, prezydųją- cym, oraz deputatam] ze wszystkich powiatöw gubemi htewsko-wilenskiey do przyjmowania y roztrząsania wywodow szlacheckich obranymi, zložony zostal wywod rodowitosci szlacheckiey familii urodzonych Lukaszewiczöw (herbu Pomian), z ktorego gdy šią okazalo, oraz z Dekretu wywodowego familii Luka
i s


szewiczow w Deputacyi ninieyszey pod datą roku 1800 Juni 28 dnia nastalego, že przodkowie domu y imienia urodzonych Lukaszewiczow od wiekow nie- pamiętnych dostoynošcią szlachecką y posiadaniem ziemskich majątkow za- szczyceni, mianowicie wziąty za protoplastę ich imienia Abrakam Hrynczak- Lukaszewicz, zaszczycony prerogatywą szlachecką, ¿e dobra ziemskie Hryn- ciszki w powiecie szawelskim po swoich antecessorach dziedziczyl y wyzuw- szy šią z onych, w czasie požniejszym synow czterech, jako to: Mateusza, Jerzego, Gaspra y Melchiora splodzil.
Z ktorych Mateusz synow piąciu: Marcina, Jerzego, Stefana, Antoniego (juž z potomstwem wywiedzionego) oraz Mateusza niežyjącego, ktorego synowie Alojzy i Sylwester takže się wywiedli, zostawih Jerzy mial syna Franciszka, podobniež z synem Tadeuszem wywiedzionego, Gasper zaš czterech syttow: xiądza Felicyana, Jozefą, Karola y Joachimą; a Melchior trzech synow: Dominika, Wincentego y Jozefą swiatu wydai („.j.
Spomiądzy wywiedzionych wyžey (...) z Stefana y Rožy z domu tapinskiej Hrynczakow Lukaszewiczėw splodzeni synowie Mateusz y Marcin Rukaszevvi- czowie przeszli na mieszkanie w powiat rosiehski, ktorzy powodem rožnych przemian krajowych dla niedostarczenia mctryk w wywodzie nie zostali umiesz- czeni. Lecz že z tych samych Stefana y Rožy z domu Lapinskiey i,ukaszewi- czow dziš wywod czyniący dvvuimienny Mateusz Zacharyasz y Marcin tuka- szewiczowie rodzą šią, o tem metryki chrztu 1783 Septembra 5 dnia Mateusza Zacharyasza, a 1796 Nowembra 6 dnia Marcina Stefanowicz6w Lukaszewiczow pošwiadczyty. Z tych zaš Mateusz oženiony z Anną Pawtowską, že wydal Šwiam dwoch synow: Bonifacego y Onufrego, podobniež metryki chrzestne 1810 Juli 22 Bonifacego, a 1812 Oktobra 24 Onufrego z košciota parafialnego hrynciskiego wyjęte o tem zapewnity.
Procz wyžey wyszczeg61nionych dowodow rodowitošč szlachecką urodzonych Lukaszewicz6w y ich procedencyą dostatecznie okazujących, dopiero wy- wod czyniący Lukaszewiczowie, svspierając one dla dokladnieyszego wyjašnie- nia dostoynošci szlacheckiey przez nich samych, jako tež y ich antecessorow užywanych, zaprodukowali jeszcze pod datą 1817 roku Septembra 30 dnia z oddania listy familijney szlacheckiey kvvit z l2by Skarbowey Litewsko- Wilenskiey vvydany sobie služący.
Na fundamencie zatem takov/ych zaprodukowanycli dowodow, rodowitošc szlachecką imienia urodzonych Lukaszewiczow probujących, my, marszalek gubeniski y deputaci powiatowi, stosownie do przepisow (...), nic mniey tež pilnując šią pravvidel w ukazie Rządzącego Senatu rządowi gubernskiemu prze- sianych, familię urodzonych, mianowicie wywodzących šią, jako to: dtvuimien- nego Mateusza Zacharyasza z synarni Bonifacym y Onufrym oraz Marcina, sy- now Stefana Lukaszewicza za rodowitą szlachtą polską uznajemy y oglaszamy, y onych do ksiągi szlachty gubemi litewsko-wilehskiey klasy pienvszey zapisu- jemy. Dziato šią na sessyi Deputacyi Generalney Wywodowey Szlacheckiey Gubemi Litewsko-Wilenskiey w Wilnie".
Przy tym Dekrecie, jak infontutje pizypis do požniejszej kopii urządowej - w Žurnale Deputacyi Szlacheckiey Wywodowey Wilens!dey — z 24 listopada 1832 roku, zapisana zostala następująca rezolucja: „Stuchano expedycyi marszalka po-
75


wiatu rosienskiego dnia 27 Septembra tego roku za Nr 3167 do Deputacyi niniey- szey adresowany, przy ktorey zalączając metryki chrzestne: 1817 roku stycznia 3 - Dominika y 1819 grudnia 25 - Jozefą Kazimienza, synow Mateusza, Lukaszewi- czow, w urzędowych extraktach z akt diecezyi žmudzkiey za naležytym o zgodno- sci przez tameczny konsystorz pošwiadczeniem wydane, prosil, by tychže synow Mateusza do Dekretu wywodowego roku 1817 Oktobra 20 dnia nastalego dolączyč.
Deputacya z uczynioney sprawki w aktach swoich widząc, že Mateusz Za- charyasz, syn Stefana, Lukaszewicz przez dekret 1817 roku Oktobra 20 dnia nastaly, ma sobie przyznaną dostoynošč szlachecką, a z powyžszey expedycyi y nadesianych metryk przekonywając się, žc žądający dolączenia są prawymi jėga synami, y podusznym okladem nie zajęci, - postanawia: na mocy powyž- szych dowod6w Dominika y dwuimiennego Jozefą Kazimierza, synow Mateusza, Lukaszewiczow do dekretu 1817 Oktobra 20 dnia nastalego dolączyč y kopią dekretu wespol z rezolucyą stronte wydač, a marszalka rosienskiego o tem zawiadomič"(CPAHL, f. 391 .z. l,nr343,s. 6-7).
Wywddfamilii urodzonych Lttkaszewiczdw herbu Dolivea z 1835 r. podawal, že w potowie XVII wieku posiadali oni dobia Obelica w wojew6dztwie trockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s. 45-47). W powiatach rosienskim, telszewskim, wilenskim i szawelskim zamieszkiwali Lukaszewiczowie, ktorzy užywaii herbu Pomian (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 343). W powiecie slonimskim i trockim byla osie- dlona irnia rodzina o tymže nazwisku i herbie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 344). Nato- miast Lukaszewiczowie z powiatu lidzkiego pieczętovvali się godlem Luk i Lenk (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 382,383,384, 385). Nie byly to jednak rčžne rodziny. Jak wynika z przekazow archiwalnych, Lukaszewiczowie herbu Luk rowniež byli spo- krewnieni z tymi, ktorzy uzywali herbu Pomian (CPAHL, f. 391, 2. 1, nr 1690, s, 163). Drzewo genealogiczne Lukaszewiczow herbu Luk, zatwierdzone w Minsku w 1822 r., podaje opis dzievvięciu pokolen tego rodu, od protoplasty Mikolaja po- czynając (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 774, s. 37).
Wtelu z tego rodu wyrožniafo się gorącym patriotyzmem polskim i znako- mitymi uzdolnieniami umyslowymi. Nieznany z imienia ksiądz proboszcz Luka- szewicz z miasteczka Krzywe Jezioro na Podolu w 1822 r. mial przymusowo nawracač prawoslawnych na katolicyzm i byl chyba represjonowany (por. P. Batiuszkow, Podolia, Istoriczeskoje opisanije, Petersburg 1891, s. 226). Jan Lukaszewicz więziony byl w 1833 roku w kiasztorze oo. Dominikan6w w Grodnie, a następnie zostal oddany pod sąd polowy i zeslany za udzial w glo- šnej sprawie Zaliwskiego-Szymahskiego-Ciechanowiczat związanej z probą wszczęcia kolejnego powstania polskiego na Wilehszczyžnte i Grodziehszczyz- nie (CPAHL, f. 378, z. 1832, nr 1672, s. 23).
W 1845 r. ksiądz Jan Ignacy Augustyn Lukaszewicz otrzymal od heroldii wdehskiej potwierdzenie rodowitošci szlacheckiej (CPAHL, f. 391, z. I, nr 1630, s. 15-17). Kierownictwo Kancelarii MSW Rosj: nakazalo 21 grudnia 1863 roku odnalezienie i roztoczenie nadzoru nad organizatorami ruchu powstahczego na Grodzienszczyžnie. Na szczegolowej liscie widzimy nazwiska: Jundzill, Lu- kaszewicz, Strawinski, Kobylinski, Duchinski, Eysymont, Barancewicz, Braut, Skaržyhski, Szyszko, Grzymajlo, Kądzicrski, Wroblewski, Latkowski, Zaremba (CPAH Bialorusi w Grodnie; f. 970, z, 2, nr 15).
76


bnienna lista urzędnikow yyyznania rzymskokatoliękiego zwolnionych ze služby po 1863 roku ze wzglqdu na polityczną nieprawomyšlnosč, z oznaczeniem ich obeenego miejsca zamieszkania., dotycząca guberat wilenskiej z 24 listopada 1866 roku (CPAHL, f. 378, z. 1866, nr 181) zawiera m.in. następujący punkt: „Kolležski sekretarz Michal syn Jozefą Lukaszewicz, služyl w urzędzie guber- nialnego prokuratora; zajmujc šią ukladaniem prošb w prywatnych sprawach, z otrzymywanych wynagiodzeii utrzyrauje siebie i rodzinę”. Jak widac, wysoką. cenę placili nieraz Lukaszewiczowie za swoj patriotyzm.
O Lukaszewiczach herbu Luk pisal Teodor Žychlinski co następuje: „Giiiazdem tej starožytnej rodziny jest dawna Rus, w szczegolnošci zas ziemia nowogrodzka, gdzie dotąd Lukaszewiczowie kwitną. Wystawieni na Wschod- nich Kresach Rzeczypospolitej na częste napady, przelewając krew w ciąglych memal z wrogami zapasach, nie mogli groraadzič fortun znaczniejszych, ktorych blask by podniosl byl ich znaczenie; Przeciež mimo to piastowali urzędy” (Zlotą księga szlachty polskiej, Poznan 1884, t. VI, s. 227).
Jedna z galęzi tej rodziny przeniosia się do Wielkopolski i wydala Jozefą Lukaszewicza (1799-1873), slynnego pisarza oswiatowego, autora dziel Dzieje kosciolow wyznania helweekiego na Litwie, Historya szkol w Koronie i W. Księstwie Litewskim od najdawniejszyeh czasow ai do roku 1794 (4 to- my) i in. Na Ukrainie znani byli Lukaszewiczowie w siole Demianiec kolo Perejasiawia, spokrewnili się poprzez branie žon z Markowiczami, Rustano- wiczami, Mogil axis kimi, Lizohubami, Zakrzewskimi, Wiszniewskimi, Roma- nowiczami — Slawotynskimi (por. W. Modzalewskij, Maiorossijskij rodo- slownik, t. Ill, s. 200-212).
LUKIANOWICZ (LukianoviČius) herbu Przyjaciel. W zrodlach archiwal- nych notowani byli od XVI wieku.
LUKIEWICZ (Lukcvičius) herbu Jelita. Osiedleni byli na Wilenszczyznie (CPAHL, f, 391, z. 1, nr 444),
LUKOMSKI (Lukomskis). Starožytny rod rycerski. Adam Boniecki {Her barz polski, t. XVI, s. 106-119) pisai o Lukomskich herbu Dtya, Nalęcz i Praw- dzic, wywodzących się z Lukoma w powiecie koninskim: „Wit i Jasiek Lukom- scy swiadczyli 1399 r. w Lędzie. Wit mial sprawę z opatem lędzkim w Pyzdrach 1402 r. Mikolaj z Lukoma 1411 r. w Kaliszu, a Pietrasz 1428 r. w Lędzie wystę- pują. Jasiek komomik sądu ziemskiego w Pyzdrach 1414 r. Mikolaj, kanonik wilenski, sekretarz krolewski 1504 r. Jan, sędzia kapturowy poznanski 1697 r.” Tenže autor obszemie informowal o Lukomskich herbu wlasnego z Lukomli w wojewodztwie witebskim, wywodzących siebie (wedlug legendy rodzinnej) od jednego z synow Olgierda, księcia litewskiego. Znal tei Lukomskich herbu Jastrzębiec, jak tež kilku innych, mniej slynnych.
W zbiorach Panstwowego Archiwum Obwodowego w Kijowie (f. 782, z. 2, nr 420, s. 245) znajduje się informaeja o godle Lukomskich. Oto tekst opisu herbu przethimaezony z języka rosyjskiego: ,,W niebieskim polu miecz z takimiz dwoma skrzydlami, ostrzem w gorę. W prawym rogu tarezy mala zlotą tareza z prostym krzyžem. Na helmie korona, nad ktorą zlote pioro orte”.
77


W. Modzalewskij twierdzil (Malorossijskij rodoslownik, t. III, s. 213-220), že Lukomscy pochodzili z miejscowosci Lukomie niedaleko Humania i že žony brali m.in. z takich domöw, jak: Dubscy, Kostenieccy, Ogronowiczowie, La- skiewiczowie i in. Pterwsza cząšc tej mformacji jest mylna. Lukomscy bowiem wywodzili šią z Polski, a micjscowosc na Ukrainie nazwano od ich nazwiska w XVII wieku. Na ziemiach Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego gnieždzili šią w powiecie oszmiahskim, trockim, grodzienskim, wilenskim i in. Pieczqtowali šią tu herbami: Doliwa, Drya, Jastrząbiec, Prawdzic i Roch odm. Ksiąžą Kon- stanty Lukomski, starosta ulski, figuruje w lišcie urzqdowym z 1573 roku, pisa- nym w Wilnie. Mial on stawic 50 koni do Orszy na spotkanie z poslami mo- skiewskimi (Archeograficzeskij sboniik dokumentow, t. I, s. 150).
Reprezentanci rūdų Lukomskich walczyli w szeregach wojsk polskich podczas oblęženia przez Stefana Batorego w 1580 roku Wieliza, Wielkich Luk i Zawotocia (por. Sprawy wojenne kröla Stefana Batorego, Krakow 1887, s. 208, 225, 226). Jan vel Iwan Lukomski, poset na sejm 21 marca 1595 roku w Krakowie, wspomniany zostaf w pierwszej cząšci dziela §. Orzdskie- go Bezkrolewia ksiąg ošmioro. Stanislaw Lukomski 3 czerwca 1606 r. podpi- sal protestacją kola secesjonistöw sejmiku nadzwyczajnego wojewödztw po- znahskiego į kaliskiego w Šrodzie (Akta sejmlkowe woj. poznanskiego i kali- skiego, cz. 1, s. 301). W 1627 Jan Lukomski byl starostą w Pyzdrach. Dawid Lukomski w roku 1619 byl deputatėm, czyli czlonkiem Glöwnego Trybunalu Litewskiego w Wilnie.
Generosus Andreas Lukomski, canonius Cracoviensis, wzmiankowany jest w dekrecie kröla Zygmunta III z 29 maja 1626 r. (Prawa, przywiieje i statuta miasia Krakowa, Krakow 1890, t. II, s. 159). Jan Lukomski, oszmianski sądzia ziemski, przed 1630 r, byl wtascicielem Bielkowszczyzny nad Dnicprem koto Orszy (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. II, s. 40). Basilius Lukomski w 1632 r. podpisal elekcją kröla Wladyslawa IV (VL, t. III, s. 366). Samuel Eu- stachy Lukomski w 1647 r. byl czlonkiem jednej z poselskich komisji granicz- nych (VL, t. IV, s. 60). Pani Zofia Lukomska (po mąžu Michatowa Raczynska) w 1654 r. wystawila trzech žohiierzy z wlasnych dobr dla obrony Smolenską przed najazdem Moskwy.
Teodor Lukomski, szlachcic z ziemi krakowskiej, w 1667 r. odnotowany zostai w ksiągach grodzkich tego miasta. Dadzbög Jerzy Lukomski, podczaszy i posel wojewödztwa minskiego, w 1674 r, podpisal akt warszawskiej konfede- racji generalnej (VL, t. V, s, 132). Wojciech Lukomski o przydomku Prawda, posel ziemi zakroczymskiej, oraz Teodor Lukomski, podczaszy i wöjt minski, posel wojewödztwa minskiego, w 1674 roku podpisali elekcją kröla Jana III Sobieskiego {ibidem, s. 161-162). Felicjan i Franciszek Lukomscy od wojewödztwa witebskiego podpisali w 1697 r. elekcją Augusta II (ibidem, s. 450 i in.). Jan Wojciech Lukomski, poznanski sądzia kapturowy, w 1697 roku ztožyl podpis pod oznajmieniem nowo obranego monarchy (ibidem, s. 462). Teodor Lukomski, witebski sądzia ziemski, oraz kniahini Maria Lukomska w 1699 le- gowali duze sumy na Collegium Polockie ojcöw jezuitöw. Owa pani Lukomska w 1709 r. darowala Zakonowi Ojcöw Bazylianöw 500 zlotych polskich. Nie- stusznie posądza Walen an Nekanda Trepka Lukomskich z Wielkopolski i Mato-
78


polski o to, ii byli plebejuszami, naleželi oni bowiem do odwiecznej szlachty, užywającej herbu Nalęcz i Szeliga.
Dokument z 1712 r, zawiera następująee informacje o tym rödzie: „Ja, Eustachi z Olgierda xiąžę Pawfowicz Eukomski, ziemianiti Jego Królewsktej Mosci z województwa polockiego, a powiatu orszanskiego, czynię wiadomo tym moim listem dobrowolnym wieczystym (...) zapisem, danym jasnie wielmoznemu panu Józefowi z Olgierda xięciu Pawtowiczowi Lukomskiemu, bratu rodzoncmu mlodszemu memu. Na to, iž co po zejsciu z tego swiata godnej paminei z Olgierda xiąžęcia Pawla Eukomskiego, dobrodzieja rodzica naszego, spadla suk- cessya dóbr naszych ojczystych na nas dwóch braci wyž wyraionych, jak tež z pierwszego podziahl z jegomošciem Pawlowiczem Jerzym Eukomskim, trze- cim bratem naszym rodzonym, który wedfug podziahi nam šią zrzeki, tych ojczystych dóbr w w-wie polockim ležących, nazywających się Bielewszczyzna, Turyna, Rypiriszczyzna, Toronkiewicze, Zielony Ostrów, (...) ze wszystkiemi poddanemi do nich naležącemi, tak gruntów, sianozqci, lasów, puszczy, gajów, rzek, stawów, sadzawek i róznych uroczyszcz na nas, rodzoną bracią, Jozefą i moie Eustachiego Eukomskich spadtych; zostawszy my, dwaj bracia, wiecz- nemi sukcessorami wszystkich namienionych ojczystych, macierzystych dóbr”. Umowa dotyczyla podzialu dóbr dziedzicznych między bracini Eukomskimi, jak tež dania ich cząsci w posagu siostrze Katarzynie, wychodzącej za mąž za Jerze- go Stabrowskiego (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1759).
Jan Dworzecki-Bohdanowicz w Herbarzit szlachiy Utewskiej pisal o Eukomskich, kniaziach, herbu „Pol Gozdawy, na niej. krzyž, pod nią belka. Z tych Bohdan Andrzejewicz Eukomski, sėdžia ziemski orszanski w roku 1586; Mary- na Iwanowna Eukomska za Mikolajetn Olechnowiczem 1551; Jaroslaw K.on- stantynowicz Eukomski, podsędek lidzki 1595” (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782).
Wywód familii urodzonych Lukomskich kerbti Prawdzic z 29 maja 1800 r. podawat; „Aieksander Eukomski, dziad dzis wywodzących się, užywając prero- gatyw stanowi szlacheckiemu przyzwoitych, ponabywal ziemskie possessye w okolicy Buželach w powiecie trockim poiožonej za prawami wieczysto- przedažnymi, jako to; za pierwszym w roku 1604 miesiąca Juni 16 dnia od uro- dzūnego Buzelewicza; i za drugirn 1628 takož od Buzelewicza; za trzecim w roku 1699 od urodzonego Niebierwickiego wydanemi. Tenie Alexander Eukomski miai synów dwócb: Jana i Mikola) Lukomskich (...). Z kolei, zostawszy dzicdzicem drugiej polowy majątku ojczystego, Mikotaj Aleksandrowicz Eukomski splodzü synów trzech: Marcina, Jakuba oraz lana Mikolajewiczów Lukomskich (...).
Na fundamencie przeto takowych produkowanych dowodów, rodowitosc starožytną szlachecką familii urodzonych Lukomskich probujących, my, mar- szalek gubentski i deputaci powiatowì (...) familią urodzonych Eukomskich, jako to: Jakuba Mikolajewicza z synami Benedyktem i Jakubem oraz Wiktorego Marcinowicza Lukomskich za rodowitą i starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych do xięgi szlachty gubemi litewskiej klassy pierwszej zapisu- jemy” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 17-18). Na lišde szlachty powiatu troc- kiego z 1844 r. odnotowani zostali natomiast Jakub, Benedykt, Wiktor i inni Eukomscy (CPAHL, f. 391, z. S, nr 85, s. 35; f. 391, z. 9, nr 18, s. 24).
79


Kolejny dokument archiwalny dowodzi, že byli tego nazwiska takže uszlachceni Žydzi. Wywdd familii urodzonych Lukomskich herbu Doliwa z 11 stycznia 1801 roku stwierdzal bowiem: „Urodzeni Tomasz, Jan i Maciej, brada, Lukomscy niewątpliwie z ojca Jana, a dziada Tomasza Lukomskich, neofitow, pochodzący prowadzili žycie szlachetne, a przeto za aktualną szlachtę od oby- watelow powiatu lidzkiego miani i uwazani byli”. Uznani więc zostali przez heroldię wilenską za „aktualną szlachtę polską” i wpisani do klasy drugiej ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 39-40).
LUKOSZEWICZ (Lukoševičius) herbu Gozdawa i Luk. Zamieszkiwali w powiatach trockim i telszewskim (CPAHL, f, 391, z. 6, nr 7, II).
LUKOWICZ (Lukavičius) herbu Newlin i Lukocz. Dziedziczyli dobra zieroskiena Wilehszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1026, 1690).
LUNIEWSKI (Lunevskis) herbu Lukocz. Pochodzili z Podlasia; požniej zakorzenili się takže na Litwie i w Rosji. Polska encyklopedia szlachecka (t. VIII, s. 96-97) podaje informacje o Luniewskich herbu Plewa, ktorzy wyszli z miejscowosci Luniewo w ziemi nurskiej, a rozgalęzili šią na Podlasiu i w Ma- lopolsce; herbu Prawdzic - w woj. piockim i przemyskim; herbu Slepowron - w powiecie drohiczyhskim.
Luniewscy jeszcze w XIX wieku mieszkali w dobrach Wojtkowice Stare i Wanna Wypychy w powiecie drohiczynskim w gubemi grodzteriskiej (CPAH. Bialomsi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 113). Luniewscy herbu Prawdzic i Slepowron notowani byli w žrodlach archiwalnych jako szlachta osiedlona na Podlasiu, Mazowszu, Žmudzi i w Malopolsce.
LUNKIEWICZ (Lunkevičius) herbu Prus I i Boža Wola. O d wiekow dziedziczyli dobra Mienkojanskie Kirklewskie i inne w powiecie lidzkim. 11 stycznia 1801 r. uznani zostali przez heroldię wileiiską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 41-42; 263-264).
LUNIN (Luninas) herbu Ostoja. Pochodzili ze Žmudzi. Licznie zamieszkiwali w Rosji.
LUNSKI (Lunskas) herbu Labędž. Ich siedziby rodowe znajdowaty się w powiecie telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 18, 707),
LUSK1NA herbu Kosciesza. Herbarz szlachty wilebskiej (s. 71) z XVIII wieku mformowak „Luskinowie herbu Košciesza; są dwie strzaly zlamane, kori- cami z sobą spojone, wpol na spojeniu jelcem na ukos przewiedzione, w czer- wonym polu; na hehnie 3 pi6ra strusie, dowodząc dawnoSci swey familii, rodo- witosci urodzenia šlacheckiego y possesji dobr ziemskich, nadan krolewskich w rožnych wojewodztwach y powiatach, zaszczytu honorow od Tymofieja Lu- skiny Zaranowskiego, mającego dobra wieczyste Zaranowo jeszcze od roku 1500, ktory mial syna Stefana, w6yta miasta Witebska, co pošwiadczają dwie žaloby przed sąd grodzki witebski na tegož woyta witebskiego”.
80


Za dzielnošč w bojach z Moskwą, Turkam i i Szvvedami otrzymali Luskino- wie znaczne posiadlošci ziemskie na Witebszczyžnie. Zachowal šią Regesir rynsztunku pozostaiego po nieboszczyku jegomošci panų Stefanle tuskinie przy maišaties z roku 1650. Spisany jest w nim - jakže symboliczny - „majątek” rycerza polskiego, ktory polegl w bitwie z naježdžcą: „zbroy dwie z szyszakami; polki rysie jedne; bandoletow krotkich do koni para jedna; pistoletow para jed- na; msznica ptasza jedna; tnuszkiet z krzesem jeden; muszkiet drugi, ktory za- raz, skoro umarf nieboszczyk, wziąl teyze godziny pan Jerzy Luskina; szabia w oprawie prostey jedna; kulbaka, gote lęki drzewiane, stara; siodlo husarskie stare, axamitem byto kryte y glowica Srebrem oprawiona; te oddawszy nieboszczyk tablice na obraz porobil; strzemion husarsktch para niejednakiey roboty” {¡storiko-juridiczeskije matieriafy, t. XXVIII, s. 111).
W polowie XVIII wieku w Witebsku odnotowano Antoniego, Kaži m i erza, Onufrego, Stefana, Ignacego, Konstancję Luskinow, naležących do elity tamtej- szej spolecznosci, W XIX wieku przynaležnošč Luskin6w do stanu szlacheckie- go potwierdzala hcroldia wileiiska (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 13).
LUSZCZYK (Luščikas) herbu Lukocz, Wywodzili się z wojewodztwa mšcislawskiego, pozniej dziedziczyli Adamovvszczyznę w powiecie oszmian- skim. 18 grudnia 1803 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 51-52).
LYCZKIEVVICZ (Ličkevičius) herbu Leliwa. Od XVI-XVII w. notowani w žrodiach archiwainych jako szlachta osiadta na Grodziehszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 311).
LYKO (Liksis) herbu Cielątkovva. Zamieszkiwali w Wilnie i najbližszej okolicy.
LYSZCZYNSKI (Liščinskas) herbu Korab. Dawna polska rodzina rycer- ska siynna takže w Rosji. Genealodzy węgierscy pisali o jednęj z galęzi rodu: „Lyszczyhski-Trojekurow herbu wlasnego. Od 1528 w Brzešciu Litewskim. Rosyjski tylu! hrabiowski od 1916. Szlachecka rodzina Lyszczynskich odziedzi- czyla po kądzieli [po matce] godnošč i imię wygastych ksiąžąt rosyjskich Troje- kurowow” (Stefan graf von Szydlow-Szydlowski, Nikolaus R. von Pastinszky, Der polnische and litauische Hochadel, Budapest 1944, s. 60).
Reprezentanci tego rodu byli od XVI wieku wzmiankowani w zapisach ar- chiwalnych, przewažnie w wojewodztwie brzeskim-litevvskim. Michno Lysz- czyhski mial stawič dwa konie, a Pronko - jednego do pospolitego ruszenia we- dhig rejestru z 1528 r, (Russkąja Istoncieskaja Biblioteka, t. XV, s. 1531). W majų 1577 r. Leon Lyszczynski z Lyszczyc zaskaržy) Jana Gieraltowskiego, sąsiada, o to, ii ow ze stegami napadl na niego w drodze i zagrabil mu dwa woly i koma. Sprawa sądowa toczyta się w Brzešciu.
W 1632 žrodia archiwalne odnotowują w okolicy Brzešcia Hieronitna, Stani- slawa, Wawrzynca, Marcina, Lukasza Lyszczynskich. W 1665 Piotr Lyszczynski sprawowat urząd podczaszego mielnickiego na Podlasiu. Hieronim Kazimierz
81


Lyszczynski, pinski pisarz grodzkj, wzmiankowany jest w zapisach z 1658 r., w dziesiąč lat požniej widzimy go na urzędzie podsądka wojewodztwa brzeskiego.
W brzeskich aktach grodzkich z lat 1670-1671 wzmiankowani są Lukasz, Piotr, Mateusz i Wincenty Lyszczynscy. Jakub wspomniany jest w 1693 r. przez jeden z zapisöw magistratu brzeskiego. W 1697 roku uchwalq brzeskiego sejmi- ku szlachecktego podpisali Jan, Hieronim, Aleksander i Jan Lyszczynscy. Go- tard (1703), Jakub i Filip (1714), Wladyslaw (1716), Stanislaw (1740, rotmistrz Jego Krölewskiej Mosci) Lyszczynscy notowani są w papierach brzeskiego za- rządu miejskiego. Okolo 1750 roku Floryan Tadeusz Lyszczynski byl brzeskim wicenamiestnikiem i wiceregentem grodzkim, zaš Stanislaw Korczak Lyszczynski w roku 1793 — lowczym nowogrodzko-siewierskim.
O począlkach tego domu Wywöd famiiii urodzonych Lyszczynskich herbu Korczak z 1819 roku podawa): „Lew Lyszczynski [posiadal] dziedziczne dobra Lyszczyc i Dobromierz w wojewödztwie brzeskim ležące, jak dowodzą manifestą na rok 1579 o zaginieniu sterty zboža, przez Lwa Lyszczynskiego zaniesio- ny”, a takže Skarga O zabör wolow i konia przez Krynickiego z 1577 r. Zostawil Lew Lyszczynski synow: Konstantego, Stanislawa i Jana (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 176-177).
Lyszczynscy byli spokrewnieni z Niepokojczyckimi i Witanowskimi. W wieku XIX reprezentanci rodu cząsto figurują w zapisach tajnej policji rosyjskiej, w archiwaliach Wszcchnicy Wilenskiej. „Szlachetny mtodzienicc Adam, syn Ambrožego, Lyszczynski w 1826 r. uzyskal tytul kandydata praw na Uniwersy- tecie Wilehskim” (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 833, s. 44). Zapewne brat poprzed- niego, nobilis Michael, Ambrosii filius, Lyszczynski, po ukonczeniu gimnazjum w Bialymstoku studiowal na wydziale etyczno-politycznym Wszechnicy Wilenskiej. Zaswiadczenie o tym otrzymai po zamkniąciu uczelni w 1832 roku (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 839, s. 178).
Adam, Stefan i Jdzef Lyszczynscy, ziemianie z powiatu bialostockiego, za- mieszani byli w spisek patriotyczny, zawiązany przez P. Ciechanowicza, M. Szymabskiego i N. Hordynskiego w 1833 r. Trafili pod sąd polowy i zeslani zostali na katorgą (CPAHL, f. 378, z. 1833, nr 1672). W lipcu 1840 r. odnoto- wano, že nad ziemianinem z powiatu bialostockiego Jozefem Lyszczyiiskim rozciągniąto tajny nadzör policyjny (CPAH Biatorusi w Minsku, f. 1, z. 20, nr 287). Za udzial we wspomnianym spisku zaplacil 5 latami zsylki do Penzy. Jak wynika ze žrodel, w latach 1838-1842 byly prezes zarządu bialostockiego sądu cywilnego, tenže Jozef Lyszczynski, znajdowal się po powrocie z Penzy pod tajnym nadzorem policji. W konspiracji juz udzialu nie brat, gospodarowal we wlasnym majątku (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 174, s. 3).
W okresie požniej szym jedna z galęzi rodu Lyszczynskich przyjęla prawo- slawie. Przy koncu XIX wieku Michal Lyszczynski byl oficerem 21. Murom- skiego Pulku Piechoty. Syn jego, tež Michal, okolo 1910 roku byl oficerem Wolynskiego Pulku Lejbgwardii. Zona Michala Lyszczynskiego - seniora miala na imią Nadiežda, a dzieci: Nikolaj, Natalia, Borys, Dmitrij, Olga, Irina, Nadiež- da. Byla to wiąc juž rodzina rosyjska (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, 2. 2, nr 1882).
Niektorzy z Lyszczynskich wrącz Iubowali šią w dorabianiu sobie wymysl- nych rodowodow. Wydana w 1907 roku geneatogia wyprowadzata ich od nieja-
82


kiego Korczaka, zyj^cego jakoby jeszcze przed urodzeniem Chrystusa, a pocho* dz^cego od Ozyrysa, syna Chama i wnuka Noego. Wsród swych przodków wy- mieniali Lyszczyñscy widkich ksi^z^t ruskich, cesarzy bizantyjskich, rzymskich i germaáskich, królów szwedzkich, polskicb, pruskich, duñskich, angielskích, czeskich, norweskich, ale tez... prostych pasterzy (por. L. Sawiolow, Lekcii po russkoj genealogii, Moskwa 1908, s. 35).

LYSZKIEWICZ (Liskevicius) herbu Ostoja. Dzied2iczyli maj^tki w po- wiatach braslawskim i wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 707),


MAKOWSCY.

Roku 1774. įlįst* kWuaryi S6 dnin. Jm. Pan Akxandrr Mason-ski, lieriiein |* nižey odraovauym ptazftuferf «r, uyttod sai-y «• ziemstwii' protfincyi OisKitiskii'tr ucxjuil-

Herb JELITĄ.
Powinne bydž trzy kopje zlote, ežy ždtte, ulo- žone na ksztalt gwiazdv iv czynvonym poln, takžc dwie poboczne, koucaini y ostrzem do gory wyryckliwams strzednia mi dot prosto koikvm, z przydnniem pot podkowy; nad liet- uicm pul kozln, ivvskaknjącego, nugi przednie do gory įvyniosi, w prawn tarezy obrocony, z rogarni na gloivie.

Uowodail sziarh«twa swtgo;
I GUS. Maja 7 dm datovanym. icgnž roku y miesiąra 23 dnia k grodzie rolor- kim aktyUwanym, iwtamentcui Hfliny ■iaiuisakiciviczAwny Michalowoy ClmlzniiskiM tt- mczj ■!. P. Ji'r/.eu’i* Makousikirgo,
I7ol. 4Jklobru 2"> dtiis- Prati-ssem iimeuim J, P, Jvtžrgo Makanskirgo m Jej Mi' Pntliiv Ainw1 uskirezankg o gwaltoMiu intnizyif du luajjtuoiti SudziolQWiCZ w gro* daic Poloekiui Mjiiionyin.
17tiū, marta 14 dnia. Pr.iwarn zaalawnyut na folnark Wielkie siolo, od 7. PP. SiidankOw J. P. Alexandra«! Makovrstiemu


Makowski
Jeriy.

MAKOSIEJ vel MOKOS1EJ (Mokosejus) herbu Wukry. Pradawny ród w Wielkim Księstwie Litewskim (Biblioteka Jagielloñska w Krakowic - Dzial r^kopisów, 7014-III, s. 50).
MAKOWELSKI (Makovelskis) herbu Epinger. Mieszkali przez wieki wpowiecie oszmiañskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1785). Nazwisko wzięli od zašcianku Makowle w parafii bystrzyckiej, ležącego w pói drogi między Nie- menczynem a Womianami w powiecie oszmiañskim.
Jeden z dawnych dokumentów archiwainych informuje: „Roku 1755, mie- siąca marca dwudziestego dnia. Na urzędzie Jego Królewskiey Mošci grodzkim brzeskim, aktami starosciñskiemi przede mną, Karolem Wieszczyckim, podsto- lim y podstarošcim sądowym grodzkim w-wa brzeskiego, comparendo persona liter wielebny oyciec Bazyli Makowelski, prezbiter cerkwi paszuckiey, líst fun- duszowy na plebanię teyže cerkwi od imc pana Alexandra Gedeoną Tyszkow- skiego, starosty KJepackiego, sobie dany y shtžący, ad acta podai, który wpisując w xięgi de verbo ad verbumT tak się w sobie ma: Alexander Gedeon Tyszkowski, starosta Klepacki, aby chwaia Boza cerkwi paszuckiey, majątnosci mojey, w w-wie brzeskim ležącey, pod tytuíem Narodzenia Panny Maryi będą- cey, nie tylko uymy y uszczerbku nie cierpiala, lecz coraz większe w nabozeú- stwie pomnoženie brala, a Pan Bóg, którego imieniowi ¿wi$temu dom pošwię- cony, nieustającym sposobem powinnie byl chwalony.
Idąc tedy torem swiątobliwych antecessorów moich, a do pobožnych onych sklonjwszy šią intencyi, list jasnie wielmozney pañi Ahafii Sapiežanki Bohda- nowney, wojewodzíney minskiey, y Mikolajowey Pacowey, podkomoizyney brzeskiey, w dacie roku 1603, msca maja dnia 20 przez wíelebnego oyca Mate- usza Makowelski ego, prezbitera kamienieckiego y adminisíratora cerkwi paszuckiey, przede mną prezentowany y pokladany, we wszystkiem aprobują, to jest, wydawszy prezentę na syna pomienionego wielebnego oyca Makowelskie- go, na imią Bazylemu Makowelskiemu na tę moją cerkiew paszucką, zacho wuję tegož nominata paszuckíego przy siedlisku, gdzie jego antecesorowie mieszkali, przy wsi Paszuckach y wszystkich do tego siedliska przynaiežytošciach y wol- nošciach, jako antiquitus anteccssorowie jego uzywali y po nim sukcessorowie jego będą wolni, i te wlók trzy gruntu oromego w uzywaniu z dawna cerkiew- nym bądącego, w ich ograniczeniu przy cerkwi paszuckiey utwierdzam.
Po trzy razy w každyrn poletku do tych wlók z naddatkamt, z ląkami, gaja- mi, zaroslami, takže wolne mlenie we mtynach paszuckich bez miarki, bądž do dworu, bądž do arendy naležącym, na rzece Leney wolne ryb lowienie, piwa robtenie y gorzalki kurzenie na swoję potrzebą, bez przeszkody arendzie, do dworu naležąccy. Potomstwo zas tego nominata, wyzey specyfikowanego, ježeli mu Pan Bóg da, do poddañstwa y imventarza tak samego, jako sukcessorów jego naležeč nie będzie powinno. Chcąc miec teraz y na potem następujących sukces- sorach moich, aby tey woli y dyspozycyi w tym liscie teraznieyszym fundacyj- nym zawartey cale dosyó czynili y w niczym sprzeciwni nie byli, wkladąjąc na teraznieyszego nominata i po nim następujących, aby wedtug obfitošci susten- tamentu tym listem objašnionego obfitey pracy, nieleniwego starania w obrząd- kach ccrkiewnych y ochędostwie oney nieustannym ku zbudowaniu ludzkiemu osobliwie parafian dusz chrzeáciañskich, krwią Chrystusa Pana odkupionych,
100
swiqtobliwemi y pobožnemi postępkami y przyktadami do nabozenstwa pobu- dzali y swojey dosyč czyniti powinnosci.
Na co wszystko dla lepszey wiary y powagi przy podpisie ręki mojey do togo listu funduszu pieczęč przycisnąc rozkazalem. Pisan w Klepaczach, dnia osmego Juni roku 1737. U tego listu funduszu podpis ręki aktora przy pieczęci tegož na laku czerwonym wycisnioney tcmi exprim į tur slowy: Alexander Gede- on Tyszkowski. Ktory to takowy list funduszu, przez wyž wyražoną osobę ku wpisaniu podany, ze wszelką w nim wyražoną rzeczą jest do xiąg grodzkich brzeskich przyjąty y wpisany” {AWAK, t. III, s, 171-172).
Kolejny dokument o nazwie Wiadomosci o stanie szkol y pensyonow guber- ni litewskiey z roku 1800 podawal, že w szkole powiatowej w Borunach prefek- tem byl wowczas ksiądz bazylianin Ignacy Makowelski, szlachctc. Dowiaduje- my się z tego zapisu, it „uczyl się w Zakonie Xięžy Bazylianow” i že pilnose i „konduitę” mial dobrą (Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego - Dzial rękopi- s<5w, f. 2, DC-73, s. 60-61).
19 paždziemika 1836 r. do kancelarii Wilenskiej Deputacji Szlacheckiej wplynęlo podanie o następującej trešei: „Najjašniejszy, Najpotęžniejszyl Wielki Monarcho, Imperatorze Mikolaju Pawlowiczu, samorządzący calą Rossyą, Panie Najmiiosciwszy! Przynosi prošbę Jozef syn Jana Makowielski, kancelarzysta sądu ziemskiego oszmianskiego w rzeczy następnej.
Ojciec proszącego Jan, syn Onufrego, z synami Wincentym, Bazylim i Aleksandrem Makowielscy, uznani [zostali] za dworzan przez dekret w roku 1816 Juli 28 dnia w Deputacyi Wywodowej Szlacheckiej Grodzienskiej nastaly, proszący zaš, będąc narodzonym po nastaniu powyzszego dekretu, jeszcze nie jest do onego dolączony. Na dowod więc swojego pochodzenia skladając: 1. urzędową kopię dekretu wywodowego w Deputacyi Grodzienskiej nastalego; 2. metrykę chrzestną roku 1816 Nowembra 17 dnia przy cerkwi rudnickiej zapisaną i przez Konsystorz Litewski Grecko-Unicki Duchowny požwiadczoną; 3. swiadectwo od urzędu marszalka powiatu pružanskiego, dnia 15 listopada 1835 roku, za N. 1133 wydane, že proszący jest wniesiony do drugiego rzędu dworzan pod N. 610; 4, swiadectwo od u rzędu Oktobra 1836 za N. 970 wydane w trešei następnej, že proszący jest aktualnie synem Jana Makowielskiego, ktory ma przyznaną do- stojnošc dworzanską przez dekret roku 1816 w Deputacyi Grodzienskiej nastaly, že nigdzie nie jest podusznym okladem zajęty, zostaje dopiero na shižbie w kan- celaryi Sądu Ziemskiego Oszmianskiego, a brat jego rodzony, ksiądz Wincenty Makowielski, jest proboszczem grecko-unickiej smorgonskiej cerkwi od kilku- nastu lat, gdzie przez tenže czas nieprzerwanie mieszkają.
Przeto najpoddaniej proszę, aby najwyzszym Waszcj Imperatorskiej Mosci ukazem zalecono bylo tę prošbę moją w Deputacyi Wywodowej Szlacheckiej Wilenskiej przyjąč i skutkiem onej dekret Deputacyi Grodzienskiej roku 1816 Juli 28 dnia do akt niniejszej Deputacyi wprowadzic, i na mocy zlozonych do- wodow mnie, proszącego, do tegož dekretu dolączyc i kopię nastač mającej re- zolucyi wydac oraz dokumentą skladane pod rewers powrocic, Najmilosciwszy Monarcho, proszę Waszej Imperatorskiej Mošci o tej mojej prošbie naznaczyč wyrok (,,,). Jozef Makowelski, kancelarzysta sądu ziemskiego oszmianskiego” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1626, s. 1-5).
101
W odpowiedzi na tę prosbę na sesji Deputacji Wilenskiej 22 grudnia 1836 zawyrokowano: „Poniewaz ze zfožonej kopii dekretu wywodowego famjlii Ma- kowielskich 1816 Juli 28 dnia w Deputacyi Wywodowej Szlacheckiej Gubemi Grodzienskiej nastatego widac, že Jan syn Onufrego Makowielski uznany [zo- stab] za szlachcica, a ze zložonych metryki chrzestnej i swiadectw od urzędu marszatka powiatu pružanskiego i oszmianskiego wydanych, že proszący Jozef jest aktualnie synem tegož Jana Onufrego Makowielskiego i od dawna w powie- cie oszmianskim zamieszkali, nadto jeszcze proszący zajęty jest službą monarszą cywilną, przeto na mocy punktu 968 IX tomu Zbioru praw dekret familii uro- dzonych Makowielskich do akt niniejszej Deputacyi wprowadzid, proszącego Jozefą syna Jana Onufrego Makowielskiego do tegož dekretu dotączyč oraz kopię niniejszej rezolucyi wespol z dokumentami proszącemu pod rewers wy- dač’\ 22 grudnia 1836 r, heroidia wilenska potwierdzila rodowitosc szlachecką Onufrego, Jerzego i J6zefa Makowetskich, tnieszkancdw powiatu oszmianskiego (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1785).
W gubemi grodzienskiej na mocy ukaz6w carskich z 15 stycznia 1837 i 10 marca 1839 roku pozbawiono praw szlacheckich i zdegradowano do rzeszy Jednodworcow” 99 starožytnych familii polskich (mimo okazywanych przywi- lejow krolewskich i swiadectw o posiadaniu majątkow). Wsrod nic byli m.in. Rajscy, Wagnerowie, Wasilewscy, Milewscy, Falkowscy, Kozlowscy, Poplaw- scy, Olendzcy, Makowelscy, Ciechanowiczowie-Lewkowiczowie, Ciechanowi- czowie-Chackiewiczowie, Iwanowscy, Kaszycowie, Mickiewiczowie, Sienkie- wiczowie, Lasotowie, Wolczeccy, Haliccy, Boczkowscy, Bielewiczowie, Barto- szewscy, Naronowtczowie, Minakowscy, Grudzinscy, Goleniewscy, Waliccy, Tokarzewscy, Ostrowscy, Jezierscy, Polkowscy, Juszkiewiczowie, Bortnowscy, Zdzitowieccy, Wesolowscy, Smorczewscy... (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1209, s. 44-47). Niektčrym z nich, np. Kaszycom w 1845 r. po wieloletnich zabiegach, udato się przywrocic zrabowaną przez zaborcę goduose rycerską. Innym pozo- stawalo szukac poprawy losu w inny sposob, takže porzucając strony ojezyste i udając się w gląb Cesarstwa Rosyjskiego.
W okresie między 2 lipca a 24 sierpnia 1840 roku między prawoslawnym arcybiskupem Eitewskim Jozefatem Siemaszką, wojskowym gubernatorem wi- lenskim Fiodorem Mirkowiczem, oberprokurorem Šwiętego Synodu Cerkwi Prawoslawnej oraz innymi urzędami i osobami tnvala korespondeneja o losach Atanazego Makowelskiego, hierodiakona klasztoru torokanskiego, znajdującego się w powiecie kobrynskim w guberni grodzienskiej.
Metropolitą Siemaszko donos it wojskowemu gubematorowi „o szkodliwym wplywie jego na innych mnichow” i sugerowal, že „w celu dalszego napomnie- nia i pouczenia oraz utwierdzenia w regulach cnoty i pokory zakonnej” trzeba Makowelskiego gkjerowac do jednego z klasztorow pskowskiej eparchii „pod surowy nadzor tamtejszego przeora”, by tam juž nie mogl uprawiac „agitaeji polskiej"(CPAHL, f. 378, rok 1840, nr 1577). Zanim jednak machina biurokra- tyczna zadzialala, rninąl pewien czas i przeloženi klasztoru torokanskiego (prze- ksztalconego dopiero z greckokatolickiego na prawoslawny) wyslali Makowel- sktego do klasztoru lubarskiego w gubemi wolynskiej. Zawsze to bylo bližej domu i wsrod „swoich’\
102
Z korespondencji urzędowej nie sposob wywnioskowac, na czym polegala wina Makowelskiego, lecz zazwyczaj przytoczonej terminologii uzywano na okrešlenie zachowan politycznie nieprawomyslnych. Chodzilo wiqc najprawdo- podobniej o „polską agitacjį”, zbrodnię szczegolnie niebezpieczną w oczach wladz policyjnych i cerkiewnych.
MAKOWIECKI (Makaveckas) herbu Dotęga, Lubicz i Pomian. Dziedzi- czyli majątki w wojewodztwie brzeskim i wileoskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443). Wojciech Wijuk Kojalowicz pisal o Pomianczykach: „Makowieccy w nowogrddzkim w-wie. Krzysztof Makowiecki, pisarz grodzki nowogrodzki. Wojciech Makowiecki 1633. Piotr Makowiecki, mieczny nowogrodzki, starosta dzlewieniski. Hieronim Makowiecki, podstoli slonimski”.
Krzysztof, nowogrodzki pisarz grodzki, oraz Piotr Makowieccy w 1648 roku podpisali od tegož wojew6dztwa elekcję krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 107). W tym tež roku Kazimierz Rafal Makowiecki, zložyl podpis pod aktem warszawskiego sejmo walnego (ibidem, s. 86). Rafal Kazimierz z Borzymia Makowiecki w latach 1667-1672 by! starostą trembowelskim (Akta sejmikowe wojewddztwa krakowskiego, t. Ill, s. 191,409).
MAKOWSKI (Makauskas) herbu Jelita, Gryf, Lis odm., Lubicz, Ogon- czyk, Prus II. Nazwisko wzięli prawdopodobnie od dobr Makowo w ziemi biel- skiej. P. Malachowski twierdzil, že istnialo szešč rožnycb rodžiu polskich o na- zwisku Makowski, ktore pieczqtowaly się roznymi herbami. W. Wittyg (Niezna- na sziachta polska i jej herby, s. 192) pisal o Makowskich herbu Prus II z ziemi bielskiej z Podlasia 1581).
U Tomasza Swiqckiego w Hislorycznych pamiątkach (t. I, s. 158-159) znaj- dujemy wzmianki o kilku reprezentantach rodu: „Makowski Adam z Witowic w Krakowskiem wydal Wyjazd na wojnę Wladyslawa krolewicza i podziękowa~ nie za szczęsliwe przeprowadzenie onej 1633 raku; nie mniej Obraz wielebnego księdza Birkowskiego. Jan Makowski z Lobzowic w akademiach w nauce teologu cwiczyl się, wydal kilka dziel ascetycznych. Pod jego imieniem wyszla Mapa Litwy, ktorej Zaluski nie znal. Makowski Adam z Makoszyna, opat jędrzejow- ski, mąž uczony i w znajomošci wielu językow biegly. Zygmuni III dla odebra- nia prowizyi od sum na Barze zabezpieczonych do Neapolu wyslal go, gdzie oraz o oswobodzenie Polakow w niewoli w Sycylii będących starai się; nie otrzymawszy skutku, jako pose! do Hiszpanii wystany, wracając z tego posel- stwa, w Akwszgranie zachorawai i umarl 1626 raku”.
Kasper Niestecki (Korona Polska, t. Ill, s. 212) informowal o Makowskich herbu Jelita z Witowic w wojewodztwie krakowskim. Pozniej ci Makowscy byli osiedleni na Podlasiu i ziemiach wschodnich RzeczypospoliEej. O Makowskich herbu Ogonczyk obszemie donosil Spis szlachty Krolestwa Polskiego (s. 143-144). Polska encyklopedia szlachecka (t. Vm, s. 124-125) przytacza dane odziesięciu ražnych rodach noszących nazwisko Makowski, a pieczętujących się m, in. herbami Gryf, Jastrzqbiec, Jelita, Ogonczyk, Pomian, Poraj, Prus II, Rawicz.
Wydaje się, že jedną z najstarszych siedzib Makowskich by! powiat nowogrodzki, z ktorego się odgalęzili m.in. na powiaty oszmianski, braslawski (para-
103
fia drujska), wilkotnierski, wilenski i miasto Wilno, Sluszne jest stwierdzenie S. Dziadulewicza (Herbarz rodzin tamrskich w Polsce, Wilno 1929, s. 204), že Makowscy herbu Pomian częšciowo byli z pochodzcnia Tatarami zawolzanski- mi, oui to mieszkali w powiecie trockim. Jak podawal Jan Dworzecki- Bohdanowicz, w polowie XV11I wieku Makowscy zarządzali Sokolajciami i Miadziolem w powiecie oszmianskim, Szyszkowem w powiecie polockim, notowani tež byli w powiecie mscislawskim i starodubowskim. W gubemi wi- tebskiej Makowscy uzywali tež herbu Lubicz (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609).
Ignacy Kapica Milewski w swym Herbarzu (Krakow 1870, s. 257) podawal: „Dom Makowskich herbu Jelita z Kapicami Milewskimi zlączony. Dobra Ma- kowo Bure w ziemi wiskiej nad rzeczką Kamianką zwaną ležą, ktore dawniej Kamianka albo Kamionka, lub Kamionki nazywano, a potem od nazwiska, czyli przydomku Bury, co raczej powinno bye Szary, wspomnione dobra wprzod Ma- kowe z dokladem wyrazu Kamianki, w požniejszym zaš czasie Makowo Bure nazwane zostafy; przez co jašnie dowodzi się, iž Makowscy swoj dukt od pierw- szego antecessora herbu Jelita, czyli tenže herb utrzymującego z prostej Iinii prowadzą, a dobra wzmiankowane od potomkow Szarego, czyli Saryusza swoje obydwa nazwiska wzięly. Jakot nawet i temi czasy pospolicie niektorzy kolor szary nazywają. bury, a inni makowy, i stąd takowe nazwiska wyzej wyrazonych dobr swoj początek mają, skąd dom Makowskich w ziemi wiskiej pochodzi, i jedenže to dom z Makowskiemi w ziemi bielskiej mieszkającymi”. Makowscy ei znani byli juž przed 1465 r. W ciągu wiekow spokrewnili się m.in. z Kapicami, Supinskimi i Wądotowskimi.
Herbarz orszanski z konca XVIII wieku podawal: „Makowscy. Roku 1774, mca Februaryi 26 dnia. JM Pan Alexander Makowski, herbem ponižey odiyso- wanym pieczętujący się, wywod swoy w ziemstwie prowincyi orszahskiey uczynil. Herb Jelita. Powinno bye trzy kopie zlote, czy žolte, uložone na ksztalt gwiazdy w czerwonym polu, takže dwie poboczne, koheami y ostrzem do gory wyrychtowane, srzednia na do! prosto koncem, z przydaniem pol podkowy; nad hetmem pot kozia, wyskakującego, nogi przednie do gory wyniosl, w prawo tarezy obrocony, z rogami na glowie.
Dowodzil szlachectwa swego 1698, maja 7 dnia datowanym, tegož roku y miesiąca 23 dnia w grodzie polockim aktykowanym, tęstamentem Reginy Januszkiewiczowny Michalowey Chędzinskiey teszczy JP Jerzego Makowskie- go. 1701, Oktobra 25 dnia. Ptocessem imieniem JP Jerzego Makowskiego na Jeymošč pannę Annę Oskirczankę o gwaltowną intruzyą do majętnošci Sudzio- lowicz w grodzie polockim czynioną. 1765, marca 14 dnia. Prawem zastawnym na folwark Wielkie Siolo, od JPP, Sielankow J P Aiexandrowi Makowskiemu danym.”
Makowscy od bardzo dawna notowani byli w zapisach archiwalnych. Johannes Makowsky figuruje na lišeie urzędnikow ziemi sanockiej z 1472 r. (Akta grodzkie i ziemskie z Archiwum Ziemskiego we Lwowie, Lw6w 1894, t. XVI, s. 98). Dziak Makowski wymieniany jest przez księgi wydatkow skarbowych Wielkiego Księstwa Litewkiego z lat 1506-151 1 (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 699), Jan Makowski by! pisarzem krolowej Bony w latach 1551-1552 {Archiwum Sanguszkow, t. VI, s. 110, 128).
104
Zygmunt, synowiec Mikoiaja Makowskiego, plebana į dziedzica Kobylina w ziemi bieiskiej, w maju 1569 r. podpisal razem ze Stanislawem z Makowa i resztą szlachty ziemi bieiskiej przysięgą na wiemosc Koronie Polskiej (Akta unii Polski z Litwq, Krak6w 1932, s. 255). Krzysztof Makowski, urodzony szla- chetny pan, figuruje w cheitninskich aktach ziemskich w zapisie z 22 czerwca 1577 r. jako swiadek w jednej ze spraw kryminalnych o rozboj sąsiedzki (AWAK, t. XIX, s. 201).
Joannes Makowski w latach 1581 i 1583 byl konsulem miasta Kazimierza. Franciszek Makowski 24 stycznia 1589 r. odnotowany zostal w księgach magistratu wileriskiego (ibidem, t XX, s. 60). Sebastian Makowski w 1594 r. wydal w oficynie Akademii Wilenskiej panegiiyczny tekst poswiqcony Jerzemu Chod- kiewiczowi (K. Čepienė, J. Petrauskienė, Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, s. 15). Tadeusz Makowski, slynny malarz i rytownik polski, mieszkal w XVI wieku w Nieswiezu.
W powiecie wilkomierskim Makowscy, užywający przydomku Debura (vėl z Dowborow) posiadali od XVI wieku dobra Ilgie (vėl Makowszczyzna), a takže Jiezne pomniejsze folwarki. O dziejach tego rodu w XVI-XIX w. szczegolowo infonmują.inaterialy, przechowywane w CPAHL (f. 391, z. 4, nr 1787, s. 1-204). Makowscy spokrewnieni byli z Giedroyctami, Ciechanowiczami, Bulharynami, Markiewiczami, Maranowskimi, Zakiewiczami, Jelenskims, Zukowskimi, Hermanams, Krzywcami, Paszkiewiczami, Blaszkiewiczami.
Zawsze uchodzili za starožytną szlachtę polską, chociaž archiwalia donoszą o pewnym nieprzyjemnym incydencie, jaki się im przytrafil: „W czasie okolo roku 1580 jakiš szlachcic, zadawszy chlopstwo Makowskim guberanskim, wyprawil przywilej kaduka na te Guberance, o co sprawę mial z Makowsktmi w sądach krolewskich, y w tey sprawie ten szlachcic przegrat. Kaduk skasowany, Makowscy przy dobiym y niewątpliwym utrzymaniu szlachectwa zostali przy dziedzicznych dobrach Guberance. Szlachcic sądzony na (...) in fimdo rūk y 6 miesięcy siedzial. Ten dekret nayduje się w Metrykach litewskich w Warszawie”.
Andrzej i Antoni Makowscy, ojeiee i syn, szlachcice z powiatu oszmian- skiego, posiadali zašcianek Makowle w parafii bystrzyckiej, lecz utracili tu wszelkie šrodki utrzymanta i na początku XVIII wieku przybyfi do wojewodz- twa witebskiego, gdzie się „karmili” w majętnošci Juriewo panow Szydlow- skich. Tam się tež rozmnožyli, częsciowo przechodząc na „wiarę rašką”. W Archiwum Narodowym Bialomsi w Minsku (f. 319, z. 2, nr 2033) przechowywane są oryginalne dokumenty o dziejach tej rodziny od XVII do XIX wieku.
W marcu 1609 r. dwaj bracia Janowie Makowscy z oddzialow Aleksandra Lisowskiego trafili do niewoli moskiewskiej na ziemi nowogrodzkiej (Akty isto- riczeskijet. II, s. 210-211), Walcnty Makowski w 1614 r. znajdowal się w niewoli moskiewskiej w Nižnym Nowogrodzic (Archeograjiczeskij sbornik dokumentow, t. IV, s. 76). Pan Krzysztof Makowski w 1631 r. pelnil funkeję woznego w brzeskim sądzie grodzkim. W r. 1642 skargę na nadužycia magnata Fryderyka Sapiehy podpisal in. in. szlachcic sped Brzescia Andrzej Makowski (AWAK, t. VI, s. 411).
Szymon i Kazimiera Makowscy w 1648 roku w imieniu szlachty woje- wddztwa podlaskiego podpisali akt elekcji krola Jana Kazimierza (VL, t. IV,
105
s. 312). Pan Matyasz Makowski w 1654 r. uczestniczyl w obronie Smolenską przed agresją Moskwy. Miody szlachcic Stanislaw Makowski z oddzialu rotmi- strza Jarosza Sienkiewicza, ciągnącego na Mosk\vę, zostal w czasie burd w po- wiecie nowogrodzkim postrzelony w rękę (Archeograficzeskij sbarnik doku- mentow, t. I, s. 249),
W punkcie 43 mstrukcji sejmiku dia poslow na sejm walny 25 lutego 3659 roku szlachta ziemi halickiej nakazywala: „Za urodzonym Danielem Makow- skim [lešniczym Kahisza - J.C.] ichmosciowie panowie poslowie nasi do wszystkiej Rzeczypospolitej gorącą uczynią instancyą. aby przywileju Jego Krolewskiej Mošci p.n.m. podhig listu JW Pana Jana Zamojskiego, wojewody kijowskiego, staro sty kaluskiego i mieszczan kahiskich za konsenvacyą podczas Kozaczyzny miasta tego i ušmienzenia buntow, na eliberacyą od wszelkich zam- kowych i miejskich podatkbw na folwarczek jeden na przedmiesciu katuskim i dwie czwiertynie pola nazwane Baranowskie [przy wsi Zagdrzu - J.C.] danego, na sejmie teražniejszym aprobacya stanęla”, Prošba ta ponowiona zostala w instrukcjach sejmikbw halickich z S X 1664, 1 III 1666 oraz 20 IX 1666 (Akta grodzkie i ziemskie z Archiwum Ziemskiego we Lwowie, t. XXIV, s. 158, 209, 224, 237).
Wsrod czlonkbw bractwa sprzysięžeticow krakowskich, wspomnianych w dekrecie krola Jana Kazimierza z 22 I 1661, znajdowal się Simon Makowski, Omnium Salictorum canonicus (Prawa, przywiteje i statuta miasta Krakowa, Krakow 1890, t, II, s. 373). Percepta prpwentow publkznych do skarbu Rzeczy- pospolitey W. X. L. z roku 1661 informuje: „Jegoruose pani Janowa Makowska ze wsi Kiewlice za rok 1658, ktbry się skonczyl, w roku 1656 dnia 30 maja, na rok po f], 10, 6". W roku 1678 przed trockini sądetn ziemskim toczyla się spra- wa Bazylego Miklaszewicza z Mustafą Makowskim i jego bratem Chasieniem, Tatarami miejscowymi (AWAK, t, XXXI, s. 435-436). Petrus Makowski, uczen szkol pijarskich w Chehnie, zostal 14 maja 1678 r. wraz z grupąkolegow oskar- žony przed sądem o liczne wybryki, skierowane przeciwko chehnskim mnichom unickim (ibidem, t, XXIII, s. 325).
Makowscy, herbu Jelita, przed stuleciarni mieszkali w Witowicach w Kra- kowskiem. Zaslynqli w XVI i XVH wieku jako męžni žolnierze. Jeden z nich, Adam Makowski, byl męžem uczonym, wydal kilka drukow, m.in. Intinerarium albo v/yjazd na wojnę moskiewską Wladyslawa IV. Okolo roku 1700 žrodla ar- chiwalne wspominają tež Michala Dominika Makowskiego, czešnika trockiego. Spotyka się czlonkbw tej rodziny i na ziemiach bialoruskich. Prawdopodobnie byli tež tego nazwiska plebejusze. W XVII wieku W. Nckanda Trepka (Liber..., s. 254) donosil o nieszlachcie, užywającej tego nazwiska: „Makowski nazwal się ze wsi Makowa u Miechowa Janek, Harata, karCzmarza piwowara syn”.
Andrzej Makowski, szlachcic spod Brzescia, 30 VIII 1702 r. podpisal laudum brzeskiego sejmiku limitacyjnego (AWAK, t. IV, s. 328). Foma [Tomasz] Makowski w 1714 roku posiadal majątek Butrymowszczyzna na Minszczyžnie. Jego syn Michal pozostawil tę posiadlosč swym synom: Danielowi, Jerzemu, Piotrowi, Janowi, Leonowi i Tomaszowi (w transkrypcji rosyjskiej Fomie), kt6- rzy w 1780 roku ją sprzedali i rozpierzchli siįna rožne strony (Archiwum Naro- dowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1525).
106
W 1722 księgi sądowe witebskie wymienjają imią szlachcica tegož woje- wództwa Jakuba Makowskiego jako uczestnikajednego z nocnych grabiežczych najazdów {Istoriko-juridiczeskije matieriafy izwleczionnyje iz aktowych knig gubemiì witebskoj i mogilewskoj, t. XXVII, s. 278). Piotr Makowski w lipau 1733 r, podpisal uchwalą brzeskiego sejmiku szlacheckiego (AWAK, t. IV,
s. 478-479). Józef Makowski podpisal w marcu 1733 w Wiszni uchwalą konfe- deracji województwa raskiego.
Ksiądz Leon Makowski odnotowany zostal w zródlach jako „kommissarz ime panien bazylianek” w Oszmianie w 1755 roku. Onufry i Tadeusz z Dobura Makowscy podpisali w 1764 r. akt konwokacji warszawskiej (VL, t. VII, s. 70). Józef Makowski 19 lutego 1764 r. podpisal instrukeję szlachty województwa wilenskiego dia posiów obranych na sejm kotiwokacyjny w Warszawie. Lukasz į Florian Makowscy w imieniu szlachty województwa kijowskiego w 1764 roku podpisali w Warszawie akt elekcji ostatniego króla polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 117). Jakub Makowski podpisal 27 IX 1768 roku uchwaię sejmiku szlacheckiego w Grodnie (AWAK, t. VII, s. 373). Ksiądz Mateusz Makowski mieszka) na plebanii dubrowskiej na Wilenszczyznie w 1779 roku. We wsi Leluki w owym czasie (1789) osiedlony byl zìemìanin Jakub Makowski z synami: Sytnonem, Janeni, Maciejem, Michalem ì corką Ka- tarzyną. W miasteczku Dudy w powiecie oszmianskim w 1789 r. mieszka! mJn. Tomasz Makowski z pasierbami Mateuszem i Sytnonem oraz pasierbicą Ewą. Wsród bojarów wsi Bayrasze odnotowano Michala Makowskiego (AWAK,
t. XXXV, s. 545, 556, 558).
Fryderyk Wilhelm de Cronneman, general-major korpusu artylerìi Wielkiego Księstwa Litewskiego, w 1791 r. wydal swiadectwo, w którym czytamy, iž ,Jerzy Makowski, služąc w korpusie Artylerìi Wielkiego Xiąstwa Litewskiego za kanonie- ra lat dwa y miesiąc jeden, przez caly czas wiemie y poczciwie sprawowal šią”. Spis szlachty pamatu wilkomierskiego z 1795 r. wskazuje, ¿e od dawna mieszkali tam Makowscy herbu Jelita. Juž w 1657 roku Stefan Makowski miai majątek ligie, któ- ry przekazal w spadku dwòm synom (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 196).
Wywód fami li i urodzonych Makowskich herbu Jelita podawal: „Roku 1799 miesiąca stycznia siódmego veteris, a ošmnastego novi stili dnia. Przed nami, Ludwikiem hrabią Tyszkiewiczem, aktualnym taynym konsyliarzem, marszal- kiem guberhskim, kawalerem róznych orderów, prezydującym, y deputatami ze wszystkich powiatów guberni litewskiey do przyjmowania y roztrząsania wy- wodów szlacheckìch obranymi, zložony zostal wywód rodowìtosci szlachetney familii urodzonych Makowskich herbu Jelita, przez który dowiedzionym zosta- lo, že Michal Makowski, dziad wywodzących šią, przy zaszczycie kleynotu szlacheckiego posiadal dobra S iemienko w szczy zn q. w powiecie lidzkim sytu- owane, [czegoj dowiódl dekret grodzki lidzki w sprawie kryminalney z Kozi- czami w roku 1732 miesiąca paždziemika jedenastego dnia ferowany.
Syna miai jednego Józefa wedtug przyswiadczenta metryki chrzestney 1732 roku miesiąca marca piętnastego dnia datą mającey, który posiadając wyz wzmiankowaną majętnošc Siemienkowszczyznq, zostawi! synów dwóch, niniey- szy wywód skladających, jako to: Aleksandra y Michala Z pomienionych dwóch synów Józefa Aleksandcr, zostawszy posessorem po oycu tylekroc razy
107
wspomnioney majętnosci Siemienkowszczyzny, ma synow dwoch: Ignacego i Franciszka. Michai takže ma synow jeszcze niedoletnich dwoch: Adama y Dominika.
Na flmdamencic wiąc zložonych dowod6w, rodowitosc szlachetną imienia urodzonych Makowskich probujących, my, marszalek gubemski, y deputaci powiatowi, stosownie do przepisow (...) family urodzonych Makowskich, jako to wywodzących šią: Aleksandra z synami Ignacym y Franciszkicm oraz Michala z synami Adamem y Dominikiem, braci rodzonych, synow Jozefą, a wnu- kow Michala Makowskich za rodowitą y starožytną szlachtę polską oglaszamy y onych do xięgi szlachty guberni litewskiey pierwszey klasy zapisujemy, Dziato šią na sessyi Deputacyi Generalney Wywodowey Szlacheckiey Gubemi Litewskiey w Wilnie” (CPAHL, f. 391, z. 948, s. 233-235).
4 czenvca 1800 roku heroldia wilenska ponownie rozpatrzyla kwestię ro- dowitosci Makowskich herbu Jelita, stwierdzając w swym postanowicniu, iž „dom Makowskich od niepamiętnych czasow w wojewodztwie podlaskim w ziemi bielskiej, a w powiecie brahskim rozsiedlony, possydowal dziedzic- twem dobra Makowo zowiące šią; z tego domu idący Jozef Makowski, dziad teraz wywodzącego šią z potomstwem, mial syna Felicjana, ktory byl oycem Krzysztofa Felicjanowicza Makowskiego, dzid wywodzącego šią z synami Symonem, Michalem, Jozefem, Kazimierzem y Antoniin Krzysztofowiczami Makowskiemi Takže w tym przypadku heroldia wilenska postanowila:
„wywodzących šią urodzonych Krzysztofa Felicjanowicza oyca, Symona, Michala, Jozefą, Kazimierza y Antoniego Krzysztofowiczow, synow, Makowskich za rodowitą y starožytną szlachtę polską oglaszamy y onych do xięgi szlachty guberni litewskiey pierwszey klasy zapisujemy” (CPAHL, f. 391, z. 948, s. 870-871).
W 1815 roku reverendus Pater Urbanus Makowski otrzymat w jezuickiej Akademii Potockiej tytul doktora šwiętej teologii katolickiej (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 1084, s. 3). W grudniu 1819 r. heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc Leona, Wincentego Adama, Michala i Adama Makowskich herbu Jelita, szlach- cicow z powiatu wilenskiego (CPAHL, f. 391, z. I, nr 1006, s. 101). 15 grudnia 1819 r. heroldia wilenska potwierdzila rodowitoid takže Tomasza Makowskiego herbu Jelita, szlachcica z powiatu kowiehskiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 117).
Wywddfamilii urodzonych Makowskich herbu Jelita, zatwierdzony 20 grudnia 1819 r. w heroldii wilenskiej, podawal, iž „dom Makowskich od niepamiętnych czasow w wojewodztwie podlaskim ziemi bielskiej, a w powiecie branskim rozsiedlony, possydowal dziedzictwem dobra Makowo zowiące się. Z tego domu idący J6zef Makowski mial syna Felicjana, ktory byl ojcem Krzysztofa, a ten synow Szytnona, Michala, Jozefą, Kazimierza Antoniego zostawil” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 111-112).
Wywddfamilii urodzonych Makowskich herbu Jelita, sporządzony w Wilnie 22 czenvca 1836 r,, stwierdzal, že „familia urodzonych Deburow Makowskich od niepamiątnych czasow uzywa wszelkich praw i prerogatyw stanowi dworzan- skiemu wlasciwych, posiadala dobra ziemnc i piastowala urząda. I tak wziąty za przodka Stefan Tomaszewicz Makowski, jako aktualny dworzanin, posiadal
108
dobra ziemne Ilgie w powiecie wilkomirskim položone, które wraz z zoną Reginą Giedroycianką nabyt w 1622 roku, a zostawil po sobie synom Michalowi i Jakubowi w 1657 r.”
Jakub tniaJ piąciu synów: Jana, Stefana, Aleksandra, Piotrą i Jerzego, z których Jan doczekaí šią synów szescíu, Piotr - dwóch, Jerzy - szešciu. Sitąrzeczy tak duža liczba potomków nie mogla utrzymaė šią na jednym majątku Ilgie (zwartym inaczej Nidoly, a pózniej Makowszczyzna) i musíala szukaó chleba gdzie indziej. Totež widzimy w polowie XVIII wieku Makowskich w Dyneburgu, na Braslawszczyznie, w Wilnie itd (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1053, s. 120-122). Tutaj byli spokrewnieni z Zukowskimí, Marctnkiewiczami, Stejgwilamí, Zakiewiczami, Lapami, Nowlcki- mi. Zalączone do wywodu drzewo genealogiczne przedstawia dzieje siedmiu po- koleñ i 40 osób plci mąskiej z powiaíu wilkomierskiego i brasíawskiego,
Makowscy zamieszkiwali došč licznie takie w powiecie dzisneñskím, ale nie byli tu szlachtą zamožną. Spokrewnili šią w XIX wieku z Wierzbilowiczami, Szarkowiczami, Wierzyñskimi. Heraldía wileñska potwierdzila ich rodowitosé szlachecką m.in. w latach 1800 i 1832 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117,1). Klika rodzin Makowskich, drobnej szlachty polskiej, mieszkalo na Wilenszczyznie, Jedna z nich arendowala m.in. zascianek Tupaciszki (Akty i dokumenty archiwa wilenskogo, kowienskogo i grodnienskogo generaí-gubernatorskogo uprawleni- ja, Wilno 1913, t. II, s. 10).
Wileñski wojskowy gubemator wystosowal 25 sicrpnia 1852 roku tajny list do gubematora grodzieñskiego o niejakim Aleksandrze Makowskim, który zorgani- zowal razem z gdanskim kupcem Ludwikiem Kędziorem dom handlowy w Gdansku (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 1, o. 28, 2. 12, nr 269). Z listu dowia- dujemy šią, že „wspotnniany wyzej Makowski urodzony w Grodnie, ma 46 lat, ongís ucząszczal na Uniwersytet Wileñski, i po skoñczeniu nauk byl adwokatem w m. Grodnie. W 1831 roku przybyl do Warszawy, wstąpil na ochotnika do bun- towszczyków, skierowany zostal 7 sierpnia tegoz roku do 2. Pulku Piechoty w randze podporucznika (...). Otrzymal Zíoty Kizyž, a poten) ūdai šią do Francji Zostal zapisany do II klasy przestępcow z konfiskatą na rzecz skarbu naležą- cej do niego cząšci domu w Grodnie”. Z tekstu policyjnego wynika, že jeden z brací Aleksandra Makowskiego, Antoni, równiez powstaniec, takže ukryt šią we Francji, inny zaš ūdai šią w gląb Imperium Rosyjskiego. W kancelarii generala Murawjowa 22 paždziemika 1863 roku odnotowano: „Teofil Makowski ze wsi Zawady Koscielne, syn Macieja, werbowal ludzi do szajki Skarzyñskiego i sam byl w niej oficerem” (CPAH Biaíorusi w Grodnie, f. 970, z. 2, nr 15).
Wedíug Spisu ziemian minskiej guberni (Minsk 1899, s. 35) Makowscy po- siadalí na Miñszczyznie dobra Wiazowszczyzna, Wągly, Nowodworszczyzna, Lubusk. W Wyszczególnienitt miast, miasteczek, dóbr i kosciolów w Inflantach Polskich wedhig ich stanu z roku 1866 (inflanty Polskie, Poznañ 1879) Gustaw Manteuffel wymienial Józefa Makowskiego, wíasciciela dóbr Stanislawów. On- giš istnialy tez znaczne gniazda tego rodu na ziemiach ukraiñskich, skąd Makowscy przesiedlili šią w gląb Cesarstwa Rosyjskiego.
Makowscy, drabna szlachta polsko-ukraiñska, byli posiadaczami mlyna i gruntów w miasteczku Królewiec nad rzeką Šwidnicą, które nabyli od Ponia- towskich. Protoplasta rodu Mikolaj Makowski zostal w 1664 roku „zamordowa-
109
ny przy likwidacji oddziahi polskiego w Krölewcu” przez wojska rosyjskie ñàãà Aleksego Michajlowicza (ðîã. W. Modzalewskij, Malorossijskij radosiownik, t. III, s. 290). Wszakzc žonie tego szlachcica z synem Jaskiem udalo sie urato- wac. Od niego wlasnie i ¿onyjego Agaty Zukowskiej poszly dalsze odgalęzienia rodu, w tym moskiewskie. Možna dodač, že Makowscy brali na Ukrainie ¿ony ztakich rodzin, jak: Lazarewiczowie, Maczugo-Bykowscy, Jesimontowscy, Golobudzcy (por. W. Modzalewskij, Maiorossijskij rodoslowmk, t. I, s. 124). Znaczne gnîazdo Makowskich powstalo w Nowogrodzie Siewierskim, dokąd przybyli oni nie pôzniej niž w XVIII w. Î ich polskim pochodzeniu swiadczy m.in. lierb Jelita, ktôrego uzywali (por. W. Lukomskij i W. Modzalewskij, Ma- iorossijskij gierbownik, s. 104),
MAKSIM1ENKO vel MAKSYMENKO (Maksimenkas) herbu Labędž, Notowani byli w przekazach archiwalnych od XVII wieku.
MAKSIMOWICZ vel MAKSYMOWICZ (MaksimavtCius). Potska en- cyklopedia sztachecka (L VIII, s. 125) informuje î Maksymowiczach herbu Ja- strzębiec (Grodno i Rowne), Koziowski i Pielesz (Ukraina). Z przekazôw archiwalnych wynika, že byli jeszcze Maksimowiczowie herbu Radwan (w woje- wödztwie witebskim),
Stanislaw Maksimowicz, mieszkamec siola Miechowskiego w powiecie slo- nimskim, odnotowany zostal w inwentarzu z roku 1609. 21 wrzeänia 1663 r. do ksiąg grodzkich mScislawskich wpisano nastąpującą skargę: „Zalowal y soleniter šią protestowai pan Wawrzyniec Maximowicz, za przybyciem swoim z krajow Htewskich (...) o to, yž w roku przesziym 1654, podczas nastąpienia nieprzyja- ciela Moskwicîna, kniazia Trubeckiego, z niemalą potągą moskiewskig pod za- øåê Jego Krôlewskîej Mosci mscislawski, ktôry nieprzyjaciel przez kilka dni mając w oblęženiu, przez szturmy zamek y parkan màcistawski dobywszy, ognïem wypalil, a lud rožney kondycyi, bądący w tym oblęženiu, mieczem po- wycinal, a ynszych w niewolą zabrak
Gdzie žalującego rodzic, nieboszczyk p. Maxim Alexandrowicz, zostając w tyiîize oblęženiu ze wszystką swą majętnošcią ruchomą, od mala do wiela, ñî jenokolwiek ruchomoėcią nazwac šią moglo, srebra, ñóïó, miedž y skrzynie z rožnemi fantami etc, nie wiedzicc, czy ogniem pogorzeli, czy tež tenže nieprzyjaciel zabral” Ųstoriko-juridiczeskije matieriafy tzwlecsionnyje ti aktowych knig gubemii witebskoj i mogilewskoj, t. XXV, s. 456). Piotr Maksymowicz podpisal w 1764 roku akt warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t. VII, s. 67).
MAKULOWICZ (Makulavičius) herbu Ancuta. Dziedziczyli majątki w powiecie trockim.
MALAWKA herbu Pomian. Do przekazôw historycznych trafiali od XVH stulecia.
MALAWSKI (Malauskas) herbu Labądž. Miejscem ich zamieszkania byl powiat upicki (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1192).
110
MALCHEROWICZ (Malkeravičius) herbu Wieniawa. Dawny rdd rycer- ski na Žinudzi.
MALCZEWSKI (Malfevskis). Uzywali herbu Abdank, Lubicz, Tamawa. Andrzej Malczewski okolo 1760 roku by! rotmistrzem wojewodztwa nowo- grodzkiego. Prawdopodobnie jego imiennik w 1769 r, peirxtl urząd komomika wojewodztwa smolenskiego. „Andrzej Malczewski, pisarz kancellaryi aktow trybunalskich”, zatrudniony byl jako wysoki urzędnik sądowy w Wilnie w roku 1798 {AWAK, t. XXIV, s. 188).
Wywod famiiii urodzonych Malezewskick herbu Abdank z 3 X 1828 r. dal podstawę do uznania Antoniego, Zygmunta Jana, Adama Wladyslawa, Piotrą i Feliksą Malczewskich za „rodowitą i prawdziwą szlachtą polską”. Wpisano ich imiona do ezęsei pierwszej ksiąg szlachty gubemi minskiej (Archiwum Naro- dowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 147, s. 291-296). Drzewo genealogicz- ne Malczewskich herbu Tamawa, zatwierdzone przez heroldię minską w 1828 r., opisuje pięc pokolenia jednej z galązi rodu (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 149, s. 66).
MALEWICZ (Malevičius). Heraldacy polscy nie podawali szerszyeh, a tym bardziej wyczerpujących infonnaeji o tej rodzinie, E. A. Kuropatnicki odnotowal np. nazwisko Malewicz w Wiadomosciach o kleynacie szlacheckim oraz herbach domow szlacheckich w Koronie Polskiej i Wielfdm Ksiqstwie Litewskim (1789), ale nie podal, jakiego herbu ta rodzina uzywala. Podobnie postąpil P. Malachowski, pisząc w Zbiorze nazwisk szlachty z opisem herbow wlasnych (1805): „Malewicz z Oszmiafiskiego podpisal elekeją Jana IIP’. Takže Polska encyklopedia szlachecka (t. VIII, s. 130) podąje nader skąpe wiadomosci o Malewiczach herbu Szeliga, znanych od okolo 1550 roku w powiatach oszmianskim, grodzienskim, dubien- skim i lidzkim, jak tež o Malewiczach herbu wlasnego, Ormianach, zamieszkalych w XIX wieku na Bukowinie (indygenat w 1816 r.).
W dawnych przekazach archiwalnych daje šią jednak odnaležč memato inte- resujących szczegolow z žycia kilku pokolen tej polskiej rodziny kresowej. W styezniu 1590 roku przed sądem grodzkim w Minsku toezyla šią np, sprawa Jaška Malewicza ze wsi Klin, ktory „z mnogimi poddanymi z pomocnikami swymi (...) pana Truskowskiego zbili i szkody niemale poezynili”, grabiąc z wozu przejezdnego szlachcica „kobierzec nowy, czapkę kūną podszytą, rąka- wice falandyszowe zielone, podszyte lisami”. Pr6cz tego ,,z pasem mieszek ode- rwano, a w mieszku bylo poltorej kopy groszy, noz pojedynkowy" itd. Sam zaš pan Truskowski zostal przez pana Malewicza ciąžko poturbowany, tiie na tyle jednak, by nie podač na napastnika do sądu (AWAK, t. XXXVI, s. 357-358).
W roku 1599, gdy przeprowadzono inwentaryzację majątku Rožanka i oko- licznych folwarkow, w ksiągach aktykacyjnych Glownego Trybunalu Litew- skiego odnotowano m.in. imiona bojar6w rožanskich: „Woyciech Malewicz trzyma wioką, z ktčrey z listy y podwodą, y kolasą, gdzie katą, jechač powinien (,..). Stefan Malewicz wtok dwie y zašcianek miądzy cudzymi gruntami, z cze- go powinien z fisty jechač wierzchem; Marcin Malewicz trzyma wlok dwie, na teyže powinnoSci z listy jechač powinien gdzie kažą” (ibdem, t. XIX, s. 640).
I l l
Jegomošč pan Dekopolit Malewicz, „zieimmin hospodarski” z powiatu oszmianskiego, figuruje w zapisie do ksiąg Trybunalu Litewskiego w Wilnie z 12 marca 1633 r. (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. II, s. 48). Tenže pan Dekapolit Malewicz, „dobry szlachcic”, 16 maja 1639 roku przedstawial w Trybunale Gtównym w Wilnie interesy Mikolaja Abramowicza zamieszkale- go w Womianach w jego procesie z księdzem Wojcìechem Žabinskim (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, , s. 393-394). Widocznie szlachcic ten miai szczególne predyspozycje do tego rodzaju spraw, skoro ponownic pojawìl się jako swiadek na procesie w Trybunale Glównym Litewskim 23 listopada 1643 roku oraz w innych tego typu przypadkach {AWAK, t. XV, s. 4, 6 i in.).
Hryn Malewicz, mieszkaniec si ola Terenicze, odnotowany zostai w inwen- tarzu starostwa homelskiego z roku 1645 (ibidem, t. XIII, s. 365). Józef Malewicz, szlachcic spod Oszmiany, wzmiankowany jest w roku 1698. Gabryel i Jan Malewiczowie w 1674 roku podpisali akt elekcji króla Jana III Sobieskiego {VL, t. V, s. 149).
Zachowany w zbiorach bylej heroldii minskiej list króla polskiego Augusta II do szlachcica Joachimą Malewicza stanowi bardzo interesujący material do dztejów tej rodziny, warto więc go przytoczyc w calosci: „August Wtóry, z Bo- žey laski król polski, wielki xiąžę litewski, ruski, pruski, žmudzki, mazowiecki, kijowski, wolyhski, podolski, podlaski, smolenski, siewierski, czemichowski i inflancki, a dziedziczny xiąžę saski i elektor, Urodzonemu Joachimowi Male- wiczowi, strzelców naszych litewskìch pulkownikowi, wiemie Nam milemu, laska Nasza królewska.
Urodzony, wiemie nam miiy. Doniesiona nam jest przez panów rad i urzęd- ników naszych dwomych przy boku naszym natenczas rezydujących žalosna querimonia imieniem urodzonego Teodora Malewicza, podkomorzego poloc- kiego, dworzanina naszego i w róznych niepospolitych interessach dobrze a wiemie doswiadczonego posta przez antecessore naszego pana brata lana Ka- zimierza, króla, uzywanego, a Twojey wiemosci laskawego oyca, iž wiemosé Twoja, za nic obròciwszy praestrogi t napomnienia oycowskie, pomimo woli i blo- goslawienstwa rodzicielskiego, z domem dia niego niezyczliwym przez szlubne związki z corką Anną urodzonego Józefa Wilamowskiego po!ączywszy się i mając znakomity przez oyca Twojey wiemosci wydzielony majątek, ony zbytkiem rozrzutu zmamowales, inhonesto prowadząc žycie i za wiela pozwalając swojey miley maižonce, staleé się niepamiętny na swego syna imieniem Alexander, którego nie tylko do nauk nie ukladasz, ale i do startu rycerskiego nie sposobisz, a przy tym, wiemosé Twoja, z malžonką Twoją milą, nie sluchając rodzica, nie szanując go i bynaytnntey nie mając względu na wiek jego podeszty, stajesz się okazyą wielkiego jemu smutku i žatošci, na co serce rodzicielskie czując wiela, mocno utyskuje i narzeka.
Zatem tedy My, król, z panami rad i urzqdników naszych dwomych przy boku naszym rezydujących, za to wszystko napominkując wiemosé Twoją, žą- damy, abys się upamiętal, i tak jak ze sztuki tycerskiey dobrze nam jestes žale- cony i przez nas uwazany, abyš podobnie w moralnych postępkach i dobrym prowadzeniu się takim okazal, jak Twojey wiemosci oyciec i dziad Jan, którzy się z žyczliwoscią ku Nayjašnieyszemu Janowi Kazimierzowi, królowi, panų
112
bratu Naszemu, i Rzeczypospolitey calym sercem wylawszy, na potomną pain i ęč przez cnoty swoje zaslužyli. Î ñî, abyš się starai, dla laski Naszey krolewskiey naysolenniey upominamy. Dan w kancellaryi W. X. Litewskiego dnia 23 rniesiąca marca roku Panskiego 1710, panowania naszego piętnastego roku. „Augustus Rex. Karol Stanislaw xiąžį Radziwill, kanclerz Wielkiego Xiqstwa Litewskiego” (Centraine Panstwowe Archiwum Historyczne Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr2078).
W innym kontekšcie w 1713 roku księgi gradzkie Mohylewa wymieniają imię pomcznika wojsk polskich Malewicza, ktoremu dano na prowizje 33 zlote 6 groszy 2 szeiągi, w tym na wödkq 2 zt. 8 gr i na piwo - 3 zlote 2 szelągi (Ëòãî- riko-juridiczeskije matierialy izwleczionnyje iz akiowych knig gubernii witebskoj i mogilewskoj, t. XXV, s. 27).
Malewiczowie znani byli takže na Wilenszczyznie. W jednej 2 uchwal sej- miku szlachty wilenskiej z wrzesnia 1738 roku napomyka się o panų Malewiczu, wlascicielu kamienicy w Wilnie przy ulicy Sawicz (AWAK, t. VIII, s. 385). Kon- stanty Bielewicz, wozny wojewödztwa wilenskiego, ztožyl 3 czerwca 1788 roku przed Glöwnym Trybunalem Wielkiego Ksiestwa Litewskiego następujące ze- znanie: „Ja, wozny Jego Krolewskiey Mošci, nižey wyrazony, zeznawam tyra moim relacyjnym kwitem, i i będąc užytym od w Bogu wielebnego xiędza Norbertą Arendts — wikarego ó wszystkich xięžy dominikanöw konwentu wilen- skiego do oglądania woznych y ludzi pobitych, poklutych ó zranionych, wi- dzialem: nayprzod Adama Brasewicza - woznego Jego Krolewskiey Mošci, rękę prawą y lewą zbitą, zsinialą, krwią zabieglą, piece kolbami stiuczone; styszalem, že mu chustkę y trzcinę wzięto, y tęž šamą trzcinę na grzbiecie pobito.
Po wtore, widzialem Jozefą Jasinskiego - woznego Jego Krolewskiey Mošci, oko cięžko kolbą podbite, ze wszystkim spuchte, krwią zabiegle y siniaki cztery na grzbiecie. Po trzecie, Symona Syderowicza na Ibie dziurą dužą, pod lewym uchem siniak dūžy, krwią zaciekty, y rękę prawą skaleczoną. Antoniego Szczepanowsktego pod lewym okiem dziurę dužą, bagnetera pchniętą, krwią cale cialo y odzienie zbroczone, ręką lewą niemilosiemie zbitą y spuchlą. Po piąte, Andrzeja Kuczynskiego twarz we krwi zbroczoną, zbitą, košei kolbą przytloczone y bardzo slabego Romana Kozlowskiego rękę prawąspuch- niętą y zsinialą. Jana Malewicza dwa od kolby na plecach siniaki.
A gdym się pytai každego z osobna, gdzie by y od kogo ta akcya byla do- pclniona? Tedy mi wszyscy jednostaynie odpowiedzieli, iž w miešeie Jego Krolewskiey Mošci Witnie, na ulicy Szklaney, w kamienicy Straszewiczowskiey zwaney, w possessyi xiąžąt dominikanöw (...) od žolnierzy gamizonowych zaraku wilenskiego, Zydöw ó Moskalow do tego užytych” {AWAK, t. XXIX, s. 480-481). Chodzilo w tyra przypadku î jeden z konfliktöw, częstych w stanie anarchii i rozkladu panstwa polskiego, między przedstawicielami zarządu mia- sta, do ktotych naležal i p. Malewicz a elementam) obeymi i wrogimi krajowi.
Z 1799 r. heroldia wilenska wpisala Malewiczöw do ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 12, s. 200). Dužą wartosc dla poznania dzie- jöw rodu Malewiczöw przedstawiają oficjalne dökumenty heroldii minskiej i wilenskiej. Wywöd familii urodzonych Malewiczöw herbu Szeliga informowal: „Roku 1800, rniesiąca maja szöstego dnia. Przed nami, Ludwikiem hrabią Tysz-
113
kiewiczem, aktualnym taynym konsyliarzem, marszatkiem gubemskim, kawale- rem rožnych orderow, prezydującym, y deputatam! ze wszystkicb powiatow guberni litewskiey, do przyjmowania y roztrząsania wywodow szlacheckich obranymi, zložony zostal WywSd famiiii urodzonych Malewiczdw herbu Szcliga, przez ktory, gdy dowiedzionym zostato: swiadectwem od urzqdow y obywate- low powiatu lidzkiego Franciszkowi, Janowi, Mateuszowi, Michalowi y Kazi- mierzowi Malewiczom, dztš wywodzącym šią, w roku 1798 miesiąca Juni 23 dnia wydanym y w tymže roku miesiąca Septembra 3 dnia na sądach grodzkich powiatu lidzkiego do akt podanym, i i pomienieni dzis wywodzący się, jako to: Franciszek i Jan Malewiczowie z oyca Stanislawa, a dziada Mikolaja, zaš Mate- usz, Michal y Kazimierz Malewiczowie z oyca Marcina, a z dziada Mikolaja rodzący šią, pochodzą z familii szlacheckiey, ktorych przodkowie uzywali pre- rogatyw stanowi szlacheckiemu przyzwoitych, jakich y dziesieysi do wywodu idący Malewiczowie, ich nastąpcy, užywają.
Na fundatnencie przeto takowego swiadectwa, rodowttosc szlachetną imie- nia urodzonych Malewiczdw probującego, my, marszalek gubemski y deputaci z powiatow guberni litewskiey zebrani, stosownie do przepisdw w dyplomacie pod rokiem 1785 nayiaskawiey szlachcie nadanym, wyrazonych, nie mniey tež pilnując się prawidel w ukazach z Rządzącego Senatu rządowi gubernskiemu litewskiemu przeslanycb, familią urodzonych Franciszka y Jana - synow Stanislawa; Mateusza y Kazimierza - synow Marcina, Malewiczaw za rodowitą y starožytną szlachtę polską oglaszamy y onych do xiqgi szlachty guberni litewskiey pierwszey klasy zapisujemy. Dzialo się na sessyi Deputacyi Generalney Wywodowey Szlacheckiey Guberni Litewskiey w Witnie” {CPAHL, f. 391, z. 1, nr 948, s. 880-881).
20 maja 1799 roku heroldia wilehska ponownie postanowila uznaė za rodowitą szlachtę polską wspomnianego wyzej Franciszka Malewicza, ale juž z synami Joze- fem, Kazimierzem i Ignacym; Jana z synem Wincentym; Michala z synami J6zefem Kazimierzem, Ludwikiem, Bartlomiejem i Aleksandrem (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 948, s. 1003-1004). Mniej wiqcej w tym czasie (18 grudnia 1802 roku) sporządzo- no w heroidi i minskiej Wywod familii urodzonych Malewiczdw, w ktorym uznano za rodowitą szlachtą polską Walercgo i Justyna Janowiczow Malewiczdw (Archi- wum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 2035).
Dominik Malewicz okolo roku 1805 byt regentem miasta Wiina (por. K. Čepiene, I. Petrauskiene, Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, s. 502). W 1813 roku za straty poniesione na skutek grabiežy popelnionycb przez wyco- fujące się oddziaty francuskie rząd Rosji wyptacjt 120 rubli odszkodowania kaplanowi košciola katedralnego w Minsku Michalowi Lewickiemu oraz 100 rubli ks. Cypri ano wi Malewiczowi z miasteczka Hluska w powiecie bobrujskim [AWAK, t. XXXVTI, s, 182).
W 1819 roku - jak wynika z ksiąg ewidencyjnych - Jan Malewicz studio- wal filozofię w jezuickiej Akademii Polockiej, o czym otrzymal po ukonczeniu kursu nauk odpowiednie „testimonium” w języku lacinskim (CPAHL, f, 721, z. 1, nr 1082, s, 34), To o nim tamtejsza Liber continens Nomina et Cognomina in Imperatoria Academia Polocensi Societatis Jesu podawala, ze w roku szkol- nym 1817/18 na wydziale logiki, a od 1819 - Fizyki, studiowal „Joannes Male-
114
wicz, filius Philippi” (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 1083). Natomiast Aleksander Malewicz w 1825 roku otrzymal dyplom szkoiy bazylianów w Zyrowicach: Auspiciis Augustissimi et Potentissimi Imperatoris Alexandr I, autocratoris omnium Rossianum etc.
Nos Scholae Zyroviensìs in Gymnasii loco habitae in Universitatis Litterarum Caesareae tutela florentis, praefectus et praeceptores testamur nobilem Alexandrum Malewicz, Antonii filium, ex districtu Grodnensi oriundum, aetatis suae annum nunc 17 agentem, in Scholae nostrae classibus a prima ad sextam inclusive linguis, litteris et disciplinis, quae in Scholis docentur, addiscendis magnam dedisse operant, diligentiae - quae suae in Doctrina Christiana magnum, Geographia bonum, Lingua et Litteratura Polonica egregium, Latina maximum, Rossica bonum, Franco-Gallica bonum, Physica magnum. Zoologia bonum, Botanica bonum, Mathesi elementari magnum, Algebra bonum, Historia universali maximum, Rossica bonum. Arte delineandi (...) fructum percepisse.
Eumdem pietatem ei obsequium in Praeceptores conveniente, legum observantiam strictam, mores probos, bonarum artium Docto ri bus aeque ac condiscipulis probasse. In cuius sententiae nostrae fidem, litteras has manifestas, Scholae nostrae Sigillo munitas, Ei tradendas curavimus et subscripsimus. Dokument podpisali profesorowie Kuszynski, Massalski, Sawicz i inni (Archiwum Naro- dowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 2078).
Wkrótce po powstaniu listopadowym sporządzono Wywód familii urodzo- nych Malewiczów herbu Gryf zatwìerdzony przez Deputację Wywodową Minską 12 listopada 1831 roku, w którym stwierdzono: „Ta familia Malewiczów (...) uzywa herbu Gryf, [który] panujący na ironie Leszek III, monarchą polski, synom swoim, jako tež niewielu w oyczyžnie zaslužonym domom, spomiįdzy których i domowi Malewiczów nadal w oddalonych wiekami czasach. Zaszczy- cając się aktualnym kieynotem szlachectwa, [ród] swóy w Polskim Królestwie przez shižbę woyskową y cywilną uswietniwszy i prerogatywy temų stanowi przyzwoite piastując, do dzis trwa.
Spomiįdzy którey w pózniejszym czasie licznie rozmnožoney familii dziš wywodzący się urodzony Michat Symonowicz Malewicz, wziąwszy za protopla- stę domu swego urodzonego Jana Malewicza, podaje, is ów Jan Malewicz, bę- dąc aktualnym szlachcicem polskim y znamienitym obywatdem powiatu oszmianskiego, okazal wìele za czasów swoich tronowi polskiemu ustug. Obda- rzony bowicm wysokiey nauki swiatlem, wezwany od wspóiobywateli na seym elekcyjny w czasie zaszlego bezkrólewia dia obrania na tron polski monarchy, miai glos doradzający Rzeczypospolitey stanom, aby brat zeszlego monarchy Jan Kazitnierz uznany za króla rządzil polskim krajem. Jaką wziqtosé jego w narodzie i wymowa skutkiem pomyslnyrn takowe položenie uwienczyla. Któ- rego to Nayjašnieyszego monarchy Jana Kazimierza, króla polskiego, elekcyą tenže urodzony Jan Malewicz wlasnoręcznie podpisal.
W pokoleniu drugim Jan Malewicz zostawii po sobie syna Teodora, który našladując swego oyca w wiemosci y przywiązaniu do tronu, monarchy y Oy- czyzny, nie irmiey posiadając obszemą w i adomo še nauki, wyniesiony zostal na urząd podkomorzego polockiego y dworzanina Jego Królewskiey Mosci, a na ostatele byl od nayjašniejszego Jana Kazimierza, króla polskiego, posiem do
115
jašnie wielmoznego Jerzego Stefana, wojewody y hospodara ziem woloskich, nie mniey tež y do xiąžąt ziemi mu Įtari skiey y s i edmiogrodzk i ey, udzielnie šią rządzących, tak dla powziącia wiadomoäci o zapędach wojennych tam zaszfych, z okazyi wtargnięcia w te kraje z woyskiem kozackim Bohdana Chmielmckiego y syna jego Tymoszka, ktöry dobywszy zamku soczariskiego, w onym šią žandeną!, jako tež dla przedstawienia planöw Jego Krölewskiey Mošci, wedle ktö- rych woyska krayowe polskie dzialac powinny, aby nieprzyjaciela pokonawszy, Bohdana Chmielnickiego z jego synem Tymoszkiem zywcem w niewolą do- stac". Byl wtedy rok 1653,
Dalėj w wywodzie czytamy: „Z Teodora Janowicza Malewicza, podkomo- rzego polockiego, w pokoleniu trzecim nastąpil syn Joachim, Ten, mając sobie od oyca dane szlachetne wychowanie y wysoką edukacyą oraz wydzielony znaczny majątek, czując nieprzezwyciąžoną sklonnošč do oręža, postąpiwszy w službą woyskową, wycwiczony w sztuce rycerskiey, doszedt rangi pulkowni- ka strzelcöw litewskich. Lecz požniej, popuSciwszy wodze swey namiątnosci, gdy na przestrogi oyca bynaymniey nie zwažając, pomimo woli jego i blogosla- wieristwa wstąpiwszy w związki matžeriskie z urodzoną Jozefą Wilamowskiego corką Anną, ktörey pobtažając na zbytki y rozrzutnienie, utrwonil zupelnie wy- dzielony dla siebte majątek, przez co y o los swojego syna imieniem Aleksandra zaniedbal”. To jego wlainie upomnial w przytoczonym powyzej lišcie krol August II.
Po kilku latach Joachim i Anna zmarli, roztrwoniwszy na hniankach zdro- wie i caly nagromadzony przez poprzednie pokolenia majątek, tak iž ich syn Aleksander, nie mając žadnej wtasnosci, przeniosl się do powiatu piriskiego, gdzie objąi zarząd zascianku Koloriskiego. Doczekal się niedhigo trzech syndw; Joachimą Jozefą, Tadeusza i Wladyslawa. Ze wzglądow materialnych przeszedl z katolicyzmu na grekokatolicyzm i zostal kaplanem unickim. Potem splodzil jeszcze czterech synöw: Symona, Michala, Marcina i Andrzeja.
Nastąpnie rodzina Malewiczöw znacznie šią rozgaląziia. Spotkac možna bylo jej czlonkow w powiatach kobryriskim, poiockim, piriskim, dzisneriskim, grodzieriskim, wtleriskim, witebskim, oszmiariskim i tnnych. Kilknnastu z tego Malewiczöw Deputacja Wywodowa Minską w 1831 r. uznata za „rodowitą y starožytną szlachtą polską” (Archiwum Narodowe Bialorusi w Mirisku, f. 319, z. 2, nr 2078). W warunkach antypolskiej polityki caratu niekiedy miewali Ma- lewiczowie trudnošci z potwierdzeniem swego szlachectwa przez wtadze rosyj- skie. Na sesjj zarządu gubemi wileriskiej 10 lipca 1833 roku rozpatrywano sprawę rodowitosci Karola Malewicza, bylego oficera wojsk polskich i rosyj- skich. Rozstrzygnięcie kwestii odtožono jednak na požniej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1791).
Wdowa po radcy tytulamym Malewiczu, mieszkanka Wilna, od 12 kwietnia 1837 r. znajdowala šią pod tajnym nadzorem policji za „utrzymywanie stosunköw z powstaöcami” (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 174, s. 37). Trudno stwierdzic, czy chodzi o tą šamą, czy o innąosobą, gdy przekazy archiwalne informują, že Karolina Malewiczowa, wdowa po sekretarzu gubemialnym, od 1839 roku prowadzila w Wilnie pensjonat dla dziewczynek z biednych rodzin, ucząc i utrzymując je przewaznie wlasnym kosztem. Od 1834 r. znajdowala šią zresztą pod tajnym nadzo-
116
rem policji ze względu na nieskrywany polski patriotyzm. Po desperackiej walce zmuszono tę szlachetną niewiastę w 1842 roku do zaprzestania nauczania i wycho- wywania dzieci. Rozporządzcnie w tej sprawie podpisal osobišcie wilenski guber- nator wojskowy general-lejtnant Fiodor Mirkowicz (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 503).
Komisja rewizyjna, mianowana przez cesarza Rosji, w grudniu 1839 roku nie uznata rodowitošci szlacheckiej domu Malewiczdw, motywując swą decyzję rzekomym brakiem odpowiednich dokumentow wywodowych (Archivvum Na- rodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 3921, s. 1-3).
W 1840 r. došc glošna byla sprawa siedini o letniej dziewczynki Jozefy, corki Bartlomieja Malewicza, ktora bawiąc się na ulicy (rzecz dziala się w Grodnie) nagi e zniknęla. Po kilkugodzinnych poszukiwaniach rodzice odnaležč mieli dziecko w zawajtym kufrze w domu Žydowek Estery Szajtles i Chajki Hirsz. Wszczęto ¿Iedztwo. Rozeszly się pogloski, iž Žydzi chcieli popelnič na dziewczynce chrze- scijance mord rytualny i omai nie doszlo do pogromu (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 1650).
W 1866 roku w Grodzienskim Zarządzie Gubemialnym shižyl jako kanceli- sta nieznany z imienia (prawdopodobnie Wtodzimierz, o ktorym nižej) Male- wicz (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 2, z. 38, nr 650). Augustyn Malewicz w 1871 roku znajdowal się na zeslaniu w gubemi astrachanskicj pod nadzorem policji (CPAHL, f. 378, z. 6, nr 64, s. 108). Zachowala się prosba Wtodzimierza Malewicza, radcy lytularnego w stanie spoczynku, z 2 marca 1894 roku do kan- celarii carskiej o pomoc materialną (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 1, z. 18, ze- szyt 29, nr 294, s. 109-118). W zalączonych do prošby danych policyjnych czy- tamy; „Radca tytulamy Wlodzimierz Malewicz ma 58 lat. Ojciec Malewicza urodzony w m. Orsza gubemi mohylewskiej, a sam on urodzil się w Grodnie. Pod sądem i šledztwem nie byl i nie jest, zachowania dobrego, na niczym nie- wlašciwym przylapany nie zostal, okrešlonych zajęč nie ma. Byl na službie w Grodzienskim Zarządzie Gubemialnym. Malewicz cierpi na padaczkę. Jest kawalerem, rodzice jego juž umarli. Wlasnošci jako ruchomej, tak tež nierucho- mej, nie ma. Žyje bardzo biednie, ma emeryturę”.
W koncu XIX w. Malewiczowie posiadali na Minszczyžnie dobra Osowek i Semkowa Sloboda (por. Spisok ziemlewladielcam minskoj gubiernii, Minsk 1899, s. 198). Na skutek represji carskich większošd galęzi tego rodu w XIX wieku podupadla, ale stale zaznaczala swą obecnošc w žyciu publicznym na tcrcnach kresowych. Do kultury swiatowej zaš weszlo to imię dzięki tworczosci wybitnego artysty malarza Kazimierza Malėwicza (1878-1935).
MALEWSKI (Malevskis) herbu Jastrzębiec i Pobog. Posiadlošci rodowe mieli w powiatach wilenskim, pirįskim, lidzkim. Malewscy herbu Jastrzębiec, od XVI wieku (1589) mieszkali w wojewodztwie plockiin. Požniej (1632) osiedlili się takže w Wilenskiem. Mieszkali w parafii rudominskiej, solecznickiej, ejszy- skiej, lidzkiej. Odgalęzili się tež na ziemię žmudzką, czyli na Litwę etniczną. Spokrewnieni byli z Majerowskimi, Lipinskimi, Urbanowiczami, Hancewicza- mi, (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1792).
Gdy w roku 1615 koniuch Pawla Sapiehy, koniuszego WieIkiego Księstwa Litewskiego pobil ziemianina Jana Malewskiega, sąd w Grodnie (mimo iž wi-
117
nowajcy nie stawjli się na rozprawę skazat księcia na 46 kop odszkodowania, a jego shigę (za to, že wažyl się podniešč rękę na szlachcica) na odcięcie ręki {AV/AK, 1.1, s. 273-275). Jerzy Emanuel Malewski by} konsultorem Zakonu sw. Bazylego Wielkiego i starszym klasztoru zyrowickiego okoto ] 680 roku. Jakub Malewski podpisa} w Grodnie 31 X 1764 uchwalq sejmiku szlacheckiego. „Jegoruose pan Adam Malewski na koniu kasztanowym, z szablą y pistoletami” stawai w Grodnie w pazdziemiku 1765 roku do popisu szlachty tegož woje- wodztwa (ibidem, t. VII, s. 406).
W 1835 r. heroldia grodzienska potwierdzila rodowitosc szlachecką Macie- ja, Henryka Adama, Kazimierza, Klementą, Ludwika, Micbala, Franciszka Jana, Jozefą i kilkudziesięciu innych Malewskich, wlascicieli częšci dobr Walki, Lu- bejk: i innych w powiecie drohiczyhskim w guberni grodziehskiej (CPAH Bialo- rusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 11; 118-119), Rodowod Malewskich z po- wiatu lidzkiego herbu Jastrzębiec znajduje się do dzis na kartach przechowywa- nych w wilenskim archiwum (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 394).
Z tej rodziny pochodzil Jozef Boleslawowicz Malewski {ur. 1921), wybitny radziecki inžynier metalurgii, autor doniosiych wynalazkow technicznych, lau- reat Nagrody Pahstwowej Z5RR (1984); od 1957 r, kierownik laboratorium w Instytucie Elektrospawalnictwa im. J. O. Patona Akademii Nauk Ukrainskiej SRR.
Populama reporterka i pisarka wilenska Alwida Antonina Bajor pisata oniektorych reprezentantach tej rodziny na lamach „Kuriem Wilenskiego” 17 stycznia 1998 roku: ,Antoni Malewski (1784-1841), rejent w Wilnie, byt krew- nym Szymona Malewskiego, rektora Uniwersytetu Wilehskiego, i jego syna Franciszka, przyjaciela Adama Mickiewicza. Mial majątek przy ujšciu rzeki Mereczanki do Niemna Merecz Michnowski, zamienil go z Lackimi na Wysoki Dwor. Žonaty byi z Barbarą z Kozakiewiczdw, mial z nią czterech synow i dwie corki. Jedna z nich byla kurierem rządu powstahczego (1863-1864), ježdzita po swiecie, opiekowata się rannymi powstancami, pomagala im w przedostawaniu się za granicę. Za jej ofiamošc na rzecz powstania owczesny papiež udzielit jej i calej rodzinie Malewskich blogoslawienstwa na kilka pokolen.
Z rodem Malewskich wiąžą się požniejsze dzieje mająlku. Syn Antoniego, Albin Malewski (1832-1864) byt uczestnikiem powstania styczniowego. Wię- ziony w Wilnie, skazany na šmierč. Na jego czežd jeden z wysokodworskich folwarkdw nazwano Albinowem. Drugi syn, Mieczyslaw Malewski (1819-1883) byt doktorem medycyny, uczestnikiem sptsku Szymona Konarskiego. Žonaty z Konstancją z Odyncow. Dziedzic na Wysokim Dworze. Zmart w Warszawie w 1883 r., pochowany na Powązkach.
Syn Mieczysiawa, Bronislaw Malewski (1850-1914) byl inžynierem. Ukon- czyl gimnazjum w Kownie, požniej budownictwo i architekturę w Rydze, oraz budowę kolei ¿elaznej w Petersburgu. Uzyskal trzy inzynieryjne dyplomy, Byi okresowo gtownym architektem w Baku, uczestniczyl w budowie linii kolejo- wych t mostow w Rosji, w tym takže stynnej Kolei Transsyberyjskiej, byl tam zwierzchnikiem odcinka zabąjkalskiego. Žonaty z Marią z Lachowiczow. Od 1901 r. osiedlii się na state w Wysokim Dworze. W 1906 zatožyl tu, na bogatych žrodtach wody krynicznej, wzorową pstrągamię istniejącą do dnia dzisiejszego.
118
Ponadto zbudowal takže wapiennicę, cegielnię, a na rzece Wicrzchni gontamię i olejarnią. W tym samym roku osiadl tu na state lekarz, otwarto aptekę.
C6rka Bronislawa Malewskiego (įedyna) Helena Konstancja (1881*1935) wyszta za mąž za Wtadyslawa Jana Mongirda (1877-1960), doktora medycyny. Z tego związku urodzil stę Tadeusz Mongird, jedyny syn Heleny Konstancji de donto Malewskiej. Odtąd dziedzicarai Wysokiego Dworu po rnieczu będą Mon- girdowie. 28 maja 1996 roku, po dziesięcioleciach wymuszonej „przenvy”, Wy- soki Dwor odzyskaii spadkobiercy Malewskich i Mongirdow: Bronislaw (ojciec) i Wiklor (syn) Mongirdowie.
Bronislaw Mongird, syn Tadeusza, jako male dziecko by! wywieziony z Wysokiego Dworu pamiętnego czerwca 1941 r. Z „przepisowego” pobytu na bialych niedzwiedziach wr6cil na Litwę po 15 Iatach: Ukonczyl tu szkotę mor- ską zdyplomem kapitana žeglugi wielkiej. Požniej ukonczyl kowienską politechniką, a jeszcze požniej kolejnictwo. Tęsknil za swoim gniazdem rodowym Wysokim Dworem. Poprosit ojca o spisanie dziejow dworu, sagi rodu. Powstalo tego 18 zeszytow. Bogata wysokodworska kronika obejmuje dziesiątki nazwisk, wydarzen związanych z najprzerožniejszymi okolicznošciami.
Pamięč 74-letniego autora tych pamiętnikow wspieraly rodzinne albumy z rysunkami, a požniej ze zdjęciami, sztambuchy i in. Szczegolnie wiele wspo- mnien wiązalo sięz filomataini, Teh krewny, Franciszek Malewski i jego przyja- ciele - Adam Mickiewicz, Tomasz Zan, Jan Czeczot, Jozef Jezowski byli tu częstymi goicmi, cos tam panienkom do sztambuchow wpisywali, przewaznie wierszem. Adam Mickiewicz lubil samotne przechadzki po parku. Często prze- siadywat pod swoim umilowanym dębem. Ten dąb i dzii rošnie pięknie na wzgorzu, nad jednym ze stawow z pstrągami w otoczeniu olbrzymich lopian6w sięgających ponad 2 m wysokosci”.
MALINA (Avietis) herbu Poraj. Osiedleni byli we Wschodniej Matopolsce.
MALINOWICZ (Malinaviiius)herbu Jasienczyk. Dziedziczyli majątki w powiatach upickim i wilenskim.
MALINOWSKI (Malinauskas) Polska encyklopedia szlachecka (t. VIII, s. 132) zawiera dane o Malinowskich herbu Abdank, Ciolek, Ogonczyk, Pobog i Slepowron, rozsianych po catej dawnej Rzeczypospolitej. O Malinowskich herbu Pobog i Slepowron obszemie informuje Spis szlachty Krolestwa Potskiego (s. 144-145). W. Wittyg {Nieznana szlachla polska i jej herby, s. 193) pisal row- niež o Malinowskich herbu Abdank (1756), Slepowron (1581) z Podlasia. Od dawna znani i najszerzej rozgalęzieni Malinowscy, užywający godla Pobog, pochodzili z Podlasia, ale juž w XVI stuleciu osiedlili się zarowno na wscho- dzie, jak i na zachodzie I Rzeczypospolitej.
W dawnych dokumentach często się spotyka wzmianki o czionkach tego rodu. Jan, Stanislaw i Leonard Malinowscy herbu Slepowron z Malinowa w powiecie drohiezynskim figumją w zapisie do ksiąg ziemskich tego powiatu z 7 lutego 1547 roku (W. Semkowicz, Wywody szlacheciwa, nr 331). Marcus Malinowski w 1575 roku pelnil funkeję dowodey gwardii miejskiej Krakowa. Piotr Mali119
nowski, drobny szlachcic bqd^cy na shizbie u pana Krzysztofa Mozniewskiego, nadzorcy myt pogranicznych i karczera mohylewskich, odnotowany zostal w ksiçgach grodzkich Mohylewa w roku 1578 {Isioriko-juridiczeskije matieriaty izwleczionnyje iz aktowych knig gubernii wilebskoj i mogilewskoj, t. XXXII, cz. 2, s. 57, 107).
Jan Michat Malinowski, députât z Kolna, podpisat w 1632 roku elekcjç krola Wtadystawa IV (VL, t. Ill, s. 366). W archiwach magistratu polockiego z 1671 r. zapisany zostal „wielebny xi^dz Dominik Jacek Malinowski, swiçtego pisma doktor” (Isioriko-juridiczeskije matieriaty..., t. XXVI, s. 227). W 1676 roku na sejmie koronacyjnym w Warszawie zostal za zasfugi wojenne nobilito- wany Stanisîaw Franciszek Malinowski (VL, t. V, s. 200). Jan Tadeusz Malinowski, starosta hoiowiecki, sçdzîa miasta Rzeczycy na Bîalej Rusi, w r. 1716 wielokrotnie jest odnotowywany w ôwczesnych ksiqgach grodzkich Mohylewa i Witebska. „Wieltnozny jegomosc pan Antoni Tadeusz Malinowski, regent grodzki powiatu rzeczyckiego”, wystçpuje na kartkach dawnych rçkopisôw z roku 1753.
Józef i Jan Malinowscy, ziemianie z powiatu grodzienskiego, 17 kwietnia 1764 r. podpisali laudum sejmiku lokainego; zai Jegomoéc pan Wojctech Malinowski na êîï³è gniadym, z szabl^ jegomosc pan Franciszek Malinowski na êîï³è karym, z szabla ó karabinem, a pan Józef Malinowski na êîï³è gniadym, zszabl^ y pistoletem” stawili siç 5 pazdziemika 1765 roku do popisu szlachty powiatu grodzienskiego gotowej na pospolite ruszenie (AWAK, t. VII, s. 395 i n.). W roku 1764 Filip Malinowski, reprezentujqcy szlachtq wojewôdztwa poznan- skiego, Jan Malinowski od wojewôdztwa sandomierskiego, Piotr i Józef Malinowscy w imieniu rycerstwa powiatu grodzienskiego podpisali w Warszawie sufragiç ostatniego krola polsktego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 108, i in.). Antoni Malinowski 23 czerwca 1764 r. podpisal uchwalç konfederacji generalnej koronnej w Warszawie (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewodzka w Rzeszowie - Dziat rçkopisôw; Rk-3, k. 178).
Jedno ze swych pradawnych siedlisk mieli Malinowscy w powiecie woiko- wyskim, od wiekow tez zaznaczali sw^obecnosc w powiatach wilenskim, wilej- skim, zawilejskim, wilkomierskim, kowieriskim, lidzkim, oszmianskim, bobruj- skim, minskim i innych. Zawsze i wszçdzie uznawani byli za „pochodzqoych z starozytnej w Polsce familii”. Ich rodowitosc szlacheck^ wielokrotnie potwier- dzaly heroldie Grodna, Wilna, Minska, Lwowa, Witebska i innych slawnych miast Rzeczypospolitej. Przez malzenstwa spokrewnieni byli m.in. z takimi do- mami szlacheckimi, jak: Dobrowolscy, Czyzewscy, Nowiccy, Lanzerowie, Cie- chanowiczowie, Skwarkowscy, Pieslakowie, Labuciowie, Szostakowie, Roman - kiewiczowie, Jacewiczowie, Kiersnowscy,
Z regufy charakteryzowala Malinowskich duza dynamika zyciowa, energia twôrcza, wysoki poziom etyczny i intelektualny, bye moze byly to przymioty uwarunkowane genctycznie. Czçsto nawet corki tego rodu wykazywaly odwage i siiç ducha, î czym swiadczyc moze np. fakt, iz szlachcianki powiatu Icpelskie- go Grasylda, Kamilla i Zofia Malinowskie w latach 1863-1868 znajdowaly sic pod tajnym rosyjskim nadzorem policyjnym ze wzglçdu na swôj pod wzglçdem politycznym „szkodiiwy sklad mysli” (CPAHL, f. 378, z. 6, nr 64, s. 291).
120
Zbiory herold i i wilenskiej zawîeraja liczne materiafy do dziejôw kilku galę- zi tego wietkiego roku. Wywâd familii urodzonych Malinowskich herbu Pobôg Z roku 1805 za praprzodka podawai Hrehorego Malinowskiego, wlasciciela fol- warku Olechnowszczyzna w wojewôdztwie minskim, ktôry splodzif synow Franciszka i Sarrmela. Widymus z ksiąg ziemskick powiatu oszmianskiego z roku 1748 ukazuje tq rodzinq jako dosé szeroko rozgalęzioną (CPAHL, f. 391, z. I, nr 203, s. 1-183).
Inny Wywöd familii urodzonych Malinowskich tego herbu, zatwierdzony w heroldii wilenskiej 8 czerwca 1812 roku, donosil: „Ta familia jest dawna i starožytna, prerogatywarai szlacheckimi i znakomitošcią urodzenia zaszczy- cona w Krôlestwie Polskim (w podlaskim wojewôdztwie i sandomierskim piszą siq z Kulnicy. Aleksander Malinowski, namiestnik podstarostwa luc- kiego, 1625 roku; Jan, Michal, Seweryo, Adam — 1632 roku w Podlaskiem {...). Stanislaw na Kulnicy i Kazimierz w Sandomierskiem 1674 r.) oraz licz- ne ziemskich osiadlošci majątki posiadala i dobrze [byla] w kraju zashižona, z ktörej Jan Malinowski z Podlasia przeniösl siq do Litwy na mieszkanie”. Jeden z jego potomkow, Samuel, mial syna Michala, a ten z kolei - Jerzego i Szymona, od ktôrych poszly dwie duže osobne galqzie. W 1812 roku herol- dia w Wilnie uznata Jerzego, Gabryela Wincentego, Tadeusza, Klemensą i Antoniego Malinowskich za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpi- sujac ich do pierwszei częšci ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej {CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1795).
Drzewo genealogiczne rodu Malinowskich herbu Pobôg z 1829 roku jako protoplastę tej Imii wskazywalo Jana Malinowskiego, ktôry miai synôw Michala i Stefans; wnuka Daniela; prawnukôw: Pawla, Stantslawa, Jozefą, Marcina; pra- prawnukôw: Michala, Teofilą, Ignacego, Karola, Franciszka. Wykres przedsta- wia osiem pokoleh tej rodziny (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1775a, s. 144). Jak wy- nika z innego dokumentu, wspomniany juž Jan Malinowski mial otrzymaé jesz- cze od krôla Zygmunta III pustosze Stadaniszki, Kluczyszki, Surmaniszki i Smiechowszczyznq; jego syn Stefan byl w shižbie kozackiej, a wnuk Daniel posiadaî majątek Kolbowszczyzna w wojewôdztwie polockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1835, s. 31-32).
Przynaležnošč do stanu szlacheckiego licznej grupy Malinowskich, osiedlo- nych m.in. w powiecie drohiczynskim w dobrach Kîopoty Bujne, Korzeniôwka Wielka, Wiercien Wielki i Maly, Zaremby, Malinowo, Brzeziny Janowiqta, potwierdzila w 1835 heroldia grodzienska (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z.4,nrl,s. 119-122).
Leopold von Ledebur (Adelslexicon der Preussischen Monarchie, t. II, s. 71) napisat: Malinowski (Wappen Pobog). Diesem Ceschlechte gehoert Franz von Malinowski an, Hauptmann Un 3. Artillerie-Regiment und Vorsteher der Artilleri-Werkstatte zu Berlin; ein Sohn des im Jahre J824 verstorbenen ehemaligen Platzmajors von Magdeburg Leopold Ignatz von Malinowski, dessen Vater am 25 August 1778 als Leutnant bei den Bosniaken starb.
Kolejny „wywöd” Malinowskich, tym razem z roku 1837, dotyczący linii rodu pieczętującej siq godlem Pobog, informowat, že „familia Malinowskich užy- wająca herbu Pobôg, wedle swiadectwa wielu dziejopisarzöw polskich, jest dawna
121
i starožytna w Krôlestwie Polskim, a mianowicie w wojewôdztwie podiaskim i sandomierskim (...), a z nich rozmnožone w czas požniejszy po rožnych Krôle- stwa Polskiego prowincyach porozsiedlali šią i powiatach, zawsze z zaszczytem prerogatyw szlacheckich, ze znakomitošcią swej starožytnosci, mianowicie zaš w Ksiçstwie Litewskim w powiecie wilkomierskirn (...) uzywali" (CPAHL, f. 393, z. 1, nr 1059, s. 12-16). Za protoplasts tej gaiązi wziçty zostal Andrzej Malinowski, wiascictel dôbr Kurkle w powiecie wiikotnierskim. Mial on syna Adama oraz wnukôw: Kazimierza, Franciszka i Bartlomieja, z ktôrych wyrosly z kolei odgatę- zienia rodu, osiedlone w calym Wielkim Księstwie Litewskim.
Wiadomosci o najbardziej na wschôd wysuniątej linii domu Malinowskich, ktôra byla znana takže w Rosji, zawiera Herbarz orszanski z 1775 roku: „Mali- nowscy herbu Pobôg (podkowa z krzyžem w polu bląkitnym, nad hetmem chart z korony wyskakujący do polowy, w obrožy ze smyczą. Familia na dwa dzieli šią do my; jedni - herbu Slepowron - z wojewôdztwa lubelskiego przeniešli šią w powiat rzeczycki; drudzy - herbu Pobôg - piszą šią «z Kalnicy i Malinowa Malînowscy», osiadlošč swoją w wojewôdztwie podiaskim (...) i sandomier- skim mający; z ktorej przodek wywodzących šią Stefan Malinowski, sądzia ra- domski, jako tež synowie, stolnik podlaski i krajczy drohicki i dalsi dla zaginię- cia dokumentôw podczas wielkiej konflagraty miasta Petersburga w roku 1760, przy teraz wywodzących šią bądących, nie są probowani.
Atoli w dowôd trzeciego pokolenia, jako to Jana Malinowskiego, poruczni- ka wojsk litewskich i innych, possessye swoje w powiatach pinskim i wilko- mierskim mających, pošwiadczają: regestr spraw w attencyą do trybunahi odda- nych 1726; procès w grodzie minskim na jejmošc Szteynową; procéder z ichmo- ėciami Szylingami 1728; prawo zastawne na majątnosč Giemiki od xiąžąt Radziwittôw 1733; prawo arendowne majętnošci Nowosiolek w slonimskim 1745 (...). W czwartym stopniu bracia stryjeczni probują šią possessyą w ziemi drohickiej oraz assekuracyą miądzy bracią 1741; procederem o dworek w War- szawie 1773; approbatą Krôla Jegomosci polskiego Augusta 111 i possessyą te- gož dworku, z ktôrego pokolenia jegomošč pan Antoni Malinowski, premier- major wojsk koronnych regimentu elbląskiego, abszytowawszy šią od tegož regimentu, dostal šią do dworu petersburskiego, gdzie dawszy nienagannych swych ustug dowody, zaszczycony zostal ekonomiczną starostwa uswiatskiego dyspozycyą”.
Wypada podkrešlic, že rod Malinowskich w ciągu stuleci wykazal na zie- miach Rzeczypospolitej i poza jej granicami niepospolitą zywotnosc i dyna- miką, zapisal šią w historii wielkimi osiągniąciami swych utalentowanych synôw. Dal on Polsce licznych znakomitych artystôw (malarzy, kompozyto- rôw, rzežbiarzy), uczonych, dziaîaczy politycznych, powstancôw, duchow- nych (w tym biskupôw), pisarzy, inzynierôw, oficerôw, publ icy slow. Bardzo istotny jest ich wklad do skarbnicy kultur narodowych Rosji (Malinowskij), Ukrainy (Malinovskyj), Bialorusi (Malinouski) i Litwy (Malinauskas), Na początku XX w. w Minsku dzialal np, „najzacniejszy pod stoncem doktor Malinowski”, Jak pîsal we wspomnieniach Jôzef Godlewski (Na przefomie epok, Londyn 1978), „ten ofîamy lekarz - spolecznik leczyl biedotą za darmo i z wlasnych pieniądzy kupowal leki”.
122
Z dokumentöw genealogicznych przechowywanych w zbiorach Archiwum Hi- storycznego Obwodu Kijowskiego (f. 782, z. 2, nr 446, s. 351-352) wynika, že Ki- jowskie Zgromadzenie Deputatöw Szlacheckich 27 listopada 1902 roku uznalo, a Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu 28 kwietnia 1903 roku potwierdzil rodowitosc szlachecką Leoną Mateusza, Leonarda i Bronislawa Mali- nowskich. Przedtem to Zgromadzenie potwierdzilo szlacbeckošč Aleksandra, Jana, dwöch Jözeföw, Izaaka, Paulina oraz Jözefa Walentego Malinowskich.
MALISZEWSK1 (Mališauskas) herbu Godziemba. Pochodzili z ziemi do- brzynskiej, Bartosz Paprocki pisal o nich; „Maliszewscy herbu Godziemba na dobrzytiskiej ziemi, dom wieku mėgo byl znaczny, jako byt Stanislaw Mali- szewski sądzim ziemi dobrzynskiej, wielkiej slawy i zachowania mąž; zostawil syna Michala, mlodzienca godnego, ktöry w niemieckich i we wloskich šią kra- inach naukami wyzwolonymi bawit”.
Ksiądz Jan Maliszewski, unitą, w 1644 r. oskaržony zostal w grodzie miel- mckim o pobicie w Bielsku popa prawoslawnego Nikodemą Fedorowicza (Ar- cheograßczeskij sbomik dokumentow, t. II, s. 249): „Zastąpil mu drogę na ulicy, gdzie onego slowami bezecnemi, niepoczciwemi Ižyl, bil, za wtosy ująwszy, targal, po ziemi wloczyl, kolanami po ziemi tlukl, ryzy, epetrachel alias ornat, stulą y habit zakonniczy z niego zdart (...), a wszystkie te rzeczy tupem y szarp- ną rąkąnabyte, z sobą pobral y poniösl”.
Wobec takich postąpkow Wladyslaw IV, krol polski, w marcu 1645 roku pozwat przed sąd do Warszawy tegož kaplana unickiego z Bielska Iwana (Jana) Maliszewskiego, zarzucając mu przesladowanie i szykanowanie ludnošci i du- chowienstwa prawoslawnego. „Iž ty, przepomniawszy bojažni Božey, nie re- spektując na stan swöy duchowny y zaprawiwszy šią znač z instinktiey starszych swych z dawna na turbowanie, przesladowame duchownych y swieckich ludzi starožytney religiey greckiey, sprzeciwiając šią prawu pospolitemu, ale naru- szając pokdy osobliwie miądzy religią. grecką, paktami, konstitucyjami stwier- dzony, šmial y wazyles šią dnia poniedzialkowego, w ktörym Šwiąto Miodzian- kow wedlug kalendarza rzymskiego roku przeszkgo obchodzono, ciala zmarty eh aresztowac, za šluby woly grabic, duchownym na drogach zastępowač, jakož de facto aresztujesz, grabisz y zastępujesz.
Nadto czasy niedawuemi bardzo krzyz srebmy duchownemu jednemu odjąleš y nie wiedziec kędyš podzial, inne wielkie kizywdy, utrapienia y bezprawia wyuz- daną swą ztošcią nieunitom czynisz. Przysposobiwszy sobie ludzi swawolnych (...), zastąpiwszy mu [popowi Melecyuszowi Marcinowiczowi] na drodze, naprzödes go slowami bezecnemi napadliwemi zelžyl, zbil, za wlosy wziąwszy, targal, po ziemi wloczyl, kolanami do ziemie thikl, lyzy, epetrachel alias ornat, stulą y habit zakonniczy z niego zdarl, a potem kielich srebmy z lyžeczką srebmą y z wozduszkami blawatnemi, ktöre byli na kielichu, gwaltownie odjąl, pozostale cząsteczki Sakramentu Nayšwiętszego, ktorych nie požyl chory, w tey szarpaninie na ziemią z kieli- cha przelat y wszystkie te rzeczy, przez lup y szarpaniną nabyte, z sobą pobral y poniösl y do tego czasu przy sobie je chowasz”. Monarchą nakazywal Iwanowi Maliszewskiemu natychmiastowe stawienie šią w Warszawie, aby šią usprawiedli- witprzed prawem ze swych czynow {AWAK, t XXXIII, s. 349-350).
123
Žrodla archiwalne zawierają wzmiankę o jeszcze jednym przedstawicielu tego zacnego rodu, pochodzącą z 5 paždziemika 1765 roku, kiedy to do popisu szlachty powiatu grodziehskiego stanąl ,jegomosč pan Maciey Maliszewski na koniu gniadym, z szablą y pistoletami".
Wywod urodzonych Maliszewskich herbu Gadziemba, zatvvierdzany przez heroldię wilenską w latach 1800,1819, 1833, 1839, podawal: „Jan Maliszewski, szlachcic polski, pradziad teraz wywodzącego się z synami Antoniego Kazimie- rzewicza MaIiszewskiego, dziedziczyl possessyą ziemską w okolicy Maliszewo zwanej, w ziemi mazowieckiej ležącey, y mial syna Mateusza Maliszewskiego, jak pošvviadczyla metryka chrztu Mateusza pod rokiem 1663 datowana (...)-
Mateusz Janowicz Maliszewski splodzil synow trzech: Kazimierza, Jana y Pawla Maliszewskich, z ktorych Jan y Pawel na possessyi w Mazowszu pozo- stali, zas Kazimiere Mateuszowicz Maliszewski przeniosl się do Litwy y nabyt dziedzictwem possessyą. w okolicy Eynerancach”. W 1800 roku jego syn Antoni Maliszewski wraz z pięcioma synami: Jozefem, Jakubem, Benedyktem, Toma- szem i Feiicjanem ogloszeni zostali „rodowitą y starožytną szlachtą polską”. Wpisano ich do pienvszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewskicj (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 861, s. 47-48).
W 1824 i 1835 r. heroldia grodzienska potwierdzila szlachecką rodowitošč bez- rolnych szlachcicow z powiatu drohiczynskiego: Macieja, Tomasza i Antoniego Maliszewskich (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 1, s. 123). Wileriska heroldia w 1839 r, zatwierdzila rowniež wywod genealogiczny rodu Maliszewskich herbu Godziemba, ktdrzy pochodzili w szdstym i siodmym pokoleniu od Jana Maliszew- skiego, wlašciciela majątku Maliszewo, ktčrego syn Kazimierz Mateusz nabyl tež Ejnierance z Mikianami w tym powiecie, ktėre w 1767 r. przekazal w spadku swym synom Kazimierzowi, Janowi i Pawlowi {CPAHL, f. 391, z. 5, nr 447). Karai Jozef Maliszevvski otrzymal w 1862 roku potwierdzenie szlachectwa od Senatu Rządzą- cego Cesarstwa Rosyjskiego, co wl891 roku potwierdzil Wilensko-Kowienski Zaiząd Majątkow Panstwowych (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3463).
MALKlEWICZ (Malkevičius) herbu Tamawa, Dziedziczyl i majątki ziem- skie w powiatach poniewieskim i szawelskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752, 2157,2443).
MALACHOWICZ vėl Molochowicz (Malakavičius) herbu Czufiaj. Za-
mieszkiwali w powiatach šwięcianskim i kowienskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 611, 707). 16 maja 1731 roku w księgach magistratu mohylewskiego zanotowa- no: „Szlachetuemu panų Janowi Malachowiczowi raycy starodubowskiemu, wedhig uczyuionego postanowienia, naležy od miasta wyplacič zlotych poitora tystąca, a termin oddania przypada w dzien Zestania Ducha Šwiętego w roku teražniejszym 1731, ktorą su m į w cale trzeba oddač, a oblig, od miasta dany, rekuperowač”.
MALACHOWSKI (Malakauskas) herbu Naięcz, Greymala, Prus. Dziedzi- czyli dobta ziemskie na Wilehszczyžnie, Witebszczyžnie, w innych wojewddz-
124
twach. K. Niestecki (Korona Potska, t. Ø, s. 213) informowal o Matachowskich herbu Gryf, wywodzących się z Krakowskiego, herbu Grzymala - zPlockiego i herbu Naięcz - z Sieradzkiego, jak tež herbu Prus - z ziemi przemyskiej.
Wywód famìlìi urodzonych Matachowskich herbu Naięcz, zatwierdzony przez heroldię wilenską 24 sserpnia 1820 roku, oznajmial: „Przed narni, Micha- lem Romerem, radcą stanu, marszalkiem gubeniskim, Orderu Šwiętej Anny drugiej klasy kawalerem, prezydującym, oraz deputatami z powiatów guberni litewsko-wilenskiej do przyjmowania i roztrząsania wywodów szlacheckich obranymi ziožony zostal wywód rodowitosci starožytnej szlacheckiej familii urodzonych z Malachowic Matachowskich (herbu Naięcz), z którego gdy się okazalo, že ta familia, zaszczycona prerogatywami szlacheckiemi w glębokiej starožytnošci (...), dziedziczyla majątks w róznych prowincyach Królestwa Pol- skiego, w nagrodę zashig od monarchów swych nadanìami uprzywilejowana, z której idący Floryan z Malachowic Malachowski, dziedzic dóbr SurwiH, wydal tta swiat syna Antoni ego, staro stę hotowaczewskiego i krajczego powiatu wen- denskiego, sukcessora majątkow po przodkach spadtych, nadto z wlasnego na- bycia dziedzica Butkiszefc alias Milaszyszek, Smarzewszczyzny, Panuciszek, Romanowszczyzny i Jaguczan, który potączony węztem malženskim z urodzoną Ludwtką Jaguczenską, wydal z niej synòw dwóch: Tadeusza, niežyjącego, i Mi diala, takož krajczego wendenskiego, wywodzącego się.
A ei, to jest Tadeusz Antonowicz Malachowski w požyciu malženskim z urodzoną Rozalią Radziszewską splodzil synów teraz wywodzących się: Anto- niego Michala, dwuimiennego, i Michala, który z urodzonej Landsbergówny ma syna Antoniego. A zaš drugi brat Tadeusza^ Michal Antonowicz, krajezy wen- denski, wywód sktadający, sukcesor mąjątkow po przodkach pozostalych Bohu- szyszek, Bortkiszek, SurwiH, Butkiszek, Panuc, Miloszyszek i Roszczów, poSlu- biony z urodzoną Rymkiewicz0wną, ma synów czterech: Adama, Antoniego, Franciszka i Wincentego, oraz córek dwie Karolinę i Dominiką”.
Wziąwszy pod uwagę liezne dokumenty, heroldia wilenska w 1820 roku uznala Antoniego Michala, Michala, Antoniego, Adama Michala Joachimą, Franciszka, Wincentego z Malachowca Malachowskich „rodowitą i starožytną szlachtą poiską”. Wpisano ich do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1799).
Malachowscy przez wieki byli częslo odnotowywani w zapisach archiwal- nych. Jan Malachowski (Malochowsky), szlachcic z zìemi poznanskiej, 23 lutego 1519 r. uzyskai potwierdzenie rodowirosei na mocy przywileju króla Zygmunta 1 (W. Semkowjcz, Wywody szlachectwa, nr 282). 26 kwietnia 1663 roku ziemianin kiyczewski Jerzy Malachowski skaržyl się do magistratu na nięjakiego Mikolaja Zukowskiego, który — podezas gdy Kiyczew zajęly wojska moskiewskie - rozgra- Û1 dobra Malachowskiego, wtrącil jego žonę i dzieci do więzienia, gdyž ich mąž i ojciec dolączyl do oddziaiów polskich, które ciągnęly na odsiecz miastu (Istoriko- juridiczeskije maùeriafy izwleczionnyje ìz aktowych kmggubiemii witebskoj i mo- gilewskoj, t. XVII, s. 204-205). Franciszek Malachowski, wojski sieradzki, podpi- sai w 1674 roku akt elekcji króla Jana HI Sobieskiego (VL, t. V, s. 152). Hyacynt Naięcz Malachowski, starosta piotrkowski, podpisal w 1764 raku akt warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t. VII, s, 91).
125
Malachowscy, choč byli rodem znacznym t powszechnie szanowanym, nie ustrzegli šią jednak potnówieñ kwestionujących ich szlachecką godnošč. W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 254-255) wytropil np. ai piąciu plebejuszów o tym nazwisku: „Malachowski nazwal się od malo chowal, niewiele tež mial, Jan miejski synek z Wielunia (...)■ Szlachcicem zwal šią”. Byli tež w Rzeczypo- spolitej Žydzi tego nazwiska.
Dziąki posrednictwu p. Olega Lagowskiego z Žytomierza udalo się nam zdobyc kopią interesu)ącego dokumentu z XVII wieku, dotyczącego dziejów rodu Malachowskich, przechowywanego w tamtejszym Pañstwowym Archiwum Obwodowym. Podajemy ten zapis archiwalny in extenso: „Dziaío šią w Krze- míeiícu roku tysiąc siedemset dziewiącdziesiąt siódmego, miesiąca Augusta siódmego dnia. Przed narni, Kazimierzem Chotrzynskim, sądzią, Marcmem Ko- zickim y Woyciechem Piotrowskim, podsędkami krzemienieckimi, osobišcie stanąwszy, WP Hubert Malachowski te opisanie w roku tysiąc szešėset pięcdzie- siątym trzecim WP Mikola]a Maíachowskiego o braciach y krewnych j ego na □rkuszu jednym pisane, a na póltorey facjacíe tylko zapisane, przez dawnosé wieku poprzedzíerane y zszywane, toz zupelme wyczytac šią mogące, z podpi- sem rękt onego. Cale te uwiadomienie swą rąką piszącego día zapisania do xiąg ziemskích powiatu krzemicnieckiego sposobem oblaty z oplatą papieru certy kopiejek dwadziescia poda!. W te stowa - oddajq dzieciom moim î braciach moich i krewnych moich.
Nayprzód wynieslismy šią z województwa ptockiego na Wolyn y Ukrainą w rözne województwa. Nieboszczyk dziad móy, Mikolay Malachowski, w leciech mlodych wyjechal z województwa plockiego z Malachowa, w którym woje- wództwie jest dwa Malachowa: jeden Wielki Malachów, a d rūgi maly, ten maly Malachów sprzedany JMci Panų Prasinowsktemu, tyle jeszcze w Wielkim Mala- chowie mieszkają panowie Matachowscy.
Ten Mikolay Malachowski služyl w Litwie xiąžąciu Radziwitlowi, tam že oženil šią w Litwie, pojąl wdowę Szatylowską, a z domu Lissowiczownq, którey babki brata rodzonego Stanislawa Sypulego Lissowicza, urodzonych, z niebosz- czykiem oycem moim splodzila. Pana Skorobohatego, u którego brat móy nieboszczyk z Piotrem synem byl czlowiek godny, Dobra swoje dziedziczne y od xiącia trzymal dobra, y dobra panów Lissowiczów na niego spadíe, bo onych dom zwiódl šią.
Pisal razy kilka do Nieboszczyka brata mego y mial xiqgi míñskie rewido- wac, ziemskie ó grodzkie, czymkolwiek potrzebnego naležny obiecal przystac, ale že míñskie xięgi pogorzaty przez požar miasta tamecztiego: y stąd w Litwie pokrewnych niemalo mamy, mianowicie panowie Tukaczowie, panowie Mi- chatowscy, panowie Przeslawscy, panowie Wolkowie, panowie Danilowiczo- wie. Drugi brat nieboszczyk dziada mego Lukasz služyl na Wolyniu xiqciu Pru- skiemu, którego miasto bylo Beresteczko. Ten Lukasz Malachowski byl podsta- roscim tuckim ó w Beresteczku od tegož xiącia mial urząd y dwór swóy na przedmiešciu, y dotąd zowie šią Malachowszczyzna; po którym syn zostal šią jeden na imią Pawel.
Ten Pawel splodzií syna Woyciecha, tego ñî mieszka w Bialopolu, urodzila go Bogatkówna. Žonę mial za sobą Ždanowską z lukomskiego powiatu, ten
126
Woyciech Malachowski splodzil synów dwóch: jednego starszego Aleksandra Malachowskiego, skarbnika czemihowskiego, który miai zoną de domo Ko- éciuszkiewìczownq z Chobottowey. Ten miai synów czterech - panów Jan a Mi- chata Samuela y Macìeja, y córek dwie: Marianną, co poszia za pana Mikolaia Wieleczka, drugą Zofię - ta poszia za pana Puzowskiego, co ma dobra swoje Puzów.
Jan Malachowski w Polszcze šią oienit, miai za sobą de domo Polocką. Ma- ciey, naymlodszy, y ten w Polszcze mieszka, trzyma takiež miasto w Polszcze, drugi zas syn tego Woyciecha, na imią Jerzy Malachowski, podczaszy czemi- howski, ten miai za sobą de domo Rzewuską Suchodolską y ten splodzil synów trzech i corką jedną> a mieli dobra na Wolyniu - Mokrzec. Synowi starszemu Józef Malachowski, miecznik nowog., ten ma za sobą Anne Godomską. Dru- giemu synowi Jan, podstoli nowog., ten byl quadrinubus pienvszą wdową Roz- wadowską - która sterili*.
Drugą Dziurską, z ktorą splodzil syna jednego na imtą Antoniego y ei mieli dobra na Wolyniu Mokrzec y Owadne - częšč. Trzecią žonę tenže Jan miai za sobą Mosiewiczowną, z ktorą splodzil corkąjedną Teofilą, która poszia byla za Szymona ICucinskiego, a teraz za dnigìego Izalkiewicza, czwartą zoną miai de domo Kalusowską, ta sterili*, a trzeci brat dziada mėgo na imią Bernard, ten služyl xięciu Wisznioweckiemu, ten mieszkal na Podolu pod Czamym Ostro- wem w Wasylowcach, pojąl zoną de domo Wasilkowską y ten miai synów dwóch: Andrzeja, co mieszkal w Nosowie pod Nieiynem na Ukrainie, a drugi brat jego Wincenty w Kanìowie mieszkal i synów splodzil.
Brat inny, nieboszczyk, bywal w Polszcze u nieboszczyka Pana Piotrą Ma- iachowskiego Star. Stanìslaw, który miai wielką laskę u dworu £w. pamiąci Trzeciego króla Zygmunta, oyca teražnieyszego króla, byl dworzaninem. Tenie pan starosta prawie jako oyciec nam šią stawil, zawsze laskawie y jako brat bli- ski o to nas bardzo upominal, žebyšmy synów swych nie trzymali w domach, ale žeby my do dworu na sluibę dawali. Tenie zaš starosta miai žonę mlodą y syny jeszeze niedorosle.
Pytaycie šią do nich y powiedzie, zesmy bratankowìe horodniczego staro- dubowskiego, y z inszymi PP Malachowskimi starayeie šią o poznanie, bo ci, którzy tylko na Podolu y na Wolyniu, są nasi, ktorą takową dawal pan starosta relacją, ie jeszeze od Masfowcu, od którego nazwano Mazowszem, Malachow- sey idą, skąd przodek nasz bywal hetmanem koronnym, lat temu czterysta roz- rodzili šią y w róznych domach, województwach y powìatach mieszkają, že juž drudzy nie są sobie herbowni, przez rózne zaslugi y znaczne odwagj - tyle są jedni.
Nieboszczyk oyciec móy powiadal, ze dziad nieboszczyk Mikolay Mata- chowski, w leciech mlodych wyjechawszy z plockìego województwa z Mata- chowa - žadney dyspozycyi nie uczynil y przy nieboszczyku bracie Jonaszu Matachowskim listów od pana starosty nie miai, zginąlo bardzo nam potrzeb- nych do suiti m starostinych nie mniey są y do bratniech (...) to ode mnie jako oyca swego.
Dają Wam blogoslawienstwo, žyjciež w milošei y bojažni Božey, Pan Bóg Was nie opu sci. Datte w Krupiczpolu Die Vigesima Prima Julii Anno Domini
127
Milessimo Sex tęs ima Quinquagesirno Tenio. U tey oblaty opisama wiadomosci o braciach i krewnych podpis ręki takowy; Mikolay Matachowski. A lak ta ob- lata opisania wiadomosci o krewnych od stowa do slowa, jak šią w sobie ma, do xiąg ziemskich- powiatu krzemienieckiego jest zapisana, pod pieczęcią powiatu krzemienieckiego, roku tysiąc siedemset dziewięčdziesiąt siodmego miesiąca Augusta dziewiątego dnia wydana”.
MALYSZEWICZ (Mališevičius). Wywdd familii itrodzonych Mafyszewi- czow herbu Ptiawa z 13 maja 1825 r, podawal, že rodzina ta„z dawnych czasow urodzeniem szlacheckim zaszczycona będąc, wszelkierni wedhig prawa ojczy- stego kraju polskiego cieszyla się prerogatywami, jakož utworzywszy dawne swe siedlisko w wojewodztwie trockim, na dziedzicznych ziemnych posessyach, gdzie stosownie šią do stanu swego zachowując, od niematego juž czasu z rze- czonego wojewodztwa w powiat nowogrodzki przeniosla się i tam (...) dobra ziemskie zapossydowawszy, bezprzeszkodnym zarządem onych dotąd šią zaj- muje”
Protoplastami nowogrodzkiej gaiązi rodu mieli bye Wincenty oraz Jozef Antoni na Malyszach Malyszewiczowie, ktorzy w pierwszej polowie XVI11 w. tam šią przeniešli. W 1825 heroldia minska uznala Ambrožego, Kajetana i Igna- cego Matys zewiezow za „rodowitą i prawdziwą szlachtq polską", wpisųjąc ich imiona do częšci pierwszej ksiąg szlachty tejže gubemi (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 130, s. 247-250). Zamieszkali na ziemiach Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego Malaszewiczowie dali początek rosyjskim Matyszewom,
MALYSZKO (Mališkas). Polska encyklopedia szlachecka (t, VIII, s. 144) informuje bardzo skąpo tylko o Malyszkacb nieznanego herbu, Tatarach, ktorzy przyjęli chrzescijahstwo, z powiatow trockiego i zytomierskiego (znanych od 1528 roku). Byli natomiast jeszcze Malyszkowie lechickiego pochodzenia, oktorych swiadectwo heroldii wilenskiej z 1832 roku przekazalo następujące wiadomosci: „Familia urodzonych Malyszkow, od najdawntejszyeh czasow dostojnošcią szlachecką zaszczycona, dziedziczyia dobra ziemne i uzywaia herbu Jastrzębiec, ktorego opisanie nastąpuje; w polu btąkitnym podkowa zlotą widlami do gory obrocona, w šrodku krzyz kawalerski; na helmie jastrząb w prawą stronę tarezy obrocony, skrzydla do lotu podniesione; w prawym szpo- nie trzyma takąž podkowq.
Protoplasta wy wodzących się Jan Malyszko, jako aktualny szlachcic i zaslu- žony w kraju polskim obywatel, miai nadane sobie od owczesnego regnanta dobra Iwlany zwane, w powiecie oszmianskim ležące. Przekonywa o tym przy- wilej Jana Kazimierza, krdla polskiego, w roku 1664 Februaryi 20 dnia dany, a 1798 Oktobra 17 dnia w ziemstwie powiatu oszmianskiego aktykowany i w wypisie z ksiąg tegož powiatu zložony.
Pochodzenie Michata z ojea Jana, a z tego Franciszka, ojea wywodzącego šią Alfonsą Nikodemą, z synami Antanini, Piotrem Hilarym, Pawlem i Kazimie- rzem Malyszkow probują metryki ich chrzestne: 1. 1696 Decembra 6 - na Mi- chaia z ojea Jana, z ksiąg kosčioja parafialnego antokolskiego, zatwierdzona
128
przez konsystorz wilenski (...); 2. 1769 Septembra 1 dnia- na Franciszka z ojca Michala, z ksiąg košciola parafialnego traszkunskiego wyjąta i przez konsystorz wilenski zatwierdzona; 3. na Alfonsą Nikodemą, z ksiąg Košciola parafialnego traszkunskiego wyjęta i przez konsystorz wilenski poswiadczona; 4. 1823 mie- siąca Nowembra 1 dnia - na Antoniego; 5. Na Piotrą Hilarego roku 1826 January i 31; 6. na Pawla, roku 1828 Julii 15; i 7. na Kazimierza, 1831 marca 22 - rodzących šią z ojca Alfonsą Nikodemą Matyszki; wyjąte z ksiąg košciola xięžy Bemardynow i zatwierdzone przez konsystorz wilenski” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1806).
W XVlll wieku Malyszkowie posiadali rowniez dziedziczne dobra Ilczuny w powiecie wiikomierskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 193). W 1834 roku heroldia wilenska potwierdzila starožytną rodowitosc szlachecką Alfonsą Nikodemą Matyszki i czterech jego synow. Przynaležnošč rožnych przedstawicieli tego rodu do stami szlacheckiego potwierdzana byla przez Wilenską Deputacją Wywodową Szlachecką czterokrotnie w XIX wieku.
MAMCZYC (Mamikkas) herbu Piers Kobieca. Dziedziczyli posiadtošci w powiatach Iidzkim, wilenskim i šwięcianskim.
MANCEWICZ (Mancevicius) herbu Labądz. W zapisach archiwalnych nazwisko to pojawia šią od XVII stulecia.
MANDECKI (Mandeckis) herbu Lada. Pochodzili ze wsi Mandzie w powiecie garwolihskim. Znani byli w okolicy Kijowa. W Galicji uzywali herbu Lis.
MANDYCZEWSKI (Mandifevskis). Wywodzili šią z gniazda rodowego Mandycze w powiecie brodzkim. W zrodlach archiwalnych wzmiankowani byli od XVII w.
MANDZJUKIEWICZ (Mandiukevičius) herbu Košciesza. Od XVI wieku
zamieszkiwali na Wilehszczyznie.
MANIEWICZ (IVIanevičius) herbu Kulbaka. Micjscem ich osiedlenia by! powiat oszmianski.
MANIKOWSKI (Manikauskas) herbu Jelita. Aleksander Manikowski, szlachcic krakowski, wspomniany zostal w dekrecie krola Jana III z 16 lipca 1685 r. Jeden z przedstawicieli tego rodu byt wplywowym dowodcą wojskowym w Rosji. A. Lukomskij pisal (Wospominanija, Berlin 1922,1.1, s. 66): „Na ežele Giownego Zarządu Artylerii postawiono (1915) gcnerala Manikowskiego, kto- rego energia napawala pewnošcią co do tego, že on radykalnie zmieni charakter pracy Zarządu”.
MANTUREWICZ (Manturevičius) herbu Terebesz. Zamieszkiwali w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z, 1, nr 1428, 1547; f. 391, z. 4, nr 1810).
129
MANUJLOWICZ (Manujlaviiius) herbu Odrowąž. Znani byli na Ukra- inie i Bialej Rusi.
MANUWIR (Manuviras). O rodzie tym Herbarz szlachty mtebskiej (s. 75) informowai: „Manuwirowie herbu Korczak: trzy wręby nierowne w czerwonym polu, na hehnie nad koroną po) psa w czaszy. Jakub Manuwir z dawna po- ssessjonat Xięstwa Žmudzkiego, przenioslszy šią w wojewodztwo minskie, wzią prawem zastawnym majątnosč Hruzdow, ktorego najtępcy ustąpili z po- ssessji takowey majętnošci
W trzecira pokoleniu ojciec wywodzących šią Ignacy Manuwir, przyjechal w prowincyą witebską, dworek w miescie Witebsku wieezyscie nabyl, w ktd- rym okolo 20 lat mieszkając, przedal y sam wyjechal, a synowie dway porzu- ceni, po rožnych mieyscach usiugami šią bawiąc, jeden w konfederacyi zabity zostal, drugi teraz wywodząc šią, chociaž žadnych w dowod rodowitosci slack eckiey nie ma dokumentow, jednak poniewaz metryka 1753 o progeneracji, testimonium WP urzędnikow, šlachty y obywatelow prowincji witebskiej 1775 o nienaganney reputacji slacheckiego honoru przyswiadczyly, za czym sąd ziemski w mocy tych dowodow wedhig waznosci onych familią pomienionych Manuwirow do wywodu przypuszczając w tymže stanie, jak zostawali dotąd, utwierdzil”.
MANKOWSKI (Mankauskas) herbu Prawdzic, Jastrząbiec. Sekretarz ko- legialny Mahkowski, zamieszkaiy w Besarabii, zosta) w czasie powstania stycz- niowego objąty tajnym nadzorem policji rosyjskiej jako osoba niepewna pod wzglądem polity cznym (Archiwum Narodowe Moldawii w Kiszyniowie, f. 2,
z. 1, nr 7643, s, 47).
MARCHILEWICZ (Markilevičius) herbu Abdank. Mieszkali w Dyne- burgu i w okolicy tego miasta (CPAHL, f. 391, z. 11, nr 63; f. 391, z. 8, nr
2568).
MARCICHOWSKI (Mardkauskas) herbu Grzymala. Lenart i Marcin Marcichowscy herbu Grzymala 22 lutego 1594 r. są wymieniani przez krakow- skie ksiągi ziemskie. Pozniej byli tež osiedleni na Wolyniu.
MARCINKIEWICZ (Marcinkevičius) herbu Biatynia, Doliwa, Leliwa, Labądž, Nalącz, Ostoja, Prus. S. J. Dunczewski (Herbarz wielu domdw Korony Polskiej i W, Ks. Lit., Krakow 1757,1.1, s. 413) podawat: „Marcinkiewicz herbu Uabądž w žmudzkim i piiiskim powiecie (...). Pawel, sędzia ziemski upicki, poslem by) na sejm 1647 r... By) potem podwojewodzym wilenskim i podczas wojny moskiewskiej komendantem tego miasta od roku 1654, mąž w rycerskich sztukach biegiy”. Marcinkiewiczowie spokrewnieni z Borkowskimi, Larskimi, Karskimi, Szemetami, Ostaszewskimi, Giblami, Czyžami, Gadonami, Toczy- lowskimi, Tomaszewiczami, Ejtminami, Krasnodąbskimi, Bialozorami.
Jozef Marcinkiewicz podpisal od wojewddztwa trockiego w 1764 roku elekcją ostatniego krola polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL,
130
t. VII, s. 114), Toraasz Marcinkiewicz, podczaszy wilenskt, byl w 1775 r. czlon- kiem jednej z komisji sejmu ekstraordynaryjnego warszawskiego (VL, t. VIII, s. 465). „Wojciech Marcinkiewicz, rodem ze Lwowa, doktor medycyny i chirurgu, kawaler Zlotej Ostrogi, ulubieniec Ludwiki Sforzy i księcia rzymskiego, od niego jako pretendentą do tronu mediolafiskiego mianowany byl w r, 1779 hra- bią panstwa rzymskiego”.
W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 257) odmawia! tej rodzinie szlacheckosci, pi- sząc; „Marcinkiewicz dwa bracia zowią się. Ociec ich byl chlopski syn z miasteczka Lupnik biskupa žmudzkiego, skorami handlowal, potein i arendkami bawii się. Syn jego Daniel, mając pieniądze, kupit ciwunstwo bejsagolskie we Žmudzi. Pojąl potem circa 1609 Rokicką, szlachcianeczką we Žmudzi tamže, co drugą Biaikowski Jędrzej, a trzecią Golgowski, žotnierze oba, pojęli. Ma z nią kilku synow. Brat jego sekretarze dokupil šią tež byi u krola JM Wladyslawa IV”.
Wywod familii urodzonyck Marcinkiewiczdw herbu Ostoja z 31 sierpnia 1819 r. podawal, iž „familia ta od czasow najdawniejszych rodowitoscią szla- checką uzacniona w Krolestwie Polskim, w wojewodztwie smolenskim i dal- szych tego kraju prowincyach dziedzicząc i z rožnego tytufu posiadając dobra ziemne, publiczne pelnita ushigi”.
W Smolenskiem Marcinkiewiczowte posiadali Starynki, a pod Upitą- Kie- turkajmie w polowie XVII w. W tymže wieku odgatęzili się takže na powiat lidzki. W 1819 r. Zgromadzenie Wywodowe Wilenskie uznalo Michala, Eliasza, Kazimierza, Jakuba, Ignacego, Mikolaja, Jana Mardnkiewiczow za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich do pierwszej częšci ksiąg szlachty guberni litewsko-wilenskiej {CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 215-216). Wywod familii urodzonyck Mardnkiewiczow herbu Leliwa z 7 XII 1836 roku umozliwil wpisanie do pierwszej częsci ksiąg szlachty gubemi wilenskiej Klemensą An- drzeja i jego syna Stanislawa i Nikodemą Mardnkiewiczow, dziedzicow Umiaža w wojewodztwie wilehskim (CPAHL, f. 391, z. I, nr 991, s. 123-124).
M ARCIN KIEWICZ-Ž AB A (Marcinkevičius-Žabas) herbu Labądž. Za-
mieszkiwali w Wilnie.
MARCINOWICZ (Marcinavičius) herbu Labędž. W žrodlach archiwal- nych notowani byli do XVI wieku.
MARCINOWSKI (Marcinauskas) herbu Topor. Jedna z galęzi rodu užy- wala rowniez herbu Rok, Marcinkowscy nalezeli do jednego domu z Tęczyn- skimi. Slawni byli z czynbw bojowych juž w wieku XV. Wywod familii urodzo- nych Marcinowskich herbu Rola z 5 VIII 1804 roku podawal, iž „ta familia od dawnych czasbw klejnotcm szlacheckim będąc zaszczycona i prerogatyw temų stanowi przyzwoitych užywając, do dziš dnia trwa”.
Marcinkowscy pieczątujący się tym znakiem dziedziczyli majątki przede wszystkim w powiecie shickim. Heroldia uznala Antoniego, Ignacego, Jana, Jozefą Marcinowskich za „rodowitą szlachtę polską”, wpisując ich do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi mihskiej (Archiwum Narodowe B iat oru si w Minsku, f. 319, z. I, nr 37, s. 684-685). Marcinowscy Toporczycy od dawnych cza-
131
sow mieli dobra w powiecie trockini. W 1820 r., jako rodowita i starožytna szlachta polska, wpisani zostali do pierwszej cząsci ksiąg szlachty gubemi litew- sko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 456-458).
MARCISZEWSKi (Martišauskas). Większošč dmkowanych polskich zrö del heraldycznych pomija z nieznanych wzglqdow dzieje lego dose wptywowego przeciež rodu. Jedynie Polska mcyklopedia szlachecka {t. VIII, s. 156-157) poda- je: „Marciszewski herbu Dąbrowa, 1500; Marcisze powiat przasnyski. Piszą się z Zebröw - Marciszow w powiecie przasnyskim (...). Marciszewski herbu Pobog, 1832 nobilitowani ponownie; wojewödztwo wilehskie. Marciszewski herbu Topör, 1690; 1849 ponownie; wojewödztwo minskie, grodzienskie”.
Marciszewski Andrzej by! stynnym lekarzem w Sandomierskiem za czasöw Zygmunta III - to najstarsza zachowana informaeja o losach czlonkow tego rodu. Ltczniejsze wzmianki pochodzą dopiero z polowy wieku XIX, kiedy to dwa silne odgalęzienia tego rodu odnotowane zostaly przez urzędy heraldyczne w gubemi wilenskiej (powiat lidzki) oraz w gubemi kijowskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1816; f. 391, z. 5, nr 396; f. 391, z. 9, nr 20,129).
Marciszewscy wielokrotnie uzyskiwali potwierdzenie rodowitosci szlachcc- kiej przez heroldie w Wilnie, Grodnie, Minsku, Mohylewie, Kijowie, gdyž roz- proszeni byli po ogromnych terenach kresowych dawnej Rzeczypospolitej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1816). Posiadali m.in. w XVIILXIX w. dobra Scibo- rowszczyzna w powiecie oszmiahskim i Ladowszczyzna w powicie lidzkim na Wilenszczyznie.
MARCZENKO (Marčenka) herbu Mora i Labędž. Dziedziczyli majątki w powiecie kowienskim. Znani byli tez na Ukrainie.
M AREJNKIE WIC Z (Maremkevičius) herbu Labędž. Osiedleni byli na Litwie (CPAHL, f, 391, z. 6, nr 707).
MARGIEWICZ (Margevičius) herbu Topör. Nalezaly do nich dobra ziemskie w powiatach rosienskim, szawelskim i polockim.
M.ARKIEWICZ (Markevičius) herbu Lubicz, Labędž, Mądrostki, Šlepo- wron, Rogala, Mieli posiadlosci na Litwie, Bialej Rusi i Žmudzi. Wywödfamilii urodzonych Markiewiczöw herbu Labędi z 6 iipca 1800 r. stwierdzal že: „familia ta z dawna rodowitošcią szlachecką zaszczycona byla. Z tej idący Stanislaw Markiewicz, protoplasta wywodzących się, posiadąjąc mająteb ziemski w Xie- stwie Žmudzkim w okolicy Žagiach ležący, mial synow dwöch; Hrehorego i Mikokja, jak przyäwiadczyl o tym dekret grodzki oszmianski (...) w roku 1767 marca 5 ferowany, o dekrecie ziemskim žmudzkim w roku 1599 Juni 15 dnia między Stanislawem Markiewiczem a Mikolajem Piotrowiczem zapadlym pošwiadczający.
Po zejšciu rzeezonego Stanislawa Markiewicza, ojea, Hrehory i Mikolaj, zo- stawszy dziedzicami majątku ojezystego, ony między sobą rozdzielili, i z tych
132
Mikotej zszedl z tego swiata, nie zostawiwszy žadnego potomstwa. Hrehory zaš Stanislawowicz Markiewicz splodzil syna Jozefą, ktory będąc poses sorem ma- jątku antecessorskiego, wyprzedai ony Samuelowi Daukszy 1690 (...). Objąw- szy zastawą zašcianek Wielkie Ramy vėl Kuszlany, splodzii synow trzech: Ka- zimierza, Jozefą i Antoniego”.
Jozef mial syna Mikolaja i czterech wnukow: Jerzego, Piotrą, Jozefą i Ga- bryela, Spošrdd nich Jozef služyt w Brygadzie Pihskiej. Od innych tež poszty dalsze odgalęzienia rodu, jedno zakorzenilo šią m.in, w majątnošci Lenkowsz- czyzna w powiecie oszmianskim. W 1800 r. Deputacja Wilehska uznala za „ro- dowitą i starožytną szlachtą polską” in.in. Kazimierza, Ignacego, Rocha, Antoniego, Jnstyna, Andrzeja, Mikolaja, Jerzego, Piotrą, Jozefą, Gabryela, Tadeusza i innych Markiewiczow, licznie osiedlonych w okolicznych powiatach (CPAHL, f. 391, z, 1, s. 61-62).
MARKOW (Markovas) herbu Bohcza i Szeliga, Zamieszkiwali w powia- Lach oszmianskim i šwięciahskim. Stanowili odgalęzienie rodu Kiersnowskich (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MARKOWICZ (Markovičius) herbu Bohcza. Ich rodowe majątki znajdo- waiy šią w powiatach wilehskim i witkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2568), Przez kilka wiekdw dziedzic2yli dobra Stanielewszczyzna i Metelewsz- czyzna w powiecie wilehskim. W 1819 r., jako rodowita i starožytna szlachta polska, wpisani zostali do pierwszej cząšci ksiąg szlachty gubemi litewsko- wiienskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 442-445).
MARKOWSKI (Markauskas). Mieczyslaw Paszkiewicz {Herby rodow polskich, s. 440) pisal o Markowskich herbu Bohcza, Jastrząbiec, Szeliga, Wie- niawa. Przedstawiciele tego rodu osiedieni byli w rožnych dzielnicach Rzeczy- pospolitej. Najliczniejsi byli pieczątujący šią godlem Bohcza. Na Šląsku Mar- kowscy uzywali godla Wieniawa (Siebmacher, s. 96). Jedni Markowscy wzięli nazwisko od wsi Markow i Markowce w ziemi halickiej, innt od siola szlachcc- kiego Markowo lub Markowskie na Podlasiu.
O Markowskich herbu Szeliga Bartosz Paprocki zanotowal: „Markowscy w Wielkiej Polszcze, z ktdrymi jednej dzieinice byli Gorscy, dom znaczny z mąstwa i w poslugach Rzeczypospolitej”. Kazimiera Pulaski w dziele Kronika polskich rodow szlacheckich Podola, Wofynia i Ukrainy (Brody 1911, L I, s. 126), pisai: „Markowscy herbu Bohcza. Pochodzą z Podlasia, piszą šią zWielkiego Markowa. Rod staroszlachecki licznie rozrodzony z dawnych czasow”.
Markowscy często wzmiankowani byli przez dawne zrhdla pisane. Jozef Markowski, drobny szlachcic ze wsi Smierdzigrocki na Podlasiu, figuruje w rejestrze szlachty z 1528 r. Floryati Markowski byl pinskim pisarzem zamko- wym w 1584 roku, Dwoch Stefanow, dwdch Marcinow, Jerzy i Stefan Markowscy od wojewodztwa inowroclawskiego i brzeskiego-kujawskiego podpisalt w 1648 roku akt elekcji krola Jana Kazimierza (VL, t, IV, s. 104-105 i in,). Mi- chal Markowski w latach 1795-1798 byl grodziehskim sądzią grodzkim. Markowscy herbu Szeliga od XVII wieku posiadali w powiecie oszmianskim majęt-
133
nošci Ostrowiec Urbanowski oraz Suckowe Zenowiczowskie (CPAHL, f. 391, z. l.nr 1547, s. 195-198).
Wywod familii urodzonych Markowskich herbu Bohcza z 18 grudnia 1819 roku podawai: „familia urodzonych Markowskich od dawnych czasow zaszczycona w kraju polskim rodowitošcią sziachecką, z nadaniem herbu Boncza, posiadala zawsze dobra ziemskie, a szczegolnie w Xięstwie Litew- skim w powiatach oszmiahskim i upickira” - na raocy przywileju kr61ew- skiego z 1583 r. {CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 86-88, 89-92). Markowscy posiadali rowniež gruntą w powiecie retowskim na Žraudzi, nadane Grzego- rzowi i Wincentemu Markowskim przez krola polskiego Zygmunta III jesz- cze w latach 1583 i 1612. Nastąpnie rodzina odgalęzila się takže na powiaty oszmianski, wilehski i inne.
18 grudnia 1819 roku heroldia wilenska potwierdzda rodowitošė sziachecką Stanislawa, Kajetana, Antoniego, Joachimą, Jakuba, Ildefonsą, Szymona, Kon- stantego i kilku tnnych Markowskich, uztiając ich za „radowitą i starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 446-449). Wywčd familii urodzonych Markowskich herbu Boncza z 26 sieipnia 1835 r. dal podstawą do okre- šlenia Ksawerego J6zefa, Jana Franciszka, Witaiisa Jerzego, Alfonsą Juliana, Jozefą Adama, Antoniego Felicjana Bernarda, Teofilą Marcelego Cypryana, Jozefata Michala i Ignacego Izydora Markowskich, wlašcicieli posiadlošci ziem- skich w powiecie oszmianskim i innych, za „aktualnych i starožytnych dwo- rzan”. Wpisano ich do szostej częšci ksiąg szlachty gubemi wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s, 134-135). Sporządzone wowczas drzewo genealogiczne przedstawia dziewięč pokolen (21 osob) tego rodu, zaczynając od Grzegorza Markowskiego, w 1612 roku wlašciciela ziem we wiošci retowskiej.
MAJtKUNTOWICZ (Markunkavičius) herbu Labędž. Zamieszkiwali na
Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547; f. 391, z. 8, nr 18).
MARKUSZEWICZ (Markuševičius) herbu Ogonczyk. Od okolo 1530 roku odnotowywani byli w powiecie sądeckim. Z tego rodu pochodzil wybitny niemiecki psychiatra.
MARKUSZEWSKI (Markušauskas) herbu Bohcza. Miejscem ich osie- dlenia byi powiat trocki. W Koronie Polskiej užywali godla Lewart (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707}.
MARON (Maronas). Herbarz szlachty svitebskiej informowal o tej rodzi- nie, znanej zresztą takže na Žmudzi: „Maronowie herbu Gozdawa, to jest dwie lilie korzeniami z sobą spojone, związane, w czenvonym polu; na helmie pawie piora, na nich takiež lilie. Z wojewodztwa trockiego Jan Bohdan Maron w wo- jewodztwo witebskie przenihslszy stę, prawem wieczystym nabyi majętnošė Haponowszczyznę 1706, ktorego dway synowie jeden w miodošci wieku w kray litewski kryjomo wyjechawszy, po rdžnych shižyl mieyscach, drugi wstępując do zakonu, zbyl ową majętnošč Haponowszczyznę mimo rownego aktora brata swego panom Roszkowskim 1733 (...).
134
Ów osiadlszy znowu przy dawnosci indenni ków swoich w województwie trockim, miat synów 3, dopìero w trzecim wywodzących šią pokoleniu, Czego próbowali swiadectwem metryki z xiąg plebanii trockiey 1774, plenipotencją od braci bratu do dochodzenia sukcesji po oycu 1774, testimoni um sepukury oyca wywodzących šią z klasztora xx. rechitów wilenskich 1774, dwa testimonia 1775 od szlachty possessjonatów województwa witebskiego, wyšwiadczające naležytą od pomienionego dziada procedencyą. Jakož sąd ziemski prowincji witebskiey, przychylając šią do takowych probacji, familią nienaganną rodowi- toscią šlachecką szczycącą šią w tymže stame zostawil”.
MARŠ (Marsas) herbu wiasnego: w polu ztotym, z góry w dól na pòi po- dzielonym, w lewej potowie iybka srebma, obok niej w dole oraz nad nią kwia- tek; w prawej polowie roilina kwitnąca o trzech kwìatach; nad koroną trzy listki rošlinne (Dzial rąkopisow Biblioteki Jagielloriskiej w Krakowie, 7015-III, t. X, s. 36). Inni Marsowie w Maiopolsce pieczątowali šią godiem Noga. Pisal o nich Sylwester Korwin-Kruczkowski w Poczcie Polaków...
MARSZALKIEWICZ (MaršalkeviČius) herbu Zadora. Notowani byli w prze- kazach archiwalnych od XV wieku.
MARSZEWSKI (Marševskis) herbu Rogala, Wieniawa, Jastrząbiec i Chole- wa. Wywodzili šią z woj. gniežnienskiego i plockiego (Wieniawici). Mikolaj Marszewski 3 czerwca 1606 r. podpisat protestaeją kola secesjonistöw sejmiku nadzwyczajnego wojewbdztw poznanskiego i kaliskiego w Srodzie (Akta sejmi- kowe woj. poznanskiego i kaliskiego, cz. 1, s. 301). Pisali się „Marszewscy z Buzenina”- w ziemi kaliskiej.
T. Šwiącki w Pamiątkach historycznych (t. I, s. 161) podawal; „Marszewski Sebastyan, domownik i poufaly Piotrą Gamrata, areybiskupa gniežnienskiego, miądzy innemi rymami napisal Žyde i męczeiistwo iw. Stanislawa, biskupa kra- kowskiego, gdzie mowi do Gamrata w przemowie: Ježeli šią szcząscie dla kraju zachowa, niedlugo w Polsce nie bądzie uezonego ubogiego”.
Herbarz rodzin sziacbeckich Krölestwa Potskiego z 1853 (cz. 2, s. 168) infor- mowal: „Marszewscy, w Wielkopolsce. Z tej rodziny Hieronim w roku 1630 byi dziedzicem döbr Osmolina z cząsciami na Kawączynie i Klodach w wojewodztwie sieradzkiem. Stanislaw w roku 1699 dobra Marszewo i Modlöw w wojewodztwie kaliskiem synowi swemu Maciejowi na wlasnosc zupehiąustąpil”.
Marszewscy herbu Rogala spokrewnieni byli z takimi rodzinami, jak: Bu- kowieccy, Slawoszewscy, Jarochowscy, Krzyccy, Lutoinirscy, Mieleccy, Mia- skowscy, Twardowscy, Choinscy. Byla to došč zamožna rodzina szlachecka, ale nie wywierala wiqkszego wplywu na sprawy publiezne.
Najliczniej Marszewscy zamieszkiwali w Poznatiskiem w wiekach XVI- XV11I. Sebastianus Marszewski z Wannii wspomniany zostal przez kardynala Stanislawa Hozjusza w liscie do Jana Dantyszka z 5 lutego 1539 r. (Stanisiai Hosii epistolae, Krakow 1879, s. 67). Wojciech i Stanislaw Marszewscy z wo- jewödztwa kaliskiego w 1569 roku podpisali unię Litwy z Polską (VL, t. II, s. 88). Marszewski, podsądek kaliski, brai udzial w wyprawach krola Stefana
135
Batorego na Moskwą. Wojciech, S tani slaw, Chryzostom Marszewscy od wojfi' wodztwa poznanskiego w 1648 raku podpisali elekcją krola Jana Kažimierza (VI, t W, s. 99).
W testamencie Sylwestra Woyny Oranskiego, „ziemianina Jego Krdlew- skiey Mošci Korony Polskiey y Wielkiego Xięstwa Litewskiego, powiatu lidz- kiego” (rok 1667), wymienia šią klika nazwisk miejscowych szlachcicdw, shižą- cych przy dworze tego wielkiego pana: „Czeladzi mey, panų Piotrowiczowi, winienem kop dwanascte, panų Žylinskiemu za dwoje suchedni zlotych dwana- scie, dziatki raoje oddawac mają. Heliaszowi Marszewskiemu byczka y krowkę legują, ktory na wloce gruntu zostaje, ma na siuzbie dwomey zostawac y pod- czas pospolitego ruszenia službą wojenną odprawowac".
Pawel z Kroczewa Marszewski, czešnik braclawski, w 1707 r. podpisat akt konfederacji lubelskiej w imieniu wojewodztwa krakowskiego, Ksiąstwa Zator^ skiego i Ošwiącimskiego. Malewicz, Korzeniewski, Kukiel, Marszewski, Tym- ski figurują w 1836 roku wsrod urządnikow kancelarii Wilenskiego Zgromadze- nia Deputatow Szlacheckich (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3000),
Marszewscy posiadali zašcianek Opita w parafii gieranioiiskiej w powiecie oszmiariskim. W 1851 roku heroldia wileiiska potwierdziia rodowitose szlachec- ką Jana Marszewskego, jego žony Heleny z Bandowskich i syna Jozefą z zoną Katarzyną z domu Korsak, oraz drugiego syna Aleksandra, jego zoną Jozefą z Korsakow, jak rovvniež dzieci tych ostatnich: Michala, Michaliną, Marcjanną {CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1823, 1824). W 1872 r, heroldia wilenska potwierdziia rodowitoSc szlachecką Michata i Walentego Wojciecha Marszewskich, zamiesz- kaiych w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 186, s. 31).
MARSZYNSKI (MarSinskis). Rod ten, znany w Koronie Polskiej juž w kon- cu wieku XV, uzywal herbu Strzemią. Zbigniew Leszczyc w znanym dziele Herby szlachty polskiej napisal o tym godle co nastąpųje: „Strzemią. W czerwo- nym polu zlote trčjkątne strzemią, na helmie piąč strusich pior. Pochodzenie herbu datuje šią z czasow panowana krola Boleslawa Chrobrego. Podczas bitwy w krajach ruskich pewnemu rycerzowi ubito konia. Rycerzowi, ktorego uoga w strzemieiu zostala, grozilo niebezpieczenstwo. Z natąžoną šilą wyrwal uogą strzemią z rzemieniami i następnie tym strzemieniem zabil przeciwnika. Rrol za walecznosd obdarzyl rycerza herbem Strzemią". Godla tego užywa okolo 80 rožnych polskich roddw szlacheckich.
Pierwsze wzmianki pisane o reprezentantach rodu Marszynskich pojawiają šią w ksiągach sądowych wojewodztwa krakowskiego tuž przed rokiem 1500. Nieco pozniej spotykamy ezionkow tej radziny w wojewodztwie lubelskim; ajeszcze požniej — takže w powiecie kijowskim. „Ukrainskie” odgatęzienie tego staropol- skiego rodu w jednej ze swych linii - aby šią rožnic od innyeh, co bywalo cząstą praktyką wsrod szlachty polskiej - uzywalo, od wieku XIX poczynając, podwojnej formy imienia: Gontar-Marszyhski. Wspominal o tej familii Kasper Niesiecki w klasycznym dziele Herbarz polski (t, IV, s. 349): „Marszynski herbu Strzemią, w krakowskiem wojewodztwie i w lubelskiem. Konstanty Marszynski 1700".
136
M ARTOS (Martosas) herbu Ossorya, Pierwszy odnotowany w zrodlach przedslawiciel tego rodu to Bazyli, szlachcic polski žyjący w XVII wieku. W požniejszym czasie Martosowie byli liczni i zastuženi na Ukrainie, Jak poda- wal W, Modzalewskij (Maiorossijskij rodosiownik, t. Ill, s, 433), Martosowie pochodzili „ze starožytnego szlachectwa polskiego” i przesiedlili się z Korony do miasta Lochwica. Žony brali m in. z takich domow, jak: Zukowscy, Troci- nowie, Danczycowie, Umancowie, Komiejewiczowie, Czameccy, Gamalejowie, Kolczyccy, Lachowiczowie, Hajdukowie.
MARTUSIEWICZ (Martusevičius) herbu Labędž. Dziedziczyli majątki w powiatach oszmianskim i wilkomierskim.
MARTYNOWICZ (Martinavičius) herbu Suchekonmaty i wiasnego. Mieli dobra ziemskie na Žmudzi i Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MARUCHOWICZ (Marukavičius) herbu Mogiia. Ich nazwisko pojawia się w przekazach historycznych od XVI stulecia.
MARUSZEWSKI (Marušauskas) herbu Mogiia. Zamieszkiwali w powie- cie rosienskim (CPAHL, f. 391, z, 6, nr 7).
MASillKlEWICZ (Masiukevičius) herbu Terebesz. W zrodlach archiwal- nych notowani byli od XVII wieku.
MASLO vel MASLOW (Mastas) herbu Syrokomla. Osiedleni byli w Ko- ronie Polskiej i Wielkim Ksi^stwie Litewskim - najliczniej w powiecie oszmian- skim.
MASLOWSKI (Maslauskas). Wedhig M. Paszkiewicza i J, Kulczyckie- go byly rožne rodziny Maslowskich, ktore uzywaty herbow Nalęcz, Pilawa, Nowina i Samson, Zamieszkiwali liczne powiaty Korony i Wielkiego Księ- stwa Litewskiego. Juž na początku XVII wieku Masbwscy herbu Samson figurują jako wtasciciele wsi Masliszki w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4121). Zaš Maslowscy od początku XVIII wieku dziedziczący dobra Stadnica Nieciecza na Wilenszczyznie, uzywali herbu Topor (CPAHL, f. 391,z. 7, nr 1876).
Spokrewnieni byli z Michabwskimi, Kondrackimi, Czernickimi, Jankow- skimi, Kowalewskimi, Pleskaczewskimi, Možejkami (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1839, s. 1-157). Szlachcic Johannes Maszlowsky wspomniany jest w zapisach sądowych dotyczących ziemi halickiej pod rokiem 1470. S tani slaw Maslowski w 1612 r. przybyt z Korony na Litwą i nabyl w powiecie braslawskim ūd Piet- ktewiczow majętnosč Klimantyszki. Od niego poszta wschodnia duža galąž tego rodu.
Zachowal się akt sądowy z Brzešcia (1661), w ktorym czytamy, jak pop Ad- ryan Smolensk] skaržy się na szlaęhcica Mastowskiego, ktory „z zuchwalstwa swego ustroiwszy sobie nieshjszną furyą, przypadlszy na êîï³è, trzymając
137
w ręku bandolet nakręcony y podsypany, zaraz bez žadney przyczyny począi tego swieszczennika, nie pomniąc na bojažh B ozą y na stati jego duchowny, slowami niepočciwytni karczemnemi lžyč, sromocič, konicm nacierač, od ludzt go, jak aby jakiego zboycę, odzywač, chcąc go udespektowač, a gdy swiesz- czennik, od takiey srogiey jego furyi będąc przestraszony, y z mieysca od ludzi odstąpid nie Šimai. Ten pan Maslowski, chcąc go koniecznie zabič, do niego, jako do jakiego nieprzyjaciela, wystrzelil z bandoletu {...). K.ula w bok lewy w sutannę trafila y szarpnąwszy suknie więcey mu nie szkodzita, za czem będąc przestraszony, swieszczennik zaledwo między iodzi uchodząc, unosząc srogie pochwaiki od tegož pana Maslowskiego” (AWAK, t. III, s. 59).
Wywod familii urodzonych Ma$iowskick, sporzadzony w Wilnie 3 marca 1798 roku, podawal: „Krzysztof Maslowski z familii starožytney szlachty z dawna w powiecie brastawskim dziedzictwem dobr ziemskich zaszczyconey pochodzą- cy, przenioshzy się na mieszkanie w wojewodztwo trockie, osiadt w okolicy MasIowszczyžnie, gdzie sukcesorein syna Marcina po sobie zostawiI. Martin zaš czterech, jako to: Jozefą sterilis zesztego, Andrzeja shižbą dworską zajmują- cego się i mającego między dalszem potomstwem syna Antoniego, oraz Mate- usza y Szymona z potomstwem maloletnim, czyniących ten wywod synow pro- kreowai". W 1798 r, heroldia wį]enska uznala za „aktualną y starožytną szlachtę poiską” Andrzeja z synejn Antonim i wnukami Antonim i Franciszkiem; Mate- usza z Antonim i Szymona z Jerzym „Maslotvskich z okolicy Mastowszczyzny” (CPAHL, f. 391, z. I, nr 861, s. 1-2).
Inny Wywod urodzonych Maslosvskich herbu Samson z 29 maja 1800 roku, opisywa) dzieje kolejnej gaięzi tego rodu: „Jerzy Maslowski, pradziad teraz wy- wodzących się Aleksandra Kazimierzowicza y Antoniego Bartlomięjewicza Maslowskich, w skutku prerogatyw stanowi szlacheckiemu przyzwoitych, dzie- dziczyl ziemski folwark Masliszki zoįviący się, w powiecie oszmianskim sytu- owany, jako tež y sukcesorowie po nim pozostali: Bartlomiey, Adam y Jan Je- rzewiczowie Maslowscy tenže folwark dziedziczyli”. W 1800 roku heroldia wllenska uznala Aleksandra Kazimierzowicza i Antoniego Bartlomiejowicza Maslowskich, „brači stryjeczno-rodzonych za rodowitą y starožytną szlachtę polską” i vvpisata ich do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litevvskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 86], s. 55-56).
Wywod familii urodzonych Maslows!dch herbu Samson, przedstawiony w Wilnie 3 sierpnia 1832 r., stwierdzal, že „familia urodzonych Maslowskich od naydawnieyszych czasow mieszkająca w Litwie, užywala praw i prerogatyw stanowi szlacheckiemu wlašciwych, dziedziczyla dobra ziemne, piastowala zna- komite w kraju urzędy i pieczętuje się herbem Samson (...). Z tey familii po- chodzący Michat Maslowski, protoplasta wywodzących się, idąc za przykladem swoich przodkow, zaciągnąl się do siužby woyskowey i byi zaszczycony rangą porucznika (...).
Rzeczony Michai Maslowski, porucznik woysk polskich, dziedzicem i suk- scssorem dobr swoich uczynil syna Jozefą, dworzanina skarbowego W. X. Li- tewskiego, ktoiy schodząc z tego šwiata, majętnosč dziedziczną w powiecie rosiehskim ležącą, Szymkaycie zwaną, zostawil dwom synom: Ignacemu, cze- £ntkowi wojewodztwa trockiego, i J6zefowi, rotmistrzowi kowiehskiemu”. Inna,
138
starsza galąž tego rodu mieszkala wowczas w powiecie slonimskim. Spošrod nich w 1832 roku heroldia wilehska uznata za „rodowitą i starožytną szlachtę” Szymona, Ambrožego, Justyna i Jana Maslowskich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1026, s. 81-83).
MASONDOWICZ (Masandavičius) herbu Samson. Ich dobra rodowe znajdowaiy šią w powiecie kowienskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7; f. 391, z. 1, nr 1058).
MASSALSKI (Masalskas) herbu Massalski. Starožytny i bardzo wpfywo- wy r6d, od zarania dziejow pisanych obecny w žyciu publicznym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ich pierwotne gniazdo rodowe znajdowalo się na Sie- wierszczyznie lub Smolenszczyžnie. Gdy K.sięstwo Siewierskie zajęte zostalo przez Moskwą, częšč tej rodziny pozostala w Rosji i spokrewnila się nawet z carami, inna częšč się spolszczyta lub zlituanizowaia, przewaznie przez mat- zehstwa.
Jakub Massalski byl wojewodą nowogrodzkim w 1501 roku; Hrehory Mas- salski - podstolim kobryhskim w roku 1563. Ksiąžę Leon Massalski rozgrabil majątek cerkiewny Tryszyn kolo Brzešcia w 1584 r., za co byl sądzony {AWAK, t. II, s. 6-10). Hrehory Masalski byl podkomorzym grodzienskim w roku 1592. W tym tež czasie žyl Janusz Massalski, kniaž, „zicmianin hospodarski” z po- wiatu trockiego (AWAK, t. XXX, s. 116). Fryderyk Masalski w 1599 roku byl delegatėm powiatu slonimskiego w Trybunale Litewskim; w 1603 roku pelnit urząd trockiego sędziego ziemskiego (AWAK, t. XX, s. 162).
W 1654 roku krol specjalnym edyktem udzielil amnestii Stanislawowi Mas- salskiemu, wojewodzicowi brzeskiemu, ktory „za nastąpieniem nieprzyjaciel- skim in partes cara moskiewskiego poszedlszy”; zdradq popelnil w stosunku do Rzeczypospolitej i monarchy. Uwažając, že milosierdzie jest „wszystkich mo- narchow naypozomieysza y samym nieprzyjaciotom naystrasznieysza cnota”, wybaczyl krol niedosztemu zolnicrzowi, zwrbcil mu skonfiskowane dobra i przyjąl ponownie do stužby {AWAK, t, I, s. 198-200).
W tym okresie w aktach archiwalnych odnotowani zostali rowniez Michal Massalski, chorąžy powiatu grodziehskiego; Jerzy Massalski, szlachcic z tego powiatu. Jerzy Mikolaj Massalski, starosta augustowski, w 1674 roku od ziemi bielskiej podpisal akt elekcji krola Jana III Sobieskiego (VL, t. V, s. 160). W tymze roku Jan Kazimierz Massalski, podstoli wendenski, ziozyt podpis pod uchwalą warszawskiego sejmu walnego {ibidem, s. 146), Boguslaw Jozef Massalski w roku 1731 byl stolnikiem braclawskim; Bohdan Massalski w 1777 - podsędkiem wol- kowyskim. „Ignacy, z wielkich ksiąžąt ruskich Massalski, biskup wilenski", zostal powieszony za zdradę Polski i konszachty z Rosją w kohcu XVI11 wieku. Byl on ostatnim reprezentantem linii ksiąžęcej tego domu w Polsce, W Rosji uwazano Massalskich za Rurykowiczow, za owo pokolenie, ktore się odgalęzilo w XIV wieku na Polską i wygaslo w XVIII stuleciu (Rossijskaja rodoslownaja kniga, cz. 1, s, 50). Miano swe wzięli oni od miasta Masalska w gubemi kahiskiej. Trzeba jednak podkreslič, že byli tež rdzennie polscy Massalscy, nic wspolnego nie mają- cy z ruskimi ksiąžętarni drobni szlachcice.
139
Wywod familii urodzonych Massalskich herbu Masalski z 1804 r. stwier- dzal, že „Ludwik Massalski, dziad wywodzących się, będąc dostoynošcią szla- checką zaszczycony, z kniaziem Massalskim, stolnikiem czemihowskim, w powiat brasiawski przybyty, za zashigi od tegož kniazia Massalskiego pra- wem dožywotnim d la siebie y dla dzieci swoich siužącym, dostat majętnošč Maciejewszczyzna zwaną, od dobr Druikow odiączoną, y splodzii syna Szy- mona”, ktory w r 1736 majętnošč tę odziedziczyl. Deputacja Wywodowa w 1804 r. užimta Michala Massalskiego, koraornika wojewodztwa trockiego, i Macieja (synow Szymona) za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 861, s. 97-98).
Liber conlinens Nomina et Cognomina Stndeniium in Imperatoria Academia Polocensi Societatis Jesit zawiera informację, že w roku szkolnym 1816/17 studiowali tu m.in.: Thomas Massalski, filius Onuphrii, annorum 17, ex Aistriem Ihumenensi pro lectionibus Logica etc. oraz Josephus Massalski, filius Onuphrii, annorum 15, ex disiricnt Ihumenensi pro lectionibus Logica etc. {CPAHL, f. 721, z. 1, nr 1083). Feliks Masalski, zamieszkaly w majątku Szydiowo w powiecie rosienskim, od marca 1864 znajdowai się z powodow politycznych pod tajnym nadzorem policji (CPAHL, f. 378, op. 1868, nr 228, s. 178).
Jedno z pism warszawskich opublikowaio w 1998 roku artykul Henryka Makarskiego pt. Kniaz wlamywacz, jakoby o jednym z žyjących przedstawicieli ktorejš z tych rodzin. W tekše i e tym tnožna m.in. przeczytač: „Konstanty Massalski uczestniczyl n i ed awn o w Międzynarodowym Forum Monarchistow we Lwowie, gdzie uroczyscic potwierdzono jego tytul wielkiego księcia i nadano mu rangą marszaika szlachty ukrainskiej mieszkającego na obczyžnie. Tak przy- najmniej zapewnia Konstanty M., odsądzając od czci i wiary swoich rywati do tronu. Są nimi: jego krewni - bracia Massalscy z Lublina oraz byly dyplomata francuski Michal Karaczewski-Wolk.
Karaczewski - zdaniein Konstantego M. - chce objąč tron w Kijowie, a we Lwowie utworzyc stolicą wydzielonego ksiqstwa z Massalskim — na otarcie lez - na tronie. Karaczewski dokumentow rodowych nie posiada, powohije się na Massalskich. Ci, owszein, papiery mają. Z historycznych przekazow wynika, že prawowi- tymi sukcesorami dawnych wiadcow Rusi Kijowskiej - Rurykowiczow, byly dwa rody kniaziow: wywodzący się z jednego pnia Massalscy i Karaczewscy, Dziadek obecnych mieszkaheow Lublina: Anatola i Michata Massalskich, general carskiej armii, splodzii Šwiatoslawa Iwanowicza - rotmistrza w elitarnym pulku ochrony cara, ktory po rewolucji pazdziemikowej walczyl pod sztandarem general^ Wran- gla. Potem znalazl się w Lublinic, gdzie poznal Olgę Mieczyslawownę Kobylanską, corkę generala putkownika 16. Odeskiego Puiku Strzelcow.
Massalscy byli przesladowani przez gestapo, NKWD i UB. Ale wszystkie przesladowania przetrwai bezeenny dokument - zaswi adezente wykaligrafowane na czerpanym papierze z wielkim znakiem wodnym, przedstawiającym dwu- giowego oria carskiego, spisane przez urząd ziemski w Odessie w roku 1898 „podtwierzdienije dworianstwa”.
Massalscy mieli dobra ztemskte - ponad 150 tysięcy hektarow, ksiąžęcy paiac w Radudze i pięč domow w Odessie. Jedną z pamiątek rodzinnych jest porcelano-
140
we jajko ze zioconym carskim godtem i stylizowaną liczbą 16 - podarunek wiel- kanocny od cars Mikoiaja II dia dowodcy 16. Puiku. W skromnym czynszowym mieszkaniu niedawno goscili przywodcę monarchistdw ukrainskich, zarazem pra- wostawnego kapelana wojska ukrainskiego Oresta Karelina Romaniszyna. Chętnie by się przeprowadzili z Lublina do Szwajcarii, ale nie mają pieniędzy.
Do tegož rodu Mas sals k i ch przyznaje się Konstanty M., mieszkanicc Zamo- šcia. W nieoficjalnej kronice tej prowincjonalnej metropolii ksiąžę Konstanty zasiynąl z dwoch powodow, nie licząc dawno zapomnianego wlamania do banku. Wlamal się do jednego z mieszkah w centrum, a kiedy zorientowal się, že mieszka tu czlowiek biedny (skromne meble, byle jaki sprzęt, wytarte ubrania) i zacny (dokumenty šwiadczące o magnackim pochodzeniu) - zmięklo mu serce. Položyi na szafce w kuchni dwa miliony owczesnych ziotych oraz elegancki lišcik z przeprosinami za najšcie i zniszczenie zamkow.
Innym razem, w sposob niezwykle kulturainy potraktowal uznanych w oko- licy dorobkiewiczow, wywodzących się z fomali dworskich. Skradl im sprzed domu audi 100, a na drugį dzien odstawil auto na miejsce, nienamszone i z kar- teczką pod wycierac2ką: „Przykro mi tiiezmiemie, ze byiem zmuszony bez po- zwolenia wypozyczyc panstwa auto, Proszę przyjąč, w ramach przeprosin, te oto dwa bilety do teatru na najbližszą premjerę”. Panstwo D. poszli do teatru. Gdy wrocili, zrozumieli, že anonimowy fimdator sprytnie wywabil ich z domu i okradt ich willę na ponad 5 miliardow owczesnych ziotych. Policja ani prokuratūra nie dysponowaly wystarczającymi dowodami, aby oskaržyc Konstantego M. Nie wystarczy wiedziec «operacyjnie». Trzeba miec dowody.
Przyznač trzeba, že kiedy Konstanty M. podchmielii sobie, trzymaty się go žarty, do ktorych realizacji wykorzystywai plebejuszy. Bo i skąd niby mial wziąč szlachetnie urodzonych w niewielkim miešcie. Napuszczai na siebie «ar- cheologow», czyli zbieraczy odpadkow, i tutejszych opryszkow. Wielki ksiąžę Konstanty zrywai potem arystokratyczne boki ze smiechu, kiedy przy zastawio- nym stole odbieral od «Denaturka» i «Tadka Wynalazka» raport z reaiizacji delikatnych zadan. Nazwal ich ludžmi dobrej roboty i obiecal, že zatrudni na swoivn dworze w Kijowie, Będę potrzebowai ludzi do specjalnych zadan - za- pewniai szpakowaty, dystyngowany męžczyzna, zwany kstęciem”.
MASSEJNA (Maseina) herbu Pobog. Dziedziczyli majątki w powiecie witebskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609).
MASZKIEWICZ (Malkevičius) herbu Maszkowic. Zamieszkiwali w po- wiatach wilenskim oraz witkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1952).
MASZKOWSKI vel MOSZKOWSKI (MaŠkauskas) herbu Abdank i Ja- slrzębiec odm. Na Litwie mieszkali w powiatach dzisneriskim i szawelskim, skąd przedostali się do Inflant i Saksonii (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707, 2725, 2777).
T. Šwięcki w Historycznych pamiątkach (t. L s. 162) zanotowal; „Maszkow- ski Zyndram, ktoremu Jagiello oddai 1390 roku Kamieniec Litewski, odebraw-
141
szy go Witoldowi. Tenže Zyndram 1410 roku w siawnej bitwie pod Gain waldein szczęš]iwie dowodzil i lubo na tej bitwie znajdowal się Witold i ksiąžęta mazowieccy, jednak w doswiadczeniu wojennym i roztropnosci przechodzii innych. Wzrostu byl malego i obyczajow bardzo lagodnych”.
Moritz Moszkowski (ur. 23 sierpnia 1854 we Wroclawiu - zm. 4 marca 1925 w Paryzu) zaliczany jest do najwybitniejszych niemieckich kompozyto- röw, wirtuozow gry fortepianowej i profesoröw muzyki (Spanische Tänze, Miniatures, Suite, 3 Concert studies). Jego syn Alexander Moszkowski (ur. 15 stycznia 1851 w Pilicy - zm. 26 sierpnia 1934 w Berlinie) byl zdolnym kryty- kiem muzycztiym i znakomitym beletrystą satyrykiem (Anton Notenqitetscher): uprawiat tež eseistykq, m.in. ftlozoficzną i historyczną.
MATKIEWICZ (Malkevičius) herbu Jelita. Ich rodowe posiadloici znaj- dowaly się przede wszystkim w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z, 2, nr 4, 87, 404 i in.). Zamieszkiwali tez w powiatach lidzkim, oszmianskim i wi- lehskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 3045, 1690; f. 391, z. 4, nr 1837). Matkiewi- czowie herbu Jelita uzyskali potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej w heroldii wilenskiej 7 wrzeinia 1835 roku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s. 148).
MATUK1EW1CZ (Matukevičius) herbu Labędž. Ösiedleni byli na Žmu-
dzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MATULEW1CZ (Matulevičius) herbu Labędž. Dziedziczne dobra ziem- skie mieli w powiatach wilehskim i rosienskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MATUSEWICZ (Matusevičius) herbu Labędž. Miejscem ich osiedlenia
byly powiaty kowieriski, wilehski i inne. Wywodfamilii ur. Mantsewiczöw herbu Labędž z 15 X 1819 r. podawal, iž „familia ta od dawna rodowitošcią szlachccką zaszczycona, uzywa bez przerwy prerogatyw temuž stanowi wlasciwych. Z ja- kowego domu pochodzący Stanislaw Matusewicz w niniejszym wywodzie za przodka wzięty, mial syna dwuimicnnego Jerzego Stefana Matusewicza, ktory będąc w związku malžehskim z urodzoną Judytą Esterą Mosiej6wną, bywszy Stefanową Bielecką, posiadal z nią dziedzictwem majętnošc Jassany w W. Ks. Litewskim w powiecie wilkomierskim položoną, jakowej wiecznoscią urodzo- nemu Dominikowi i samej z Borowa Borowskim zrzekli sie i ustąpili [w roku 1685 -J.C.]
Jerzy Stefan, dwuimienny syn Stanislawa, Matusewicz zostawil po sobie syna Kazimierza [ochrzczonego w ko sei eie lyntupskim - J.C]. Wzmiankowany Kazimierz Jerzewicz Matusewicz ze związkow šlubnych z urodzoną Katarzyną Jachirnowiczowną wydal na swiat syna Mikolaja, ktöry gospodarzyl na aren- downej posesji Jachuny w plebami lyntupskiej w powiecie zawilejskim”. On to z synami Michalem, Karolem i Maciejem zostal w 1819 r. uznany przez Deputa- cję Wywodową Wilehską za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” oraz wpi- sany do częšci pienvszej ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 45-46).
142
MATUS1EWICZ (Matusevičius) herbu Lubicz, Labędž, Slepowron. Ro- dzina Matusiewiczow z powiatu trockiego uzyskata potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej z heroldii wilenskiej w 1804 roku (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 1729).
MATUSZEWICZ (Matusevičius) herbu Labędž. Wywod familii urodzo- nych Matuszewiczow, zatwierdzony 28 sierpnia 1820 roku w Wilnie, podawal m.in., že rodzina ta ,jest od dawnych czasow zaszczycona prerogatywami szlacheckimi, uzywata wolnosci i swobod szlacheckich, posiadala dziedziczne dobra ziemskie, piastowala urzęda. Z ktorej to familii pochodzący Michal Wladyslawowicz Matuszewicz, skarbnik inflancki, za pierwszego przodka w niniejszym wywodzie na linii genealogicznej položony, pošrod mnogich za- szczytow posiadal ziemny majątek Dapszany zwany, w powiecie upickim sytuowany i wydat na swiat syna Jakuba, z czasem rotmistrza wojsk polskich”. Ten z kolei mial syna Jakuba, a ow - Omifrego Justyna z žony Magdaleny Narkiewiczdwny.
Jakub Jakubowicz Matuszewicz zbyl Dapszany Mateuszowi Sawickiemu i przeničsl się do powiatu wilenskiego do Niemenczyna. W 1820 r. Onufry Ju- styn Matuszewicz uznany zostal przez Deputację Wywodową Wilenską za „ro- dowitego i starožytnego szlachcica poiskiego”, Wpisano go do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f, 391, z. 1, nr 1547, s. 188- 189). Adam hrabia Matuszewicz herbu Labędž okolo roku 1820 byl szambelanem dworu Krolestwa Poiskiego przy cesarzu Aleksandrze I (AGAD w Warszawie, Inwentarz heroldii Krolestwa Poiskiego, z, 3, k, 116, s. 29-35), O Matuszewiczach herbu Labįdž wzmiankowal takže B, Starzynski w swynri mewydanym herbarzu (Biblioteka Jagiclloiiska w Krakowie).
MATUSZEW1CZ-KOWSZEW1CZ (MatuSevičius-Kauševičius) herbu
Lahędž. Zamieszkiwali na Litwie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MATYNICZ (Matimčius) herbu Junosza. Osiedleni byli w powiecie no- wogrddzkim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MATYSZEWICZ (MatyseviČius) herbu Labędz. Pisa! o nich Bolestaw Sta- rzyhski w swym rękopišmiennym herbarzu (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie).
MAZALEWSKI (Mazalauskas) herbu Mucha. Dobra rodowe mieli w powiecie rosienskim (CPAHL, f. 391, z, 6, nr 707).
MAZANOWICZ (Mazanovičius) herbu Dąbrowa. Naležaly do nich ma- jątki ziemskie w powiecie teiszewskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MAZEPA (Mazepas) herbu Kurcz. Rodzina matopolska, znana od wielu wiekow. K. Czamiecki podawal o nich; „Jan Mazepa, slawny hetman kozacki, pochodzil z dawnego szlacheckiego rodu Mazepow Koledynskich, czyli Kolo- dynkich, ktbrzy otrzymali w roku 1544 przywilej na futor, czyli folwark we wsi
143
Kamienicy, do starostwa bialocerkiewskiego naležącej, a ten, z czasem wzrasta- jąc šią, przeistoczyl šią na wies Mazepiricc. W tej zatem wsi urodzil šią Jan Mazepa w r. 1609 z ojca Stefana, podczaszego czernihowskiego, z matbi Marii Magdaleny Mokijowskiej, szlachcianki wofynskiej”.
Michal (Mikola)} Mazepa w 1544 roku otrzymal od krola Zygmunta 1 prawo lenne na zaicianek Kamieniec w powiecie bialocerkiewskim; wojewoda kijow- ski Fryderyk Hlebowicz nadal zaš mu dodatkowe posiadtošci nad rzeka Rosią. Požniej ta majątnošč wraz z Kamiencem nazywala šią Mazepince. Z tej wlasnie polskiej drobnoszlacheckiej rodziny wywodzit šią Adam Stefan Mazepa, ojciec Jana Mazepy, przyjacicla cara Piotrą I, hetniana wojsk zaporoskich, ksiącia Swiątcgo Cesarstwa Rzymskiego.
W 1659 r, krol Jana Kazimierz wydal następujący przywilej, potwierdzający prawo tego rodu do znajdujących šią w j ego wladaniu majątnošci: „Mając wzgląd na wieme usfugi urodzonego Adama Mazepy, konferowalismy mu len- nym prawem siolo Kamienice w wojewodztwie kijowskim Iežące, na co y przy- wiley wydany approbujemy” (VL, t. IV, s. 304).
MAZEWSKI (Mazerskis) herbu Jastrzębiec. Miejscem ich osiedlenia bylo wojewodztwo irockie (CPAHL, f, 391, z. 6, nr 707).
MAZIUKIEWICZ (Maziukevičius). Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie dzisnenskim. W XIX wieku ich rodowitosc szlachecką potwierdzila he- roldia w Wilnie (CPAHL, f. 391, z, 9, nr 1673).
MAZURKIEWICZ (Mazurkevičius) herbu Labędž i Pobog, Posiadali majątki w powiatach braslawskim, wilejskim i wilenskim. Alojzy Mazurkiewicz figuruje na lišcie szlachty powiatu braslawskiego z 1809 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4096, s. 40). Formularnyj spisak o sluibie i dostoinstwie komandira 2. Biy- gady L Kirasjirskoj Dywizji g&neral-majora Mazurkiewicza, utožony w 1841 roku, zawiera wiele interesujących danych o jego drodze zyciowej,
Ignacy Mazurkiewicz syn Jozefą, pochodzący ze szlachty, posiadający trzy tysiące dziesiącin ziemi, karierą wojskową rozpoczynal od stopni najnižszych. 28 grudnia 1810 roku zostat junkrem, w 1812 awansowany na chorąžego (mial wowczas 18 lat). W 1815 roku byl juž porucznikiem, w 1822 sztabsrotmistrzem, w 1839 generatem-majorem.
Bral udzial w kampanii 1812 roku po stronie Rosjan, uczestniczyl w bi- twach pod Tarutinem, Malym Jarostawcem, pod Wiazmą i kolo miasteczka Kra- šne. W 1814 r, wziąl udzial w szturmie Paryža, w ktorym to miešcie przebywal przez kilkanašcie miesiący. Podczas powstania polskiego 1830 roku znajdowal šią w twierdzy Modi in na czele rezerwowych eskadronow, ktore następnie sta- cjonowaly w Wierchowiczach i Niešwicžu. Požniej odbywal službę w rožnych jednostkach, jak np. w Pskowskim Pulku Dragonow, w Czugujewskim Pulku Uianow; dowodzil 2, Brygadą 1. Dywizji Kirasjerow, Podolskim Puikiem Kira- sjerow, Ulanskim Puikiem Lejbgwardii Jego Cesarskiej Moici Widkiego Ksiącia Michaia Pawtowicza.
144
Wsród nagród, którymi go odznaczono, byty ordery Šwiętego Jerzego IV klasy, Šwjętego Wtodzimierza IV klasy, Šwiętej Anny II i IV klasy, medal Za Wzięcie Paryža i in, Wyznatùa byt katolickiego. O poziomie jego wyksztalcenia mówi chociažby fakt, ¿e swobodnie wtadal niemieckim, francuskim, lacinskìm, polskim i oczywiicie rosyjskim językiem.
Brat Ignacego Albert Edward Mazurkiewicz byt radcą nadwomym, wtaàci- delem majątku Grabów w powiecie wilenskim. Inni przedstawiciele rodziny tak znacznych karier nie zrobili, mieszkali w powiecie wilenskim na niedužych fol- warkach lub w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1842). Wedhig Spisu ziemian min- skiej guberni (s. 34-35 i in.) Mazurkiewiczowie posiadali w powiecie minskim dobra Kryczniki, Bobrówka, Zamostocze, Makowiszcze, Kozakowką, Berežki.
MAZYLEWSKI (Mazilevskis) herbu Machwic. Zamieszkiwali w powiecie upickim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MAŽEJKO (Mažeikis, Mažeika) herbu Labędž, Odrowąž, Dolęga. Posiadali majątki položone w powiatach stuckim, upickim, poniewieskìm, wilenskim, oszmianskim, telszewskim i in. (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 546, 707).
MAŽUL vėl MOŽUL (Mažulis) (przydomku Kirklewicz) herbu Rola. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiatach trockini, wilenskim i wilkomierskim. Znani tež byli w XVII wìeku na Biatej Rusi. Istnieją przeslanki, by stwierdzic, že stanowili jedeu ród z Možotami (Lietuvos metrika, t. XXV, s. 164).
MĄKIEVVICZ (Monkevičius) herbu Lubicz. Osiedleni byli w powiecie ro- sienskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MEDEKSZA herbu Lis odm. i Labędž. Dawny ród, juž za Oigierda znany na Litwie. W XIX wieku Medekszowie zamieszkali w powiatach oszmianskim, kowienskim, rosienskim i szawelskim uzyskiwali potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej z heroldii wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 707, 2754, 2928).
MEDYNSKI (Madynskas) herbu Sas. Byli licznijuž w XV wieku naziemi halickiej, Znano ich w minionych wìekach takže w Rosji.
MEER (Meeris) herbu Trąby. Miejscem ich osiedlenia byly powiaty wil- komierski i szawclski (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 4, 5, 497, 2157).
MEHRFELD (Merfeldas) herbu Mehrfeld. Dziedziczyli majątki w powiatach upickim, szawelskim i wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 362, 404, 649, 723, 1192, 3886).
MEJNART (Meinartas) herbu Doliwa. Zamieszkiwaii w powiecie telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
145
MEJNARTOW1CZ (Meinartoviiius) herbu Lubicz. Mieli dobra w powie- eie oszmianskim (Otany) i wilenskim. Ich starozytna polsk^ rodowitosò szla- cheeky potwierdzita heroldia w Wilnie m.in. 14 grudnia 1819 r. i 26 grudnia 1849 roku {CPAHL, f. 391, z. 9, nr 72; f. 391, z. 8, nr 86, 106, 532, 998).
MEJSZTOWICZ (Meistavicius) herbu Jastrzqbiec i Rawicz. Dziedziczyli dobra zietnskie w powiatach wilenskim, wilkoraierskim i poniewieskim i in. (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 5, 2852, 3629; f. 391, z, 6, nr 7, 8, 707). Herbarz staro- dawnej szlachty (Paryz 1858) podawal: „Rodzina Meysztowiczów od dawna jest osiadlq na Litwie i dziedziczyfa majqtnosc Meysztowicze w powiecie kowien- skirn”. Mikolaj i Piotr Mejsztowiczowie fi guru na liscie szlachty zieini zo- mojtskiej z roku 1528 (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 440).
MEISSNER vel MEYSNER (Meisneris) herbu Lubicz. V/ywód familii ui odzonych Meysnerów herbu Lubicz z 9 marca 1799 roku stwierdzal: „Przed nami, Ludwikiem hrabi^ Tyszkiewiczem, aktualnym taynym konsyliarzem, mar- szalkiem guberhskim, kawalerem róznych orderów, prezydujacym, y deputatami ze wszystkich powiatów gubemi litewskiey do przyjmowania y roztrz^sania wywodów szlacheckich obranymi, zlozony zostal wywód familii ur. Meysnerów h. Lubicz, z którego gdy siq okazalo, ze Jan Meysner za swoje znakomite zaslugi przed Konstytucyg. Stanów bywszey Rzeczypospolitey Polskiey w roku 1790 dnia 11 miesi^ca listopada, w aktach grodu warszawskiego oblegan

Na fundamencie jakowey Konstylucyi, gdy tenze urodzony Jan Meysner dypiommq na zaszczyt szlachectwa polskiego y Wielkiego X. Litewskiego oraz wszystkich niegdys do Królestwa Polskiego nalez^cych prowincyi z nadaniem jemu herbu Lubicz podpisem nayjasnieyszego Stanislawa Augusta, króla polskiego, y pieczqciami narodowemi, stwierdza, prawnie uzyskal, (...) tny, mar- szalek gubemski y deputaci powiatowi (...) urodzonego Jana, oyca, Ludwika, syna, Meysnerów, ma]ij.tek ziemski w gubemi litewskiey Michaliszki zwany possyduj^cych, za aktualn^ y rodowita szlachtq uznajemy y onych do xiqgi szlachty gubemi litewskiey drugiey klasy zapisujemy” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 861, s. 37-38).
MELLER von MELLERSTEIN (Meleris) herbu Wojtopolec. Ich rodo- witosd szlachecka potwierdzita heroldia warszawska 24 kwtetnia 1851 roku.
MENDALSK1 (Mendalskis) herbu Larissa. Mieli posiadlosci w Polsce srodkowej. Przejsciowo osiedleni byli takze na Wilenszczyznie.
MENTRYM vel M^TRYM (Mentnmas) herbu Syrokomla. Ich przyna- leznosc do stanu szlacheckiego potwierdzala heroldia wilenska w XVIII i XIX wieku (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
146
MENTWID ve! MĘTWID (Mentvidas) herbu Wieniawa. W XVIII i XIX wieku rodowitošč szlachecką tej familii potwierdzala heroldia wilenska (CPAH- L, f. 391, z. 6, nr 7).
MERECKI (Mereckas) herbu Pobog. Naležaty do riicli dobra ziemskie na Witebszczyžnie, Wdenszczyžnie i Žmudzi. Janusz Merecki, ziemianin wL tebski, wspomniany zostal w zapisach archiwalnych z 1575 roku. Wedhig Metryki litewskiej Mereccy okoto 1690 r. posiadali częsč dobr Pomusze i Tropwie w powiecie wilkomierskim. Galąž ta uzyskala potwierdzenie rodo- witošci szlacheckiej z heroldii wilenskiej w 1819 i 186 i roku (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3763, s. 3).
Spis szlachty na pustoszach w majątku Jodziszkach w povviecie \vilemkim parafii giedroyčskiey sytuo^anym mieszkających z roku 1829 donosil m.in.: „Ludwik syn Szymona Merecki mieszkal w majątku Papiszkach do Utiiwersy- tetu Wilenskiego naležącym przez lat 20 jako szlachcic. Na fundamencie jako- wych kontraktow w roku 1828 Apryla 23 dnia w majątku Jodziszkach wielmož- ney Roszczycowej zostal przyjęty. Dokumentą probujące rodowitošc ziožyl wielmožnemu Ancyporowiczowi, deputatowi wywodowemu witkomierskiemu. Rewers wydany przez tegož Ancyporowicza znajduje šią u brata Kajetana Me- reckiego mieszkającego w majątku Antonowie w powiecie wilenskim sytuowa- nym (...). Wywod jakoby juž naštai w Deputacyi Szlacheckiey Wywodowey Gubemi Litewsko-Wileiiskiej, tylko nie ma wyjętego z powodu niemožnošci” (CPAHL, f. 391, z, 7, nr 3802).
MEYR vėl MEYRO (Meiras) herbu Strzala. 3 czervvca 1835 roku ich ro- dowitosė szlachecką potwierdzi!a heroldia w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s. 89), Przez stuiecia mieszkal i w Kilpiniach na ziemi žmudzkiej, nad rze- ką Okinianą, ktore to dobra otrzymali w nadaniu ponoč jeszcze od księcia litew- skiego Witolda Wielkiego.
MĘDELSKI vėl MĘDALSKI (Mendelskis) herbu Larissa. Stanowili jeden rod z Mendalskimi. Wzmiankowal o nich BolesIaw Starzynski w swym niewy- danym herbarzu, ktorego rękopis przechowywany jest w Bibliotece Jagiellon- skiej w Krakowie.
MĘDRZECK1 (Mendžeckis) herbu Pioroslaw. Osiedlent byli w po- wiecie wilenskim (CPAHL, L 391, z. 6, nr 7).
MĘŽYK (Menžikas) herbu Wieniawa i Wadwicz. Bartosz Paprocki pisal o nich w dziele Herby rycerstwa polskiego: „Męžykowie w krakowskim w-wie dom starodawny, ktorych przodki Slaboszami zwano. Wspominają przywileje koronne Jana Męžyka, pisal się «z Dąbrowy», wojewodą ruskim w roku 1436 (...). Wieku mėgo byl Stanislaw Męžyk starostą sądeckim. Ten z mlodych lat swoicli na dworze krola Zygmunta byi dworzaninem znacznym, potem rotmį- strzem fortunnym i męžem slawnym, w wielu potrzebach bywal. Za krola takže Stefana roty do Moskwy wodzit.
Byl to mąž zaslužony Rzeczypospolitej; nie zostawil potomka męskiej plci, tylko corkę jedną Dębiehską, strošcinę czorsztynską, z Buczacką z domu Pilawa. Bracia drudzy tegož starosty, Męžykowie, byli tamže w krakowskim woje- wödztwie ludžmi znacznymi i Rzeczypospolitej zashižonymi”. O Męžykach herbu Wadwicz wspominal Boleslaw Starzynski w swym niepubltkowanyin herbarzu, ktörego rękopis jest przechowywany w Bibliotece Jagiellonskiej w Krakowie.
Tomasz Swięcki w dziele Histoiyczne pamiątki znamienitych rodzin i osöb dawnej Polski (t. I, s. 164-165) zanotowal: „Męžyk, z Dąbrowy w Krakow- skiem, przybysze z Szląska, Jan przed potrzebą grunwaldzką byl thimaczem poslöw niemieckich przed Wladyslawem Jagieilą, ktoremu wraz z innemi byl przydany, by zdrowia jego i bezpieczenstwa przestrzegal. Jezdzil w poselstwie do Witolda, wielkiego księcia, oznajmując rau zašlubienie Jagielty z Pilecką; wroku 1436 byl wojewodą ruskim. Stanislaw, starosta sądecki, byl krolewskim dworzaninem, potem rotmistrzem stawnym w wyprawie do Moskwy za Stefans Batorego”.
Męžykowie prawdopodobnie wywodzili się z jednej z miejscowosci o po- dobnym brzmieniu. Slownik geograßczny Krölestwa Polskiego, t. VI, s. 281) podaje: „Męžyk, niem, Mensik, nad jeziorem wie£, powiat czemihowski, 30 dymow; 220 mieszkancöw, 57 ewangelickich, 162 katolickiqh, 12 ¿ydowskich; 66 analfabetöw. Poczta, tclegraf i stacja kolejowa želazna we wsi Miala o 7 kilo metro w; gošciniec, telegraf i stacja kolei zelaznej w Wieleniu o 10 kilome- tröw”. Wykaz urzqdowych nazw miejscowosci w Polsce (t. II, s. 428) infomiuje o miejscowosci Męžyk w woj. pilskim oraz Męžykt w szczecinskim.
Jedna z encyklopedii polskich w XIX wieku podawala: „Jan Męžyk z rodu osiadlego w Krakowskiem. Przed bitwą grunwaldzkg roku 1410, gdy dwaj po- slowie krzyžaccy przybyli do Jagielly, Męžyk tlumaczem byl ich mowy, bo mato kto z orszaku krölewskiego ūmiai po niemiecku. Nalcžal do tej chorągwi wyborowej, ktörej odwadze powierzono bezpieczenstwo osoby Wladyslawa Jagielly. Slynny z rozumu, jak z walecznosci, w r. 1436 byl wojewoda ruskim”. Ten wlasnie Jan Męžyk z Dąbrowy w latach 1432-1437 peinil funkcje wojewo- dy ruskiego we Lwowie.
Inny Jan Męžyk z Putnowic, podsędek ziemi krakowskiej, 15 paždziemika 1540 r. potwierdzil w grodzie krakowskim rodowitosc S. Czychowskiego (por. W. Semkowicz, Wywody szlachectwa). Stanislaw Męžyk z Putnowic herbu Wieniawa, stolnik krakowski, byl w roku 1563 komendantem SZpitala sw. Jana w Poznaniu (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej, Spisy, Warszawa 1987, t. I,
s. 216). Stanislaw Męžyk w latach 1572-1576 byl poborcą podatköw wojewödztwa krakowskiego. Stanislaw Slabosz Męžyk de Putniowice byl w roku 1577 starostą ziemi krakowskiej.
Heliasz Męžyk w 1632 roku podpisat akt elekcji kröla Wladyslawa IV (VL,
t. III, s. 366). Aleksander Męžyk w 1648 r. od wojewödztwa minskiego podpisal elekcję krola Jana Kuzi mi erza (VL, t. IV, s. 115). Stanislaw Męžyk, „žadney niemający majętnošcr", w 1654 r. bral udzial w obronie Smolenską przed najaz- dem Moskwy. Tomasz i Jan Męžykowie, poslowie wojewödztwa minskiego, w 1674 roku podpisali w Warszawie akt elekcji kröla Jana III Sobieskiego,
148
W 1697 r. Jan Męžyk od tegož wojewodztwa zložyl podpis pod aktem elekcji kr61 a polskiego Augusta II (Vi, t, V, s. 458).
Ks. Kasper Niesiecki (Herbarz polski, t, VI, s, 374-375) podawal: „Męžyk herbu Wadwicz. Eliasz Męžyk w wilenskim wojewodztwie 1632 r. Tomasz i Jan w minskiem woj. 1674. Męžyk herbu Wieniawa w krakowskiem w-wie; zwali się przedtem Siaboszowie, z Dąbrowy się piszą; z Szląska do Polski przyszli. Jan Męžyk z Dąbrowy pod grunwaldzką potrzebą z Krzyžakami posl6w nie- mieckich tlumaczyl krolovvi Jagiel)onowi (...). Ježdzil potera w legacyi do Wį- tolda, ksiąžęcia litcwskiego, oznąįmując mu imieniem Jagiella o jego šhibie z Pilecką
Z szescią tysięcy szedl przeciw Swidrygielbwi. Stanislaw Męžyk de Ko- bielice, starosta sądecki, ten z mlodych lat swoich na dworze krolewskim byl dworzaninem, potem rotmistrzem slawnym, w wielu potrzebach, osoblivvie za Stefana kibia w Moskwie, z Buczacką herbu Pilawa zostawil tylko j ėdrią corkę, Dembinską, starošcinę czorsztyhską, Bracia jego tamže w Krakowskiem ludzie znaczni”.
Od polskich Męžyk6w pochodzi znakomita rodzina rosyjska Mienszyko- w6w. Jej protoplastą byl Aleksander Męžyk, ktory na początku XVIII wieku dostal się do Moskwy. Pisal się tam Męžykow vėl Męžykoff. Juž będąc mar- szalkiem polnym Cesarstwa Rosyjskiego, sygnowal swe rozkazy w języku pol- skim jako „xiąžę Męžyk”, Po rosyjsku rovmiež: „Mienžykow” (AWAK, t. XIII, s. 144). Požniej mial rangę wojskową generalissimusa.
Jeszcze w 1726 r. w dulkami Akademii Wilehskięj odbito panegiryczne dzielko M. J. Buczynskiego pt. Czolofortuny Marsowey, na herbo wnej glowie trojakim zasbig, honordw y skoligowanych imion cyrkul&m uwiehczone Aiexan- drowi Męžykowi, wielkiemu generahwi feld-marszalkowi, staroscie orszanskie- mu przy weselnym akcie Piotrą Sapiehy, slarosty zdz>towskiego y Maryi Alexan- dry Męiykdwny (...) prezentowane (K. Čepiene, J. Petrauskiene, Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, s. 195).
O Kniaziach Miehszykowach Obszczij gierbownik dworianskich rodow Wsierossijskoj Impierii (cz. 1) podavvat: „Kniaž Aleksander Danilowicz Mien- szikow pochodzi z szlachetnej familii litewskiej, a w 1707 r. wielki monarchą cesarz Piotr Pierwszy zatwierdzil kniazia Mienszikowa w godnošci księcia Im- perium Rzymskiego, milošciwįe obdarowal go i jego potomkow godnošcią kniazia Cesarstwa Wszechrosji ziemi izorskiej z nadaniem tytuhi ekscelencji (šwie- tlošci)”.
MĘŽYNSKI vėl MENŽYNSKI (Menžinskis) herbu Košciesza. Kasper Niesiecki (Herbarz polski, t. VI, s. 375) pisal: „Męžynski herbu Košciesza. W Mazowszu z dawna dziedziczyli, jako o tem švviadczy list Ziemowita, ksią- žęcia mazowieckiego, dany 1400”. U Tomasza Šwięckiego w jego Historycz- nych pamiątkach (t. II, s. 165) znajdujemy następujące wzmianki o jednym z przedstawicieli tej rodziny: „Męžynski Marėm, z Męženina w Lomžyn- skiem, kasztelan wiski, wprzod poslowal na sęjm lubelski 1569 roku, potem 1589 r. podpisal umowę rędziriską. W prawie cudzoziemskim i ojc2ystym dziwnie biegly; Stefana, krola, na granicach krolestwa imieniem wszystkich
149
stanów wital. Po coree jego dobra Mąženin w dom Opackich przeszty" Hipo- lit Stupnicki stwierdzal zas o Mąžynskich: „dom pierwotnie na Mazowszu, skąd rozrodzil šią po calej Polsce”.
Mąžynscy mieszkali tež w województwie kaliskim, najwczesniej w okoli- cach Konina (Akta sejmikowe województw poznanskiego i kaliskiego, cz. 1-2). Na Mazowszu znani byli jeszcze przed 1400 rokiem (Sobieslaw z Męczin). Na- tomìast w roku J 589 byli juž osiedleni takže w województwie wilenskim (Marčių, kasztelan wilenski). Zaznaczyli swą obecnošč równiez w okolicach tomžy, Lublina, Poznania. Oddawali šią przewaznie sprawom wojskowym, ale aie bra- klo w tej rodzinie równiez osób duchownych i uczonych.
Marčių Mąžynski, podsędek zambrowski, w 1569 r. podpisai akt unii Polski z Litwą (VL, t. II, s, 88). Lenart Mąžynski w 1578 roku mianowany zostal przez króla Stefana Batorego poborcą specjalnego podatku na wojną z Moskwą na województwo podlaskie (ibidem, s. 197). W 1590 roku w starostwie rzeczyckim mieszkal wojski tegož starostwa Marcio Mąžynski (¡storiko-juridiczeskije matie- riaiy izwieczionnyje iz aktowych knig gubernii witebskoj i mogilewskoj, t. XXVII, s. 112), Pan Bartosz Mąžynski, szlachcic, figuruje w slonimskich ksiągach grodzkich z roku 1615 (AWAK, t. XVII, s. 240). Samuel Menžynski ijego zona Elžbieta z Zaleskich zapisani zostalì w 1642 r. w ksiągach drohi- czynskiego sądu grodzkiego.
17 sierpnia 1654 r. wojewoda wilenski Janusz Radziwiil, „xiąžą na Biržach y Dubinkach, pan na Newlu y Siebiežu, hetman wielki Wielkiego Ksiąstwa Li- tewskiego”, wystosowal uniwersal, w którym pisal: „Oznaymują, yž pod teraz- nieyszy gwaltowny na Rzeczpospolitą od wiarolomnego nieprzyjaciela Moskala najazd, widząc do ushigi tey urodzonego pana Jana Menžynskiego ochotq takže y w dziele rycerskim, pozwolilem mu zaciągnąč ochotnika tyle, ile go zebraé bądzie mògi z szlachty zbiegiey, jako y z czemi y pospólstwa; z tą jednak kon- dycją, žeby (...) zebrawszy te ludzie, jak nayprędzey z nimi do mnie do woyska przybywaé y to czynic, co mu ode mnie rozkazano bądzie. A wlóczyc šią po wlosciach y ludziom krzywd y ciąžaru czynič nie ma, pod karaniem w artyku- lach woyskowych opisanem” (AWAK, t. XXXIV, s. 16).
Bernardus Mąžynski, filius olim Nicolai in Męženino nabyl 25 wrzesnia 1660 roku konia na jarmarku w Mìelniku od prawoslawnego kaptana Jana Wierzby (A WAK, t. XXXIII, s. 401). W jednym z dokumentów XVII-wiecznych czytamy zaš: „Roku 1666, mea Apryla 15 dnia. Za rekuperowaniem z cięžkiego wiązienia Tarasów Lorkiewskich i za powrotem w dotnowe progi uboga wdowa pani Theophìla Makarska Piotrowa Męžynska ža!owala y soiennie opowiadając, protestowala oto w ten sposób: iž gdy car moskiewski z woyskami swemi nastą- piwszy na panstwo J. K. Mosci pana naszego milosciwego, na Koroną Polską y W. X. L. rózne miasta y zamki przez miecz podobywali.
Tož samo czyniąc w roku przeszlym 1654 kniaž Trubecki, z potągą woysk moskiewskich podstąpiwszy pod mìasto y zamek mscislawski, przed którym nastąpieniem trwóg wszystkie ludzie szlachta, obywatele województwa msci- slawskiego, mieszezanie tegož miasta y nieinalo liczby pospólstwa do tego zam- ku z ubóstwem swoim zbiegli, gdzie y žalująca pani Theophìla Makarska Piotrowa Mąžyhska z maižonkiem swoim panem Piotrem Męžynskim y z dziatkami
150

MINSKI (Minskas) herbu Rola. Na Kresach spokrewnieni byli m.in. z Mickiewiczarni, Koplewskimi, Francuzowiczami i Downarowiczami (CPAHL, f, 708, z. 2, nr 5, 579, 723), Adam Minski, podsędek ziemi bielskiej, w 1611 r. mianowany zostal przez koronny sejm walny w Warszawie komisarzem do roz- graniczenia między Księstwem Pruskim a wojewodztwami mazowieckim j pod- laskim (VLt t. Ø, s. 14). Jan Minski w 1613 r. byl poborcą na ziemi bielskiej (ibidem, s, 116), Abraham Minski od ziemi nurskiej w 1648 roku podpisal akt elekcji kr61a Jana Kazimierza (VL, L IV, s. III).
Regestr szlachetnego imienia ichmoicidw panow Minskich w powiecie wii- komierskim naydujących się ã konca XVIII w, podawal, it rod ten uzywal herbu Rola: , Jerzy Kazimierz Minski, komomik wilenski, herbu Rola, pradziad Fran- ciszka Minskiego, dziš wywodzącego się, w roku 1671 dziedziczyl dobra Wor- niany i Woronę w wojewodztwie wilenskim ležące, z ktorego urodzony syn na imię Piotr, dziad wywodzącego się, w roku 1701 February! 8 dnia, oženiony z Lapowną, skarbnikowną czemihov/ską, wydal na &wiai syna na imię Jozefą Kazimierza, syna \vywodzącego się (...).
Ten Jozef Kazimierz Minski, oyciec wywodzących się, znač wyprzedawszy dobra w gorae vvyražone w roku 1723, oženiony z Anną Biesiecką, wieczystym prawem kupil majętnošc Szopow w powiecie wilkomierskim ležącą y ten dzie- dziczny majątek pięciu synom po sobie zostalym; Antoniemu, Jerzemu, Tade- uszowi, Stanislawowi y mnie, wywodzącemu się Frauciszkowi, do sukcedowa- nia zostawil, ktora majętnošč Szopow przez nas, braci, w roku 1763 JW Szy- monowi Zabiellowi, marszaikowi kowienskiemu (...) wyprzedana zostala”.
Z pierwszej žony Maryanny Mickiewiczowny zostal syn Jozef i corka Anna (w zamęšciu za Jozefem Francuzowiczem), Wiktora (za Wincentym Downaro- wiczem); z drugiej - Ewy Koplewskiej w chwili pisania dokumentu byla corka Bogumila. Pahstwo Minscy dziedziczyli majątek Žyžmy w tymže powiecie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 177). Minscy herbu Rūla uzyskali potwierdze- nie rodowitosci szlacheckiej z heroldii wilenskiej 5 marca 1835 roku (CPAHL, f. 391, z. l,nr 1045, s. 67).

MIRKOWICZ (Mirkovinius) herbu Przyjaciel. Zamieszkiwali w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 446).

MIROWICZ (Mirovičius) herbu Przyjaciel. Rodowe siedziby mieli w powiecie szawelskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MIRSKI (Mirskis) herbu Bialynia, Jastrzębiec i JeSita. Rod wplywowy na Bialej Rusi i Lifwie, szczegolnie zas w powiecie braslawskim i dzisnenskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 82, 110, 605, 1130, 2777).

MIRZUTOWICZ vel MIZUTOWICZ (Mižutavičius) herbu Mieszaniec. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiatach kowienskim i rosienskim (CPAHL, ' 391, z. 8, nr 2571),

M I N U T T O h erb u N ie c z u ja . M ie jsc e m ich o s ie d le n ia b y ! p o w ia t
s z a w e ls k i na Ž m u d zi (C P A H L , f. 7 0 8 , z. 2 , n r 2 1 5 7 ; f. 3 9 1 , z. 4 , nr 1 9 0 3 ),
195

MISIEWICZ (Misevičius) herbu Mikulinsbi. Naležaty o nidi posiadlošci na Wilenszczyznie oraz w powiecie szawelskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707). Byla tež znana sziachta lego nazwiska pieczętująca šią innymi klejnatami. O biatoruskiej galązi tego rodu donosit Herbarz szlachty witebskiej (s. 81-82); „Misiewiczowie herbu Jelita, to jest trzy kopie ztožone w czerwonym polu, nad hehnem pòi kozla wyskakującego z korotiy, familia w Xięstwie Žmudzkim kwitnąca, jako swiadczy Niesiecki tom III, fol. 272.
Krzysztof sędzia na trybunal 1621, z którey familii Jerzy Adamowicz Mi- siewicz przy matey substancji po oycu swym pozostatey, tentując dalszey kre- scytywy, przyjąl shižbę u JW Dunina, starosty zahoranskiego, z którym na Biatą. Rus w roku 1715 zajechawszy y ozeniwszy šią z patryotką teyže prowincji, wziąl w posagu wieczyscie częšč majętnošci Markowszczyzny, których nastąp- cy w czwartym pokoleniu wywodzący się, progeneraci i swojey próbowali me- tryką chrztu 1768, urodzenia šlacheckiego testimonialnymi pismami 1774, jed- nym od IP Franciszka Szlachty, patryoty prowincji witebskiey, którym swiadczy, ii czasu stužby przy skarbie W. X. Litewskiego, na komorze Jurborskicgo kolegowat z IP Misiewiczem, bliskim krewnym tuteyszych IPP Misiewìczów, y is sam by! w domu onych na Žmudzi w parafii zotkiewskiey, y is są godną šlachtą; drugie od urządnikow y šlachty prowincji witebskiey za prawdziwą wyznające šlachtą, oraz ii dziad y ociec wywodzących šią, spokrewnieni bądąc z rodowitą w tuteyszey prowincji szlachtą, mieli rožne possessje y dotąd przy onych następcy zostając, są wlasciwie pochodzący z powyzszych przodków, których wywód jak jest niedysputowany, tak przyzwoite dowodom swoim ode- bral u sądu przyswiadczenje y uznanie šlacheckiey rodowitosci”.

MISIŪNĄ herbu Kotwica. Rodowe posiadlošci mieli w województwach witebskim i wilehskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7),

MISLICZ (Misličius) herbu Leliwa. Miejscem ich osiedlenia byi powiat telszewski (CPAHL, f, 391, z. 6, nr 707).
MISSEWICZ (Misevičius) herbu Jelita. Dziedziczyli majątki w powiecie kowìenskim (CPAHL, £ 391, z. 6, nr 7). Stanowili najpewniej jeden ród z Mi- siewiczami.
MISZCZYK (Miščikas) herbu Lubicz. Naležaly do nich dobra ziemskie wpowiatach rosiehskìm i wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MISZKIEWICZ vel MISKIEWICZ (Miškevičius) herbu Korczak. Pisali šią „z Myszków”. Na mocy nadania od Anny Jagiellonki posiadali gruntą we wlosci wilkiskiej nad Niemnem od początku XVI w. W 1820 r., jako rodowita i starožytna sziachta polska, wpisani zostali do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 468-471).
MISZTOWT (Mištautas) herbu Lubicz. Ich dziedziczne posiadlošci znaj- dowaly się w powiecie rosiensktm na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
196
MITKIEWICZ (Mitkevičius) herbu Korab, Prus, Prus III. Znani przede wszystkim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MITOWICZ (Mitaviiius) herbu Mikuliiiski. Midi majątki w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MIZGIER (Mizgeris) herbu Sieniuta. Dziedziczyli m.in. dobra Kolyszki na Wilertszczyznie. Spokrewnieni byli z Radziszewskimi, Pacewiczami, Kowalew- skimi i in. (CPAHL, f, 391, z. 6, nr 7, 707; f, 391, z. 9, nr 129, s. 40). Wywod familii urodzonego Mizgiera herbu Sieniuta z 16 grudnia 1819 r., zatwierdzony w heroldti w Wilnie, stwierdzal, že rodzina ta „od dawna w Wielkim Xięstwie Litewskim dziedzicząc ziemne majątki, uzywa bez przerwy swob6d stanowi szlacheckiemu z prawa naležnych, z jakowego domu pochodzący Jan Lecewicz Zienkiewicz Mizgier, rodowitošcią szlachecką zaszczycony, posiadając wiecz- nošcią w powiecie lidzkim sytuowaną majątnošč Perepeczynska zwaną, takową czterem synom swoim: Piotrowi, Iwanowi, Harasimowi i Samuelowi Mizgierom zrzeki šią i odstąpii, o czem dalo wiedziec prawo jego wieczyste darowne roku 1608 Januari 8 dnia pisane (,.,),
Od takowych przodkow niechybne swoje pochodzettie wywodzący šią urodzo- ny Jozef Mizgier moglby udowodnic, gdyby rozmaite krajowe zaburzenia do zatra- cenia papierow na ten i inne przedmioty shižących, nie staiy šią przyczyną. Rzeczo- nych dopiero urodzonych Mizgierdw potomek, urodzony Antoni Mizgier, przenio- slszy šią w powiat oszmianski, polowy folwarku Trypia Baranowszczyzna zwanego, w tymže powiecie ležącego, štai šią dziedzicem, jak o lem upewniio prawo wieczysto-zrzeczne od urodzonego Ludwika i samej Gabryalowiczowny Koro- tejgisow temuž 1737 wydane (...). Tenže Antoni Mizgier wzmienionego folwarku Trypli Baranowszczyzny wiecznošcią posiadanego poiową trzem synom swoim: Tadeuszowi, Janowi i Jdzefowi, z žony jego Konstancyi z domu Gabiyatowiczow Korotejgisow urodzonym. do dziedziczenla zostawil (1768),
Z liczby synow Antoniego Mizgiera, Jozef, ojciec wywodzącego šią, folwarku Trypli stawszy šią wlascicielem, takowy w summie zlotych trzechset urodzonym Mi- chalowi i Maryannie Holowczycom prawem trzyletnio zastawnym zawiodl i postąpil (1786). Tenže urodzony Jozef Mizgier fundusz swoj, wtym rzędzie t summę na folwarku Trypli w zastaw wypuszczonym będącą, ženie swej, urodzonej Helenie z Koziowskich Mizgierowej prawem dozywotnim zapisal (1789).
Rzeczony Jozef Antoniewicz Mizgier, že z žony swej dopiero wspomnionej syna Jozefą wydai na swiat, ten wywod czyniącego, o tern swiadectwo szlachty i obywateli powiatu oszmianskiego, z folwarkiem Trypląprzez ojca jego posia- danym ošciennie mieszkających, o rodowitosci szlacheckiej i stopniach pocho- dzenia tej familit powyzej wyjasnionych, w roku 1816 Juni 25 dnia wydane, dostatecznie upewniio (.,.).
Na fundamencie przeto takowych wyzej poszczegolnionych dowodow ro- dowitosc szlachecką familii urodzonego Mizgiera probujących” Deputacja Wy-
M 1 T A S Z E W I C Z ( M it a š e v iim s ) h erbu K orab. O s ie d le n i b y li w p a w ie c ie
sz a w e ls k im n a Ž m u d z i (C P A H L , f. 3 9 1 , z. 6 , nr 7 0 7 ).
197
wodowa Szlachecka uznala i ogios ila Jozefą Jurgiewicza Mizgiera za „rodowi- tego i starožytnego szlachcica polskiego”, wpisując go do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 57-58).
MIZGIR (Mizgiras) herbu Dębno. Dziedziczyli majątki na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 11,707).
MLECZKO (Mlečkas) herbu Doliwa, Korczak, Odrowąž, Trąby. Mlecz- kowie na Litwie, jak podawai Boleslaw Starzyhski w herbarzu Familie luewskte (t. X, s. 27) pieczQtowaii się herbem podwojnym: na pierwszej niebieskiej tarczy Drya, na drugiej, o polową zza niej wysuniqtej, trzy wrąby biale na tie czenvo- nym podobne do herbu Korczak (Dzial rękopisow Biblioteki Jagieilohskiej w Krakowie, 7015-III).
Pan Mleczko w 1467 roku figuruje jako swiadek w transakcji finansowej kniazia Dmitra Putiatycza (Archiwum Sanguszkow, t. 1, s. 238). Urodzony Mleczko, szlachcic z ziemi witkomierskiej, w 1593 roku mial w zastawie u pana Daniela Lwowicza, stolnika tejže ziemi, niemalo cennych rzeczy, m.in. „szabel srebrem oprawnych pozlocistych staroswieckich z kamienmi dwie, a trzecia szabla z bracami srebra barzo mato” (AWAK, t. XIV, s. 452).
Zrodla archiwalne wzmiankują o Janie Mleczce w roku 1604, o Wojciechu Emeryku Mleczce, staroscie mielnickim i tosickim na Podlasiu - w 1662;
0 Wiktoiym Konstantym Mleczce, staroscie generalnym Księstwa Žmudzkiego - w 1673; o Albrychcie Wiktorym Mleczce, podstarošcim žmudzkim — w 1678 r. Jan Konstanty Mleczko, staroscie žmudzki, ciwun mierzwinski, figuruje w 1700 r. w księgach sądowych braslawskich jako staiy czlowiek, rozdzielający swe posia- dlosci miądzy dzieci (CPAHL, F. DA, r. 1700, nr 46, s. 161-170), W 1787 roku Mikoiaj Mleczko byl chorąžym orszanskim.

MLODZIANOWSK1 (Mlodianauskas) herbu Dąbrowa. Znani byli w woje- wodztwie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707). Tomasz Šwįęcki w Historycz- nych pamiątkach (t. 1, s. 170) podawai: „Mlodzianowski herbu Dąbrowa. Dom jednego szczepu z Kostkami i Kamiewskimi. Andrzej, jėzuitą, wydal Suppetiae Militares ex Divis Potoniae 1671 r. oraz Domestica Ducatus Samogitiae Ornamentą 1668 r, Tomasz, jėzuitą, w tymže czasie wydal wiele dziel pobožnych
1 kazan. Po skonezonej filozofii w Kaliszu missy a do Persy i sobie wyprosil, Jerozolimę i miejsca šwiąte odwiedzil. Stamtąd powrociwszy, kaznodziejską amboną wslawit”.
Witebskie akta grodzkie z roku 1661 wzmiankują o dworzaninie Jego Kro- lewskiej Mošci Mateuszu Mlodzianowskim. O Mlodzianowskich herbu Dąbro- wa pisai tež Boleslaw Starzynski w swym niewydanym herbarzu, ktorego ręko- pis przechowywany jest w Bibliotece Jagiellonskiej w Krakowie. Znany polski piotkarz Walerian Nekanda Trepka donosil: „Mlodzianowski zowie šią z Lowi- cza Paroszkow syn. Studiowal w Krakowie w poetyce anno 1639, mial lat 16” (W. Nekanda Trepka, Liber..., s. 267). Chodzilo mu w tym wypadku o Wojcie- cha, syna Stanislawa, Mlodzianowskiego, autentyeznego szlachcica polskiego.
198

MLODZlEJOWSKI (MIodejauskas) herbu Korab, Starykoú, Slepowron. Dawny ród rycerski wywodzący się z Matopolski. Jacek Mlodziejowski w latach 1572-1580 byt pisarzem skarbowym, starostą krzeczowskim i župnikiem kra- kowskjm, Andrzej Stanistaw Kostka Mtodziejowski w latach 1754-1780 byl kanonikiem krakowskim, poznanskim i gniežnienskim oraz kanclerzem króle- skim {Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVJII wieku, Komik 1992* t. X, s. 186). Andrzej Stanislaw Mtodziejowski 18 wrzesnia 1773 roku podpísal w Warszawie Akt konwencyi tniędzy nayjašnieyszym królem jegomošcią y Rzeczpospolitą z jedney strony a ntiędzy nayjašnieyszym królem jegomošcią pruskim z drugiey strony dla uloženia granic wzajemnych krajów (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewódzka w Rzeszowie — Dzial rękopisow, Rk-3, k. 280).
Boleslaw Starzyñski dowodzil w jedenastym tomie (s. 61) swego herbarza, iž Mlodziejowscy herbu Korab wygaéli zupelnie w XVIII wieku (Biblioteka Jagietloñska w Krakowie - Dzial rękopisow 7016-I1I). Walerian Nekanda Trep- ka w Uber generationis plebeanorum (s. 267-268) donosil z niezmienną plot- karską zjadliwošdą: „Mlodziejowski co się zwat, byt to z Wąchoeka miejski syn. Ociec jego byl stusarz, a brat ojea rodzony kowalstwo rabia!. Syn tego ko- wala Tomasz, a stryjeczny brat tego nazwanego (tež kowalstwo rabiat, prze- niósl się byl pod Miechów do wsi Malych Czapl kolegijatöw krakowskich od roku 1600 a Ž do r. 1620, w który um ari. Zostalo dwa synów jego w tych Cza- plach (...). Ten tedy nazwany syn slusarzów pisa! nieszpetnie i wziąl go byl w Wąchocku Symon, proboszcz miechowski, circa annum 15.
Zaš go byl oddal do pisanía podskarbiemu koronnemu, u którego potem byl za pisarza skarbowego. Ten ociec jego slusarz - powiedano — že pod Wąchoc- kiem u szlachcica shižbistką pojąl byl, ktorą Mlodecką zwano, od czego ten syn slusarzów zwa! się pienvej Mlodeckim, až potem po smierci pana podskarbiego, že ten byl áwiadom skarbowych sposobów, dal mu król podskarbstwo, które kilkanašeie lat do smierci mial na sobie. Za požytkiem mu bylo, iž nakupií ma- jętnošci w lubeiskiej ziemi i dla tytuhi sobie kūpi! Mtodziejowice pod Krako- wem od pana Minockiego, z których zwal się Mtodziejowski m. Zostalo synów jego kilku. Tego sąjeszcze powinni w Wąchocku i siostra rodzona jego žywa byla atino 1612. Stara juž byla, míala dom w Wąchocku na rogu. Ta cząsto wspominala przed gošėmi, co u niej stawali, o Mlodziejowskim podskarbim, m6wiąc, že jest jej rodzony brat",
Trudno ustalic, czy rzeczywiscie Mikolaj, ojeiec podskarbiego Jacka Mlo- dziejowskiego, parai się rzemioslem álusarskím - nie by w tym ponižającego zrcsztą nie bylo - faktem wszelako jest, iž pieczętowal się herbem Slepowron. I pewne jest rowniež to, že na Kresach míala majątki niewątpliwa szlachta tego nazwtska,

MLYÑSKI (Mlinskis) herbu Prus III. Siedziby rodowe mieli na Kresach Pótnocno-Wschodnich, szczególnie w powiecie shrckim i wileñskim. Bogustaw Mlynski, pleban wschowski, odnotowany zostal w księgach grodu poznariskiego 14 marca 1434 r. (Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. IX, s. 405). Aleksan- der Mlyiiski, podezaszy smolenski, podpisat 23 czerwca 1764 roku w Warsza-
199
wie uchwalę koronnej konfederacji generalnej (Biblioteka Publiczna Miejska i Wojewodzka w Rzeszowie - Dzial rękopis6w, Rk-3, k. 176).
Byli takže plebejusze tego nazwiska. W. Nekanda Trepka {Liber..., s. 267), uwazal tę rodzinę za nieszlachecką: „Mtyfiski nazwal się Pawel, mlynarski syn z promnickiego mtyna spod Krakowa. Ten, pauperibus chodząc, uczyl się w Krakowie. Tego zaš wziąl byt ksiądz Sulowski, opat tyniecki, stužyč sobie. Kilkanašcie lat tara będąc, mial u księdza wszystko w mocy i, będąc przy jego smierci, zarwal pieniędzy niemalo. (,,.) Zostawil synow trzech”.
MNICHOWICZ (Mnikavičius) herbu Slepowron. Mieszkali w powiecie osmiariskim i wileiiskim. Ich starožytną polską rodowitosc szlachccką urzędy heral- dyczne potwierdzaiy m,in. 17 czerwca 1820 i 21 gruduia 1846 r. (CPAHL, f. 391, z. 9, nr72; f. 391, z. 1, nr984;f. 391, z. 8, nr92, 937,1234; f. 391, z. 10, nr254).
MOCZULSKI (Močiulskis) herbu Abdank, Cholewa, Jastrzębiec, Korczak, Korwin. ZamieszkiwaJi w powialach wilejskim, kobrynskim i wiikomierskim. W 1835 r. heroldia grodzienska potwjerdzila rodowitosc Karo i a Moczulskiego, wlasciciela częšci dobr Moczydly Lachowskie w powiecie drohiczynskim w guberni grodziehskiej, jak tei ponad stu innych czlonkow tego rodu (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 13, 130-137).
M OC Z Y GĘB A-P A SZKO WICZ (Paškovičius) herbu Zadora. Od począt- ku XVIII wieku dziedziczyli m.in. dobra Pietraszuny w powiecie szawelskim na Zmudzi. Potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej uzyskali z heroldii wilehskiej 4 pazdziemika 1835 roku (CPAHL, f. 391, z. I, nr 1046, s. 91).
MODESTOWICZ (ModestaviSius) herbu Lis. Osiedleni byli w powiatach upickim i poniewieskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr257l; f. 708, z. 2, nr 1694,1752).
MODZELEWSKI vel MODZALOWSK1 vel MODZELOWSKI vel MOZELEWSKI vel MOSELOWSKI (Mazalauskas) herbu Belina, Syro- komla, Modzel, Herburt, Pawęza i Bohcza. Licznie zamieszkiwali w calej Rze- czypospolitej. Duže gniazdo rodowe Modzelewskich znajdowalo się w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 990, 4096). W. Wittyg wspominal o Modzelewskich herbu Belina osiedlonych na ziemi warszawskiej. Niektore gaięzie rodu zgermanizowaly się, inne zrusyfikowaty, jeszcze inne ulegly rutenizacji. O Modzelewskich herbu Boncza, Herburt, Syrokomla i Trzywdar obszemie informuje Spis szlachty Krolestwa Polskiego (s. 158).
Wywod familii urockonego Modzelewskiego herbu Bohcza, zatwierdzony przez heroldię wilenską 17 listopada 1819 roku, stwierdzal, že „dom imienia urodzonych Modzalewskich jest dawny, starožytny, szlachecki, znaczne dobra w kraju polskim posiadal i wysokiemi urzędami byi zaszczycony”. Chociaz Modzalewscy wywo- dzili się z Polski srodkowej, požniej: „Z jakowego domu pochodzący urodzony Stefan Modzelewski za przodkow swych i wiasne zashjgi wojenne mial nadane sobie gruntą przywilejem najjasniejszego krola polskiego Zygmunta III w ziemi newelskiej, gdzie mieszkając, splodzil synow dwdch Kazimierza i Boguslawa, ktd-
200
rzy, posiadając tež gruntą z nadania krolewskiego, jako szlachta stawali do poptsow wojennych szlacheckich i przed wyznaczonym lustratorem krf>lewskim czynili zažalenia, že im podczas napadow kozackich pozabierano przyv/ileje i nadania krolewskie na gruntą w pow. newelskim sytuowane”. Po obydwu vvspomnianych panach Modzelewskich pozostaJi liczni synowie i wnukowie, ktorzy się rozsypali po Bialej Rusi, Ukrainie, Inflantach. W 1819 r. heroldia wilenska uznala za „rodo- witego i starožytnego szlachcica polskiego” tylko jednego z nich - Szymona Fran- ciszkowicza (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 47-48).
W dawnych žrodlach archiwalnych cząsto spotyka šią wzmianki o repre- zentantach tej rodziny. Mikolaj ModzclewskiJ skarbnik zakroczymski, w 1578 roku mianowany zostal przez krola Stefana Batorego poborcą specjalnego po- datku na potrzeby rozprawy z Moskwą (VL, t. II, s. 196). Komornik lidzki Niko- dem i jego syn Fabian Modzelewscy figurują na lišcie szlachty powiatu trockie- go z 1809 roku.
Wywod familii urodzonych Modzelewskich herbu Modzela vėl Bohcza z 18 grudnia 1819 r, podawai: „Familia Modzelewskich wysoką starožytnošcią szla- chectwa jest odznamtonowana oraz posiadaniem dobr ziemnych w Xiąstwie Žmudzkim i urządowaniera wprzod na sejmach, dziš w powiatach, mianowicie trockini i innych znakomila, a za wyshigi krajowe miala sobie nadany herb Modzela vėl Boncza (...). Z ktorej familii, a mianowicie Nikodem Franciszko- wicz Modzelevvski, sądzia graniczny powiatu trockiego (...), zostal ulegitymo- wany w r. 1801 (...).
Familia Modzelewskich wziąla za protoplastę Mikolaja Modzelevvskiego, ziemianina Jego Krolewskiej Mošci, ktoren za prawem przedažnym w r. 1647 Apryla 2 dnia od urodzonego Lawdanskiego na majętnošč Powincie w ziemi žmudzkiej polcžoną wydanym, oną dziedziczyi. W roku zaš 1649 tenže Mikolaj Modzelewski pomienioną majątnošc urodzonemu Skorobohatemu wyprzedal; požniej vv powiecie wilenskim od urodzonych Micutow prawem wieczystym w r. 1663 (...) nabyl jedną siemią [rodziną - J. C.} ze wsi Jordan Gieiwan, Tenže Mikolaj Modzelewski zostawil po sobie sukcessorem syna Jana (...), a ten syna Janai...), a ten syna Franciszka”.
W 1819 r. heroldia wilenska uznala za rodowitą i starožytną szlachtą polską: Fabiana, sędziego granicznego powiatu trockiego; Leoną, geometrą i chorąžego bylych wojsk polskich, z synami Julianem, Cezarym i Cyprianem; Konstantego, komomika powiatu trockiego, Pawta, chorąžego bylych wojsk polskich; Feliksą i Joachimą, syn6w Nikodemą, Modzelewskich (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 990, s. 25-26).
Wyw6d familii urodzonych Modzelewskich vėl Mozolewskich herbu Herbrat (!) z 25 listopada 1802 r. stwierdzal, iž „ta familia od dawnych czasow klejno- tem szlachectwa bądąc zaszczycona, wszelkich praw temu stanowi przyzwoitych užywata’\ Zamieszkiwata zas od dawna w zašciankl) Kaczanowicze w Ksiąstwie Shickim, naležącym do Lubartowicz6w-Sanguszkow, W 1802 r. heroldia uznala Jozefą, Ferdynanda, Michata, Jakuba, Karola, Antoniego, Jana i innych Modze- lewskich za „rodowitą i starožytną szlachtą polską”. Wpisano ich do pienvszej cząšci ksiąg szlachty gubemi minskiej (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 32a, s. 728-729).
MOGLIK (Moglikas) herbu Biatynia. Dziedziczyli dobra ziemskie na Wi- lenszczyžnie (CPAHL, f. 39!, z. I, nr 200).
MOHUCZY (Mogučis). Rodzina znana na Biaiorusi i Litwie. Herbarz szlachty witebskiej (s. 83) zawiera następujące o nich informacje: „Mohuczowie herbu Szeliga, to jest xięžyc w gorę rogami, we srodku krzyž kawalerski wczerwonym polu, na hetmie pawi ogon. Dowodząc urodzenia šlacheckiego possessji dobr ziemskich y nadan krolewskich, probowali od Siemiona Mo- huczego, mającego dobra w powiecie orszanskim Borzdzity, ktorego syna Kle- mentego poswiadcza possessja majętnošci Brakowca, między dobrami ekono- micznemi mohylowskiemi, oraz prawo wieczyste na 3 služby gruntu w Borz- dzitach, przywilejem krola jegomošci Stefana 1582 nabycie owych shižb approbowane, prawo zastawne y dozywotnie 1596 od kniazia Szczqsnego Jaro- slawowicza Holowczynskicgo, kasztelana mihskiego, na majętnošč Brukow, oblig od tego wielm. kasztelana na summę 200 kop groszy litewskich 1622.
W trzeeim stopniu synow Klementego probowano dekretem sądowym JKM zadwornych assessorskich 1652 z p. Gazubą o bezprawne wyprawienie przywi- leju na dobra Brakowiec, takže prawem zastawnym 1647, wianowanym 1664, testamentem 1653, czwartego stopnia pozwem autentycznym 1668, przywilejem krola Michala dzierzawq Kobylacką 1670 konferującym, dekretem oczewistym ziemskim orszanskim 1671, listem zarqcznym krola Michala oraz kwitami po- dymnowemi 1671 y dalszym wielkim procederem o majqtnosc Brakowiec, tak tež przywilejem Jana III na dzierzawq Kokoszki y Szepietowicz w powiecie slonimskim 1679, uniwersalem IW Potockiego, wojewody krakowskiego, po- dającym w dyspozycyą dobra Brakow y inne 1690, rownie tez dzialami, kwita- cyami, prawami wieczyste mi, zrzeczeniem, abiuratami y kwitami jašnie do pią- tego pokolenia dowiedli, ktorego tež probowano testamentem 1704 y possessja- mi rožnych majqtnoSci w powiatach orszanskim, slonimskim etc.”
MOJGIS herbu Abdank. Starožytna rodzina rycerska, od wiekow zamiesz- kata w powiatach wiikomierskim i wilehskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 4, 20, 403, 649, 723, 928).
MOJRZYM (Moižimas) herbu Boža Wola. Miejscem ich osiedlania byl powiat poniewieski (CPAHL, f. 391, z. II, nr 79),
MOKSIEWICZ (Maksevičius) herbu Topacz. Posiadali dobra ziemskie w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 352).
MOKRZECKI (Mokšeckis) herbu Brochwicz, Ostoja odm., Sas. Zamiesz- kiwali w powiatach wilenskim, lidzkim, wiikomierskim, oszmianskim, nowo- grodzkim i szawelskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 448, 2456),
MOKRZYCKI (Mokšickis) herbu Mohyia. Rozgaięzieni byli w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 396, z. 6, nr 2754). Apollo Mokrzycki w 1648 roku od wojewodztwa podlaskiego podpisai akt elekcji krola Jana Kazimierza {VL, t. IV, s. 112).
202
MOKSIEWICZ (Maksevičius) herbu Topacz. Ich dobra rodowe znajdo- waly sięw powiecie wilehskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 285, 1869),
MOLER (Moteris) herbu Waltzdorf (Waldorff). Dziedziczyii majątki w powiatach poniewieskim i szawelskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752, 2157, 2474).
MOLLER (Moleris) herbu Mogila odm. i Potnian, Zamieszkiwali w powiatach wilkomierskirn i szawelskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1628,
s. 69).
MOLWI-LL (Molvilas) herbu Leliwa. Znani byli przede wszystkim na Žtnudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MONCEWICZ (Monceviiius) herbu Šlepowron (powiaty braslawski, wi- Ichski, piiiski i dzisnehski); herbu Šlizieh (powiat szawelski) (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2571,2572).
MONGIN (Monginas) herbu Jelita. Dziedziczyii posiadtošci na Wilensz- czyžnie (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 1233, 2571).
MONIUSZKO (Maniuška) herbu Radwan i Wadwicz. Pierwszego znaku uzywala przewaznie gatąz trocka, drugiego - brzeska (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443, 2571). Znani byli w Polsce srodkowej i na Kresach od wieku XVI. Polska encyklopedia sziachecka (t. VIII, s, 328) infomwje takže o Moniuszkach herbu Doiąga, Krzywda, Lubicz (por. tež: W. Wittyg, Nieznana szlachta polska i jej herby).
Moniuszkowie nazwisko wziąli najpewniej od miejscowosci Moniuszki položonej na ziemi bielskiej na Podlasiu (por. Kapica Milewski, Herbarz, Krakow 1870, s. 287). Takže S. Uruski stwierdzil, že gniazdem Moniuszkow byla wies Moniuszki na Podlasiu, skąd przesiedlili šią na Litwą i Bialoruš. Początko- wo uzywali tylko herbu Lubicz, pozniej dwje gaiązie tego rodu pieczątowaty šią takže godtami Doiąga i Krzywda, ale rodowod ich jest wspolny (Rodzbm...,
t. XI, s. 235-236).
Wedhig legendy „dwoch braci, noszących nazwisko Monco, rycerzy w XV wieku, z Rzymu do Polski przybyli i w istniejących wtedy rozterkach krajowych czynny wzipli udzial, przy czem tak dobrze šią zashižyli stronie zwyciąskiej, iž w nagrodą nadano im indygenat z nazwtskiem Moniuszkow i herb Kxzywdą, Obaj osiedlili się nasamprzod na ziemi bielskiej w wojewodztwie podlaskiem okolo rzeki Biebrzy i dali początek licznie rozrodzonemu potomstwu.
Pterwszy šlad urzqdowy o Moniuszkach znajduje šią w przywileju libertatis totius Nobilitatis dislrictus Goniądzensis Raigrodensis, datowanym w zamku wilehskim przez krola Zygmunta I w roku 1529 (...). Przywilej ten, pisany wjązyku lacihskim na pergaminie, ziožono wprawdzie najprzod w Tykocinie, gdzie się znajdowaly wszystkie inne ksiqgi ziemi bielskiej, ale następnie w roku
203
1610 przeniesiono go do aktow grodu goniądzkicgo. W przywileju tym, wyda~ nym Piotrowj Moniuszce, odnowionem jest nadanie dostojenstwa szlacheckiego i herbu Krzywda Moniuszkom oraz przyznanic wladania siedzibarni; Wielkie Moniuszki, Klenianki i Smogomika, naležącemi do parafii goniądzkiej” (T. Žychlinski, Zlotą księga szlachty polskiej, t. III, s. 104).
Piotr Moniuszko z powiatu goniądzkiego wspomniany zostai w przywileju krola Zygrnunta Starego z 19 paždziemika 1529 r. (W. Semkowicz, Wywody szlachectwa, nr 324: Siewiero-Zapadnyj Archiw, t. I, s. 24). W 1536 r. wzmian- kowany jest z žrodiach procz Piotrą takže Szymon Moniuszko. MichaI Moniuszko, pelnomocnik krola Augusta II (1721), wymieniany jest w aktach Glow- nego Trybunaht Litewskiego (AWAK, t. XI, s. 424).
W dziale rękopisow Centralnej Biblioteki Akademii Nauk Litwy w Wtlnie (f. 273, 3049) znajduje šią dokument archiwalny z 1722 roku, w ktorytn zapisa- no; „Przed narni, sądziami glownymi na trybunal w Wielkim Xiąstwie Litew- skim z wojewodztw, ziem y powiatow na rok teražnieyszy obranymi (...) JWP MichaI Moniuszko prezentovval y ku aktykowaniu lįst wieczysty zapis na rzecz w nim ntžey wyražoną od Jegomosci pana Tomasza Wollowicza, podsądka ziemskiego grodzienskiego, wielebnym xiąžom domini kanom konwentu gro- dzienskiego dany y shižący podal”. Chodzilo w tym doknmencie o to, iž pan Wollowicz w 1667 roku zrzekat šią pewnych upravmien majątkowych na rzecz dominikanow grodzienskich. MichaI Moniuszko występowal w tej sprawie jako patron dominikandw.
4 paždziemika 1765 roku do pospolitego ruszenia obywate!i powiatu grodzienskiego miądzy innymi s taną! „Jan Moniuszko, na êîï³è tarantowym” CAWAK, t. VII, s. 414). Z 1642 roku zachowaly šią akta sądu lubelskiego o pro- cesowaniu šią Mateusza, Tomasza i Wojciecha Moniuszkow z kanclerzem w¡eikim koronnym Janem Zamoyskim, kizywdzącym swym spokojnych sąsiadow. Byc može to wiašnie nieudane sąsiedztwo spowodowa)o przeniesienie šią Mo- niuszkow na Grodzienszczyznę, Miiiszczyzną i Wilenszczyznę. W každym bądž razie spotykamy ich tu juž pod koniec XVII wieku.
Moniuszkowie osiedleni na Minszczyžnie uchodzili za ludzi wyjątkowo zamožnych, fortūną ich pod koniec XVIII stulecia obliczano na miliony ziotych. Spokrewnieni byli z Wojniliowiczami, rowniež zamožną, patriotyczną rodziną, oraz z Korsakam!, Wankowiczami, Jelskimi, Prusinskimi, Lopaciriskimi, Bulha- kami, Rzewuskimi naležącymi do najlepszych rodzin kresowych. Wielki kom- pozytor Stanislaw Moniuszko byl potomkiem w linii prostej Piotrą, wspomnia- nego w przywileju krola Zygrnunta I z roku 1529. W 1809 roku Walenty Mo- niuszko po wystuchaniu na Wszechnicy Wilenskiej kursdw z matematyki, fizyki, architektury, przyrodoznawstwa i mineralogii otrzyma) dyplom kandy- data filozofii (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 836, s. 50).
Wyw6d familii urodzonych Moniuszk6w herbu Krzyvsda z 1804 roku stwier- dzal; „Piotr Moniuszko, w piątym stopniu pradziad wywod ninieyszy czynią- cych Moniuszk6w, przy zaszczycie honoru szlacheckiego posiadając majątki Kuczyn, Bohdan6w, czyli Bohdance y Moniuszki, one w spadku synowi swemu Krzysztofowi, a ten podobniež Mikolajowi, synowi swemu, zostawil. Ktory to Mikolaj Krzysztofowicz, zostawszy catkowitych rzeczonych majątkow dziedzi-
204
cem, pojql w zam?scie Ann? Siekluck^ y synow szcsciu z ni^ splodzil: pierw- szego ksi?dza Tomasza, misjonarza doliszewskiego, ktory w roku 1662 zapisat maj^tek Kuczyn y Bohdance bratu swemu Jakubowi (...); drugiego Woyciecha, z ktorego pochodzi Stanislaw Moniuszko, s?dzia wilenski, maj^tek Smilowicze w guberni minskiej posiadaj^cy; trzeciego ksi?dza Wawrzynca, dziekana augu- stowskiego; czwartego syna, ksi?dza Aleksandra, altaryst? doliszewskiego; pi^- tego Piotra (...); szdstego Jakuba”. W 1804 roku Deputacja Wywodowa Wilen- ska uznala Walentego i Karola Moniuszkow, synow Adama, za „rodowit^ y starozytn^szlacht? poisk^” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 861, s. 123-124).
Wedhig dokumentow z 1812 roku Moniuszkowie dzierzyli jako posesj? za- stawn^ maj^tck Skuplin na Minszczyznie, nalez^cy do W. Rodziewicza (AWAK, t. XXXVII, s. 364). Latem 1812 roku, gdy wojska francusko-polskie wyzwolity wschodnie polacie bylej Rzeczypospolitej, zakladano tu miejscowy samorz^d w postaci Czw. komisji powiatowych i prowincjonalnych, do ktorych wybierano ludzi najbardziej patriotycznych i godnych pod wzgl?dem etycznym. Oto jeden z owczesnych protokolow: „Dzialo si? na sessyi Kommissyi Rzqdu tymczaso- wego prowincyi mifiskiey roku 1812, miesi^ca lipca 15 dnia. Kommissya pro- wincyonalua, spelniaj^c dekret jainie oswieconego xiPrzekonana jest Kommissya Rz^dowa Prowincjonalna, ze osoby do Kommissyi Powiatowey wezwane znajotn^ gorliwoiici^ y patriotyzmem, jakie kazdy Potak ze krwi^ posiada, odpowiedza we wszystkim wielkim zamiarom nayja- snieyszego cesarza, wielkiego Napoleona, wybawiciela naszego, oraz spehiiac troskliwie y ochoczo b?d^. wbzone na siebie obowi^zki. Podpisy; Michat xi^z? Puzyna - prezydent, kawaler Orderu &wi?tego Stanislawa; Ignacy Moniuszko. Ludwik Kamienski. Jan Chodzko. Wincenty Wotodkowicz. Roman lwanowski, sekretarz generalny prowincyi mnskiey" {A \VAK, l. XXXVII, s. 199).
Rektor i senat Wszechnicy Wilenskiej wydaly 30 maja 1832 roku nast?puj^ce zaswiadczenie Aleksandrowi Moniuszce: Auspiciis augustissimi ei potentissimi Imperatoris Nicolai /., Russorum Autocratoris ere. etc. etc. (...) Sinqulis, quorum interest, notum testatumque facimus, Cum nobilis Alexander Stanislai filius Moniuszko studiorum curriculo in Gymnasio Vilnensi emenso, in Civium hujus Caesareae Litterarum Universitatis Vilnensis numerum adseriptas, in Ordine Professorum Litteraturae et Artium elegantiorum: Litteratura Graece, Latinae, Rossi- cae, Germanicae, Franco-Gallicae, Italicae, Rhetoricae et Poesi, Historiae Universali et Rossicae, trium annorum spatio imtlmm et assiduam operam dederit, atque in examinibus semestribus diligentiam suam et processus Praeceptoribus suis adeo probaverit, ut ad formulam legis de conferendorum honorum Academicorum ratione modoque die XXV// Junii Anni MDCCCXVU cunctis Professorum Ordinis Ethico-philologici suffragiis Candidati gradum et honorem meruisse judicaretur; Nos, proinde ea, qua pollemus, auctoritate, eumdem ornatissimum Alexandrum Moniuszko, Candidatum in Ordine Ethico-philologico renuntiamus ac
205
declaramus, concedendo eidem omnia jura e! privilegia huic gradui competentia. In cujus rei fidem Diploma hoc publicum, manu nostra subscriptum sigilloque Universitatis munitum eidem dedimus. Vibiae in Aedibus Academicis Anni MDCCCXXXII die XXX mensis Maii". (CPAHL, f. 721, z. 1, nf 839, s. 280).
Dominik Moniuszko, „major bylego wojska polskiego”, od 1836 roku znaj- dowat się pod tajnym nadzorem policji za to, ii znaleziono u nicgo „niektore papiery masonskie”. Gospodarowal w majątku Latkowszczyzna w powiecie ihumenskim. Jak odnotowywaia policja, „pozbawiony jest zdrowego rozsądku i prowadzi dziwny tryb zycia” (CPAHL, f. 378, o. 1840, nr 174, s. 23). W powiecie zas bobrujskim w majątku Czapy byl pilnowany przez policję Ferdynand Moniuszko, tež eks-powstaniec. Okolo 1840 r. nauczat muzyki.
N. Moniuszko byl w 1841 r. protokolantem Litewskiej Duchownej Konsy- storii (AWAK, t. XXVll, s. 658). Po 1863 roku za polityczną nieprawomyslnosc zwolniony ze shižby zostal w guberni kowienskiej w powiecie szawelskim m.in. „radca tytulamy Aleksander, syn Stanislawa, Moniuszko. Srodkow na utrzyma- nie nie ma” (CPAHL, f. 378, o. 1866, nr 181, s. 25). W 1896 r. Kazimierz Roman, Stefan Ludwik i Jozef Wincenty Moniuszkowie uzyskali potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej z Departamentu Heroldii Senatu Rządzącego w Peters- burgu (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 4, s. 61).
MONKIEW1CZ (Monkevičius). Polska encyklopedia szlachecka (t. VIII, s. 330) informuje o Monkiewiczach herbu Lubicz, licznie osiedlonych w po- wiatacb lidzkim, kowienskim i przyteglych: „rozrodzona (...) rodzina; jej przodkiem byl Monko, od ktorego jeszcze w XVI wieku pisali się Monsko, i to nazwisko jedna ich linia dotychczas zatrzymata; niektorzy brali przydomek Dru- siejko vel Drusiejski, inni pisali się «z Tyta»”. Monkiewiczowie zamieszkali od okolo 1700 roku w Prusach uzywali godla Wadwicz.
Wywdd familii urodzonych Monkiewczow herbu Lubicz, zatwierdzony przez heroldią wilenską 17 grudnia 1819 roku, podawal: „Ta familia starožytna od najdawniejszych wiek6w w Krolestwie Polskim w wojewodztwie trockim posia- daia ziemny majątek Jurgielany zwany, z ktorego od dzis wywodzących się wziąty za protoplastę Jakub Monkiewicz, že byl aktualnym dziedzicem rzeczo- nego majątku, dowiodlo o tem prawo zastawne od Jakubowej Monkiewiczowej j czterech jej synow: Jana, Stanislawa, Ludwika i Franciszka Monkiewiczow urodzonym Chryszczanowiczom w roku 1689 Augusta20 dnia datowane (...).
Z tych czterech braci Jan, že wydal swiatu synow dwdch: Piotrą i Jakuba, upewnia o tem w miejscu metryki swiadectwo parafii olickiej (...). Jakub mia! takže synow trzech: Ignacego, J6zefa i Piotrą (...). Ludwik Monkiewicz sptodzil syna Mateusza z synami Michalem, Antonim, Bonifacym i Hieroni- mem (...).
Na fiindamencie przeto takowych zaprodukowanych dowodow, rodowitosc szlachecką familii Monkiewiczow probujących, my, marszaika gubernskiego zastępca, i deputaci powiatowi, stosownie do przepisow (...), familią urodzonych, a mianowicie wywodzących się, jako to: Piotrą Piotrowicza, Ignacego, Jozefą i Piotrą z synem J6zefem Jakubowtczow oraz Michala, Antoniego, Boni- facego i Hieronima Mateuszewicz6w Monkiewiczow za rodowitą i starožytną
2 0 6
szlachtę polską uznajemy i oglaszatny oraz onych do księgi szlacheckiej guberai litewsko-wilenskicj klasy pierwszej zapisujemy” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 69-70).
MONREWICZ (Monrevičius) herbu Šlizieii. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie telszewskim {CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MONSTOWICZ (Manstavičius) herbu Doięga, Osiedleni byli w powiecie telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707). Ich rodową posiadfošcią byiy Me- dyngiany.
MONTOWICZ (Manta vičius) herbu M o gi ta. Miejscem ich osiedlenia byl powiat lidzki (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MONTRYM-FILIPOWICZ (Montrimas-Pilipavičius) herbu Pobdg. Za- mieszkiwali w powiecie lidzkim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7},
MONTRYMOWICZ (Montrimą vičius) herbu Syrokomla. Od XVI w. dziedziczyli Mimojnie w powiecie wilkomierskim. Od 1644 r. z nadania krola polskiego Jana Kazimierza posiadali Przyatgow vėl Opuszany w Ksiąstwie Žmudzkim, darowane Abrahamowi Kazimierzowi Montrymowiczowi za zastugi wojenne. W 1836 r. ich starožytną rodowitosc szlachecką potwierdzila ponow- nie hemldia w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1053, s. 106-108; f. 391, z. 1, nr 1690). Spokrewnieni byli z Butkiewiczami, Gielgudami, Mickiewiczami, Der- skimi, Labuhskimi. W 1820 r. wpisani zostali do pierwszej częšci ksiąg szlachty guberni litcwsko-wjlehskiej jako rodowita i starožytna szlachta polska (CPAHL, f. 391.Z. 8, nr 2596, s. 472-475).
MONTRYMOWICZr-ZAKOWICZ (Montrimavičins-Žakavičius) herbu Ab- dank. Miejscem ich osiedlenia by) powiat wilehski (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 258).
MONTWILL (Montvilas) herbu Kolumna, Leliwa, Pobdg, Trzy Kolumny. Byli szeroko rozgalęzieni na Žmudzi i Wilehszczyznie. Juž w XVI wieku Montwilowie spokrewnieni byli z Kotowskimi, Komorowskimi, požniej - z Brocliockimi i inną szlachtą polską. S. Uruski o Montwilfach herbu Trzy Ko- rony i Kolumna, ktotych mvažai za jedeu rod, w XI tomie dziela Rodzina. Her- barz szlachty polskiej (s. 243) pisai: „Na Litwie dawna rodzina; wediug familij- nej tradycji pochodząca od pierwotnych wtadcow Litwy, dynastyi zgaslej na Meudogu, a jej przodkiem mial bye Monstwil vel Montwii, syn Gimbutą, wiad- cy Žmudzi. Prawdopodobnie ta pierwsza dynaslia litewsko-zmudzka, ktorą kro- nikarze wywodzą od Polemona, przybysza z Wloch, byla szczepu nortnandzkie- go i osiedliia šią na Žmudzi i na Litwie w XI lub juž može X stuleciu; herb jej, będący zarazem pierwotnym herbem Litwy - w polu czerwonym trzy kolumny lub trzy wieže”,
Wywod familii urodzonych Montwillow herbu Leliwa z 20 czerwca 1836 r. dai podstawą do uznania za „rodowkych i starožytnych dworzan” kilku repre-
207
zentant6w jednej z galęzi rodu, do ktorej m.in. naležal Jozef Montwill, znako- mity polski dziatecz patriotyczny w Wilnie na przelomie XIX i XX wieku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 3053, s, 117-118). Ta galąž byla m.in, spokrewniona z Mackiewiczami, Lipinskimi, Rajuncami,
W roku 1900 powolano komisję wykonawczą w osobach generate A. Anto- nowicza, J, Parczewskiego i inžyniera S. Biazewicza, z Jozefem Montwittcm jako przewodniczącym na ežele, ktora się miala zająč budową pierwszej wilen- skiej elektrowni. Po poltora roku budowla zostate zakohezona, Stara elektrawnia wilenska jest więc juž czynna ponad 100 lat (por, Kazimierz Szylejko, Trzydzie- stopięciolecie elektrowni miejskiejw Wilnie, 1903-1938, Wilno 1938).
MONTYG1ERD-LOJBO (Montigerdas-Loibas) herbu Wadwicz. Za- mieszkiwali w powiecie wilehskim (CPAHL, f, 391, z, 6, nr 707).
MORA vėl MORO (Moras) herbu Mora, lch dziedziezne posiadlošci znaj- dowaly się w powiatach oszmianskim i szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1944).
MORACZEWSKI (Moračevskis) herbu Bohcza, Cholewa, Doliwa, Tępa Podkowa. Seweryn Uruski {Rodzina..,, t. XI, s. 246-248) podawal: „Moraczew- ski herbu Cholewa. W Lęczyckiem i Wielkopolsce; nazwisko wzięli od wsi Mo- rawce pod Kutnem. Juž pod koniec XIV wieku Moraczewscy rozdzielili się na dwie linie: lęczycką i poznanską, a w polowie XVII wieku jedna linia przeszla na Litwę i Bialą RuS”. Prawdopodobnie mniej liezna i me tak znaezna rodzina Moraczewskich herbu Doliwa stanowiia adgafęzienie pierwszej, zamieszkiwata w powiecie koninskim.
Franciszek Moraczewski podpisal 20 III 1733 w Wiszni akt konfederaeji wojewodztwa ruskiego. W potowie XIX w. heroldia wilenska odnotowate w powiecie lidzkim Jozefą Moraczewskiego, wlasciciela mąjątku Unichowsz- czyzna, marszalka szlachty tegoz powiatu. Mial on zoną Aleksandrą z Borodzi- czow oraz syna Jana Alojzego Teofilą i corki Aliną i Bronislawę. W tymže cza- sie jego brat Adam, „kolležski registrator”, z zoną Tekią z Borodziczow i corką Teresą wladai Andruszowszczyzną. Heroldia grodzienska potwierdzite szla- checką rodowitosc tego domu w latach 1810 i 1843 (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 127; f. 391, z. 9, nr 129, s. 37).
Zarząd warszawskiego poliemajstra zawiadamial w sierpniu 1869 roku, že od 17 maja 1867 r. urodzony w powiecie lidzkim Adam Moraczewski syn Teofilą zostal wpisany do poeztu stafyeh mieszkancow Warszawy. Dopisek na do- kumencie infonnowal, že Adam Moraczewski znajdowaJ šią na lišeie szlachty powiatu lidzkiego, sporządzonej w roku 1834 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr J322).
MORAWIEC (Moravecas) herbu Ogohczyk. Znani byli zarowno w Koro- nie Polskiej, jak i Wielkim Ksiąstwie Litewskim.
MORACZEWICZ (Moračevičius) herbu Krysin. Dziedziczyli majątki na Litwie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
208
MORDAS. Polska encyklopedia szlachecka (t. VIII, s, 338) podaje, že Mordasowie pierwotnie uzywali herbu Ciotek, pózniej zas, od początku wieku XVir, niektóre galęzte zaczęly się tež pieczętowac godlem Mora, pisząc się „z Junowicz”. Zródlo ta jako pierwszą ich siedzibę wskazuje powiat swiqciañski. Dowiadujeray šią równiez, že Mordasowie to: „Jcdna z dawnych rodžiu litew- skich, [owa familia] brala przydomek Žylinski, który wieìu jej cztonków wzięlo za nazwisko”,
Obszemiejsze i bardziej dokladne dane znaležc možna w rękopišmiennym Wywodzte familii urodzonych Zylìrtskich-Motdasów z 24 kwietnia 1819 roku, sporządzonym przez dawną heroldię wi leiiską, w którym czytamy: „Ta familia jest dawna i starožytna w kraju polskim, której przodkowie od ktlku wieków do Litwy ze Szkocji pod nazwiskiem Mordasów przybywszy, za zaslugi wojenne i cywilne w tym kraju spelniane oraz przychylnoáó do tronu míala sobie nadane od monarchów panujących dobra ziemskie i znaczne urzęda posiadala, jak o tem przekonal przywilej najjaáuiejszego króla polskiego Kazimierza TV, 1463 roku dany Stanistawowi Mordasowi, s taros cié kowieñskiemu, za męžne czyny prze- ciwko najazdom Krzyzaków odbyte, na dobra Zyliny zwane, w województwie trockini ležące.
Jakowe to dobra po zejšciu jego przeszly na synów Michala i Stanislawa, którzy od nazwiska tego majątku poczęli mianowac się Žy 1 i ó ski m i-Mordas ami, a z których rozrodzone potomstwo po róznych prowincyach Xięstwa Lìtewskie- go rozsiedlilo się, a mianowicie Jerzy Michalowicz Mordas-Žylinski, wzięty od dziš wywodzących się za protoplastę, mając po anteeessorach swoich majętnošc dziedziezną Sipowiczę zwaną, w powiecie kowiehskim položoną, po zejšciu z tego áwiata Matyasa, syna swego, wnukowi Bartlomiejowi Matysowiczowi- Mordasowi Žylinskiemu tęž majętnošc Sipowìcze prawem donacyjnym (1627) zapisal (...)■
Bartlomiej zaš Mordas-Žyiinski, otrzymawszy od dztada swego Jerzego [calóse] wspomnianych dóbr Sipowicz, wyprzedaf one urodzonym Songinom (1666). Z tego Bartlomieja Mordasa-Žylinskiego urodzeni zostali dwaj synowie, Jan i Franciszek. Z tych to synów Bartlomieja Franciszek possydowal majętnošc Iszlawie i splodzil synów trzech: Antoniego, Michala i Tadeusza (...). Tenže Tadeusz Mordas-Žylinski possydowal prawem zastawnym od starošeiny min- skiej Brzostowskiej majętnošc Hracze - od roku 1794 - w powiecie oszmiañ- skim (...).
Przed ostatnini zaš rozbiorem kraju polskiego zasiadl w Komissyi Central- nej i by! razem komendantem wojska, przez co za gorlìwosc ku dobru ojezyzny lękając się przesladowania nieprzyjaciól, emigrowal i przez lat dziewięč w kró- lestwie pruskim przebywal, až póki za wstąpieniem na tron najjašniejszego cesa- rza Aleksandra 1 amnestya nie pozwoliía powrotu do kraju (...).
Drugi syn Bartlomieja, a brat Francíszka, Jan Mordas-Žylinski miai syna Krzysztofa (ur. 3 V 1706), który mając wieczystą majętnošc w okolicy Sipowi- czach, wysprzedal oną (1746) Montwilowi i zostawil po sobie dwóch synów: Bamabę, juž niežyjącego, i Teofilą (...). Z tych Barnaba Mordas miai possessyą ziemską w okolicy Nowikach, po zejšciu którego bezpotomnie brat j ego Teofil, jako prawy sukcesor, po nim odziedziczyl".
209
Na „fundamencie” licznych zložonych dokumenlövv heroldia wiletiska w 1819 roku uznala Tadeusza z synetn Aleksandrem i Teofilą, takže z synem Aleksandrem, Mordasöw za „rodowitą i starožytną szlachtę potską”, wpisując ich do pierwszej częsci ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 29-30).
MORDWIN (Mordvlnas) herbu Sulima i Suszynski. Osiedleni byli w gu- bemi witebskiej i na Žmudzi. Szlachecką rodowitoäc Mordwinow potwierdzila heroldia wilenska w roku 1835 (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MORGIEWICZ (Morgevifius) herbu Krysin. Zamieszkiwali w powiatach Hdzkim į wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MORKIEWICZ (Morkevičius) herbu Rogala. Dziedziczyli majątki na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045).
MOROZ (Morozas, Šaltenis) herbu Jelita. Naležaty do nich dobra ziemskie w wojewodztwach wilenskim i grodzienskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547).
MOROZOWICZ (Marazevičius, Šaltinėlis) herbu Prus III. Osiedleni byli na Kresach Polnocno-Wschodnich.
MORSKI (Morskas) herbu Jastrzębiec i Topor. Stanislaw z Morska Mor- ski, podczaszy sochaczewski, w 1674 roku podpisal w Warszawie akt elekcji krola Jana III Sobieskiego (VL, t. V, s. 160). Antoni Morski w latach 1765-1775 byl kasztelanem lwowskim.
MOSIEJ (Mosejus) herbu Topacz. Zamieszkiwali w powiecie rosiehskim (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 439).
MOSIEJ KO (Moseikis) herbu Topacz. Dziedziczne posiadlošci mieli w powiatach wilenskim i oszmiariskim.
MOS1EWICZ (Mosevičius) herbu Topacz. Osiedleni byli w powiatach zawilejskim, wilkomierskim, wilenskim i oszmiariskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707, 2754, 2928).
MOSKIEWICZ vel MOÄKIEWICZ (Moskevičius) herbu Moskiewicz, Dziedziczyli dobra ziemskie w powiatach oszmiariskim i wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z, 4, nr 1953; f. 708, z. 2, nr 5).
MOSTOWICZ vel MĄSTOWICZ (Mastavičius) herbu Dotęga. Ich ro- dowe posiadlošci znajdowaly się przede wszystkim w powiecie rosienskim na Žmudzi, ale mieli tež majątki w powiatach šwięciahskim i sluckim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707, 546, 611, 709).
210
MOSTOWSKI (Mastauskas) herbu Dolęga. Od XVII w. dziedziczyli Juchniszki na Žmudzi. W 1836 r. ich starožytną rodowitosc szlachecką potwier- dzila heroldia w Wilnie (CPAHL, f 391, z. 1, nr 1053, s. 101-103).
MOSTOWSKI du POINT (Mastauskas) herbu Krucyni (Krzyžak). Za- mieszkìwali w województwie witebskìm {CPAHL, f. 391, z. 6, nr 264).
MOSZCZYBROCKJ (Močiborskis) herbu Jastrzqbiec. Licznie osiedleni byli w powiecie oszrniañskim. Potwierdzenie rodowitoáci szlacheckiej uzyskalj z heroldii wileñskiej m.in. 31 maja 1835 roku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s, 80).
MOSZKIEWICZ (Moskevičius) herbu Moskowìc. Dziedziczyli dobra zíemsktena Wileñszczyznie i Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1953).
MOSZOL vėl MOŽOLL (Mašolis) herbu Rola. Miejscem ich osiedlenia byí powiat trocki (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MOŠCICKI (Mostickas) herbu Jastrzqbíec, Kosciesza, Lodzia, Ostoja, àlepowron, Ci ostatili mieszkali w Malopolsce Wschodniej, natomiast znaku Lodzia uzywali Mosciccy osiedleni na Wileñszczyznie i w powiecie telszew- skim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2571). Mosciccy z ziemi krakowskiej, przemyskiej i ze Šląska piecz^towali się godíem àlepowron.
W 1714 r., 7 Iutego, w grūdzienskich księgach grodzkich zapisano: „Ja Samuel Mošcicki - obožny starodubowski, zwažając to sobie, iž w tym doczesnym padole swìata nie masz nic gruntownieyszego y swiątobliwszego nad pomnože- níe wiary ¿wi^tey katolickiey rzymskiey w oltarzach Panskich i šwiątnicach, która od początku swiata až do koñca wieków mocna y tnvająca jest y będzie, przeto nie z žadnego przymuszenia, ale z dobrowolnego umystu mojego cerkiew wedlug uniey swiqtey rzymskiey katolickiey de nova radica w dobrach moich wieczystych, nazywającycli się Nieszkowice, w powiecie grodzieñskim będą- cycli, fundujq y mieé chcę” {AWAK, t. VII, s, 25). W dokumencie tym wspomina fimdator równiez o swych rodzicach; Teofilu Mošcickim i Teresie Jelskiej.
MOŠČ (Mostis) herbu Topacz. Ich przynaleznoáé do stami szlacheckiego wielokrotnie potwierdzala heroldia wileñska w XVUI i XIX wieku (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 12),
MOTEWIDLOW (Motevidlovas) herbu Kolumna odm. Pierwotnie za- mieszkiwali w Koronie Polskiej (Biblioteka Jagielloñska w Krakowie - Dziaí r^kopisów, 7019-III, s. 109).
MOWLEWICZ (Movlevičius) herbu Mora. Znani byli przede wszystkim na Wileñszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 861).
211
MOZERKO (Mozerkis) herbu Dąbrowa. Dawny röd w Wielkim K.sięstwie Litewskim (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dzial rąkopisow, 7014-III, s. 64).
MOŽAJSKl (Možaiskis) herbu Pogonia III. Polska rodzina szlachecka. Nazwisko wzięli od posiadlosci rodowej Možary w powiecie owruckim, stąd tež niekiedy pisali šią: Možarski i Možarycki. Chociaž nosili to šamo nazwisko, nie byli spokrewnieni z ksiąžętami Možajskimi w Rosji, potomkami Dymitra Don- skiego, ktörzy wygasli juž w XVI wieku.
S. Uruski {Rodzina..., t. XI, s. 319) podawal o nich: „Zagrodowa szlachta w powiecie owruckim. Mikoląj 1621 roku notowany w Metryce koronnej\ nie- znany, rotmistrz, w Pmsach 1629 roku”. Jak šwiadczą zachowane przekazy ar- chiwalne, Možajscy herbu Pogonia Tertia naleželi do starožytnej szlachty pol- skiej ziemi wolyhskiej.
Dziedziczyli dobra Nowy Dworeec i Možarycze w powiecie owruckim, mieszkali rowniez w Kamiencu. Ich rodowitosd szlachecką potwierdzalo Wo- lynskie Zgromadzenie Deputatow Szlacheckich 16 grudnia 1802, 14 wrzesnia 1832, 2 czerwca 1834, a Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersbur- gu - 16 stycznia 1881 roku (Panstwowe Archiwum Obwodowe w Žytomierzu, f. 146, z. 1, nr3957).
MROCZEK (Mročekas) herbu Ostoja. Znani byli zaröwno w Wielkim Ksiąstwie Litewskim, jak i w Koronie Polskiej.
MROWINSKI vel MRAWINSKI (Mravinskas) herbu Jelita i Kord. Röd ko- nonny zashižony takže w Rosji. Witebskie akta grodzkie z roku 1647 wzmiankują o Piotrze Mrowinskim, podstolim smolenskim į jego žonie Barbarze z Goszew- skich. S. Uruski {Rodzina..., t. XI, s. 329) zanotowal o starozytnym rodzie Mrowiii- skich herbu Jelita: „Piszą šią z Mrowina, w Wielkopolsce, Maciej, podstarosta 1562 r., burgrabia 1579 r. wielunski, mial syna Macieja, pisarza grodzkiego wielunskiego (...). Mikoląj z Mrowina, dziedzic Lysakowa 1630 r., z žony Krystyny z Boguszyc mial synöw Adama, Aleksandra, poborcą wotyhskiego 1659 r., podstarostę i są- dziego grodzkiego krzemienieckiego 1673 r., Mikolaja i Stanislawa, dziedzica wsi Podlisie, miecznika preemyskiego 1673 r., žonatego z Helena Polanowską”.
Niewykluczone, že Mrowinscy herbu Kord, ktörych rodowitosc szlachecką potwierdzila heroldia warszawska w 1821 r., stanowią jedno z „zagubkmych” odgalązien pierwszych, pieczątujących šią godlem Jelita. Byli tez Mrowinscy užywający herbu Nowina, znani od początku XVI stulecia na ziemi wielunskiej (por. W. Wittyg, Nie?nana szlachta polska i jej herby, M. Paszkiewicz, J. Kul- czycki, Herby rodSw polskich, s. 443).
Andreas Mrowinski, szlachcic, występuje w akcie o rozgraniczeniu dobr krölewskich Nowej Wsi od Miešciska (w Poznanski ein) z 18 wrzesnia 1508 roku {Archiwum ksiąiąt Sanguszköw, t. V, s. 42). Maciej Mrowinski byl wielun- skim pisarzem grodzkim w 1601 r. (VL, t. II, s. 411). Stanislaw Mrowinski w latach 1658-1666 pelnil urząd miecznika preemyskiego (Urzędmcy dawnej Rzeczypospolitej. Spisy, Wroclaw 1987, t. III, s. 212), Adam Mrowinski 18 lipca 1606 r. podpisal uchwalą zjazdu szlacheckiego w Poznaniu {Akta sejmikowe woj. poznahskiego i kaliskiego, cz. 1, s. 312).
212
Nie ustrzegli się rowntez Mrowiiiscy ztosliwosci ze strony rodziinych „gene- alogöw”. „Mrowinski nazwa! šią Jan, chlopski syri z Czeszowa z Wielkiej Polski, wsi pana Przyjemskiego (...)• Služyl u pana tego swego najpierw za chtopca, uciekl byl od niego i služyl w krakowskicj ziemi Za szlachcicaudawal się" - pisal Walerian Nekanda Trepka (Uber..., s. 275), aczkolwiek byli wdwczas Mro- winscy herbu Jelita, dobra szlachta, z ktörej widocznie wywodzil się i wspomniany powyzej Jan. Jednak Trepka zarzucal uparcie tej rodztnie nieszlacheckosč, koncząc swoj wywöd slowami: „I tak te Mrowki wgnzebty się byly do szlachectwa, ale prędko, jak mdly raröd, zniszczaly. Kaduk po nich istotny”,
MROZ1EWSKI (Mrozevskis) herbu Prus. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie grodzienskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
MROZOWSKI (Mrazanskas) herbu Prus, Miejscem ich osiedlenia bylo wojewodztwo trockie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MROŽEK (MrDžekas) herbu Ostoja. Znani byli przede wszystkim na Kre- sach Pöinocno-Wschodnich (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MUCHA (Mukas) herbu Drzewica. Zamieszkiwali w wojewödzlwie witen- skim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr665, 1622).
MUCHA-KONSKI (Muka-Kcmskis) herbu, jak się zdaje, Poronia. Rodowe posiadlošci mieli w powiecie nowogrodzkim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 665).
MUCHIN (Muchinas) herbu Swierczek. Ich majątki znajdowaly się w gu- berni witebskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, 667).
MUCHLINSKI (Muklinskas) herbu Kotwicz. Notowani byli w ¿rödlach
historycznych jako szlachta ziemi nowogrodzkiej i minskiej.
MUDREJKO (Mudreikis) herbu Glaubicz, W ¿rödlach archiwalnych notowani byli od XVII stulecia.
MUKIEWICZ (Mukevičius) herbu Lis i Nalęcz. Osiedleni byli w powiecie oszmianskim {CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MULINOWICZ (Mulinavičius) herbu Lodzia. Zamieszkiwali w wojewödztwie wilenskim.
MÜNCHHAUSEN (Miunchanzenas) herbu Münchhausen, W 1835 roku Münchhausenowie uzyskali potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej z heroldii witebskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, s. 146).
MURASZKA vėl MURASZKO (M u raiška) herbu Przyjaciel. Osiedleni byli w powiatach braslawskim, wilkomierskim, wilejskim, kowienskim, trockim, dzisnenskim i oszmianskim, Ich przynaležnošc do stanu szlacheckiego potwier-
213
dzala wielokrotnie heroldia wilenska (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 12, 707, 605, 1131, 1578,2779; f. 391, z. 8, nr 86,98,106,2571).
MUSTAFICZ (Muštaličius) herbu Miesiąc. Rodowitošč szlachecką Mu- Staficz6w potwierdzila heroldia wilenska 30 lipca 1835 roku. Wyznawali islarti (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s. 114).
MUSZYNSKI (Mušinskis) herbu Lodzia. Zamieszkiwali w powiatach rosien- skim i szawelskirn (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7,707; f, 708, z, 2, nr 2157,2468).
MUŠNICKI (M usnie kas) herbu Przyjacid. Pradawna rodzina iycerska, mająca ongiš liczne gniazda rodowe w powiatach wilkomierskim, szawelskim i poniewieskim (CPAHL, f. 391, z. 2, nr 1752,2488).
MYSZEJKO (Myšeikis) herbu Lubicz. Miejscem ich osiedlenia by! powiat rosienski na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2571),
MYSZKA (Mišką, Pelytis) herbu Korczak, Znani byli zardwno w Wielkim Ksiąstwie Litewskim, jak i Koronie Poiskiej.
MYSZKOWSKI (Miškauskas) herbu Jastrząbiec. Kresowi Myszkowscy dziedziczyli Soprynowicze w powiecie mscislawskim w gubemi mohylewskiej (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 129, s. 42; f. 391, z. 6, nr 7, 11). Myszkowscy pod za- borem pruskim pisali šią nieraz von Mirow albo Morow von Myszkowski. Jedna z galązi tego rodu nabrala wielkiego znaczenia w Cesarstwie Rosyjskim.
Bartosz Paprocki pisal o tym rodzie w XVI wieku: „O domu starožytnym Myszkowskich z Mirowa (...) historyje, przywileje, katalogi wspominąją (...). Piotrą z Mirowa, wojewodę lączyckiego, wspominają rožne przywileje koronne, ktory by! marszalkiem koronnym, ten zostawil synow czterech”.
O Myszkowskich herbu Jastrząbiec donosil Spis szlachty Krolestwa Pol- skiego (s. 162-163). O tych, ktorzy pieczątowa!i šią godlem Jastrzębiec i Pilawa, pisali M. Paszkiewicz i J, Kuiczycki w Herbach rodow polskich (s. 443). Bole- slaw Starzyhski stwierdzil w jedenastym tomie (s. 55) swego herbarza, že polscy Myszkowscy wygasli ostatecznie w roku 1705 (Biblioteka Jagtellohska w Krakow i e - Dzial rąkopisow, 7016-111), co jednak nie jest zgodne z prawdą.
Tomasz Šwięcki zanotowal w pierwszym tomie (s. 183-184) dzieia Histo- ryczne pamiątki zmmienitych rodzin i osob dawnej Polski: „Myszkowski Waw- rzyniec, herbu Jastrzębiec, z rodziny piszącej šią «na Mirowie i Przeciszowie», kasztelan sądecki; dziejopisowie obwiniąją go, že Jana, księcia zatorskiego, za- bil. W potrzebie pod Orszą za Zygmunta I z Borowskim, goniąc za nieprzyja- cielem, w zbroi Dniepr przeplynąl.
Piotr Myszkowski z Mirowa, do piącdziesiątego roku zywota swego pądzil žycie prywatne; za namową Przerąbskiego, podkanclerzego, przyjąl urząd se- kretarza, a potem podkanclerzego koronnego, wprzod plockim, a potem krakow- skim biskupem mianowany. Mitošnik nauk, uczonych dom jego byl przybyt- kiem (...). Dziejopisowie obwiniają go o chciwosc i przywodzą, že od obwinio- nego plebana tukowskiego przyjąl konew srebmą, napelnioną talarami.
214
Zygmunt, marszalek wielki koronny, brat Piotrą biskupa, w obcych krąjach doskonalil šią, piąč razy ježdzit do Wtoch i wloskie ulubil ubyczajc (-..)• Po- wszechnie byl nienawidzony od szlachty. Zenowicza, przybližająccgo šią bez U$zanowania do tranu, laską odepchnąl i uwięzil, i tylko na wstawienie šią senatu mvolnit od šmierci. Od Klemensą VIII, papieža, dostojnošč margrabiego otrzymal 1596 r., a od ksiącia Mantui do herbu Gonzaga przypuszczony (...). Nie miai przyjaciol w kraju, ani znaczenia w rycerstwie; nazwano go Wlochem (...)■ WIadysiaw byl wojewodąkrakowskim (...). W bezpotomnošci ich ordyna- cya przeszla w dom Wielopolskich”.
Piotr Myszkowski, podkanclerzy Korony Polskiej, i Krzysztof Myszkowski z Mirowa, kasztelan ošwiącimski, w 1564 r. podpisali przywilej krola Zygmunta Augusta O Xięstwie Osvetęcimskim y Zatorskim (VL, t. II, s. 36). Piotr Myszkow- ski, biskup plocki, w 1572 r. vvielokrotnie wspominany jest w dziele S. Orzel- skiego Bezkrolewia ksiąg ošmioro. Jan na Mirowie Myszkowski, podkomorzy betski, w 1669 r. byl sygnatariuszem uchwal warszawskiego sejinu walnego {VL, t. V, s. 20).
Romuald Wemik w ksiąžce Tajkury, wioska, ktora byla miastem (Londyn 1997, s. 46) zanotowai o nich: „Myszkowscy byli starą rodziną, siągającą korze- niami XIV wieku. Wywodzili šią z Krakowskiego i tytul margrabiowski dostali od papieža Klemensą VIII. Od nich zapewne dostawat on piwo z Warki, ktore bardzo lubit, bo legenda mowi, že ziožony chorobą, ciągle wzdychat: pivo, piva. Klączący wokol niego kardyna!owie, myšląc, že papiež wzywa imienia jakiegoš švviętego, dodali do litanii nowe wezwanie: Santa Piva, orą pro eo,
MYŠKO (Miskas) herbu Korczak. Dziedziczyli majątki ziemskie we
Wschodniej Malopotsce.
MYTKO (Mitkus) herbu Leliwa II. T. Gaji (Polskie rody szlacheckie i ich herby, Bialystok 1999, s. 139) stwierdzil, že rodzina ta pieczętowala šią godtem Lis. Jak wynika z zachowanych przekazow, byl to pradawny rod w Wielkim Ksiąstwie Litewskim (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dzial rąkopis6w, 7014-III, s. 61).
215
PETRA2YCCY.
lieku 177.j, insto Diwiìbm 20 linia J. ?. Kiuiiuierž z cisternų synaitii: 1»,
Jauern, Jaknbroi į SynnHerb PELES/,
Ïðèìѣ÷àí³å- Ui àêýñÿí³*, ³è îë³ñàÿ³à ãåðáà ÂÚ opnrn* ia.it íѣòú; åñòü îäèíú èøü ðàñóàî³ú. Òàéàíöè ti aiodpaat' aient ðîäîèîâþÅ òàáëèöû ufi ôÿíè³í òàêæå íѣòú.
Ø.
Dawodzili szlubcclHH swe^o:
1592, âåñà Maja 30 d nia. Do nodem Julromissyi J vinoni Danidowiczoiri Petra* tytkianu â²àÖååó.
1599. Listein otworíyetytu y dekntont zienukim Orszadskun, w którjin diugi Imn Dtwidowie^ Petrazycki- wjraia elf.
1617, Oktobru 20 dnia. Dekretam «miríetjrm trybuuaiii glownego W. X. Litio w ÿ privi* Pania Janowkza Petraiyekieg* z J. W. JasiKukUn ustlym.
1660, Oktobr* 2 dnia 1667 Julij 19 dnia. Knitami laphconych podatków Ja* noni Pefražyekienm dawanymi.
167?, Oktobra 7 dnia. Kniteiu od poboredn za poglonne—Aiuudroni Petrą* ajikųmu y dalszym J. P P. Petraijikim danjm.
Wywód szlachecki panów Pelraiyckich wg Herbaria orszañskiego

OBAKIEW1CZ (Abakevičius) herbu Ostoja i Topor. Pisali si e „z Swir- kontow”. Dziedziczyli majątki na Wilenszczyznie i Žmudzi, w powiecie wilko mierskitn (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2574; f. 708, z. 2, nr 4, 200, 404, 649, 723, 928; f. 391, z. 1, nr 1046, s. 3).
OBARZANKOWSKT (Abažankauskas) herbu Radwan. Od wiek<5w za- mieszkiwali na Wilenszczyznie.
OBIECANOWSKI herbu Bartlihski. Miejscem ich osiedtenia by! powiat kowienski.
OBLACZYNSKI (Oblačinskas) herbu Suchekomnaty, Posiadali dzie- dziczne dobra ziemskie w wojewddztwie wilehskim.
OBOLEWICZ (Oboievičius) herbu Nalęcz. Znani byli przede wszystkina na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2574, 842). Z dawna zamieszkiwali m.m. w zašcianku Kaszegiszki w powiecie šwięcianskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 842, s. 67). Osiedleni byli tež w powiatach sąsiednich (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2574).
OBOLONSKI (Obolouskis) herbu Obotohski. W žrodlach archiwalnych notowani byli od początku XVIII wieku.
OBRAZCOW (Obrazcovas). „Dworzanin hospodarski" pan Lew Obraz- cow z powiatu pihskiego figuruje w przekazach archiwalnych z 1566 r.(Arche- ograficzeskij sbomik dokumentow, 1.1, s. 72).
OBRĄPALSKI (Obrompalskis) herbu Lubicz. Ich rodowitosc sztachecką potwierdzila heroldia wilenska w 1835 r.
OBRĘBSKI vėl OBREMBSKI (Obrembskis) herbu Cholewa, Ostoja i Odrowąž. H. Stupnicki w drugim tomie swego Herbaria podawal; „Obrębski herbu Cholewa w ziemi przemyskiej. Zygmunt przy szturmowaniu Pleszkowa odznaczyl się z odwagi”. Jozef Obrębski byl starostę lidzkim w 1587 r. Adam i dwaj Jakubowie Obrębscy w 1648 r. podpisali elekcję krola Jana Kazimierza w imieniu wojewodztwa iuowroclawskiego (VLt t. IV, s. 105).
W 1841 roku heroldia wilenska zatwierdzila genealogię Obrębskich z powiatu wilenskiego: Antoniego, Konstantego, Kazimierza i Gaspra (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 2078).
OBRČCK1 (Obruckis) herbu Rudnica. Zamieszkiwali w powiecie wilko- mierskim (CPAHL, t 708, z. 2, nr 4,404,557,649,723,928).
2 5 3
OBRZYCKI (Obžkkis) herbu Prus I, K. Niesiecki podawat o nich, že po- chodzili z Mazowsza, a pdžniej osiedli tež na Podolu,
OBUCHOWICZ (ObuchoviČiu s) herbu Prawdzic i Obuchowicz (Jasien- czyk odm.). „Filip Kazimierz, najprzbd wojski mozyrski, rotmistrz krdlewski, na elekcji Jana Kazimierza marszalkowal z wielką pochwalą w izbie poselskiej. Będąc pisarzem litcwskim, odbyl poselstwo do Moskwy; wojewodą zaš Smolensk i m, dia niezgody swoich į nieotizymanych positkow poddat Smolensk pod uczciwymi warunkami roku 1654, z czego na sejmie zostal oczyszczony, Michal Lew, syn poprzedniego, putkownikując w wojnie z Rosją r. ] 660, w bitwie pod Brudnem dostal się do niewoli, z ktorej wyszedfszy, w nagrodę (...) wziąl straž- nictwo litewskie. Teodor, podkomorzy nowogrodzki, walczyl w pamiętnej bitwie pod Chocimiem roku 1673. Teodor Michal, podkomorzy mozyrski, wstawil się z czynow wojennych” (H. Stupnicki).
Obuchowiczowie znani i wplywowi byli w powiatach wilensktm (dobra Ðîãó), wifebskim, nowogrodzkim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443, 2541). Filip Kazimierz Obuchowicz, wspomniany wyzej wojski mozyrski, w 1646 roku by! czlonkiem poselskiej tzw. Komisji Szwedzkiej, powalanej do rozmow z tym krajem (VL, t. IV, s. 46). Michal Lew oraz Filip Kazimierz Obuchowiczowie w 1648 r. podptsali elekcję kr61 a Jana Kazimierza (ibidem, s. 107).
Obuchowiczowie, licznie osiedleni wpowiecie polockim, spokrewnieni byli z Piotrowskimi, Rzepnickimi, Siwoszami, Danilowiczami, Samuszami, Žabic- kimi, Rusieckimi, Kowalewskimi, Hryniewiczami (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 265, s. 184). W innych powiatach polączyli się węzlami rodzinnymi ze znanymi fa- miliami szlacheckimi Jeleriskich, Rzewuskich, Wolodkowiczow, Pawlikowskich (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 4, s. 182).
OCHOC1NSKI (Ochocinskis) herbu Waga. Dobra rodowe Ochocinskich polo zone byiy w powiatach dzisnenskim i wilenskim (CPAHL, f. 391, z, 6, nr 7, 605).
OCHOCKI (Ochockas) herbu Ostoja i Nowina. Pradawny r6d, pochodzący z Ochow w wojewddztwie krakowskim. Na Kresach zamieszkiwali w powiatach wilejskim E rosienskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 709). Dominik i Paszko Ochoccy herbu Nowina wzmiankowani są we wpisie do chęcinskich ksiąg ziem- skich z 7 kwietnia 1443 r (W. Semkowicz, Wywody szlachectwa, nr 115).
OCHRYMOWICZ (Ochrimovicius) herbu Obuchowicz. Ich posiadlosci znajdowaly się w powiatach wolkowyskim i oszmianskim,
ODOJEWSKI (Odojevskis) herbu Odojewski. W žrodlach archiwalnych notowani byli od XV stulecia.
ODYNIEC (Odincas) herbu Odyniec. Î pochodzeniu tego nazwiska i godla K. Niesiecki w siddmym tomie Herbaria polskiego pisal: „Ten herb od ksiąžąt pruskich nadany jednemu męžnemu zolnierzowi, ktory nie tyiko z ludžmi silnemi,
254
ale tež i z samemi passowal šią odyncami, z hikiem i szablą wychodząc. Sam jeden wojska nieprzyjacidskie na pojedynek wyzywal, i stąd go Odyncem nazwatio, že mu rownego w šile nie bylo, mąžnošci, šmiafošci i chybkošci”. Gdyncowie za- mieszkiwali w wojew6dztwach orszanskim, minskim, podolskim i wilenskim.
Hrabia Stefan von Szydlow-Szydlowski i Nicolaus R. von Pastinszky w ksiąžce Der polnische und litauische Hochadel (s, 66) napisali: „Odyncewicz lub Odyniec. Od 1400 w Nowogrodku. Ruski rod ksiąžęcy w Litwie, pochodzą- cy od wielkiego kniazia Ruryka z linii ksiąžąt Druckich. Częšč rodziny wyemi- growata do Moskwy, druga cząšč, ktora pozostala w Litwie, zaprzestala uzywa- nia godnosci ksiąžęcej”.
Polska, encyclopedia szlachecka okrešla Odyiicow jako „rodzinę ksiąžęcą szczepu Ruryka”. Wydaje się jednak, že nazwiska tego uzywat caly szereg rodžiu szlacheckich osiedlonych na obszarze pomiądzy Wilnem, Minskiem, Brze- šciem i Grodnem, bynajmmej nie ksiąžącego pochodzenia.
Jan Odyniec, zbiedzialy bojar spod Wilna, wspominany jest w Metryce U- tewskiej w roku 1529 (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1830).,»Žiemiam n hospodarski” z powiatu slonimskiego pan Iwan Odyniec byl w 1578 roku wlaicicielem trzecli zasciankow: Mielkany, Szulaki, Bowdyno nad rzeczką Kostieniewką w wojewodztwie brzesko-litewskim (AWAK, t. XIV, s, 193). Dy- mitr Odyniec, mieszczanin mohylewski, i jego zona Helena flgurują w ksiągach magistratu tegož tniasta z lat 1578-1580 (AWAK, t. XXXIX, s. 532, 540, 545). Jarosz Odyniec, wozny powiatu slonimskiego, zapisany zostal w ksiągach grodzkich tego mi as t a w roku 1603 {AWAK, t. XVII, s. 193).
16 marca 1629 roku Jan Žardecki, ziemianin, zaskaržyl w magistracie brze- skim Pawla Odynca o to, „iž pati Odyniec, nie oglądając nic na winy, w prawie opisane, zniewaiając pokdy prawa pospolitego, w roku teražnieyszym 1629, miesiąca marca trzeciego dnia, przejąwszy poddanych moich na drodze dobro- wolney, jadących do chrustow ich wlasnych na blotach, tamže bez dania od nich onemu žadney przyczyny niewinnie pobil, posiekl, szkodliwie poranil, že jeden poddany moy Olexiey Siemienowicz szkodliwie rany od samego pana Odynca pociskiem jego siekierą w krzyž, žebra dwie przecięte, odniosl y nie wiem, jesli žyw będzie”. Wozny sądu brzeskiego Hrehory Laskowski i dwaj miejscowi szlachcice Jan Ancuta i Jan Sawicki, pawoiani na swiadkow, potwierdzili to okrutne zachowanie šią Pawla Odynca, ktoremu šią wydawalo, že chtopi owi szli rąbač jego las (AWAK, t. VI, s. 133-134).
W 1654 roku pod Smolenskiem trafili do niewoli moskiewskiej Aleksander Skinder, Jan Ostrowski, Samuel Wieliczko, Benedykt Odyniec, Krzysztof Jago- dynski (AWAK, t. XXXIV, s. 246-247). Ojciec i syn, Benedykt i Aleksander Odyncowie, szlachcice spod Kobrynia, odnotowani zostali w ksiągach brzeskiego sądu grodzkiego w roku 1661 (AWAK, t. XVII, s. 412).
W sierpniu 1671 roku przybyio do Moskwy liezne poselstwo polskie na ežele z Janem Gninskim, w ktorego sklad wchodzili jako „stugi poselskie”, czyli specjalni urzędnicy - wedlug rejestru moskiewskiego - Stocki, Cielecki, Rožyc- ki, Wilkowski, Molski, Malewicz, Odyniec, Giedroje, Kowalewski, Ješman, Cbojnacki i in. (Archiw Jugo-Zapadnoj Rusi, t. IX, s. 498). Naleželi oni do drobnej szlachty polskiej, osiadlej na terenie Wielkiego Ksiąstwa Litewskiego,
2 5 5
Wielmozny pan Wawrzyniec Odyniec by! s?dzią Gtownego Trybunafu Li- tewskiego w 1784 roku {AWAK, t. XXXI, s. 537, 545). Spis szlachty powiatu dzisnenskiego z 1796 roku wymieoiat nazwisko Wincentego Odynca, rotmistrza tego powiam (Archiwum 'Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 5, s. 72). Tadeusz i Franciszek Odyncowie figumją na lišcie szlachty powiatu oszmianskiego z 1809 roku, Antoni Odyniec w 1812 roku by! komisarzem Lo- hojska pod Minskiem, urzędnikiem ustanowionej przez Napoleona administracji polskiej.
Przynaležnosč rodu Odyncow do stanu szlacheckiego wielokrotnie potwier- dzana byla przez heraldic Grodna, Minską i Wilna. Jednytn z gniazd tego rodu by! majątek Giejstuny w powiecie oszrnianskira; do nich rowniez naležat zašcia- nek Pojakunie (Jachimowszczyzna) w parafii trabskiej, Istnialy tež odgal?zicnia tego rodu w powiatach wilenskim i trockini (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 2086).
Drzewo genealogiczne „starožytney familii Odyncow”, sporządzone w Wilnie w 1828 roku, jako protoplast? wskazywalo Macieja Odynca, ktory splodzil synow Mikolaja, Kaspra, Wojciecha i Bazylego. Z kolei nastąpili wnukowie: Tomasz, Antoni, Jozef, Jan, Marcin, Konstanty, Stanislaw, a po nich jeszcze bardziej liczni prawnukowie: Jan, Stanislaw, Benedykt, Franciszek, Maciej, Piotr, Ksawery, Jan, Adam, Antoni, Tadeusz (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1775a, s. 93).
Pisarz borysowskiego sądu powiatowego, sekretarz gubemialny Odyniec, na wniosek gubematora mihskiego w lutym 1863 roku zwolniony zostai z pracy jako „nieprawomyslny pod względem politycznym”. Jak donosit dokument policyjny, „utrzymuje w arendzie folwark Uciecha w powiecie borysowskim i pracuje na gospodarstwie” (CPAHL, f. 378, o. 1866, nr 181, s. 59). Sztabskapitan Jozef Benedykt Odyniec, syn Benedykta, na rozkaz witebskiego generala-gubematora znajdowal si? w latach 1863-1868 pod tajnym nadzorem policji rosyjskiej „po politiczeskoj niebiagonadiožnosti” (CPAHL, f. 378, z. 6, nr 64, s. 14),
OFFAN (Ofanas) herbu Abdank, Dziedziczyli dobra ziemskie na Wiletisz- czyžnie i Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. I, nr 153).
OGINSKI (Oginskas) herbu Oginiec, Brama i wlasnego. Wielki, potąžny i zashižony rod, od 1514 roku osiadly w Wielkim Ksi?stwie Litewskim, a przy- byly z Kozielska na Smolenszczyžnie. Kasper Ntesiecki [Herbarz polski, t. VII, s. 48-56) pisai: „Jerzy albo Jurja Fiedorowicz, kniaž na Kozielsku, syn Teodora, wnuk w dziewiątym stopniu Wiodzimierza, monarchy, za Zygmunta I w roku 1514 po odebraniu Smolenską od Moskwy z dwoma synami swojemi w Ksi?- stwie Litewskim osiadl Ten Jerzy Fiedorowicz splodzil dwoch synow, z tych jeden Wladyslaw dla malej i otylej statury od ojca nazwany Puzyr, a po- tem z lekka Puzyha, od ktorego dom Puzynow poszed), dmgi Grzegorz, dla go- rącej i ognistej komplexyi Ohon z ruskiego zawolany, od ktorego Oginskich familia rozpleniona, ten albowiem Grzegorz mial dwoch synow: jednego Dymt- tra, stolnika litewskiego, dmgiego Macieja, lowczego litewskiego, ciwuna wiled ski ego”.
Wydaje się, že dopiero te dwa ostatnie fakty są bezspome i to, ze ci synowie Grzegorza Oginskiego dali początek ogromnemu rodowi, zashižonemu dla Rze-
2 5 6
czypospolitej. Jak wynika z przekazow historycznych, Ogiriscy brali w XVI- XVII wieku žony z takich rodzin, jak: Bystrzyccy, Jakuszewscy, Rudominowie, Chrapowiccy, Korsakowie, Wotlowiczowie, Pieniąžkowie, Polubinscy, Wyhow- scy, Brzostowscy. Mieli liczne posiadtošci w podwilenskim powiecie oszmian- skim (CPAHL, f. 391, z, 1, nr 570; f. 391, z. 4, nr 2090). Dali Rzeczypospolitej lic2nych wybitnych ludzi. Min. Marcin Oginski, kasztelan witebski, byl mar- szalkiem Trybunatu Glöwnego Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego w 1640 roku.
OGONOWSKI (Oganauskas) herbu Ogonczyk i Pomian. Na Kresach za- mieszkiwali w powiatach kobrynskim, nowogrödzkim, wilehskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr IS, 665, 718). Benedykt Ogonowski w 1794 roku pehiil fiinkcję pelnomocnika Deputacji Komisyjnej Ziemi Liwskiej {Akty powstania Košciusz- ki,t II, cz. 2, s. 161, K. 1918).
OHRYZKO (Ogrizka) herbu Ogonczyk. Chwedor Ohryzko, wozny sądo- wy, figūroje w grodzienskich księgach grodzkich z roku 1539 {AWAK, t. XVII, s. 54). Gdy 29 marca 1661 roku wojska moskiewskie usiiowaly wziąč szturmem twierdzą z zalogą polską w Dzisnie, szczegölnym m^stwem wyröznilo się kilku- dziesiqciu rycerzy, wsrod ktorych akta archiwalne wymieniają Jozefą Niewiaro- wicza, Jana Labędzkiego, Michala Kirkorą, Jerzego Loweyki, Dawida i Samuela Jakowickich, Jana Ohryzki {AWAK, t. XXXIV, s. 224-225).
W testamencie Michala z Lubna Hercyka, spisanyra w 1759 roku, wspomniana jest „jeymošč pani z Pylihskich bywsza Koszkowa, a potem Ohryzkowa”, ktörcj pozostawial umierąjący talaröw 50 {Istoriko-juriciiczieskije matieriafy izwlieczion- nyje iz aklowych knig witebskoj t mogilewskoj gubemii, t. XXVII, s. 361).
Drzewo genealogiczne rodu Ohryzköw, opracowane w Wilnie na polecenie marszalka szlachty Feliksą Ciechanowicza w roku 1826, informuje, že czlonkowie tej rodziny uzywali herbu Ogonczyk. Jako protoplast^ wskazano wöwczas Szymona Ohryzkę, ktöry mial syna Hrehorego i wnuka tegož imienia. Ten z kolei byl ojcem czterech synow: Krzysztofa, Stefana, Romana i Jozefą. Sposröd nich Roman spto- dzil potomkow Eliasza i Wladyslawa, a ten ostatni Jakuba i Jana. Jakub mial czterech synow: Jana, Piotrą, Ignacego i Aleksandra oraz ošmiu wnuköw: Franciszka, Piotrą, Michala, Kaztmierza, Jozefą, drugiego Michala, Marcelego i Adama. Z kolei Jan ma trzecb synow: Kazimierza, Stanislawa i Antoniego, po nich zaš (wg danych z roku 1826) wnuköw: Jana, Adama i Piotrą (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1775a, s. 17). Przynaležnošč tej rodziny do stanu szlacheckiego potwierdzona zostala takže przez heroldu witebskąw roku 1837 (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, s, 270). W XIX wieku Ohryzkowie posiadali na Minszczyžnie dobra Kosowszczyzna, Widok, Kašnotucz- ka {Spis ziemian minskiej gubemi, s. 147).
OKltfCZYC vėl AK1NCZYC (Okinčicas) herbu Aksak. Pochodzili z Miiisz- czyzny, Pawel i Stefan Akinczycowie, „popowiczowie duchowienstwa grecko- rosyjskiego”, odnotowani zostali w wilenskich księgach ziemskich z roku 1750. Czlonkowie rodu zamieszkiwali pierwotnie w powiecie sluckim, požniej tež w šwięcianskim i trockim- Ich rodowitosc szlachccka zostala dwukrotnie potwierdzo- na przez herofdię wilenską w XIX wieku (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 546,611, 707).
257
OKMIAÑSK1 (Akmeniškis) herbu Radwan. Dziedziczne dobra tego rodu potožone byly w powiatach wilkomterskitn, kowtenskitn i rosieñskim.
OKOLOW (Okolovas) herbu Topór. Zamieszkiwali w powiatach lidzkim, nowogródzkim, witebskim, oszmiañskhn i shjckim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 11, s. 75).
OKOLOW-KULAK (Okolovas-Kulakas) herbu Topór odm. W 1835 roku ich rodowitosc szlachecką potwierdzila heroldia witebska (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, s. 261).
OKOLOWICZ (Okolovičius) herbu Ostoja. Miejscem ich osiedlenia byl powiat orszanski. Uzywali przydomku Krzywiec. Dali początek kilku wielkim rodom w Rosji,
OKULICZ (Okuličius) herbu Oksza i Rudnica odm. Ich rodowitosc szlachecką potwierdzila heroldia witebska w roku 1835. W 1820 roku Okuliczowie zamieszkali w folwarku Rodziewicze w gubemi wileñskiej zostali wpisani na listą szlachty tejže gubemi. Ich imiona umieszczono w częšci pierwszej (CPAHL, f. 391, z. 9, ur 76). Okuliczowie zamieszkiwali tež w powiatach upic- kim i poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 4,403,928, 1192).
OKUÑ (Ešerys) herbu Belina. Pochodzili z Mazowsza. Znani byli tež na Bialej Rusi.
OKUNIEWICZ (Okunevičius, Ešeraitis). Uzywali herbu OkuA. Mieszkali początkowo w Okuniewie w powiecie stonimskim, Potem osiedlili się takže w powiecie wilcóskim, Spokrewnieni byli m.in. z Przeclawskimi.
OKUSZKO (Okuška) herbu Leliwa i Radwan. Dziedziczyli dobra Cimo- chy, Lewski Bród i Loszany w powiecie oszmianskim.
OLECHNOWICZ (Olcchnovičius) herbu Abdank, Dębno, Leliwa, Sas. Ród swój wiedli — wedtug legendy - od Montwida, syna Gedyminowego. W zródlach notowani byli zawsze jako rodzina siowiañska, mająca dobra na Woiyniu.
Piotr Olechnowicz, marszaíek starostwa hjckiego, wzmiankowany jest w zapi- sie archiwalnym z 1488 roku (Archiwum Sanguszków, 1.1, s. 242). Inny „pan Piotr Olechnowicz, kuchmistrz hospodara korola Jego Milosti, namiestnik oíidskij i nie- monojtskij”, figuruje jako áwiadek w testamencie pañi Hanny Kosciewiczowej z 20 lipca 1503 r (Russhaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 607). W 1507 roku byl on namiestnikiem skierstomoAskim {Lietuvos metrika, t. XXV, s. 220)
Jan, Bartosz ¡ Stanisíaw Olechnowiczowie zpowiatu wilkomierskiego, a Jur Olechnowicz z Upity w 1528 roku stawali w Wilnie do pospolitego ruszenia {AWAK, t. XXIV, s. 4376). W 1654 roku Samuel Olechnowicz utracíl caly swój dobytek na skutek najazdu moskiewskiego {Istoriko-jwidziczieskije matieríaly izwíeczionnyje iz aktowych knig gitbernii witebskoj i mogilewskoj, t. XXV, s. 489). W 1664 roku zródta archiwalne wspominają o Jędrzeju Olechnowiczu,
258
szlachcicu z powiatu pinskiego. Okolo 1790 roku Andrzej 01echnowicz byl trockini regentėm grodzkim.
01echnowiczowie mieszkali przewažnie w powiatach zawilejskim, oszmian- skim (zascianki Prackowszczyzna, Chočkupy, parafia michaliska i slobodzka), wilenskim (zašcianek Podubinki, naležący do majątku Omiany panow Kostro- wickich), trockini, w Wilnie (m.in. mieli wtasne domy na Pohulance, Lukisz- kach). OIechnowiczowie posiadali takže Pulpiany w powiecie wilenskim (zapis z 1667 r.)» Lomiany (Jassudy) w powiecie vvilkomierskim oraz Uroczyszcze Hermatowskie i Zelmatowskie w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 534-535). Galąž rosienska tego rodu powstala nieco požniej. Olechno- wiczowie spokrewnieni byli z Daszkiewiczami, Holowniami, Bitowtami, Cie- chanowiczami (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 2100).
Wyw6dfamilii urodzonych Otecimowicz6w herbu Leliwa z 1805 roku po- dawal, že „starožytna familia Olechnowicz6w byla od najdawniejszych czasow zaszczyconą prerogatywami stanu szlacheckiego”. Drzewo genealogiczne rodu Olechnowiczpw herbu Leliwa, zatwierdzone w Minsku w 1826 roku podawalo opis czterech pokolen rodu - 14 osob (Arcbiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 126, s. 8).
Szlachcice z powiatu rosienskiego Zenon i Kazimierz Olechnowiczowie zostali oddani ze względčw politycznych pod tajny nadzor policji latem 1864 roku (CPAHL, f. 378, op. 1868, nr 228, s. 181). Konstanty i Karai 01echnowiczowie, ivlašciciele majątku Wendziagola w powiecie kowienskim, od 4 maja 1864 roku znajdowali się takže pod nadzorem policji (CPAHL, f. 378, op. 1868, nr 228, s, 151).
OLECHOVVICKI (Olechovickas) herbu Lubicz. Posiadlošci rodowe mieli w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
OLECHOWlECKI (Oleehoveckas) herbu Ancuta. Miejscem ich osiedle- aia byt powiat rosienski na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 11).
OLECHNOVVSKI (Olechnauskas) herbu Ratuld. Zamieszkiwali na Wi- lenszczyžnie.
OLEKSIJEWICZ vėl AL£KSIJEWICZ vėl OLEKSIEWICZ (Oleksij- evičius) Hipolit Stupnicki (Herbarz polski i imionospis w Polsce zasluionych ludzi, t. II, s. 200) podawai zwięžle: „Olexiewicz, na Žmudzi”. Przedstawiciele tego rodu zamieszkiwa!i tež w powiecie sluckim (CPAHL, f, 391, z. 6, nr 546). W XVIII wieku Oleksijewiczowie znani byli rowniež we Lwowie (Poczet szlachty galicyjskiej i bukowin$kiej, s. 181).
OLEKSINSKI (Oleksinskis) herbu Radvvan. Dziedziczne dobra ziemskie mieli w powiecie kobrynskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 12, 18).
OLELKOWICZ (Olelkovifius) herbu Pogon Litewska. Dawny, dziš wy- gasly rod szlachecki, znany \v Wielkim Księstwie Litewskim.
259
OLENDZKI (Olenckis) herbu Rawicz. Ich majątki položone byly przede wszystkim w gubemi witebskiej. Zamieszkiwali tež w powiatach wilenskim, brzesko-litewskim t grodzienskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 265, 546,609,938).
OLESZA (Oleša) herbu Brochwicz II. W XVI wieku posiadali dobra ziemskie w Rzeczycy oraz w powiatach mscistawskim i pihskim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 383). Nazwisko wzięli prawdopodobme od wsi szlacheckiej Olesze, juž w XIV wieku znanej na ziemi halickiej. Slomiik geograßczny Krdlestwa Polskiego Bronislawa Chlebowskiego i Wladyslawa Walewskiego (t. VII, s. 475) podaje wia- domošci o dwöch miejscowosciach o nazwie Olesza, w powiecie przemyskim i buczackim. Procz znajdują się w nim informacje o 32 innych miejscowosciach roz- sianych po calej Polsce, mających w rdzeniu to staroslowianskie imię.
Reprezentanci rodu Oieszöw od bardzo dawna wzmiankowani byli w zapri sach archiwalnych. Ziemianie Teodor i Jan Oleszowie odnotowani zostali w pinskich księgach grodzkich w zapisie z 5 pazdziemika 1563 roku (AWAK, L XXVIII, s. 19). EJrodzony Iwan Olesza w 1581 r. rntanowany zostal przez kröla Stefana Batorego poborcą podatköw na powiat mscislawski (VL, t. II, s. 218). Petr Olesza, podsędek i deputat mozyrski, 6 XI 1595 roku podpisal w Minsku jedno z orzeczeii Sądu Gtownego Trybunalskiego (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, s. 111). Florian Oleszko w 1622 roku byl wojskim wlodzimier- skim. W księdze akt wojewodztwa witebskiego z roku 1630 figuruje nun. imię Kaspra Oleszy, deputatą powiatu mozyrskiego.
W jednym z dokumentöw z poiowy XVII stulecia czytamy: „Zalowali y opowiadali ziemianie Jego Krölewskiey Mošci wojewodztwa mscisiawskiego pan Lukasz Olesza i malžonka jego pani Teodora Woroncöwna takowem sposo- bem, iž co nieprzyjaciel Moskal w roku przeszlym 1654, miesiąca Juli 22 dnia, szturmem przez ogieri dobywszy zamek y parkan mscislawski, ogniem spalili, takož szlachtę wojewodztwa mscisiawskiego i z inszych fortec od tego Moskala zbiegtych w obronę do Mscislawia, jako tež mieszczan y pospölstwa dobiwszy, mieczem wyscinali.
I w tym oblęženiu zalobliwa pani Oleszyna byla z malžonkiem swym pierw- szym, panem Danieletn Skorupą, ktörego natenczas w szturmie zabito, a sprawy wszystkie, ktöre do zamku mscisiawskiego przed obląženiem sprowadzone byly, tak sprawy wieczyste panu Skorupie, malzonkowi pierwszemu stužące i domo- stwu jego, jako tež y sprawy moje Oleszynoje, to jest sprawy przyznane mi pra- wem zastawnym od malžonka mėgo nieboszczyka pana Daniela Skorupy (...), majętnošc Kostrowicze y wlokę ziemi w siole Odgonowie, na ktorey siedzial poddany nasz Hryszko Dudka, ležących w w-wie mscistawskim; do tego obligi, listy, zapisy (...) malžonka mėgo, jako y moje wiasne ogniem pūgorzaty y sama ja Oleszyna w plon na Moskwę do więzienia wzięta bylam, lecz za wyzwole- niem Božym z rąk nicprzyjacielskich przez przemysl swöy z stolicy z więzienia uszlam w kraj swöj, wojewodztwo mscislawskie.
I natenczas, skoro wröciwszy się z wiqzienia, tę protestacyę na pismie do xiąg grodzkich mscislawskich dla przyjęcia procesow y rewelacyj w dolegliwo- šciach szlacheckich przy fortecy kryczcwskiey znaydujących y zaczętych pod- czas spustoszenia zamku Jego Krölewskiey Mošci y miasta mscisiawskiego od
260
Moskwy prosząc, aby bylo do xiąg zapisane. Roku 1663, cn-ca juli 11 dnia, na urządzie opowiadano" (4 WAK, t. XXIV, s, 283-284).
Samuel i Mikolaj Oleszowie walczyli jako oficemwie pospolitego ruszenia przeciw Moskwie w latacb 1654-1667, co potwierdza w liscie sam krol Jan Ka- zimierz, jak tež „kwit popisowy od Stanislawa Ciechanowicza, woyskiego i clio- rąžego pitiskiego, zašwiadczający, že Samuel i Mikolaj Oleszowie z urzędnika- mi swoimi z majętnosci dziedziczney Berežnego ze wszystkiem porządktem do boju naležącym koni trzy stawili i pospolite ruszenie pod chorągwią powiatu pinskiego pod Wlodawq odprawili” W owym czasie walczyli Oleszowie iakze ze Szwedami.
W jesieni 1665 roku chorągiew tatarska pod dowodztwcm panow Zabtoc- kiego i Bazarewskiego najechala ma wieš Bereznę w powiecie pinskim, wta- snošč ziemian Oleszow. Žolnierze - jak donosi zapis w pinskich ksiągach sądo- wycli: „swawolnie przypadlszy, mocno gwaltein wdariszy šią do dworu, bydlo, owce zaymowac poczęli y do gospod swoich zapądzili. Swinie, gąsi, kury brač y niezwyczayne czyniąc exactie. Gdy jegomošč pan Jan Olesza, wypadtszy na ulicę, począi ich slowy upomiuač, aby takowych excesow nie pelnili y wiącey zbytkow we dworzc Szlacheckim nie robili, tedy oni nie dawszy šią w zlych swoich pohamowac zamyslach, dobywszy szabel, jedni na zalobliwego pana Janą Oleszą siec poczęli, a drudzy ploty lamając y kolow dobywając, niezwy- czaynego na szlachcica dobrze iirodzonego zazywszy oręža, gromadno, więcej niž do trzydziestu czlowieka (...), plazami, kolbami, y žerdziami z plotu na tym- že miejscu oblozywszy, bili y na šmierč mato nie zabili,
Jeymošė pani matžonkę zalobliwego pana Jana Oleszy, ktora brzemienna bą- dąc, natenczas wypadla, ratując malžonka swego y prosząc, aby go na šmierč nie zabijali, zapamiątalemi będąc w zamyslach swoich, nie pamiątąjąc na srogošč pra- wa pospolitego, tudziež y woyskowego, bialoglowąjuž na czasach bądącą potrącili, že až na tymže miejscu omdlala, z ktorego potrącenia nie wiadomo, ješli czy žywa bądzie. A gdy zalobliwy jegomošč pan Jan Olesza, juž zbity będąc, kazal šią pro- wadzic do porucznika, opowiadając takowy žal y obelgę nieznošną, tedy imč pan porucznik w te slowa rzekl; Žal się Bože, že cią na šmierč nie zabili.
O co wszystko, tak o najazd y o gwaltowne weyscie na dowod, o zbicie sa- mego, o potrącenie maižonki swoyey, jako tež o wielką oppresją y zniewagę stanu szlacheckiego, tudziež o szkody poczynione (...) na zlotych czterysta tą manifestacyją y žatobą swoją [pan Jan Olesza] do xiąg grodzkich pinskich zapi- sač dal”.
„Jenerat” (sądzia šledczy) Bohdan Olpinski, ktory na wniosek magistratu natychmiast ūdai šią na miejsce zdarzenia, relacjonowal: „Widzialem wrota do dworu wybite y wysieczone, znaki gwaltu y nayšcia gwaltownego na ten dw6r. A na samym panu Oleszy widzialem rąką Iewą siną spuchlą, takže na boku pra- wym y na plecacb widzialem rany sinie spuchle, krwią naciekle, znač, že je ki- jem bito. Pant malžonkowa jeymošč Zuzanna Kopciowna Oleszyna okazowala nogą prawą spuchlą wszystką za potrąceniem jako brzemienney bialoglowy wywichnioną” (AWAK, t. XXXIV, s. 401-403).
W 1663 roku w zapisach do witebskich ksiąg grodzkich pojawilo šią imią szlachcica wojewodztwa mscislawskicgo Lukasza Oleszy (Istoriko-juridic&eskije
261
matieriaty izwleczionnyje iz ahtowych knig gttbernii wiiebskoj i mogilewskoj, L XXV, s. 448). Samuel i Michal Oleszowie, ziemianie z powiatu pinskiego, wla- sciciele m.in. sioia Berežnego, figurują w rosienskich ksiqgach ziemskich z lat 1691-1693 {AWAK, t. XXIV, s. 14). Ludwik, Aleksander, Andrzej i Walerian Oleszowie w 1697 roku podpisali od wojewddztwa brzeskiego akt elekcji krdla Augusta È {VL, t. V, s, 456).
„Imč pan Olesza na poltora konia gotowych pieniędzy pienvszą ratq wziąl - tynfow ošmset ošmdziesiąt, za woz - tynfow szesnašcie. Tenže sam imč ua dru- gą ustawq wziąl tynfow trzysta pięčdziesiąt, latusfacii - zlotych tysiąc dwiescie czterdziesci” {AWAK, t. IV, s. 260, 265). Ten zapis w brzeskich ksiqgach grodz- kich z 1698 roku mowi î Oleszy, ktory byl oficerem polskiej chorągwi pancer- nej przeciągającej w kierunku wschodnim, a zložonej przewaznie z miejscowej szlachty. Poniewaz wojsko musialo miec wyzywienie, a nikt dobrowolnie na ten cel ložyc nie chcial, musiala zbrojna szlachta zazwyczaj grabic okoliczne wsie, na skutek czego powstal 6w dokument pod nazwą Regestra krzywd spisanych klucza Wierzeckiego.
Samuel Olesza w 1765 roku „za zastugi w oyczyžnie urząd budowniczostwa pinskiego” od krola Stanislawa Augusta otrzyma). Leopold Olesza, rotmistrz powiatu pinskiego, podpisal w 1768 roku inwentarz majątku Uholec, naležącego do Karola Korewy {AWAK, t. XXXV, s. 166). W roku 1780 pod instrukcją brze- sktego sejmiku szlacheckiego dla deputatow udąjących šią na sejm ordynacyjny do Warszawy zlozyt podpis m.in. wspomniany wyzej Samuel Olesza, budowni- czy powiatu pinskiego (A WAX', t. IV, s. 603). Leopold Olesza, sędzia kapturowy powiatu pinskiego, Samuel Olesza, krajczyc i sqdzic kapturowy tegoz powiatu, podpisali w 1764 roku akt elekcji ostatniego krola polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 130).
Ignacy Olesza w roku 1812 byl wysokiej rangi urzędnikiem policji stworzo- nej przez miejscowych Potakow po oczyszczeniu Miriszczyzny z wojsk car- skich. Zachowalo siq kilka jego wlasnorqcznych raportow w jqzyku polskim, dotyczących m.in. walki z maruderami i zabezpieczenia wojsk francuskich w prowiant (A WAX, t. XXXVII, s. 224-225). W latach 1812-1813 Karol Olesza byt na ziemi lomžynskiej oficerem sztabu glownego cesarza Napoleona.
Drzewo genealogiczne rodu Oleszow, opracowane w Minsku w 1834 roku, obrazuje dzieje dziesiqciu pokolen tej zacnej rodziny: 1. Olesza Piotrowicz, protoplasta, dziedzic majętnošci Berežnej; 2. Teodor, Piotr, Jan; 3. Jan; 4. Mikolaj, Teodor, Stefan; 5, Samuel, Mikolaj Michal; 6. Jan Pius (ksiądz), Lu- dwtk, Tomasz, Aleksander, Samuel; 7. Marcin (ksiądz), Leopold, Jozef Kon- stanty (ksiądz), Ludwik, Samuel; 8. Ignacy, Jozef (ksiądz), Ignacy drugi, Jan, Antoni, Pawel, Leon, Gabryel, Karol; 9. Maciej, Jerzy, Justyn, Cezary Antoni; 10. Wincenty, Alexy Aleksander Ignacy, Antoni Piotr, Bartlomiej Ludwik (Ar- chiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 23L9, s. 6).
Wywod familii urodzonych Oleszow herbu Brochwicz H z 1834 roku, sporzą- dzony przez Deputacjq Wywodową Szlachecką Gubemi Minskiej, podawat, že: „familia urodzonych Oleszow herbu Brochwicz II užywająca (jclen czerwony w polu bialym nogami przedniemi do gory wspiqty, jak do szybkiego pqdu, w pra- wo tarczy glową obrocony bez korony na szyi, w hehnie piora strusie mający,
262
zNiemiec do Polski przeniesiony), od najdawniejszych czasdw prerogatywami szlacheckiemi będąc zaszczycona (...), w powiecie pinskim i w rožnych wqįe- wodztwach [miala] dobra ziemskie i z nich odbywala urzęda krajowe, dostoynosci szlacheckiey wlasciwe, a mianowicie urodzony Jan Olesza byl poborcą podatkow do wojewodztwa mscislawskiego przez konstytucję 1581 naznaczony, co dowodzi tež konstytucya na kartie 1030 w voluminie II Praw pohkich zamieszczona (...).
W roku 1764 taž familia urodzonych Oleszow, w powiecie pinskim miesz- kająca, podpisywaia otsior elekcyi krola polskiego Stanislawa Augusta, o czem rowniez upewnia konstytucya 1764, A rak familia urodzonych Oleszow diugą czasu odlegloscią prerogatywami szfacheckiemi będąc zaszczycona, znana z zaslug w oyczyznie, zyskiwala u panujących na tronie Polski krolow nagrody, skutkiem czego, utworzywszy początkową bytnošč w powiecie pinskim, następ- ną pochodzenia swojego wskazal procendancyą.
Že w pokoleniu pierwszym wzipty urodzony Piotrowicz Olesza, od ktorego progeneracya naturalnym spadkiem do dzis žyjących Oleszow przeszla, že [za] dopclnione krajowi zaslugi mial sobie i potomstwu swojemu nadane wieczno- šcią dobra w powiecie pinskim ležące, Berežna zwane, od xiąžąt ruskich Fiedora Iwanowicza i žony jego Heieny Jarostawowiczow ze wsią i poddanymi w tychže dobrach Berežna będącymi, z placami w miešcie Grodku i parkanie grodeckim ležącemi Uzyskat (...) rowniez od krola polskiego Zygmunta I tycbže dobr dla siebie i potomkow swoich potwierdzenie w roku 1523 Juni 15 dnia.
W pokoleniu drugirn urodzony Piotrowicz Olesza, dziedzic uprzywilejowa- ny majętnošci Berežnego, zostawil po sobie synow trzech [malką byla Marianna Fursowna]: Teodora, Piotrą i Jana, ktorzy jako szlachta i obywatele osiedli, to- czyli z rožnymi osobami processa, mianowicie z xiąžętami Radziwillami i dab szemi o rožne gwaltownosci mąjętnošci ich Berežnemu popelniane. Urodzeni Teodor, Piotr i Jan Piotrowiczowie Oleszowie w pdzniejszym czasie procz na- danego icb ojcowi majątku Berežnego, posiadali jeszcze w rožnych wojewodz- twach i powiatach dobra ziemskie. Mianowicie urodzony Teodor Olesza, będąc žonaty z Eufrozyną Dubicką, mial dobra Žarnowiszcze i Owdziejowce w woje- wodztwie Winnickim oraz Kamienną Horką w braclawskim powiecie ležące.
Tež Piotr Piotrowicz, od majątku Berežnego Olesza Bereženski zowiący się, possydowai zastawne dobra na Wolyniu, Borucbowe zowiące się, w summie 950 kop groszy fjtewskich od JWP Siemaszki, kasztelana braciawskiego i starosty hic- kiego sobie zawiedzione, czego dowodem 1542 Apryla 28 list upominalny nayja- sniejszego krola polskiego Zygmunta I (...). A trzeci brat, Jan Piotrowicz Olesza, chociaž zostawil potomkow i licznie rozrodziwszy šią, z gorą lat dwiescie w powiecie pinskim dziedziczne posiadając dobra, piastowali rožne urzęda Jan Teodorowicz Olesza byl np. poborcą w wojewodztwie mscislawskim (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 2319, s. 42-52).
Oleszowie posiadali tn.in. mąjątek Nerejowka w powiecie iuckim; Wasiszki i Konopliszcze w jurysdyce iwienieckiej; wies Dražna pod Witebskiem; Por- pliszcze, Šlazowo, Siemionowo i Hory w powiecie siebieskim; Wolczeck w gubemi wolynskiej. Na Miriszczyžnie Oleszowie posiadali w koncu XIX wie- ku ponadto dobra Juniszcze, Terebierzow, Berežna (Spisok ziemltewladiefcew minskoj gabentu, s. 350 i n.). Nic zatem dziwnego, že Deputacja Wywodowa Szla-
263
checka Gubemi Mihskiej po rozpatrzeniu wszystkich dowodöw uznala 3 paidzier- nika 1834 roku Öleszow za „starožytnych szlachtę polskich” i kazaia wpisac ich do klasy szöstej ksiąg genealogicznych.
Na lišcie ziemian dotkniątych konfiskatami za powiązania z ruchem patrio tycznym uiožonej przez Wotynską Komisję Likwidacyjną 31 stycznia 1840 roku znajdowalo się tn.in. nazwisko Jerzego Oleszy (por. Daniel Beauvois, Po- lacy na Uktainie, s. 250). Jak podawali Seweryn Uruski i Jan Dworzecki- Bohdanowicz, byli Oieszowie starožytnym rodem rycerskim, spokrewnionym ra.in. ze Swiezyiiskimi, Gutowskitni, Lasotami, Wolochowiczami, Rodziewi- czami, Siligami, Gabryiowiczami, Ciechanowiczarai, Ortowskimi, Rudzkimi, Skirmuntami, Žardeckimi, Szyrmami, Olszewskimi, Zylinskimi, Hryczynami, Parysowiczami. Warto röwniez wspomniec, ze do najwybitniejszych pisarzy rosyjskich zaliczany jest wywodzący się zapewne z tego rodu Jurij Karlowicz Olesza (1899-1960), autor znakomitej powiesci pt. Zawisc, nowel Miloše, Pestka wisni, ksiąžki dla dzieci Trzech grubasöw i in.
OLESZKIEWICZ (Oleskovičius) herbu Jastrzębiec, Sas, Korab. Rodziny o tym nazwisku licznie zamieszkiwaty w XV-XVI wieku na terenie wojewödz- twa wilenskiego, minskiego, grodzienskiego, w okolicy Nowogrodka, Oszmia- ny, Miadziola, Wilna, Minską. Takze w okresie pözniejszytn nie naleiaiy one do rzadkošci, przy czyrn byly to rodziny zarowno polskie, jak tež „ruskie” i tatar- skie (Archiw Jugo-ZapadnojRusi, t. IX, s. 87; t. X, s. 428).
Inwentarz siola Zasule w powiecie minskim z roku 1592 wymienia wsröd mieszkancow dwöch bojaröw: „Bohdan Oleszkiewicz, dym jeden, wioka jedna; Oliej Oleszkiewicz, dym jeden, wtoka jedna” [AWAK, t. XIV, s. 446; t. XXXI, s. 129). Kjiiaž tatarski, chorąžy krölewski, Murtuza Oliszkiewicz [Oleszkiewicz], osiadly na Minszczyinie, wzmiankowany jest w 1598 roku w niektörych dokumentach archiwalnycb [ibidem, s. 274-275 i in.).
W roku 1627 teologię w Wilnie studiowal Barttomiej Oleszkiewicz, następ- nie (1634-1636) wykladal w tutejszej wszecbnicy metafizykę oraz fizykę, Senko Oleszkiewicz, mieszczanin chelmski, odnotowany zostal w archiwaliach w 1638 r [AWAK, t. XXI11, s. 157), Piotr Oleszkiewicz, pisarz dworu księdza biskupa pinskiego i turowskiego wzmiankowany jest w przekazach pisanych z roku 1639, Oleszkiewicz, pisarz grodzki, odnotowany zostal w zapisach do pinskich ksiąg grodzkich w roku 1663 (AWAK, t. XXVIII, s. 397).
W styczniu 1666 roku mieszkancy powiatu pinskiego zložyli w magistracie skargą na wiasne, polskie wojska, ktörych zachowanie - jak to na wojnie - do- skwierato nie tylko przeciwnikowi, ale i rodzimej ludnoäci. W podaniu tym czytamy m.in.: „Dnia 30 marca Oleszkiewicz, jadąc do Wilna, noclegowal w Chomsku, ten szkody uczynil zlotych szesč groszy osiemnašeie. Tegož pana Oleszkiewicza czeladž, popiwszy šią, gdy jui sajn pan spal, wziąli wöyta za leb gwaltetn w nocy y wodząc po miasteezku od karezmy do karezmy, pizymuszali, aby onym miöd kupowal. A gdy sam woyt upil šią y z karezmy wynisc nie mogl, tai czeladž onemu z zanadry picniędzy zlotych jedenascie wyjeli y wziąwszy, nie wröcili, Tai czeladž nazajutrz, jadąc z miasteezka, na polu u pastuchöw barana wziąli
264
Dnia 17 maja pan Swinarski y pan Htasko, przyjechawszy z nienialą groma- dą czcladzi w kilkadziesiąt koni, powiadając, it jegomosč pan commendant [Oleszkiewicz] zeslal nas do raiasteczka, abyšcie opatrzyli trunkiem ó legumi- nami (...)■ Ci panowie towarzystwo wymogii stacyę (...), z miasteczka nie wy- ježdžąjąc, przez dwa dm ó dwie noce, zaciągnąwszy sobie muzykę, pijąc, wypili miodu ó ñî zjedli sami ó konmi strawili, szkody uczynili ziofych 32 (...)■ V gdy juž w miasteczku miodu nie stab, tedy pan Swinarski ó pan Hlasko kazali go- spodarza Pawla Jaskowicza bič obuchami, aby skądkolwiek miodu dostawal ó maio go na smierc nie zabiii {...). A w drogę sobie wymogii od wöyta ó od Zydöw gorzalki, ryb, soli, chleba, octu, pieprzu y tabaki” (AWAK, t. XXXIV,
s. 415-417).
Eustachy Oleszkiewicz, „szlacheiny pan” najprawdopodobniej z okolic Polocką, figuruje w księgach Gtdwnego Trybunatu Litewskiego jako swiadek wroku 1668 (AWAK, t. XV, s. 242). Wibbskie księgi ziemskie z 1676 roku wzmiankųją o tymže Eustachym Oieszkiewiczu, skarbniku mozyrskim, i zonie jego Aleksandrze z Bykowskicb, wlascicielach majątku Osokowszczyzna, krew- nych Marianny Isajkowskiej, podkomorzyny oszmianskiej. Pisano o nim takže 20 latpözniej (AWAK, t. XI, s. 211; t. IX, s. 281).
N. Oleszkiewicz w 1679 r. byl pinskim pisarzem grodzkim (AWAK,
t. XXXIX, s. 61). Wediug rejestru domöw miasta Wilna z 1690 roku pan Oleszkiewicz byl wlasctcielem kamienicy î nazwie Wielka przy ulicy Rynkowej (AWAK, t. XX, s. 472). W jednym z listöw kröla Jana Kazimierza z roku 1694 wspomniany jesi „wieiebny ojciec Ihnacy Oleszkiewicz, namiestnik monasterza Šwiętey Òãáóñó, archymandryjey shickiey”. Methody Oleszkiewicz byl przelo- zonym klasztoru Bazylianow w Polocku w 1711 roku (AWAK, t. XI, s. 393-394). Tenže Methodiusz Oleszkiewicz w 1716 roku wystąpuje jako ibumen monasteru markowskiego ojc6w Bazylianow, ktory „sam od siebie ó od wszystkich braci zakonnych” zaskarzal w magistracie miasta Witebska kilku sposröd okolicznej szlacbty î niezwracanie zaciągniątych dhigow (Istoriko-jmidiczieskije materiafy izwlieczionnyje iz aktowych knig gitbiernii witebskoj i mogilewskoj, t. ÕÕÏ1,
s. 239-245).
W roku 1752 w aktach magistratu brzeskiego odnotowany zostal „w Bogu wieiebny imšč xiądz Pawel Oleszkiewicz, prezbiter cerkwi rnaleckiey” (AWAK,
t. JII, s. 113). W 1752 roku w aktach archiwalnych wzmiankowany jest ksiądz greckokatolicki Chryzostom Ofeszkiewicz, „starszy wszystkich urodzonych wielebnych xięžy bazylianow w dobrach Jaturesku, w powiecie wolkowyskim ležących” (AWAK, t. VII, s. 168). Jozef Oleszkiewicz w 1764 roku podpisal akt warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t. Vll, s. 69). Wsrod mieszkancöw niedužej wsi Czotyrki (pię6 dymow) w powiecie oszmianskim w roku 1789 znajdowat się Mateusz Oleszkiewicz, kt6ry miat synow Mikotaja i Pawla oraz cörkqKatarzynę (AWAK, t. XXXV, s. 535).
Wywöd familii urodzonych Oleszkiewiczöw herbu Komb z 14 maja 1801 roku stwierdzal, že „familia urodzonych Oleszkiewiczöw z dawien dawna rodo- witošcią szlachecką zaszczyconą byla y že z pomiędzy tey familii urodzony Stefan Oleszkiewicz possesyą folwark Chehnowski, czyli Drecz za dekretami ziemskimi (1684) powiatu minskiego posiadal (...). Ze Stefana Jakub, Stanislaw
265
y Franciszek Qleszkiewiczowie pochodzą (...)”. W 1801 roku Jakub Oleszkie- wicz z synem Justynem, posiadacze Januszewszczyzny, uznani zostali za rodo- witych i starozytnych szlachciców polskich oraz wpisani do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z, 1, nr 984, s. 41-42).
Wywód filmila urodzonych Krzywouiockich Oleszkiewiczów herbu Sas, za- twierdzony 10 lutego 1816 roku przez heroldię minską, donos il, ¿e: „ta familia (...) od najdawniejszych czasów w Królestwie Polskim i w Wielkim Ksiqstwie Litew- skim kleynotem szlachectwa zaszczyconą będąc, uzywala tych wszystkich przywi- lejów i prerogatyw, jakie od praw termi stanowì są nadane i dozwolone, w którym zaszczycie až dotąd nieprzerwatlie trwa”. Szlachcice d ród swój wiedli od Andrzeja Oleszkìewicza, wiascìciela zascianku Dolhinowszczyzna, który zapìsal ją w testa- mende z roku 1684 synowi Janowi. Tenže Jan nabyl majątek Naudziechowszczy- zna w województwie minskim, który jednak sprzedal Tomkiewiczom.
Podstawowym miejscem osiedlania się Oleszkiewiczów w ciągu wieków pozostawala Miiiszczyzna. W czerwcu 1822 roku heroldia minska uznata Daniela, z synami Antonini, Markiem, Franciszkiem, Józefem i Michalem, oraz Onufrego z synami Albinem i Stefanem, a takže Lukasza, Andrzeja i Jana Oleszkiewiczów za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” (Archiwum Narodo- we Biatorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 2326).
Wywód familii urodzonych Oleszkiewiczów herbu Slepowron z 1820 roku podawal, že: „starožytną i od niepamiętnych czasów zamieszkala w Xięstwie Žmudzkim familia ta, posiadając rózne ziemskie dobra, a mianovvicie Marcio Krzysztofowicz OIes2kiewicz, wzięty za protoplast^ do ninžejszego wywodu, będąc dziedzicem dóbr ziemskich wieczystych Ostejki vel Milaszuny zwanych, w Xiqstwie Žmudzkim w powiecie jaswojniskim ležących, splodzil syna Andrzeja Marcinowicza, któremu pomienione dobra testamentem 1699 na wiecz- nosč zapisat. Wspomniany Andrzej Marcinowicz Oleszkiewicz (...) wydat swiatu synów dwóch: Dominika i Antonicgo”.
Starszy z nidi miai syna Jozefą, który doczekal się syna Stanislawa i idi to wlasnie Deputacja Wywodowa Wilenska uznala za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując do kiasy pierwszej ksiąg szlacheckich gubcmi litew- sko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 558-559).
Oficjalnie zatwierdzona w 1834 roku genealogia žmudzkiej galęzi rodu roz- poczyna się od Marcina Krzysztofa Oleszkìewicza, który w roku 1698 pozosta- wil testament, na którego mocy jego majątek Ostejki i Miloszuny na Žmudzi dziedztczyl syn Andrzej. Ten w roku 1755 podzielii tę posiadlošc między swych synów Dominika i Antoniego. Na Antonim ta galąž rodu się urywa, natomiast Dominik Oleszkiewicz miai synów Onufrego i Jozefą, którzy w roku 1792 dobra te sprzedaìi. Genealogia podaje jeszcze, že potomek Jozefą Stanislaw miai trzech synów: Stanislawa Dominika, Benedykta Romualda i Pawla Justyna, a Onufry: Stanislawa Edwarda. Wszyscy przedstawiciele tej galęzi rodu byli wyznania rzymskokatolickiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 207),
Jednym z gniazd rodowych tej rodziny byla majętnošč Chehnówka-Druz. We- dlug danych urzędowych majątek Chehnówka-Druz w powiecie minskim (niedaleko Wilejki) stai się wlasnošcią Oleszkiewiczów w roku 1681, kiedy to jeden z czlonków tej rodziny otrzymat tę posiadlošc w spadku po Stanislawie Kaleczyckim.
266
Stefan, syn Gabriela, Oleszkiewicz, wlasciciel majątku Chehnowka-Druz doczekai šią trzech synow: Jakuba, Stanislawa, Franciszka, po ktorych miat wnukow Jozefą, Adama i Antoniego. Jozef mial syna Jakuba, a Adam - Jozefą, Franciszka ² Ludwika Szymona. 2 tych zaš Jakub Oleszkiewicz sptodzil Justyna, On u if ego, Gabryela i Jozefą; Jozef - Jana Antoniego, Jozefą Tadeusza i Wlady- slawa Eustachego; Franciszek - Antoniego; a Ludwik Szymon - Adama Jozefą Mikotaja, trzyimiennego (CPAHL, f. 391, z, ], nr 1430, s. 1-18).
Liber continens Nomina et Cognomina Studentium in Imperatoria Academia Polocensi Societatis Jesu podaje, že „w roku szkolnym 1816/17 studiowal tam Joannes Oleszkiewicz, clericus Ritus Graeci uniti, Filius Jasonis, annorum 24, pro lectionibus Logica etc.” W roku szkolnym 1817/18 studiowal juž teologių moralną (CPAHL, f. 721, z, 1, nr 1083). W 1819 roku tenze Jan Oleszkiewicz ukonezyl kurs nauk w jezuickiej Akademii Pobckiej, î czym swiadezy Testimonium wydane na jego rqce i wpisane do ksiągi rejestracyjnej uczelni (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 1082, s. 34).
Gabryel Oleszkiewicz, szlachcic, mieszkaniec Wilna, od maja 1839 roku znajdowa! šią w ciągu kilku lat pod nadzorem polieji (CPAHL, f, 378, op. 1840, nr 174, s, 37). Franciszek Oleszkiewicz, ktory okolo 1840 roku gospodarowal w majątku Bukowicze, takže znajdowa! šią pod tajnym nadzorem polieji od 1836 roku (CPAHL, f. 378, op. 1840, nr 174, s. 22). Ziemianin Jan Oleszkiewicz, wlasciciel majątku Buszacina w powiecie rzeezyekim na Minszczyžme, zostal w 1843 roku decyzją ministra spraw wewnątrznych pozbawiony tegož majątku, ktory przekazano (jakoby za nieuiszczenie 4000 rubli dtugu) Jekatieri- nie Bobrowcj. Cala sprawa trwafa od 1840 do 1853 roku. Najprawdopodobniej Oleszkiewicz po prastu narazil się wladzom carskim i dlatego dotknęty go uza- sadniane w dziwaczny sposbb represje {CPAHL, f. 378, op. 1840, nr 1079), Leonard Oleszkiewicz syn Jana w roku 1868 byl oficerem 153, Bakinskiego Pulku Piechoty (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 813).
imienna lista įtrządnikosv wyznania rzymskokatoiickiego zwolnionych ze siužby od roku J863 ze yvzględit na polityczną nieprawomyšlmsč, z oznaczeniem ich obeenego miejsca zamieszkania, dotycząca guberni wileriskiej, sporządzona 24 Ustopada 1866 roku. zawiera m.in. nastąpujące zdania, dotyczące jednego z przedstawicieli tej rodziny; „Szlachcic niezatwierdzony przez beroldią Jan syn Jozefą Oleszkiewicz, byly nadzorca policyjny Trak. Nie ma žadnych Srodkow utrzymania i niezym šią nie zajmuje” (CPAHL, f. 378, op. 1866, nr 181).
Oleszkiewiczowie posiadali w XIX w. m.in. Januszewszczyzną w parafii gieranionskiej w powiecie oszmianskim. Byty tež odgalązienia tej rodziny w powiecie wileriskim, trockim (CPAHL, f. 391, z, 4, nr 2104). W koricu XIX wieku do rodziny Oleszkiewiczow naležaty rowniez dobra Rawczak, Francuska Grobia, Kowaldw Ostrbw (Spt'sok ziemliewladielcew minskoj gubernii, s. 207). Rodowitosc szlachecka Oleszkiewiczow wielokrotnie potwierdzona byla przez heroldią wilenską (CPAHL, f. 391, z. l,nr 1013, s. 125-126).
OLESZKOWSKI (Okškovskis), Pochodzili z Mabpolski, nastąpnie roz- galęzieni byli w wojewodztwie mscislawskim. S. Uruski {Rodzina..., t. XII, s. 300) podawal: „Oleszkowski. Grzegorz z synem Lukaszem prowadziii 1646
267
proces w Trybunaie Lubelskim. Konstanty w woj. witebskiiTi podpisai pospolite ruszenie 1698 roku. Jozef podpisai elekcyę 1764 roku z woj. mšcisiawskiin” (por. VL, t. VII, s. 130).
Herbarz szjachty ivtiebskiej (s. 88-89) mformowal o tej rodzinie w następųjący sposob: „Oleszkowscy herbu Okun; šwiat w niebieskim koloize, na ktorym strzala z dwiema krzyžami w czerwonym polu, na helmie trzy piora strusie, od Floryana Oleszki Oleszkowskiego, woyskiego powiatu wtodzimirskiego y sekretarza krolew- skiego okoio roku 1609 podiug kroniki Niesieckiego, ktorego synow pošwiadczają dwa prawa wieczysto-ugodliwe z 1P Jozefera Žabą 1674, 1791; dalszey progencra- cyi, jako to w III, IV y V stopniu dowodzą kwity poborowe oplacanych podatkow z tnajętnošci Kobiszcz w wojewodztwie witebskim, listy ugodliwe, prawa wieczy- sto-przedažne 1734, 1744 na maiętnošc Zablocie IP Hieronimowi Žabie, testament 1732, metryki 1733, w VI zaš pokolenitl wywodzący šią, poniewaž od swoich przodkow wolnošcią szlachecką, jako dokumentą wyznawąją, zaszczycali šią, za czym sąd ziemski z calą familią zachowa) y utivierdzil”.
OLEWINSKI (Olevinskas), Dawny rod szlachecki. K. Niesiecki pisal o nich: „01ewinski herbu Samson na Rusi. Floryan Olewinski mąž rycerski, co o nim opo- wiada nagrobek jego we Lwowie u oo. Dominikan6w, mial za sobą Dorotą Gami- szownę, z ktorej syn wojownik przeciw Szwedom i Kozakom. Synowiec zaš Floryana w zakonie žyl šw. Dominika. Szymon najprzod wojski lwowski, z sejmu 1653. naznaczony do rewizyi ksiąg ziemskich lwowskich, Constit. foi. 26. potem sędzia ziemski 1676. Constit. fol, 45.”
OLISZKIFVVICZ-KRYCZYNSKI (Oliškevitius-Kričinskas) herbu
Radwan. Zamieszkiwali w powiecie oszmianskim.
OLIZAROWICZ (OlizaroviCius) herbu Radwan i Šlepowron. Miejscem ich osiedlenia byl powiat grodzienski. Sienka OJizarowicz, szlachcic htcki, od- notowany zostal w ksiądze wydatkow dworu krolewskiego z roku 1486 (Rus- skaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 307). Pan Wasko OHzarowicz spod Brzešcia mial stawiač wedlug rejestru z 1528 roku do pospolitego ruszenia dwa konie. W 1765 roku na popis do pospolitego ruszenia z powiatu grodzienskiego stawi!o šią kilkunastu 01izarowicz6w. W XIX wieku OUzarowiczowie zamiesz- kiwali w Kownie i powiecie kowienskim (CPAHL, f. 7Ū8, z. 2, nr 3058).
OLIZAROWSKI (Olizarovskis) herbu Jastrząbiec. Pochodzili z Wolynia. Są wzmiankowani przez žrodla pisane od 1528 roku (Russkuja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1614). Olizarovvski, profesor prawa, w dziele De pulilica hominum societate (1651) bral w obronę chlopow, z wielką šilą przekonania dowodząc: „chlopi nie są niewolnikami, ale obywatelami wo!nymi i swobodny- mi, ponievvaž prawnošc ich niewoli nie da šią wywiešč z prawa narodow ani z prawa cywilnego”.
OLSEJKO (Alseika) herbu Junosza. Dziedziczyli majątki ziemskie na Bialej Rusi i na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2573).
268
OLSZEWSKI (Olševskis, Ališauskas) herbu Akszak odm., Bogoryą, Bon- cza, Brochwicz, Brodzic, Haki, Korwin, Košciesza, Lis, Lubicz, Nieczuja, 01- sza, Olszewski, Oria, Pobog, Pomian, Prus I, Rawicz, Slepowron, Tępa Podko- wa, Trzaska. Liczna grapa rodzin polskich z rožnych region6w kraju od bardzo dawna uzywala tego nazwiska, a rožnych herbow, wskazujących na rožne po- chodzenie, Miejscowosci o nazwie Olszewo zawsze bylo w Polsce wiele (na ziemi drohiczynskicj, wiskiej, bielskiej, wilenskiej i in.).
Bartosz Paprocki pisal w XVI wieku o Lisowczykach: „Doin Olszewskich i Kanigowskich jednej dzielnice, starodawni i na poslugach Rzeczypospolitej znaczni bywali, co dowodnie opowiadają jeszcze listy od ksiąžąt mazowieckich nadane domowi terau (...). Niedawnego wieku Piotr Olszewski byl zostawil synow siedem i corek szesc”.
Stanislaw z Olszewa Olszewski, burgrabia krakowski, w 1587 roku podpisal akt konfederacji warszawskiej (VL, t. 11, s. 226). Maciej Olszewski, czešnik lidz- ki, w 1648 roku podpisal od wojewodztwa wilenskiego elekcję krola Jana ICazi- raierza (VL, t. IV, s. 100). W lutym 1665 roku Nikon, patriarchs Moskwy kazai np. zamktiąč do więzienia monastyrskiego w Iwiersku nad jeziorem Waldaj w potnocnej Rosji Mikolaja Olszewskiego, najprawdopodobniej jednego z jencow polskich (Akty iwierskogo swiatozierskogo mouastym, t. V, s. 526).
Maciej Olszewski, podsędek lidzki, posel powiatu lidzkiego, byl w 1669 roku sygnatariuszem uchwaly warszawskiego sejmu walnego (VL, t. V, s. 19). Marcin Olszewski, lowczy i wojski sieradzki, w 1674 roku podpisal w Warsza- wie akt elekcji krola Jana III Sobieskiego (VL, t. V, s. 152). To šamo z ziemi lomžynskiej uczynili Jakub i Wojciech Olszewscy (ibidem, s. 158).
Wywod familii urodzonych Olszewskich herbu Slepowron z 28 marca 1804 roku jako protoplast^ jednej z galęzi tcgo rodu wskazywal Stanislawa Stefana Olszewskiego, wojskiego starodubowskiego, sqdzicgo grodzkiego powiatu oszmiahskiego, posiadającego w tymže powiecie kilka majętnošci ziemskich, ktory pozostawil po sobie synow Mateusza, Jana i Florianą (ok. 1650). Wszyscy oni doczekali się z następcow - po trzech chtopcow i tak zacząt się ten rod sze- roko rozgalęziač.
W 1804 roku heroldia wilenska uznala Dominika, Ferdynanda, Wincentego, Ludwika, Andrzeja, Tomasza, Antoniego, Jana, Sylwestra, Jerzego, Bazylego, Jozefą, Franciszka, Michala, Ignacego oraz kilku innych Olszewskich herbu Slepowron za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z, 4, nr 2108, s. 9-10).
Olszewscy herbu ¿¡lepowron zamieszkiwali w powiatach lidzkim, trockim, oszmianskim, zawilejskim, wilenskim, grodziehskim. Spokrewnieni byli z Kim- barami, Misurami, Stankiewiczami, Bielskimi, Klimowiczami (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 2108). Spis szlachty z powiatu lidzkiego z roku 1853 odnotowal tu Antoniego, Alancjusza, Witalisa, Aleksandra Marka, Gabryela, Franciszka, Kala- santego, Modesta, Szymona, Teodora, Waleriana, Porfirego i innych Olszewskich (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1692).
W latach 1818, 1820, 1835 heroldia grodzienska potwierdzila rodowitosc szlachecką licznej grupy Olszewskich z powiatu drohiczyiiskiego zamieszkaiych w dobrach Niemyje Ziębki, Winna Wypychy, Koski Falki, Radziszewo Krole,
269
Krynki Jurki, Twarogi Lackie, Twarogi \Vypychy, Žery Pi laki, Moczydla Ku- kiefki, Olszewo (CPAH Bialorusi w Grodnie, f, 332, z. 4, nr 1, s. 153-156).
OtTARZEYVSKI (Oltaževskis) herbu Lis (początkowo) i Roch U. Staro- žytna szlachta z ziemi warszawskiej. W XVII wieku osiedleni byli w okolicy Rawy i Sochaczewa. Žony brali z Ciemniewskich, Biskupskich, Zawadzkich, Micewskich, Ciecierskich, Tamowsktch, Orzeszkovv, Od wieku XVI znani byli zarowno na Wilenszczyžnie, jak i na Wolyniu i Podolu,
OMELANOWICZ vėl OMELJANOWICZ (Omeljatiovičius). Na Ukra- inie byli Kozacy tego nazwiska, užywający herbu Kolumna od roku 1728. Na- tomiast na Wolyniu i Mihszczyžnie osiedli OmeIanowiczowie wywodzący się od Omelanskich herbu Roch III, znani jeszcze przed 1500 roku. Stanowj|i oni jeden r6d z Hurkami. O tych Kasper Niesiecki (Herbarz polski, t. VII, s. 101) pisal: „Omelanski. Ziemianie wolynscy w roku 1528. Jacko z bratem swyra Omelariski i Hurko”, o czym zašwiadczyla rowniež Metryka wolyhska.
ONACEWICZ vėl NACEWICZ (Onacevičius) herbu Lis. Potwierdzanie rodowitošci szlacheckiej uzyskali z heroldii wilenskiej w latach 1800, 1832, 1858. Naleždi do szanowanej szlachty powiatu lidzkiego i kowieiiskiego (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 1033; f. 391, z. 8, nr 842, s. 260; f. 391, z. 1, nr 625, 1059).
Brzeski kanonik katedralny ksiądz Michal Onacewicz 26 wrzešnia 1819 roku podpisal razem z kilkoma irniymi kapianami skargę na zte porządki panujące w Zakonie Bazylianovv, skierowaną do cara. Wbrew oczekiwantom intenveneja spowodūwaia odwrotne do oczekiwah następstwa - na oczekujące sanaeji zgro- madzenie spadly kolejne dotkliwe ciosy (AWAK, t. XVI, s. 491).
ONACKIEWICZ (Onackevičius) herbu Jacyna. Znani byli na Bialorusi i Litwie. Herbarz szlachty witebskiej podawaI o nich: „Onackiewiczowie herbu Jacyna, to jest podkowa, w ktorey strzala y poltora krzyža w niebieskim polu, prezentując rodowitošč imienia swego šlacheckiego od Mikotaja Onackiewicza szlachcica y obywatela prowincji witebskiey, tnającego dziedziezną w teyže prowincji possessję. Onaszkiewicz, dowodzil tego pravvem wieczystym 1583, oraz nabyciera shižby gruntu Wiazemska od xięcia Sanguszki, ktorego synow, jako y wnukow poswiadcza dzial wieczysty 1597.
Dalszey zaš procedencji, jako tež tnvalošci až dotąd dobr ziemskich dzie- dzicznych possessji, poniewaž rožnemi wielu dokumentami do 8. pokolenia istotnie wyprobowali, zaczem sąd ziemski witebski pomtenionych IPP Onac- kiewiczow przez niematy przeciąg wiekow w prowincji witebskiey nienagannie swobod, wolnošci y prerogatyw šlacheckich užywających, za rodovvitą uznal szlachtę y utwierdzil”.
ONGIRSKI (Ongirskis) herbu Ogonczyk. Dziedziczne majątki mieli w po- wiatach rosienskim i teleszewskim na Žmudzi.
270
ONIKIEWICZ (Onikevicius) herbu Janina. Posiadali dobra ziemskie na Žmudzi (CPAHL, f. 708, z. 2, m 1752).
ONOSZKO i ONOSZKOWICZ vėl ONOSZKIEWICZ (Onoška) herbu Jacyna. Ich rodowe posiadtošci znajdowaiy się w powiatach wilejskim, dzisneh- skim, shickim, szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 22, 605, 708, 1127, 2777 i in.). Zamieszkiwali tež na ziemi Iwowskiej.
ONYSZKIEWICZ (Oniškevičius) herbu Jacyna. W žrodlach archiwalnych notowani byli od XVI wieku.
OPANOWICZ-KNIAZIK (Opanovifius-Kunigelis) herbu Kurcz. Miej- scem ich osiedlenia by! powiat oszvmahski (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
OPATOWICZ (Opatovičius) herbu Jastrzębiec. Pochodzili z Wotynia. Znani tež byli na ziemi czemihowskiej (G. Miloradowicz, Rodosivwnaja kni- ga..., 1.1, s. 66).
OPONOWICZ (Oponovičius) herbu Kurcz. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiatach oszmiahskim i lidzkim.
ORANOWSKI (Oranovskis) herbu Sreniawa. Ich posiadlošci rodowe znajdowaiy się w powiatach kobryhskim, wilenskim i wilejskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 709, 1622}.
ORANSKI (Oranskis) herbu Košciesza. Zamieszkiwali na Witebszczyznie i Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
ORANSKI-WOJNA (O ran skis-Vainas) herbu Košciesza. Dziedziczyli
majątnošci w powiatach dzisnehskim i newelskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 667, 2724, 2725).
ORATOWSKI (Oratauskas) herbu Olszewski. Miejscem ich osiedlenia by! powiat kowiehski (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
ORDA herbu Ostoja odm. Od XVII wieku notowani byli w žrodlach archiwalnych jako szlachta zamieszkala w powiatach oszmiafiskim, kobryhskim, šwięciahskim, wilkomierskim, trockim i szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 12, 18, 611; f. 391, z. 9, nr 2782, s. 385; f. 708, z. 2, nr4, 246, 404, 649, 723).
Jak podawal Boleslaw Starzyhski w herbarzu Familie Utewskie (t. X, s. 22), Ordowie wywodzili się z powiatu pihskiego (Biblioteka Jagiellohska w Krako- wie- Dzial rękopisow, 7015-III). Ich rodowitosc szlachecką potwierdzila herol- dia wilenska21 wrzesnia 1835 roku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1046, s. 10).
ORECHWO vel ORECHWA herbu Rogala. Pochodzili z Polski srodkowej. Znani byli tež na Wilehszczyznie i Grodziehszczyžnie. „Imč pan Stefan Orechwa na
271
koniu karym, z szablą” stanąi 5 paždziemika 1765 roku do popisu szlachty powiatu grodzienskiego; to šamo uczynil „pan Tomasz Orechwa, pieszy z szablą”.
S. Uruski (Rodzinat. XII, s. 378) pisah „Orechwa herbu Rogala. Po An- drzeju, dziedzicu wsi Pobrodziny w woj. brzesko-kujawskim 1719 roku, syn Tomasz miat syna Wincentego, po ktorym z Teresy Sobolewskiej syn Seweryn wylegitymowany w Krolestwie 1855 roku”.
ORLIK (Erelis) herbu Nowina i Nieczuja. Znani byli ongiš na ziemi mih- skiej w Wielkim Księstwie Litewskim oraz w Koronie Polskiej w wojewodztwie krakowskim. W Polsce notowani byli w žrodlach od XV wieku. Požniej slynęli tež na Ukrainie.
ORLOW vėl ORLOFF (Orlovas) herbu Prus, Ich dziedziczne posiadtošci potožone byly w powiecie upickim na Žmudzi. Znani byli tež na ziemi rzeszow- skiej.
ORLOWICZ (Erelovičius) herbu Lubicz i Niedzwiadek. Potwierdzenie starozytnej polskiej rodowitosci szlacheckiej uzyskali z heroldii wilehskiej w roku 1799 (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 12, s, 26).
ORLOWSKI (Arauskas). Seweryn Uruski (Rodzina..., t. Ill, s. 1-13) pisal
0 Orfowskich herbu Chomąto, Cielątkowa, Junosza, Lubicz, Ortowski, Sas, Zlotoryb i in. Informowal o nich rowniez Spis szlachty Krdlestwa Polskiego z 1851 r (s. 173). Najbardziej rozgalęzicni i wplywowi byli Ortowscy herbu Lubicz, o ktoiych znani heraldycy węgierscy pisaii: „Ortowski herbu Lubicz. Od 1480 w Lipnie, Malopolska. Od 1879 hrabiowie wloscy, od 1886 bawarscy,
1 senator” (Stefan graf von Szydlow-Szydlowski, Nicolaus R. von Pastinszki Der polniscke und litauische Hochadel, s. 68).
Z Ortowa Orlowscy od dawna znani byli na ziemi dobrzyhskiej. Petnili wazne fiinkcje obieralne w samorządzie lokalnym, posiowali na sejmiki i sejmy, proce- sowali šią z sąsiadami, walczyli w chorągwiach pancemych z wrogami ojczyzny (Lauda sejmikdw ziemi dobrzynskiej, Krakdw 1887, s. 173,234,299 i in.).
K. Pulaski o Orfowskich herbu Lubicz informowal w Kronice polskich ro- dow szlacheckich Podola, Wofynia i Ukrainy (Brody 1911, t. I, s. 143): „Pocho- dzą z ziemi dobrzynskiej; pisaii šią z Orlowa. Rod staroszlachecki, ktorego licz- ne gatązie w rožnych wojewodztwach spotykamy. W XVI wieku piastowali bez przerwy ziemskie urzędy w ziemi dobrzynskiej”,
W innych dzielnicach Rzeczypospolitej mieszkaty inne rody naležące do lego domu, lecz užywające odmiennych godet. 2 wywodu rodowitosci szlacheckiej, zatwierdzonego w 1817 r. w Witebsku, wynika, že „familia Orlowskich od dawnycb czasow w polskim kraju nieskaženie kleynotem szlacheckiin zaszczy- cona, y osiadlošciami dziedztcznemi wtadająca, uzywa y uzywata za kleynot herbu Jastrzįbiec zwanego” (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 2512, z. 1, nr 99, s. 40-43).
0 kolejnej linii rodu pisal Jan Karol Dachnowski w Herbarzu szlachty Prus Krolewskich XVII wieku (Komik 1995, s, 319): „Orlowscy herbu Sas na chelmiti-
272
i
skiej ziemi w Dzialowie, ludzie z dawna zaleceni i cnotliwemi postępkami i szla- chetnemi sprawami”. O Oriowskich herbu Chomąto Herbarz rodzin szlacheekich Krölestwa Polskiego (cz. 1, s. i 27) infomrawal: „Oriowscy, z dawnej prowincyi pruskiej pochodzący. Z tych Antoni w roku 1773 byl poslem na sejm; w roku zaž 1776 Mateusz, Franciszek, Feliks, Jozef, Michal i Kazimiera, brada rodzeni, po- dzielili šią dobrami Plužnica i Kwiatki, w dawnem wojewodztwie chelminskiem položonemi, a po ojcu ich Janie Oriowskim, stolniku pamawskim, pozostaiemi”.
Oriowscy užywający herbu Orlowski zamieszkiwali w powiecie wilejskim, gdzie posiadali majątek Skortupiany. Byla to rodzina dawna i zashižona. Wywod genealogiczny, zatwierdzony przez heroldią wilenską w roku 1841, przedstawia cztery pokolcnia tego rodu - 27 reprezentantow plci męskiej (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 487), Natomiast Oriowscy herbu Junosza wladali majątkiem Orio wo w powiecie telszewskim, ktöry Stanislaw Orlowski otrzymal w 1681 roku jako wiano žony swej Marianny z domu Szostowickiej (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 486).
Dokument heroldii wilenskiej z 1835 roku informowal o Oriowskich herbu Junosza: „Przodkowie tej familii posiadali liczne ziemne majątki w Krölestwje Polskim i jego prowincyach, z ktorych idący Stanislaw na Orlowcu Orlowski, podczaszy ziemi dobrzynskiej, kleynotem szlachectwa dystyngowany, byl polą- czony slubnym związkiem (1681) z urodzoną Maryanną z Szostowickich, cze- šnikową rzeczycką, postadal dobra ziemne Orlową zwane, w Xsiqstwie Žmudz- kim w powiecie rosienskim ležące i zostawil po sobie synriw trzech: Rocha, Bazylego i Aleksandra”.
Bazyli pozostawil po sobie syna Bartlomieja, kt6iy z kolei zostawil piąciu potomköw: Jerzego, Jana, Stanislawa, Jozefą i Marcina. Oni oraz liczni inni przed- stawiciele rodu Oriowskich w XIX wieku wielokrotnie uzyskiwali potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej z heroldii wilenskiej. W owym czasie Oriowscy osiedlili šią w powiatach oszmiariskim, trockim, wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 2124). Oriowscy z powiatu dzisnenskiego spokrewnieni byli m.in. z Mickiewiczami, Poplawskimi, Szuniewiczami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr4117, II).
W zbiorach Panstwowego Archiwum Historycznego Litwy znajduje się ry- sunek drzewa genealogicznego rodu Oriowskich herbu Sas, sporządzony przez heroldią wilehską 30 listopada 1806 roku, ktöre przedstawia dzieje piąciu poko- 1åé (14 osob plci męskiej) i wywodzi wszystkich od protoplasty Jana.
W dawnych przekazach archiwalnych często spotyka się wzmianki î repre- zentantach tego rodu. Perillustris et reverendissimus dominus Michael Orlowski, canonictis Chelmensis, parochus Kumoviensis, rector parochialis Chelmensis wzmiankowany jest w księgach grodzkich Chelma w zapisie z dnia 28 Iutego 1653 roku (AWAX, t, XXIII, s. 265). 5 lipca 1655 roku generosus dominus Stanislaus Orlowski wraz ze swymi pomocnikami Hrehorym Wieliczką i Marcinem Preksztą, zaskaraony zostal przez unickich kaplanow Chelma o to, iž wazyli się, „konno, armatno, ze strzelbą ognislą y z gotemi szablami na cerkiew katedralną chelmskątitulo Narodzenia Nayšwiątszey Ðàïïó, najechač (...).
Gdzie po cmentarau grassując a uganiając się za urodzonym panem Andrze- jem Chmieleckim, urzędnikiem, y okrywając go szablami, ktoryš z nich z gotą bronią, in contemptum majestatis divmae et Sacrotissimae Virginis Mariae, klika razy przez babiniec biegaf, y okrwawil zatem, ai z podziwieniem wszystkich ludzi
273
progi cerkiewne y cmentarz, a pod takowy gwait y tumult podwod do Lublina cztemašcie, dla spraw trybunalskich od widebnego w Bogu oyca starszego mona- stcra chelmskiego nagotowanych y na ten czas wyprawionych, pozbierano. Masta, šery y insze legumina pozbierano, a pszenice z wozow wysypano y podeptano, w czym szkody jest na dwieicie zlotych” (A WAK, t. XXIII, s. 274).
Jan, Walenty, Wojctech i wielu innych panow Orlowskich de Orly w 1697 roku podpisalo w imieniu szlachty ziemi ciechanowskiej elekcję krola Augusta II (VL, t. V, s. 448). Pantaleon Oriowski, kaznodzieja witebski Zakonu sw. Ba- zylego Wielkiego, wzmiankowany jest w roku 1717 w ksiągach grodzkich m, Witebska. 4 paždziemika 1765 roku do pospolitego ruszenia obywateli powiatu grodzienskiego miądzy innymi stanąl ,jegotnošč pan Wawrzyniec Oriowski na koniu cisawym, z szablą” (AWAK, t. VII, s. 395).
Takže rosyjscy hrabiowie Orlowscy rod swoj wywdzili od szlachty polskiej, zamieszkalej w XVI wieku na Podolu (Stergiej Wasiljewicz, Tituiowannyje rody Rossijskoj Impierii, Sankt Petersburg 1910, t. II, s. 3), W. Nekanda Trepka (Liber.,., s. 293) uwazal, že takže plebejusze uzywali tego nazwtska: „Oriowski przezwal się chiopski syn ze Slawic u Miechowa. Ten nazwany shižyl m.in. u p. Raczkowskiego w krakowskiej ziemi i pani jego czasem przystugowal (...). Mia! šią zwac Oratowskim, tylko „a” literą wyjąt, Są ich kilka plebeusöw z tych Slawic”.
ORMIANSKI (Ormenskis) herbu Radwan. Dztedziczyli majątki w powie- cie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 1, nr 4).
ORW1D (Orvidas) herbu Giejsz. Osiedleni byli w powiatach wilenskim, szawelskim i innych (CPAHL, f. 391, z. 11. nr 84; f. 391, z. 6, nr 7, 18,707).
ORWID-GIEDYGOLD (Orvidas-Gedigoldas) herbu Giejsz, Posiadtosci tego rodu znajdowaly šią w powiecie kowienskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 18).
ORZECHOWSKI (Ožechovskis) herbu Oksza. Posiadali kamienice w Wilnie i zašcianki m.in. w powiecie rosieiiskim (CPAHL, f. 391, z. 11, nr 86; f. 391, z. 8, nr 2541, s. 26). Orzechowscy w zaborze pruskim pisani byli jako Qrseschau z przydomkiem Biberstein.
ORZELSKI (Oželskis) herbu Drya. W. Spasowicz pisal o nich: „Pocho- dzili z tej eząsei wojewödztwa kaliskiego, ktöra ležy między rzeką Wefną wpa- dającą do Warty i Noted ą, i až do ostatnich czasöw przechowala starožytne miano Poluk, Pierwotnym ich gniazdem byla wies Borzejowice okolo Žnina. Z Borzejowic przodek ich Stawobör przeniosl šią w XV wieku za Noted do Kra- iny, na sam kraj Wielkopolski, a že osiadl w zavnku Orlc, potomkom jego uroslo stąd Orzelskich nazwisko” (W. Spasowicz, Przedmowa do dziela Šwięiosfawa Orzelskiego „Bezkrolewia ksiąg ošmioro "). Na Kresach Orzelscy zamieszkiwali w powiecie shickim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 546).
274
ORZEL (Erelys) herbu Prus. Miejscem ich osiedlenia by} powiat poniewic- ski (CPAHL, f. 391, z. 11, nr 87).
ORZESZKO (Ožeskas) herbu Korab. T, Gaji (Polskie tody szlacheckie i ich herby, Bialystok 1999} stwierdzil, že uzywali herbu Korczak. N. Orzeszko, stolnik pjnski, byi w 1764 r. posiem na sejtn korotiacyjny w Warszawie od powiatu pihskiego (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewodzka w Rzeszowie - Dzial rękopisow, Rk-3, k. 275).
OSIECK1 (Oseckas). W Wielkopolsce i na Pomorzu uzywali herbu Drya. W innych dzielnicach Rzeczypospolitej pieczętowali się takže kiejnotem Ja- strzębiec, Pomian, Doliwa, Ostoja, Radwan. Johannes de Ossecz Osiecki z powiatu wlocfawskiego herbu Doliwa wzmiankowany jest przez księgi ziemskie brzeskie-kujawskie 15 paždziemika 1425 roku, „Frącek Osiecki, szlachcic uczciwy” figuruje w księgach sądowych minskich w czerwcu 1582 roku {AWAK, t. XXXVI, s. 149).
Jan Osiecki od wojewodztwa brzeskiego kujawskiego w 1648 roku podpisal elekcję krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 104). Sebastian ze Stawa Osiecki, chorąžy brzeski kujawski, w 1674 roku zložyl podpis w imieniu wojewodztwa inowroclawskiego pod aktem elekcji Jana III Sobieskiego (VL, t. V, s. 153). Osieccy w XIX wieku posiadali kilka gniazd rodowych w powiecie lidzkira (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 73).
OSINSKI (Osinskis) herbu Radwan, Zamieszkiwali w powiatach wilen- skim (zašcianek Brzoskowszczyzna), šwjęciahskim, trockim i kowienskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2541, s. 26; f. 391, z. 6, nr 7, 11, 707, 1623). H. Stup- nicki (Herharz polski, t. II, s. 208) podawal wiadomosci i Osihskich herbu Radwan i Wąž, pochodzących z ziemi wieluiiskiej, a wslawionych na Litwie w woj- nach z Moskwą i Tatarami.
T. Šwięcki w pierwszym tomie (s. 212-213) swego dziela Historycznepamiąt- ki znakomitych rodžiu i osob dawnej Polski zanotowal: „Osinski Samuel herbu Radwan, waleczny pulkownik, obožny litewski i ekonom brzeski, w 1648 roku wraz z księciem Jeremim Wisniowieckim męžnie Kozakow odpieral. Pod Pitaw- cami męžnie odparl chlopstwo i juž blisko by! wygranej; odstąpiwszy jednak od innych, garstkę swą kawaleryi do Lwowa odprowadzil i tam znač ze smutku tegož roku zmarl. Osinski Walenty herbu Wąž, z Osin w ziemi wielunskiej. Węžyk Osinski wydal Olimpus Sannaticus 1720 roku o sw. Janie Kantym”. O Osihskich herbu Junosza informowal Boleslaw Starzyhski w swym niewydanym herbarzu znajdującym się w zbiorach Biblioteki Jagiellohskiej w Krakowie.
OSIPOWICZ (Osipovičius) herbu Lodzia. Od XV stulecia zamieszkiwali na ziemi wilehskiej.
OS1POWSKI vel OSYPOWSKI (Osipauskas) herbu Lodzia. K.s. Woj- ciech Wijuk Kojalowicz pisal o nich: „Ossypowscy w wojewodztwie witebskim. Andrzej Ossypowski pisarz ziemski witebski 1590. Krzysztof y Jan Ossypowscy 1648” (por. tež haslo Ossypowski).
275
Herbarz sziachty witebskiej (s. 90) informovvai o tym rodzie: „Osipowscy herbu todzia o czterech deskach, na ksztalt barki w czerwonym polu, w hehtiie pawie piora, a w nich takže lodzia; z ktorey familii pochodzący niegdyš Wastli Osipovvski, mająey po antecessorach swoich znaczne w prowmcji witebskiey possessje, jako to majętnosci Zamostocze, Czemicę, Koledziewicze, Zaymisz- cze, Szacinowo i inne, kidrego syndw: Jarosza, komomika witebskiego, y in- nych pošwiadcza prawo zastawne 1589 na plac w zamku witebskim y częsc dobr z dziatu dostatych.
Dalszą progeneracyą tož prawo zastawne wyž wspomnione y drugie pod ro- kiem 1598, prawo zrzecznc 1600, testament 1601, na dalsze dowody prawo przedažne 1728 na majątnošč Zamostocze, prawa wieczysto-przedažne 1746, 1757 prezentowalt; takowemi dosyč dowodnemi probacyami do VII pokolenia dostatecznie wywiedlj šią, Jakož sąd ziemski prowmcji witebskiey dowody tak slacheckiego imienia, jako tež nienaganney progeneracji okazane, przeyrzavvszy, familią wywodzųcych šią IPP Osipowskich w temže stanie šlachcckim zachowat y utwierdztf”.
OSKIERKO (Oskerka) herbu Murdelio. Potwierdzenie rodowitošci szla- checkicj przez heroldią wilenską uzyskali w roku 1835. Posiadali m.in. dobra Ryndziuny w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2541, s. 26; f. 391, z. 10, nr 275).
T. Šwiącki w Historycznych pamiątkach... (t. I, s. 213) zanotowal: „Oskier- ka Hrehory, herbu Murdelio, za Zygmunta Augusta i Stefana Batorego mąž od- wažny, pulkownik i dowodca; gdy Serebmego zabito i Uty dobywanot pode- mknąwszy šią lodziami, dziala nieprzyjacielowi ubiegl. Samuel, pisarz 1632 roku, a potem sądzia ziemski mozyrski, pulkownik krolewski, mlode lata strawil na wyprawach wTurkach, Inflantacb i Prusach,
Pod Bialą Cerkwią z Januszem ksiącieni RadziwiHem napadl na tabor ko- zacki; za Jana Kazimierza w zamieszkach 1655 i 1656 roku przy jego dostojeh- stwie wiemie stawal, szybkošcią, odwagą i umiejętnošcią rzeczy wojennych slawny. Mir i Niešvviež Szwedom odebral, wycieczki ich z Slucka uskromil, kiika chorągwi szwedzkich zniosl na Podlasiu; Tykocin przymusit do poddania šią; intrygą niektorych przez odwolanie od krola przeszkodzony; w potrzebie pod Proszkami kulą w nogą postrzelony, w Prusach Nowe Miasto Szwedom odebral; Kozak6w, co Pinsk zrabowa!i 1660 roku, zgromii, przywodcą ich Ku- rana rozsiekač kazal; w Turowie buntownikow wyciąt'\
OSMOLSKI (Osmolskas) herbu Bohcza. Znani byli od okolo 1500 roku. Zamieszkiwali na Podlasiu, Litwie, Ukrainie. Byli tež Tatarzy tego nazwiska, ei pieczątowali šią godlem Przyjaciel. Osmolscy wziąli swe nazwisko od miejsco- wošci dziedzieznej Osmola w powiecie drohiczynskim. Ich rodowitosė szla- checką kilkakrotnie w XIX wieku potwierdzala heroldią grodzienska (CPAH Bialorusi w Grodnie, f, 332, z. 4, nr i, s. 156-159).
OSOSKOWlCZ (Ososkovičius) herbu Leliwa. Znani byli w Matopolsce Wschodniej i na Bialej Rusi.
276
OSOWSKI vel OSSOWSKI (Asauskas). Nazwisko wzięli od miejscowo- šci Ossowa i pierwotnie uzywali herbu Gryf. Bartosz Paprocki pisa} o nich w Herbach rycerstwa polskiego: „Dom Ossowskich starodawny i znaczny, kt6ry wspominają akta, že są potDmkami onych, biskupa krakowskiego i Klemensą wojewodę, ktorzy kIasztor jędrzejowski fundowali”.
Po rozgatęzieniu się rodu w ciągu wiekow po wszystkicb ztemiach dawnej Rzeczypospolitej niektorzy z j ego przedstawicieli porzucili godlo pierwotne i dla wyroznienia się spošrod imiennikow jąli pieczętowač šią takže herbarui Abdank, Belina, Brog, Dolęga, Godziemba, Kolumna z Oriem, Lubicz, Napi- won, Odrowąž, Prus 1, Rola i in. (por. S. Uruski, Rodzina.... t. XIII, s. 59-64; M. Paszkiewicz, J. Kulczycki, Herby rodow pohkich, s. 447; Spis szlachty Krole- snva Polskiego, s. 175).
W dawnych žrodiach, juž od wieku XVI, Ossowscy wzmiankowani są czę- sto w žrodiach archiwalnych. Martinus Ossowski in Ossowice z powiatu bydgo- skiego oduotowany zostai w krakowskich księgach grodzkich 5 stycznia 1563 roku (W. Semkowicz, Wywody szlachectwa, nr 183). Stanislaw Ossowski w 1578 roku byl rcferendarzem dworu krdla Stefana Batorego, kantorem gniež- nicnskim i kanonikiem krakowskim. Na dalekich Kresach Rzeczypospolitej Jakub Ossowski okolo roku 1590 pebit funkęję zaporoskiego setnika wojsko- wego (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, 1.1, s. 185).
Andrzej na Osowej Sieni Ossowski w roku 1614 by! czlonkiem komisji do rozgraniczenia ziem Šląska i Wielkopolski (VL, t. IV, $. 13). Vencelaus Ossowski, naclensi castellams el capitaneus, w roku 1633 podpisal w Warszawie Confirmaiio generalis jurium krola Wiadyslawa IV (VL, t. Ill, s. 371). W 1643 roku Jan Ossowski by! ,jeneralem” datekiego kresowego powiatu orszanskiego. W roku 1666 mohylewskie księgi grodzkie wspominają o Anastazym Ossow- skim, „Yego Kxolewskiey Mošci sekretarzn y komisarzu”.
Za Jana HI Sobieskiego ksiądz Andrzej Ossowski byl regentem kancelarii Wielkiego Księstwa Litewskiego, kantorem i pralatem wilenskim. Jozef Ossowski de Ossowiec i inni reprezentanci tego rodu zložyli w 1697 roku podpisy na akcie elekcji Augusta II (VL, t. V, s. 448). Okolo roku 1712 Jan Ossowski pelnil urząd ,jcncraia” wojewodztwa ininskiego-Iitewskiego.
Wedlug danych archiwalnych od 1711 roku rodzina Ossowskich posiadala m.in, folwark Hermaniszki w powiecie oszmianskim. Jerzy Ossowski nabyl go od Jana Sokolowskiego za 5800 zlotych. Jerzy mial syna Jozefą i wnukow: Grzegorza, Tomasza, Franciszka. Grzegorz z kolei splodzil synow Eustachego i Jozefą. Po pierwszym z nich pozostali trzej potomkowie ptci męskiej: Jozef Jerzy (ur. 1811), Kazimierz Jan (ur. J870), Piotr Wincenty (ur, 1832). W polo- wie XIX wieku na skutek przeSladowan i konfiskat mienia przez Rosjan rod zbiednial i przez rząd carski zdegradowany zostai do stanu tzw. Jednodwor- c6w”. Rodzina ta byla zawsze katolicka. Uzywata herbu Dolęga (CPAHL, f. 391, z, 1, nr 352, s. 1-63).
Wywodfamilii urodzonych Ossowskich herbu Dolęga z 22 grudnia 1800 roku podawal: „Familia Ossowskich, z dawna rodowitošcią szlachecką zaszczyco- na, w wojewodztwie podlaskim w ziemi branskiej we wsi Pomianach dziedzicz- ne posiada częšci”. Požniej Ossowscy weszli w posiadanie wspomnianych wyzej
277
Hermaniszek w powiecie orszaiiskim, częšci Cüdzieniäzek w powiecie wiien- skim, shižyli w majątku Zalesie ksiąžąt Oginskich. Byli spokrewnieni ze Šwir- skimi, Glinskimi, Godlewskimi, Dyrmontami, Orlowskimi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1286).
Ci wlasnie Ossowscy Dotęgowie, jak stwierdzil Jan Bohdanowicz- Dworzecki w rękopišmiennym Herbarzu szlachry Liiewkiej, mieli posiadlosci w wojewodztwie nowogrödzkim, užywający zaš godla Kolumna i Orzel „w polu blĘkitnym” zamieszkiwali w okolicy Trok. Spokrewnieni byli z Baksztanskimi, Bohdanowiczami, Dajnowskämi, Onichitnowskimi.
Jedno ze wschodnio-kresowych odgalęzien rodu nadal uzywato w owym czasie godla pierwotnego, Drzewo geneatogiczne Ossowsläch herbu. Gryft za- twierdzone przez heroldię rainską w 1828 roku prezentowalo osiem pokolen (29 osöb) tej galęzi rodu, ktörej protoplastą byl Lawren Janowicz z Ossowej Sieni Ossowski, ktöry zostawil po sobie syna Aleksandra Stanislawa, ten Michala, a 6w Andrzeja Leopoldą i Jana (CPAH Bialonisi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 149, s, 44). Z rodu tego pochodzilo wielu zacnych, zashizonych dla Rzeczypospolitej ¿ohiierzy, kaplanöw, uczonych.
OSSĘDOVVSKI vel OSENDOWSKI (Osendovskis) herbu Lis. Drzewo genealogiczne tego rodu, sporządzone przez heroldię witebską w 1834 roku, przedstawia siedem pokolen (32 osoby), poczynając od protoplasty Kaspra Ossendowskiego (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, s. 34).
H. Stupnicki (Herbarz polski i imionospis w Polsce zaslužonych ludzi, t. II, s. 207) podawal: „Ossendowski, herbu Lis. Stanislaw, akademik krakowski, wydal drukiem kilka dziel prozaicznych w języku lacinskim”. Seweryn Uruski (Rodzinat XIII, s. 30) pisal: „Osędowski herbu Lis. Pisano ich takze Osen- dowski. Mrkolaj i Stanislaw 1593 roku, Wojciech, kornomik ziemski buski, 1607 roku. Barbara, zona Wojciecha Cielcwicza 1625 roku. Stanislaw, akademik krakowski, autor i poetą w koncu 1640 roku. Stanislaw, kanonik krakowski, um. 1680 roku (...). Franciszek, syn Jana, elektor z woj. tęczyckiego 1697 roku. Ludwik, dziedzic Zakrzewa 1720 roku. Ludwik, lowczy inflancki 1774 roku”.
OSSOLINSKI (Osolinskas) herbu Topör. Miejscem ich osiedlenia byl po- wiat kobryhski (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 12). W 1819 roku heroldia grodzien- ska potwierdzila rodowitosc szlachecką hrabiego Wiktora Ossolinskiego, bylego podpulkownika wojsk polskich, wlasciciela döbr Rudka i innych - w sumie 1436 „dusz” (CPAH Bialorusi w Grodnie, f, 332, z. 4, nr 1, s. 13). Ossolinscy z Tęczyna herbu Topör potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej przez heroldią Krölestwa Polskiego uzyskali 15 XII 1819 roku (AGAD w Warszawie, Inwen- taiz Heroldii Krölestwa Polskiego, Zb. dok. pap. 3932).
OSTANLEWICZ (Ostanevičius) herbu Ostoja. Zamieszkiwali na Wilensz- czyžnie (CPAHL, f. 391, z. I, nr 1346).
OSTANKOWICZ (Ostankovičius) herbu Leliwa. Dziedzicznc majątki mieli w powiatach mscistawskim i wilenskim (CPAHL, f, 391, z, 4, nr 2132).
278
OSTAPOW1CZ (Ostapovicius) herbu Skarbiec. Ich rodowitosc szlachecką potwierdzila hero Id i a warszawska 24 lutego 1842 roku.
OSTASZEWSKI (Ostašauskas) herbu Ostoja i Radwan. Ich posiadlosci znajdowaly się ïà Podlasiu, w Matopolsce i na Podolu.
OSTASZKIEWICZ (Ostaškevičius) herbu Leliwa. Znani byli w Wielkim Księstwie Litewskim i w Koronie Polskiej.
OSTRASZKIEWICZ (Ostraškevičius) herbu Požogin. Dziedziczyli dobra ziemskie na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690).
OSTREJKO (Ostreikis) herbu Drogoslaw. W czasach nowozytnych za- mieszkiwali na Wilenszczyznie i Nowogrodczyznie (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2574). Wczesniej znani byli tež na ziemi smolenskiej.
OSTROGÖRSKI (Ostrogorskis). Polska encyklopedia szlachecka (t. IX, s. 202) podaje: „Ostrogorski, herb nieznany, 1600; Ostrogora będzinski”. Wykiiz urzędowych nazw i miejscowosci w Polsce (t. II, s. 633) odnotowuje miejscowo- šci î nazwie Ostra Gora w woj. bialostockim (gmina Kotycin), krakowskim (gmina Skawina), nowosądeckim (gmina Losina Dolna), tamobrzeskim (gmina Obrazow); jak tež tamowskim (gmina Zakliczyn); siedem Ostrych G6rek w wo- jewodztwie kieleckim, lubelskim, katowickim i Ostrogorę w elbląskim.
Hipolit Stupnicki w dziele Herbarz polski i imionospis zashtionych ludzi w Polsce (t. II, s. 212) pisal: „Ostrogorski Marek, lawnik Iwowski, w roku 1616 przeznaczyl dwa wlasne domy obok Kaliczej Gory na przytulek dla ubogich, z ktorej to ofiary utworzyl šią pozniej szpital sw, Lazarza. Wojciech, Iwowianin, zapisat lwowskiemu kosciolowi metropolitalnemu 2000 zl na ozdobienie Onego w malowidla, dąjąc nadto za žycia do kosciola sw. Marka, zbudowanego przez jego siostrę Zuzannę roku 1619, po 300 zl”.
Jak podawal Kasper Niesiecki w Koronie Polskiej (t. IV, s. 555) w polowie XVII wieku jedna z corek Seweryna Witkowskiego, „chorąžego Xięstwa Zator- skiego”, byla zoną Jana Ostrogärskiego z wojewodztwa krakowskiego. Marcin Ostrogorski w 1765 roku by! czlonkiem komisji do przeprowadzenia spisu ludno- šci w woj, krakowskim (por. Spis Zyddww-wa krakowskiego, Krakow 1898, s. 3).
Seweryn Uruski {Rodzina..., t, XIII, s. 75) zanotowah „Ostrogorski. Andrzej, towarzysz pancemy 1669 roku. Jan i Zofia 1672 roku; po Janie syn Jan, dziedzic Szarzyna 1693 roku, mial synow Franciszka, žonatego z Elžbietą Bel- chacką, Jana, Macieja i Stanislawa 1724 roku. Marcin, czesnik wendehski, ko- misarz 1775 roku do osądzania sprawy, žonaty z Salomeą Machnicką. Jan, pod- porucznik wojsk koronnych 1790 roku4.
Ostrogorscy w XIX wieku zamieszkiwali w Grodnie i Wilnie. Znani byli tež w Rosji. Wybitny prawnik o slawie europejskiej Mojžesz Ostrogorski] (ur. w 1854 roku w powiecie bielskim w gubemi grodzienskiej) nie byl Polakiem, lecz Žydėm. Natomiast polskie korzenie mial Wiktor Pietrowicz Ostrogorskij (ur. w 1840 roku) wplywowv rosyjski pedagog, historyk kultury i eseista.
279
OSTROGRADZKI (Otrograckis) herbu Rawicz. Polska encyklopedia szlachecka (t. IX, s. 202) podaje: „Ostrogradzki, herb nieznany, w 1771 porucz- nik wojska polskiego". Seweryn Uraski zanotowal röwnic zwięžle w dziele Ro- dzina... (t. XIII, s. 75): „Ostrogradzki. Grzegorz otrzymal 1771 roku raugę po- mcznika w wojsku koronnem”,
Heraldycy ukrainscy podkrešlają, že Ostrogradzcy wywodzeni byli od szlachcica polskiego Jana, žyjącego w XVIII stuleciu (por. W. Lukomskij, W. Modzalewskij, Malorossijskij gierbownik, s. 127). Nazwisko ich jest po- chodne od itnienia staropolskiego Grot i miejscowosci Ostrow - Ostrogrocki, czyli potomek Grota z Ostrowa. Grot z Ostrowa, podkomorzy lubelski, w 1468 roku uzywal herbu Rawicz (por. F. Piekosihski, Heraldyka polska wieköw ired~ nich, Kraköw 1899, s. 138).
OSTROGSKI (Ostrogiškis) herbu Ostrogski. Wielki ongiš rod ksiąžęcy, slynący z męstwa i sily. Od dawna wygasly.
OSTROMĘCKI (Ostromeckis) herbu Pomian. Dziedziczyli dobra ziem- skie na Kowiehszczyznie. Zamieszkiwali tež w Wilnie.
OSTROMIECZOWSKI vėl OSTROMIECKI herbu Pomian. Miejscem ich osiedlenia by! powiat trocki. Jerzy Janowicz Ostromieczowski w 1568 roku byl wožnym powiatu pinskiego.
OSTROPOLSK1 (Ostropolskis) herbu Naięcz. Znanj byli we Wschodniej Malopolsce.
OSTROUCH (Ostroukas) herbu Szeliga. Mieli posiadlošci w powiatach lidz- kim, oszmiahskim, wilehskim i šwięcįanskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr7, It, 707).
OSTROWIECKI (Austravietis) herbu Pomian i Topör. Dziedziczyli ma- jątki wpowiecie kobryhskim (Biblioteka Jagielionska w Krakowie - Dzial ręko- pisöw, 7014-III, s, 43).K. Niesiecki znai tež Qstrowieckich herbu Jasienczyk zamieszkalych na ziemi drohiczyhskiej.
OSTROWSKI (Austrauskas). Wielki rod rycerski, zasluzony dla kultury Polski, Rosji i innych krajöw. Szeroko rozgatęzieni, pieczątowaii się ražnymi go- dlami. Seweryn Uruski (Rodzina..., t. XIII, s. 95-112) pisal o Ostrowskich herbu Belina, Dąbrowo-Korab, Gryf, Nalęcz. Nieczuja, Oksza, Podkowa, Rawicz (naj- bardziej rozgatęzieni), Rogala, Slepowron, Tępa Podkowa, Topor i in. 0 Ostrowskich informowal rowniez Spis szhchty Krolestwa Polskiego (s. 175-176).
Bartosz Paprocki o Ostrowskich Korczakach zanotowat: „Dom Ostrowskich na Rusi starodawny i zashizony w sprawach rycerskich, z ktorego byl Jan mę- žem slawnym, shižyi naprzod jak harcownik, potem do Moskwy roty wodzil, byl starostą dymenskim, za tegož Stefana krola, zaraz skora na panstwo wjechal, w každej potrzebie byl”.
Jerzy hr. Dunin Borkowski w Almanachu blękitnym (Lwow 1909, s. 676- 682) podawai: „Ostrowski herbu Rawicz. Hasla rodziny: Dei servus sum,
280
«Z Bogiein nad Bugiem». Rodzina malopolska, pochodząca od Grotów z Slup- czy i Ostrowa w lubelskira, którzy wydali 9 senatorów i z których jedna galąž przyjęla nazwą Ostrowskich w XVI stuleciu i przydomek Kot lub Krupa i otrzymala tytul hrabiowski w P.rusach"
Inne dzido heraldyczne potwierdza te informaci er „Ostrowcy herbu Rawicz. Hasla rodziny: Dei servus sum, „Z Bogiem nad Bugiem", Rodzina malopolska, pochodząca od Grotów z Shipczy i Ostrowa w lubelskiem, którzy wydali 9 senatorów i z których jedna galąž, jednej dzielnicy z Shipeckimi, przyjęla nazwę Ostrowskich w XVI stuleciu i przydomek Kot lub Krupa i otrzymala tytul hrabiowski w Prusach 6 VII 1798, przyznany w Rosji 3 VI] 1844” (Polska encyklo- pedia szlachecka, 1.1, s. 182).
Węgierscy heraldycy zanotowali krótko: „Ostrowski herbu Rawicz. Od 1230 roku w Sandomierzu, Malopolska. Od 1798 roku hrabiowie Prus, od 1844 roku hrabiowie Rosji, od 1901 roku hrabiowie austrìacko-galicyjscy, 8 senatorów” (Stefan graf von Szydlow-Szydlowski, Nikolaus R. von Pastinszky Der polnische und litauische Hochadet, s. 69).
W rosyjskim dziele czytamy o nich; „Starožytny ród szlachecki Ostrowskich herbu Korczak z dawna cieszyl się w Polsce prawami stanu szlacheckiego. Z tego rodu Piotr Ostrowski, wlasciciel majątkow Horki i Lubicz w w-wie po- tockim (1681), miai syna Mikolaja” (N. Szaposznikow, Heraldica, 1.1, s. 162).
„Ostrowscy, w dawnem województwie lęczyckim. Z tych Wojciech, podsędek tęczycki, w raku 1770 byt dzìedzicem dóbr Slawoszewa z przyleglosciasmi Bialo- kury i Garbalin”. Ten opis dotyczy gafęzi roku užywającej herbu Grzymala (Her- barz rodžiu szlacheckich K roles t wa Polskiego, cz. 2, s. 95). W. Wittyg (Niezjiana szlachta polska i jej herby, s. 228) pisal tež o Ostrowskich, užywąįących herbów Beiina, Prus I, wlasnego. Pochodzili oni z Krakowskiego i z Podola.
Jeden z XVIII-wiecznych herbarzy tnformowal o pewnym odgalęzieniu rodu: „Ostrowscy herbu Korczak: trzy wręby nierówne, na helmie nad koronąpol psa w czaszy; familia wedlug róznych kronik wielu wspanialemi wslawiona dzielami, która y do dzis dui wielkiemi jest ozdobiona w Polszcze honorami. Zteyžc familii niektóry z następcow Piotr Ostrowski, possessjonat majętnosci Horek y Lubicza w województwie potockim, jako swiadczy pozew autentyczny 1686, miai syna Mikolaja, którego dowodzi kwitacya od IMP Samuela Rahozy 1681, pozew od IMP Przysìeckiego, podsędka polockiego 1686, w trzecim po- koleniu probują: karta od WP Luskiny na arcndę gruntu w Zaranowie 1705, testament oyca 1725, zastawne prawo na uroczyszcze Cielętniki 1726, wicczyste prawa na majętnošė Dobryti od Browczyhskich w prowincyj witebskiey, z któ- iych majętnosci chociaž się nastąpcy w tym, jako y w czwartym wywodzący się pokoleniu wyprzedali, jednak na zastawney majętnosci Staykach Stachorszczyz- nie jako szlachta mieszkają, podlug przyšwiadczających o tym praw i dowodów autentyczny eh o dawney tego imienia w tuteyszey prowincjì possesji; na ktorey sąd ziemski probacyach došc mając, wywodzących šią JPP Ostrowskich w przy- zwoitey rodowitoàci slacheckiego stanu na zawsze umocnil”.
Herbarz orszanski z konca XVIII wieku informowal: „Herb Korczak. Nie wszyscy jednakowo herbu tego zažywają: jedni są, którzy na tarczy kladą w czarze zlotey wyzla poiowę szarego, takže gfową do góry wspięty, nogi
281
przednie obie podniesione trzyma; w polu czerwonym na helmie nad koroną trzy wręby noszą, įtini zaš y pospoliciey. Trzy wr?by na tarczy w polu czerwonym noszą, wszystkie powinny byč blate, wszystkie sobie nierowne, tak že pierwszy wr?b, czyli rzeka od g6ry jest naydlužszy, drugį po nim - mniejszy, trzeci pod drugim - naymnieyszy; na hehme nad koroną w czarze zlotey wyžla polow? szarego, do gory wspi?ty, nogi przednie podniesione.
Dowodzili szlachectwa swego: 1663, msca Jannaryi 3 dnia zapisem kwita- cyjnym od Jana Ostrowskiego dawanym, wyražającym, ii Stefan Ostrowski, oyciec jego, zalecil JP Sasimowskiemu 10 talarow oddac. Prawem dozywotnim na 6 wiok gruntu Jurewszczyzna nazwanych, od JW Druckiego Sokolinskiego, marszaika powiatu orszanskiego, Krzysztofowi Stefanowiczowi Ostrowskiemu danym. 1659 Testamentem zeszley w Bogu Druckiey Sokolinskiey, marszalko- wey orszanskiey, že Krzysztof Ostrowski z matžonką swą grunt prawem za- stawnym trzymają. 1699. Dokumentem od Chryzostoma Krzysztofowicza Ostrowskiego szwagrowi swemu danym’’.
Leonard Chodžko, historyk XIX wieku, pisal: „Na ziemiach Rzeczypospo- litej Polskiej i w roznych jej prowincjach znajduje si? 80 miast, miasteczek lub wsi, mających nazw?: Ostrow, Ostrowek, Ostrowiec, a stąd powstale nazwiska Oslrowskich nader Ijczne, lubo nie mąjące z sobą nic wspolnego pod wzgl?dem familijnym. W herbarzach možna wyczytac dziesięč roznych familii Ostrow- skich z dziesięciu rožnynii herbami, jako to: Gryf, Grzymala, Korab, Korczak, Leliwa, Slepowron, Tąpa Podkowa, Topor. Lecz Ostrowscy Rawitowie, czyli herbu Rawicz, najznakomiciej i najobszemiej zajmują karty dziejow polskich i obcych, najprzod jako Rawttowie od czasow Boleslawa III Krzywoustego, panującego od roku 1102 do 1139; a potem jako Ostrowscy, pod Boleslawem V Wstydliwym, panującym od roku 1227 do 1279; i odtąd juž nieprzerwanie następują jedni po diugich”.
Pterwszymi Rawitami mieli bye czterej bracia: Warsz, Grot, Goworek i Pran- dota. Wedlug legend Warsz mial byč zaiožycielem Warszawy, Prandota - Rawy. A dziato si? to w XII wieku, Syn tegož Prandoty, rdwniez Prandota, gdy otrzymal od ojea majętnošč Ostrow, zacząl si? zwac Ostrowskim. By} on wojewodą raw- skim, dzielnym zolnierzem, wsiawionym w bojach z Tatarami i Mongolami. Jego synowie Krystyn i Marek byli kolejno kasztelanami sandomierskimi, przy czym ten drugi rowniez wslawil si? rycerskimi czynami w bitwach z Tatarami (Goilice, 1280) i Litwinami (Rowne, 1283).
Zachowala si? ogromna ilosc przekazbw historycznych o kolejnych pokole- niach domu Ostrowskich (Krystyn - kasztelan sandomierski; Krzysztof - mar- szalek nadwomy koronny; Mieczysiaw 1 Warsz - kasztelan lubelski; Grot - podkomorzy lubelski; Dobrogost - podkomorzy międzyrzecki; Wojciech - cho- rąžy wendenski itd., itd.), Na dziesiątki trzeba liczyč wojewodow, kasztelanow, generalow, biskupow, sen a to row, podskarbich i innych dygnttarzy wywodzą- cych si? z rodziny Ostrowskich, ktora si? przez wieki rozgalęzila si? w import u- jący sposob, kojarząc malzeristwa z tak slynnymi rodzinami, jak: Ledochowscy, Tyszkiewiczowie, Popielowie, Godlewscy, Mineykowie, Polubinscy, Skolimo- wscy, Lesntowscy, Stoinscy i in. W požniejszych czasach Ostrowscy uzywali tytutu hrabiowskiego.
2 8 2
Dziesiątki przedstawicieli tej rodziny wstawifo šią na polu bitew, jak np. Krystyn V Ostrowski za czasow Zygmunta Iii i Wladyslawa IV przeciw Mo- skwie i Kozakom, czy Wladyslaw Ostrowski, oficer artylerii, ktörym zachwycal šią Napoleon I, i wielu innych. Pošwiącenie, bezgraniczny patriotyzm, a przy tym dzidnosc, energia, godnošč wydawaly šią wrącz przechodzic z pokolenia na pokolenie w tej wielkiej rodzänie (T, Žydi litis k i szczegolowo - aczkoiwick nic- wyczerpująco - opisuje dzieje Ostrowskich w dziele Ziota księga szlachty pol- skiej(t. XI,s. 126-152).
Kasper Niesiecki w Herbarzu polskim (t. VII, s. 202-206) przytoczyl obszeme dane o tym domu, zaznaczając m.in.: „Ostrowski herbu Slepowron, w ziemi drohic- kiej. Jan Ostrowski podpisal elekcyą Stanislawa Augusta, kröla, z ziemi bielskiej (...). Ostrowski herbu Tępa Podkowa, na Pokuciu. Z tych jedni ludzie rycerscy, drudzy w zakonie kaznodziejskim kwitnąli”. Tomasz Swiqcki w Historycznych pamiątkach znakomitych rodzin i osöb dawnej Polski (t. I, s. 222) odnotowat trzy osoby tego nazwiska: „Ostrowski Stanislaw herbu Korab, w Sieradzkiem, opat przemącki, wydal kilka dziet ascetycznydi okoio 1588 roku. Kazimiera, jėzuitą, takze wydal niekto re w podobnej materyi pisma okoto 1719 roku. Ostrowski Jakub herbu Nalęcz, w ziemi chehnskiej, kanonik krakowski, uczony pralat, wydal kaza- nie na pogrzebie Zygmunta III i krolowej Konstancyi. Domownikiem byt ksiącia Janusza Ostrogskiego; mawial z ¿artu; «gdybym miat Tamöw i Ostr6g, bylbym ksiąciem ostrogskima”.
W dawnych zapisach archiwalnych juž od XIV wieku cząsto spotyka šią wzmianki î poszczegolnych przedstawidelach rodu Ostrowskich. Cristinus de Ostrov Figuruje w przekazach pisanych z 1387 i 1389 roku jako ceniony w zbli- žonych do krolowej Jadwigi krągacb curiae reginalis magister, a w roku 1415 - jako kasztelan Krakows. Wydzga de Ostrov w 1423 roku odnotowany zostal jako vexilliferus miasta Plocka.
Jerzy z Ostrowa Ostrowski, kanonik kaliski, wielokrotnie wzmiankowany byi w ksiągach grodu poznahskiego okoio roku 1430 {Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. IX, s. 388 i in.). Cristinus de Oströw casteüanus cracoviensis; Nicotaus de Oströw, haeres de Szczekarköw et Palecmica, capiianeus et palotinus lubtinensis, figurują w zapisach archiwalnych z XV wieku, przechowywa- nych w zbiorach Sanguszköw (Archiwum Sanguszköw, 1.11).
Duze gniazdo Ostrowskich istnialo ongiš i na Rusi Czerwonej, w ziemi chetmskiej. W roku 1520 akta archiwalne wspominają î Marcinie Ostrowskim, podkomorzym belskim; w 1484 roku — î Pawle, wüjskim chelmskim; w 1544 roku - î Feliksie; w 1567 - o Janie; pray czym obaj ostatni to nobili, generosi niepiastujący urzqdöw (AWAK, t. XIX, s. 7, 16, 29, 88,132).
Jan Ostrowski w raku 1568 pctnil funkcją kanonika wilenskiego {AWAK, t. XX, s. 18). W jednym z przywilejöw StefanaBatorego (z 8 listopada 1583 roku, o nadaniu majątkow kosciolowi i kolegium ojcöw Jezuitöw w Polocku) odnotowaoy zostal, jako adresai i wykonawca decyzji krölewskiej, podstarošci dzisnenski pan Ostrowski {Àêòó otnosiaszczijesia ê istorii Zapadnoj Rossii, t. Ø, s. 277).
Pūrucznik Matiasz Ostrowski w 1584 roku stužyl przy hetmanie Janie Za- moyskim (Archiwum Jana Zamoyskiego, t. III, s. 519). W tymže roku archiwalia wzmiankują o Stanislawie Ostrowskim, „wradniku zeiowskim” (AWAK, l. II,
283
s. 255). Jan Ostrowski, starosta dynaminski, zapisany zostal w upickich księgach grodzkich z roku 1586 {AWAK, t. XXVI, s. 416, 477). 20 stycznia 1589 roku szlachcic Sebastian Ostrowski wystąpil jako swiadek na posiedzeniu sądowym w Brzesciu (AWAÄi, t. VI, s. 16). Jeszcze jeden Jan Ostrowski byl w roku 1592 komomikiem powiatu trockiego {AWAK, t. XXX, s. 116, 125).
W roku 1601 w aktach magistratu polockiego odnotowany zosta! Pawet Polu- pięta Ostrowski, „ziemianin hospodarski wojewödztwa polockiego”, wlaiciciel Oströwna, Oboli, Sosny, Ladosny, Stajek i Witowicz (Istoriko-juridiczeskije ma- tieriafy izwlieczotmyje iz aktowych kmg gubernii witebskoj i magilewskoj,
t. XXVIII, s. 266). Marcin Ostrowski w 1623 roku byi woznym wojewödztwa polockiego, w 1668 roku Jan Ostrowski - namiestnikiem polockim. Mikolaj i Ja- rosz Ostrowscy, szlachcice spod Pinską, w roku 1649 byli fawnikami sądu grodz- kiego w tym miešcie {AWAK, t. XVII, s. 277).
W roku 1654 szlachdca powiatu mäcislawskiego Stanislawa Ostrowskiego „do więzienia moskiewskiego wzięto bylo”, skąd wrocil dopiero w roku 1663 {AWAK, t. XXXIV, s. 301-302). Mieszkancy miasta Pinską zapisali następųjącą Skargą w öwczesnych księgacli magistrackich: „Roku 1655, miesiąca Oktobra piątego dnia, Moskwa y Kozacy, nieprzyjaciele paiistwa Jego Krolewskiey Mo- sci Corony Polskiey y Wielkiego Xięstwa Litewskiego, woyska kilka tysięcy, z nagta, czohiami y baydakami pod miasto Pinsk podjechawszy y spieszywszy się, a wpadlszy do miasta, mieszczan y gošci zaskoczywszy, tyransko, morder- sko, tak męžczyzn, jako y plci bialey y dziatek niemalą liczbę rcįžnemi niesiy- chanemi mękami męczyli y na šmierč pozabijali.
A stojąc przez kilka dni wszystkie skarby, surnmy golowe, towary rožne, zloto, srebro, cynę, miedž, dzwony košcielne y cerkiewne, zboža rožne y wszystkie nabytki domowe do szczętu wybrawszy do baydaköw y czölnöw poznosili y po- wywozili. A odchodząc z Pinską zamek, miasto, košcioty, cerkwie, kramy rynko- we, szpychlerze, domy, fotv/arki, takže dwa szpychlcrze w rynku stojące, z skrzy- niami, w ktörych sprawy na wolnoäci miejskie miastu služące [się znajdowaty]; owo zgola wszystkie miasto z dostatkami doszczętnie ogniem spalili y wniwecz obrocili,
Y ledwo domow kilkanašcie z jedncgo konca na przcdmiešciu, ktorych ogien zaciągnąc nie mögl, zostalo. Mieszczanie, ledwo žywi, przy wielkim ubo- stwie, nie mając się gdzie przytulič, na rožne mieysca po miasteczkach i wsiach rozwlec musieli” {AWAK, t. XXXIV, s. 66-69). Zapis ten potwierdzony zostal przez specjalną komisję krolewską, do ktörej powolano Jana Ankudowskiego, Andrzęja Saczkowskiego oraz Teodora i Samuela Ostrowskich, miejscowych szlachcicöw.
Jak wynika z zapisu archiwalnego, w owych niespokojnych czasach mlody ksiądz z Wilna Maciej Ostrowski w roku 1655 studiowal teologię w kolegium šw. Klemensą w Pradze (L. Piechnik, Dzieje Akademii Wdenskiej, t. III, s. 14).
W jesieni 1656 roku zwrocil się do cara Aleksego Michajtowicza szlachcic tnohylewski Iwaszko Lewontjew Ostrowskij z prosbą o przekazanie mu w posia- danie wsi Piotrowjcze i Bachociec w powiecie mohylewsktm. Z listu wynika, že dwaj jego synowie zginęli podczas oblęženia Mohylewa przez oddzialy polsko- litewskie: „I kak, hosudar, byl prystup k Mogilewu od litowskich ludiej i w tu poru
284
dwa syniszka moi ubity na prystupie do smierti”. Nie wiadomo wszakze, czy byly to przypadkowe ofiary szturmu, czy tez chlopcy walczyli po stronie oddzialow moskiewskich, co znaczyloby, že Ostrowscy przyjęli wczesniej prawosiawie i przysięgli wiemosc carowi (Archiw Jugo-Zapadnoj Rusi, t. XIV, s. 845-848). Car kazai pozostawic mu majątek i dziesięciu chlopöw panszczyžnianych,
W roku 1660 szlachcic Andrzej Biclecki w imieniu wlasnym i swego szwagra Franciszka Wszenibowskiego oskaržyt sąsiadovv, „iž w roku tsrazniejszym, podczas incursyi moskiewskich, skoro po wziįciu miasta y zamku brzeskiego, w mscu styczniu y lutym töznych dni, gdy wszelkie prawa Rzeczypospolitey i W. X. Litew- skiego ustaly, a moskiewskie hramoty y prawo nagtąpilo - natertczas panowie Dą- binscy, dobrowolnie przysiąglszy na carskie imię przed wojewodą moskiewskim, zostającym na zamku brzeskim, rözne conferentia z nieprzyjacielem oyczyzny ma- jąc (...), o woysku Jego Krolewskiej Mosci znac dawali y obecnie u wojewody by- wali w zamku. Od niegoz pobrawszy hramoty na rözne dobra szlacheckie y na dobra Jego Krolewskiej Mosci (...).
A wziąwszy wiadomosc, iž rodzica maižonki mojey, Alexandra Wszembor- skiego, tenže nieprzyjacid tyransko zamordowal, uczyniwszy między sobą radę z pomocnikami swemi na zgubę naszą [wsröd tych pomocnikow by! tež niejaki Kazimierz Ostrowski - J.C.], gwaltownie, za osobliwą hramotą moskiewską, na folwark nazwany Radosč, dobra JKM, ležące w possesyi nieboszczyka rodzica naszego rožnemi dniami, violenter, naježdžali; mnie Bieleckiego, chorego, zmęczonego przez tegož nieprzyjaciela Moskwq, wyrzucali; bracią y siostry maižonki mojey, w malych leciech pozostale, sieroty, zbite, zmączone od Mo- skwy, z tego folwarku y mieszkania naszego gwattownie wypqdzali; naježdža- jąc, grožąc Moskwa jako holdownicy onych, odpowiedzi y pochwatki na zdro- wie nasze czynili, czeladž swą zsylali, že nam niezmierzoną przykrošc y szkody wyrządzali Gwaltem wyganiając, obuchami, plazami zbili, zmordowali malžonkę moją, bracią y siostry oney, bez žado ego respektu przez prög na szyję powyrzucali" (A WAX, t. III, s. 355-357).
W tym dniu, 5 kwietnia 1660 rūku, ziemianin Franciszek Michal Wszembo- rowski wniösl do magistratu brzeskiego skargę, w ktörej zarzucal zdradę pan- stwa i rozböj Maciejowi i Janowi Dębinskim, Janowi Turowi, Pawlowi Pytow- skiemu, Andrzejowi Moczulskiemu, Kazimierzowi Ostrowskiemu i nieznanemu z imienia Janickiemu: „ichmošč panowie Dębinscy, nie mając žadnej posiadlo- šci, tak w Koronie Polskiey, jako i w W. X. Litewskim, ani služąc Rzeczypospolitey w tak cięžkim opale oyczyzny, ktöra ich ubodowala, y krola pana naszego milosciwego odstąpiwszy, a jechawszy do wojewody moskiewskiego w Brzešciu, inszym obywatelom wojewödztwa pierwszemi bįdąc, zly przyklad y pochop dawali, dobrowolnie na imię cara moskiewskiego poddanstwo wieme obiecųjąc po sobie y wszelką žyczliwošč przysiągli”.
W nagrod ą za zdradę otrzymali osobnicy ei od kniazia Aleksego Szachow- skoja, wojewody carskiego, hramoty na „wiecznoje cholopstwo” moskiewskie i na majątki patriotow polskich, przelewających krew w obronie ojezyzny. Poki trwala okupaeja, zdrajcy „oręžno, jako do boju, do tego przybrawszy niemalo chlopöw z wozami (...), wprzöd na dwör napadlszy z strzelbą, wszystkich zbili, wygnali y gwaltem z spokoynego dzierženia wybili, konie, strzelbę y insze rze- czy pobrali, zboža požąlt wszystkie” (ibidem, s. 359-360).
285
Ostrowscy licznie zamieszkiwali na ziemi halickiej, jeden z nicb, Kasper, w roku 1665 oskaržony zostal przez sąsiadow o wspotudzial, razem z Tatarami i Kozakami, w plądrowaniu klasztoröw i kosciolow {Akta grodzkie i ziemskie zArchiwum Ziemskiego we Lwowie, t. XXIV, s. 214 i n.).
Andrzej Kazimierz Ostrowski byl kanonikiem kruszwickim w roku 1665. Protestacją z powodu zerwania halickiego sejmiku deputackiego 11 wrzesnia 1668 podpisal m.in. Felicianus Ostrowski de Oströw, theztwrarius terrae scuw- ciensis et iudex deputatus terrae haliciensis. Uchwalę szlachty brzeskiej o po- wszechnym udziale w pospolityra ruszeniu w 1672 podpisal m.in. Thomasz z Nasilowa Ostrowski, czesnik Nowogrodka Siewierskiego oraz Aleksander Ostrowski, szlachcic {AWAK, t. IV, s. 150). Pod dokumentami z tego okresu widnieje röwniez nazwisko Marcina Jana Ostrowskiego. Pod jedną z uchwat podobnego sejmiku w 1697 roku zložylj podpisy Bonifacy z Nasilowa Ostrowski, brzeski sędzia grodzki, oraz Dominik z Naszatowa Ostrowski {ibidem, s. 234-235). W tymže 1697 roku Piotr Ostrowski de Kaki i inni reprezentanci rodu ztožyli podpisy pod aktem elekcji krola Augusta II {VL, t. V, s. 448).
W 1673 roku w imieniu hetmanöw Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego, Paca i Radziwilla, przebywających w obozie pod Szczurowiczami, poslowal do knia- zia Jurija Trubieckoja „towarzysz regimentu husarsklego Stanislaw Ostrowski” {AWAK, t. XI, s. 305, 306). Przez niego röwniez ostrzegai wojewoda rosyjski kröla polskiego, by się miat na bacznošci, bo Turcy i Kozacy Doroszenki plampą wyprawq na Polską: „Nasz przysąd takowy jest, že lepiej by bylo, gdyby wojsko Waszej Krölewskiej Mošci wpierw poszto na Ukrainą, dla objęcia Koza- kow, ktorych gdy šią uspokoi, odpadnie wielkie skrzydlo nadziei tureckiej od- sieczone, i szlak tatarski zamknięty będzie.
A chociaž Kozacy obiecują postuszenstwo Waszej Krölewskiej Mošci, wie- rzyč itn nie warto, bo oni diabta samego w pole wywiodą i okręcą, za ktörym to krzywoprzysiąstwem chrze£cijanstwo do pohybeli przychodzi, Lepiej by byto, gdyby Wasza Krolewska Mošč nakazal rozebrac ich między wojska swoje, aby nie mogli zdrady czynič” {Archtw Jugo Zapadnoj Rusi, t. X, s, 325-326).
J6zef, Kazimierz i Tomasz Ostrowscy w 1696 roku brali udziat w sejmiku wojewödztwa wilenskiego. „Bonifacy z Nasetowa Ostrowski, czesznik nowo- grodzki, marszatek seymiku fiskalnego wojewödztwa brzeskiego, manu propria" podpisal laudum szlachty brzeskiej 20 sierpnia 1710 roku {AWAK, t. IV, s. 368), W 1712 roku Nicolaus Ostrowski petnif urząd generala powiatu bieckie- go. Ksiądz Kazimierz Ostrowski to rektor jezuickiego kolegium brzeskiego okolo roku 1730.
Wsröd szlachty wojewödztwa witebskiego w 1740 roku notowani byli m.in. Gabryel Krasinski, Kazimierz Męžynski, Benedykt i Bazyli Ostrowscy, Antoni Romanowski. W listopadzie 1748 roku Cyprian i Anna z Kozarynow Ostrowscy napisali list darowizny, 12 lat pözniej wpisany do potockich akt grodzkich, ktö- rego fragment warto zacytowac: „Czyniemy wiadomo y zeznawamy tym na- szym listem dobrowoltiym wieczystym (...), iž my, mając majątnošc naszq wie- czystą, nikomu niezawodną, nazwaną Uszacz alias Szapowaiowszczyzna w wojewödztwie pofockim ležącą, a doznawszy wszelkiego poszanowania y ushigi po synie naszym jmci panie Jözefie Ostrowski m, chcąc mu nagrodzič te
286
ushigi jego, darujemy majętnosč naszą (...). W moc y wieczyste dąjemy synowi naszemu müemu y z miiošci naszey rodzicielskiey po!owę Uszackiey ruchomo- šci z bydia, koni, iytncgo y jarzynnego zasiewu” {Istoriko-juridiczeskije matie- rialy.... t. XXVII, s. 373-374).
W 1760 roku w Inflantach zamieszkiwali Cyprian i Jözef Ostrowscy, zie- mianie, wlasciciele majątku Uszacz. Trzy lata pėžniej archiwalia wspominają te i o Justynie O straws k i ej, žonie Jozefą, wspotwlascicielce zašcianku Szapowa- lowszczyzna. Pierwszy z dokumentow informowal: „Roku 1760, Apryla 30 dnia, Cyprian y Joanna z Soroköw, bywsza Cwieciiiska, Ostrowscy, malzonko- wie (...), czyniemy wiadomo y jawnie wyznawamy sami na siebie y komu by o tym teraz y na potem będącego wieku ludziom wiedziec nalezalo tym naszym dobrowolnym wieczysto-przedaznym zapisem ichmosciom panom Antoniemu, Franciszkowi, Jozefowi i Karolowi Oskierkom, braciom rodzonym, danym na to, iž my wyiey nazwane, mając majętnošč naszą wieczystą Leonowszczyznę w w-wie polockiem sytuowaną, wolną y swobodną, a będąc potrzebnemi summ pieniędzy na zniesienie dhjgöw, wziqlismy u pomienionych ichmosciow goto- wey rįkodayney summy bitych [talaröw] sto siedem”.
Za te pienžądze panstwo Ostrowscy odstąpili Oskierkom wlokę ziemi naležą- cej do Leonowszczyzny „z gruntami oromemi y nieoromemi, sianožęciami murož- nemi, kihowemi y blotnemi, z ladami, lašami, borami, gajami y zaroslami w daw- rtych miedzach y obychodziacb, z budynkami dwontemi y gumiennemi, to jest izbą bialą, piekamią y izdebką, z swimem, z chlewami szešciennemi dwoma y z chlewetn trzyšciankiem, z ordyną szešciettną, z osiecią, takownią y przystronkami, z przeplotami napäerzonemi, z ogrodami, sadami owocowemi y chmielowemi, z wstępem do jeziora Czerowacza y rzeki Uszaczy” (Istoriko-juridiczeskije matie- riaty..,f t. XXVII, s. 370-372).
W roku 1763 Antoni Ostrowski byi biskupem inflanckim. Pawei Lech, Pro- tazy, Bazyli, Micbal i Antoni Ostrowscy w 1767 roku podpisali antykatolicką uchwalę röznowierczej konfederaeji shickiej {AWAK, t. VIII, s. 621). Akt konfe- deraeji ziemian halickich z 5 VI 1767 roku w obronie wiary katolickiej oraz wolnosci ojezyzny podpisali m.in. Kazimierz, Wojciech i Albin Ostrowscy: „przy wierze šwiętej katolickiej rzymskiej, przy wolnosci cum protestations contra dessidentes et disunitcis". Antoni Ignacy Ostrowski, to komornik i rot- mistrz wojewodztwa trockiego w 1789 roku {AWAK, t. XXXVIII, s. 171).
Wedhig Re gest ru szlachty czynszowej i okolieznej poliam borysowsktego z sierpnia 1812 roku we wsi Podole mieszkat ,-jašme wielmozny pan Jan Ostrowski” (A WAX, t. XXXVII, s. 307). Heroldia wilenska w 1816 roku stwier- dzila zamieszkiwanie szlachcicow Ostrowskich w powiecie upickim, ktörzy posiadlosci ziemskich nie mieli (CPAHL, f. 391, z, 7, nr 4098, s. 257). Ostrowscy z powiatu dzisnenskiego spokrewnieni byli ze Stommami, Žylsnskimi, Spi- rydowiezmi, Onoszkami, Bartoszewiczami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117, II).
Wywod familii urodzonych Ostrowskich herbu Gieralt z 1818 roku stwier- dzai, že: „poprzednik tey familü urodzony Jakub Ostrowski uzywal prerogatyw stanowi szlacheckiemu wlasciwych, posiadając dziedzieznie majątnošč Jahodki, niegdyš w wojewödztwie brzeskim položoną, jakowa majętnošč prawem sukee- sji synowi jego Heronimowi, a kolejno wnukowi Michalowi Ostrowskiemu we
2 8 7
wladanie dostaia šią”. Michai, skarbnik grod2ienski, zostawil po sobie synow czterech: Wincentego, Stanislawa, Karola i Nikodemą. Heroldia wilenska uznala ich w 1818 roku za „rodowitą szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1673).
Nader licznie osiedleni byli Ostrowscy w XIX wieku w powiatach oszmian- skim, wilenskim, trockini i zawilejskim. Wywöd famüii urodzonych Ostrowskich herbu Jastrzębiec, zatwierdzony przez heroldią wilenską 11 sierpnia 1820 roku, informowal: „Dom imienia tego odwiecznie na dziedzicznych ziemskich mająt- kach w Wielkim Xięstwie Litewskim y w innych prowincyach Krolestwa Polskiego osiedlony, przywilejami nayjašnieyszych krölöw polskich udarowany, uzywal wszelkich swoböd y praw, naylaskawiey szlachcie dozwolonych, z ktö- rego po licznym rozmnoženiu šią, w röznych mieyscach zamieszkate familie dziedziczyly rozmaite majętnošci, a szczegölnie Kons tan ty Ostrowski za przy- wilejem nayjasnieyszego kröla poi skiego Alexandra Pierwszego w roku 1503 danym (...) majątnošč Ostrowlany posiadal.
Tomasz Ostrowski podhig äwiadectwa prawa wieczystego w roku 1672 od Peslewiczowey Komarom wydanego (...) dobra Mostwiliszki w powiecie oszmianskim ležące dziedziczyl. Oraz inni Ostrowscy podobniež mnogie posia- dali majątnosci" (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 2135). Do Ostrowskich naležal m.in. majątek KoScieniszki, Gieysztorowszczyzna, Krzyztoporowszczyzna oraz Sa- gowa w wojewodztwie trockim. Poprzez malzenstwa byli Ostrowscy spokrew- nieni w tej okolicy z Murawskimi, Swirskimi, Zagorskimi, Stanskimi, Skorono- wiczami, Holubami.
Drzewo genealogiczne Ostrowskich herbu Korczak, sporządzone przez he- roldię witebską w 1835 roku, przedstawia osiem pokolen (111 osöb) rodu (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, s. 181). Wywöd familii urodzonych Ostrowskich herbu Korczak z 1837 roku podawa), že: „biorący šią niniejszego wywodu za protoplastą Mikotaj Ostrowski uzywai wszelkich wolnosci, praw Į prerogatyw stanowi szlacheckiemu dozwolonych, dziedziczyl majątnošč ziemną z poddane- mi, zowiącą šią Mikoiajcie, mającą potoženie w wojewodztwie polockim, ktorą to po zgonie swym zostawil synowi swemu Jözefowi (.,,), ten takže przy zgonie swym testam entern w roku 1732 Januari 2 dnia datowanym, wyž rzeczoną ma- jętnošc Mikoiajcie siestrze swej na wiecznoäc ustąpil. Kapitaly zaš i wszelki majątek ruchomy w wieczne wiadanie synowi swemu Mikolajowi zostawil” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1059, s. 52-54).
Ostrowscy herbu Korczak posiadali pierwotnie majątnošč Oströw w woje- wödztwie nowogrodzkim, wladali tez zašciankiem Dunajewo na Mihszczyznie oraz Orzechniwszczyzną i Ostrowszczyzną w wojewödztwie polockim (Archi- wum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 3, nr 2376). Jedna z galązi Ostrowskich zamieszkata w okolicy Stwolowicze na Mihszczyžnie (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 2990). Rodową dewizą tych Ostrowskich byfy slowa: „O wo Inos c walka gdy šią raz zaczyna,/ Dziedzictwcm spada z ojca krwią na syna”,
W 1829 roku Innocentius Ostrowski po wystuchaniu na Wszechnicy Wileh- skiej kursdw fizyki, matematyki, chemii, zoologii, botaniki, mineralogii, agro- nomii, logiki itp. otrzymal dyplom candidatus in Ordine Physico-mathematico (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 836, s. 127). Szlachcie z powiatu rzeczyckiego Jözef
288
Ostrowski syn Ignacego w latach 1863-1868 znajdowal się pod tajnym nadzo- rem policji - jak stwierdzal dokument policyjny - „na mocy czyjego rozkazu - nie widac, za co - nie wiadomo”; ale chodzilo oczywiscie o podejrzenie, ¿e sprzyjal powstaniu polskiemu (CPAHL, f. 378, z. 6, nr 64, s. 21).
Ostrowscy z Mohylewszczyzny w 1875 roku uzyskali potwierdzenie szla- chectwa z heroldii wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 187, s. 63-64). Licznie reprezentowani byli Ostrowscy takže na Wolyniu i Podolu, gdzie posiadali dzie- siątki siedzib (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodoslownuju kni- gu podolskoj gtibernii, s. 70, 71). Mieszkali m.in. w dobrach Sucha Wola, Horo- dyszcze, Wolica. Na podstawie postanowienia Kijowskiego Zgromadzenia De- putatöw Szlacheckich z 30 wrzesnia 1840 roku w ramach antypolskiej akcji rządu rosyjskiego pozbawieni zostali praw i przywilejow przyshigujących temų stanowi.
Tnne gniazda Ostrowskich w tym regionie to Sydaczöwka w powiecie žyto- mierskim, Dymidöw w gubemi kijowskiej, Homöw w powiecie braclawskim, Gajek, Oströw i Gunczy Brod w powiecie hickim, Zawröw w powiecie ostrog- skim, Gorodyszcze w powiecie žytomierskim (Žytomierskie Panstwowe Archi- wum Obwodowe, f. 146, z. 1, nr 4354,4361,4362,4369,4370,4374).
Z zapisöw archiwalnych tež wynika, ze Ostrowscy herbu Slepowron dzie- dziczyli majętnošč Gorodniczek w powiecie dubienskim. Ich rodowitosc szla- checką potwierdzilo Wotynskie Zgromadzenie Deputatow Szlacheckich 18 1L- Stopada 1825 r. oraz 11 stycznia 1844 r. Odgalęzienie tego rodu osiedlone w Zawadzie na ziemi drohiczynskiej, cho6 uzyskalo potwierdzenie przynaležno- šci do stanu szlacheckiego od Wotyhskiego Zgromadzenia Deputatow Szlacheckich 24 kwietnia 1841 r., to jednak Kijowskie Zgromadzenie Deputatöw Szlacheckich, w ramach „czystki etnicznej” realizowanej przez rząd rosyjski, wyklu- czyio je ze stanu szlacheckiego decyzjąz 3 kwietnia 1858 r.
lnni Slepowronowie Ostrowscy, zamieszkujący m.in. w dobrach Miodowa, Omelana, Jabloniec, zostali potwierdzeni jako szlachta przez Wolynskie Zgro- madzenie Deputatow Szlacheckich 5 i 31 grudnia 1802 r., 11 kwietnia 1834 r., oraz przez Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu 23 marca 1845 r., 26 lutego 1862 r., 31 maja 1883 r., 31 stycznia 1901 r (Žytomierskie Panstwowe Archiwuin Obwodowe, f. 146, z. 1, nr 4355,4365,4366). Ostrowscy herbu Grzymala uzyskali potwierdzenie przynaležnoici do stanu szlacheckiego od Wolyhskiego Zgromadzenia Deputatöw Szlacheckich 18 grudnia 1802 r. i 29 paždziemika 1828 r., lecz w 1863 roku zostali pozbawieni szlachectwa i zeslani na Syberię za udziat w powstaniu styczniowym (Žytomierskie Panstwowe Ar- chiwum Obwodowe, f. 146, z. 1, nr4357,4364).
Ostrowscy herbu Korczak mieszkali w Tarnawce w gubemi kijowskiej; herbu Nieczuja - w Hejewiczach w powiecie owruckim; herbu Rawicz - w miej- scowosciach Ostrowo w gubemi podolskiej, Kokorow w powiecie krzemieniec- kim, Uchanieck i Trojanowka w gubemi wolynskiej. Ostrowscy herbu Tępa Podkowa byli osiedleni w okolicach Sydaczöwki, Chodakowa, Jablonca. Więk- szošč z nich w XIX wieku uzyskala potwierdzanie przynaležnošci do stanu szlacheckiego od Woiynskiego Zgromadzenia Deputatöw Szlacheckich oraz z Departamentu Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu. Niektörzy byli jednak
289
wykluczani ze stami szlacheckiego i wpisywani do grupy ,jednodworcöw” (Žytomierskie Panstwowe Archiwum Obwodowe, f. 146, z. 1, nr 4360, 4371, 4372, 4373). Ostrowscy mieszkali takže na Czemihowszczyznie, gdzîe uzywali herbu Korczak odmienny. Notowani byli tam od 1703 roku (por. W. Lukomskij i W. Modzalewskij,Malorossijskij gierbownik, s. 127).
Ostrowscy osiedleni w Rosji uzywali przewazme herbu Grzymaia (por. A. Lakier, Russkaja giemldika, t. II, s. 422-423). W Rzeczypospolitej byli i ple- bejusze tego nazwiska. W XVII wieku Walerian Nekanda Trepka {Liber.,., s. 295-296) znai ich wielu: „Ostrowski nazwal stę chtopski syn. Ten gdzieš okradt byl szlachcica znacznie i zapadl kilkadziesiąt mil za Warszawç, Tain w liwskim powiecie circa 1625 arendowal wioskç Piotrowice i tamze pojąl sziachciankę Mystowską, W tamtym jednak kraju doszli juž tego, že chlopski syn, a on tam byl zajechat udaé šią szlachcicem (...).
Ostrowski nazwal šią Jan, karczmarski syn ze wsi Ostrowa mila od Proszo- wic (...), Ostrowski nazwal się Žyd chrzczony. Shižyl za pacholka circa 1636, potem na kilka koni swoich przyjechal do Krakowa, zarwawszy kogoš na Šląsku anno 1637. Mieszkal z kortezjanką krakowską, z Wajsową. Pozakowal go i po- bral mu konie i rzeczy niemalo Czamecki, starszy nad piechotą zamkową kra- kowską, î zadal mu, ze rozbïjal i odzierai po drogach, I tak co wziąi, mu przepa- dlo circa 1638”.
OSUCHOWSKI (Osukauskas) herbu Gozdawa. Rod ten byl w minionych wiekach licznie rozmnožony w Galicji. Wzmiankowaî o nich Boleslaw Starzyn- ski w swym rçkopiémiennym herbarzu, przechowywanym w Bibliotece Jagiel- lonskiej w Krakowie,
OSYPOWSKI (Osipauskas) herbu Lodzia. Stanowili najpewniej jeden rôd z Osipowskimi. Wojciech Wijuk Kojalowicz pisal o nicht „Osypowscy w woj- wie witebskim. Andrzej Osypowski, pisarz ziemski witebski 1590, Krzysztof i Jan Osypowski 1648”.
OSZMIANIEC vėl OSZMIENIEC (Asmeiiietis) herbu Korczak i Oria. Siedziby rodowe mieli na ziemi wilensktej,
OTAWSKl (Otauskas) herbu Kusza. Miejscem ich osiedlenia byl powiat trocki (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 1,11).
OTICZ (Otičius) herbu Trąby. Dobra dziedziczne mieli na Kresach P 61- nocno-Wschodnich. W zaborze pruskim pisani byli takže jako Ottitsch, Ottetz lub Ottisch von Taulensee.
OTRUSZKIEWICZ (Otruškevičius) herbu Drogoslaw. Posiadali majçtno- šci w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 3, 147,404, 723).
OTTOWICZ-WOLOWSKI (Otovicius-Valauskas) herbu Prus. Dziedzi- czyli dobra ziemskie w powiecie telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2564).
290
OTTOWlCZ-ŽYCKI (Otoviiius-Žickis) herbu Drzewica. Przez wieki zamieszkiwali w powiede wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 278).
OWSIANY (Avižionys) herbu Ostqja. Ich posiadlosci znajdowaly się w powia- tach wolkowyskim, wilenskim i innych. Wielokrotnie potwierdzani byli jako szlachci- ce przez heroldie w Wiknie, Minsku i Grodnie (CPAHL, f. 391, z, 6, nr 7, 707).
OWSEEJENKO (Ausijenka) herbu Lubicz, Polska szlachta z terenow ukra- innych (por. W. Lukomsky, W. Modzalewskij, Malorossijskijgierbownik, s. 1).
OZIEMBLOWICZ (Ozemblovičius) herbu Radwan. Uczen szkoiy pijar- skiej w Chehnie Oziemblowicz wraz z kilkoma kolegarai sądzony by} w maju 1677 roku za pobicie pana Jozefą Kuczyhskiego, ktory by} - wedhig zaptsow w chehnskich ksiągach grodzkich - palatinatus Podlachiae patriotą, unus ex vicenotariis loci huius {AWAK, L XXIII, s. 318).
OZIEWICZ (Ozevičius) herbu Lubicz, Dziedziczne majątki tego rodu po- ložone byly w powiatach wilenskim, zawilejskim i oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 2139).
OZIĘBLOWSKI (Ozemblauskas) herbu Radwan, Sulima. Dawna rodzina polska. Kasper Niesiecki tak opisywal jej pierwotne dzieje: „Szczęsny Ozię- blowski, kasztelan sochaczewski, z Rzewuskiej urodzony, pienvszą zonę mial Dąbrowską z zieini liwskiej (...). 2 tej byl syn Jan. Drugą žonę Annę Lanc- koroiiską, z tą. syn Lenard. Jan syn Szczęsnego przenioslszy się do Ksiąstwa Litewskiego Szczesnowiczem Oztąblowskim zawolany okolo roku 1570”.
Hipolit Stupnicki (Herbarz polski i imionospis w Polsce zasiužonych ludzi, t. II, s. 217) pisal: „Ozięblowski, herbu Radwan. Mikola], uczestniczyl w boju z Turkami pod Chocimiem; Stanislaw zaš pod Wiedniem, skąd powracając obaj ze znojow wojennych pomarli w krbtkim czasie. Kazimierz, zginąl w wojnie moskiewskiej. Ozięblowski, herbu Sulima. Ozicmblowski Piotr, wojski brzesko- litewski; przytožyl šią do fundacji klasztoru księžy Trynitarzy w Erzeiciu roku 1727. Anie!a, sądzianka brzesko-litewska, w roku 1770 przetlumaczyla z francu- skiego dzielo religijne Mikolaja de Sault",
Rodzina ta spokrewnila šią ze znanymi rodami szlacheckimi Wielkiego Ksiqstwa, takimi j ak: Grzymaiowie, Ryszkowscy, Laniewscy, Oląccy, Siesiccy, Chrząstowscy= Chrapowiccy. Oziembtowscy licznie osiedleni byli w woje- wodztwach wilenskim, mscislawskim, smolenskim; znnno ich w okolicach Lidy, Qszmiany, Kowna, Wilkomierza, ale tež Sandomierza i Lwowa.
W zbiorach dokumentow archiwalnych nazwisko Oziqblowskich przewija dose często. Oziąblowski, prokurator w Besku, jest wymieniany przez sanockie księgi grodzkte z roku 1431. Petrus Ozyablowsky (Osziamblowsky, Oszyamblow- sky) w latach 1480-1508 pehiil funkeją sądziego grodzkiego w Sanoku. Inny Pe- tms Osyeblowski, czyli Piotr Oziqblowski, odnotowany zostal w jednym z zapi- sow w chehnskich aktach ziemskich z 6 marca 1549 roku (AWAK, t. XIX, s, 102).
Kasper Oziebtowski herbu Radwan zapisany zostal w grodzie wilenskim w 1587 roku. W tym czasie Jądrzej Ozięblowski byl ciwunem szadowskim, deputatėm Žmudzi do Trybunahi Glownego Wilenskiego. Jakub Oziąblowski 24
291
czerwca 1594 roku przeprowadzii inwentaryzacją folvvarku Diuskiego (Dolžati- skiego) na Minszczyžnic (AWAK, t. XIV, s. 498). Hieronim Eustachy Oziembiow- ski, shiga skarbowy, w 1632 roku wzmiankowany jest w zapisach do brzeskich ksiąg grodzkich. Jan Oziembtowski w 1647 roku wydat w drukflmi Akademii Wilenskiej parą panegirycznych druczkow na czešč 2awiszdw i Kamiehskich. Hektor oraz Piotr Jan Oziębiowski w 1648 roku od Ksiąstwa Žmudzkiego podpi- sali elekcją krola Jana Kazimierza (VX, t. IV, s. 104).
Percepta prowentdw publicznych do skarbu Rzeczypospolitej (1661) komuni- kuje: „Jeymošč pani Maryanna Oziemblowska Talatowa, staroscina rosieriska ze wsi Pitsud za rok 1658 medietatem dala flor. 13,22, 3 '/į”. W jednej ze skarg wpi- sanych w 1665 roku do ksiąg sądowych Pinską wspomniani są szlachetni panowie Oziembtowski, Poplawski, Paszkowski, Okun, Wlochowicz (oficerowie jednego z oddziai6w, walczących z wojskami carskimi), ktorzy „będąc opilemi, wtargnąw- szy w kwaterą inney chorągwi tam wszelkie czynili brauarie (...), czdadž sieki i, bili, kitku innych szlachcic6w posiekli, poranili, pokaleczyli" (AWAK, t. XXIV,
s. 391). Byi to jeden ze zwyklych incydentow czasow wojny.
Marcjan Albrycht Oziemblowski w 1670 roku podpisal instrukcją poselską dla wystannikow na sejm warszawski od wojewodztwa brzeskiego {AWAK,
t. IV, s. 84). Jan Leon Oziąbiowski, starosta jakunski, sędzia kapturowy, wielo- krotnie odnotowany zostal w przekazach archiwalnych z 1696 roku. Piotr i Ka- zimierz Oziembiowscy podpisali w 1697 roku jedną z uchwal sejmu brzeskiego (ibidem, s. 240). W 1697 byli oni poslapį na warszawski sejm relacyjny od wo- jewodztwa brzeskiego. W roku 1710 Jozef Oziemblowski studiovval fizyką na Wszechnicy Wilenskiej.
W teslamenęie Franciszka Lisowskiego, szlachcica chdmskiego, z 19 lutego 1712 roku czytamy: Jegomošci panų Piotrowi Oziembiowskiemu, lowczemu gro- dzienskiemu, obligują kocbaną žonę moją, aby oddata zlotych tysiąc talarami bitemi (...), žeby potem nie byla ctęžko duszy mojej”. Konczy šią testament zdaniem: „A tey woli ostatniey mojey upraszam y zostawuję exekutorami jegomošci pana Piotrą Oztemblowskiego, lowczego grodzienskiego, jegomošci pana Zygmunta Chrzanow- skiego, podstarošciego brzeskiego, y widebnego w Bogu jegomošci xiędza Dominika Oziembtowskiego ordinis Praedicatonm'’ (AVVAči, t. XXVII, s, 46-47). Teodora Oziembtowska wyszla powtomie za mąž za Antoniego Bartlomieja Czameckiego. Znany jest i jego testament, z roku 1716 {ibidem, s. 88-89).
30 mąja 1714 roku do ksiąg sądowych dwom birža tiskiego wpisano Skargą JWP Hektorą OziembIowskiego, obožnego wolkowyskiego, na szlachcica Hubą o to, že ow „na dobrowoinej drodze nic niewinnego sobie, bez žadncj dania okazyi, poddanego Jana Maszvvickiego, z Birž jadącego, nad rzcką Oposzczą w dzien wtory šwiąteęzny w roku teražniejszym 1714, zasiąpiwszy z pomocnikami sobie lepiej wiadomemi, wziąl niemilosiemie szablą siec, rąbač, u prawej rękt palca koniec uciąl, w gtową dwa razy cięžkie szablą zadal, kijami zaš tak okrutnie, nie pomniąc na bojažn Božą, zbii, stlukl, že od razow krwtąocieklych omdtewal”.
Komisja sądowa, znalazla poszkodowanego, ležącego na ložku u panstwa Qziembtowskich, opisųįąc go jako: „wszystkiego zbitego, posieczonego, w glo- wie dwa razy ciąžkie, u prawej rąki palca czlonek jeden uciąty. Glowa wszystka, procz razbw szablą zadanych, od bicia kijem opuchla, knvią zaciekfa; rialo šame, grzbiet, ramiona, boki obadwa sine, opuchle od razow kijowych, tak iž
292
omdlewa od bolu wielkiego i nie wiedziec ježeli wyjdzie smierci od bicia tak srogiego” (Biržų dvaro ¡eismo knygos, Vilnius 1982, s. 291,293).
Jozef Oziembiowski w 1715 roku pelui! funkcję podsędka w sądzie ziem- skim powiatu wilkomierskiego (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 3240, s. 1). W 1718 roku i 1719 roku akta Trybunahi Litewskiego wspominają o Joannie Oziem- blowskiej, horodniczyni trockiej, marszalkowej mozyrskiej, ktorej syn Antoni Kolecki, starosta bohrymowski, procesowat się z kahakm wilenskim o zwrot 3000 zl polskich dhjgu (AWAK, t. XXIX, s. 407). Jozef Oziembiowski, sędzia wilkomierski, wspominany jest w uchwale szlachty wojewodztwa wilenskiego w sierpniu 1724 roku (AWAK, t. VIII, s. 367). Zmarlon w następnym roku.
Piotr Wladyslaw i Jozef Kazimierz Oziemblowscy podpisali uchwalę brze- skiego sejtniku szlacheckiego 6 lutego 1716 roku (AWAK, t. TV, s. 418). W zapi- sie z 1732 roku pod podobnym dokumentem widnieje podpis Piotrą Oziemblow- skiego, wojskiego brzeskiego, marszaika sejmiku poselskiego (ibidem, s. 463). W roku 1740 odnotowany zostal w archiwaliacb Ignacy Oziembiowski, skarbnik brzeski. On rowniei podpisat w 1766 roku instrukcję dla pos!6w od wojewodztwa brzeskiego na sejm w Warszawie. W jednym z podan sądowyęh szlachty Ksiqstwa Žmudzkiego z 1769 roku figuruje pani Anna z Szczęsnowicz6w Oziemblowska (Raganų teismai Letuvoje, s. 379).
Takze w XIX stuleciu czlonkowie tej rodziny, rozgalązionej juž po calej Litwie i Rusi, często występująna widowni žycia publicznego. 31 sierpnia 1805 roku heroldia wilenska potwierdzila rodowitoic szlachecką Jozefą Oziemblow- skiego, jego ojca Konstantego, brata Franciszka, syna Wincentego, jak rowniez inną gatąž: Kazimierza, Jozefą, Jana, szlachcicow z powiatu oszmianskicgo (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 2140; f. 391, z 1, nr 859, s. 115). Wiktor Oziembiowski jesienią 1812 roku byl eksaktorem powiatu borysowskiego, tj. urzędnikiem ustanowionych przez Napoleona wladz polskich, šciągających podatki na rzecz Wielkiej Armii (AWAK, t. XXXVII, s. 478).
Cenealogia fainilii urodzonych Oziemblowskich herbu Radwan, zatwierdzona urzędowo w Minsku w 1834 roku, przedstawiala 6 pokoleii. Wjrod dziewięciu osob stanowiqcych ostatnie pokolenie rodu na pierwszym miejscy wymieniony jest atlysta malarz Jozef Oziembiowski i jego trzej bracia: Michal, Adam i Julian. Ostatni z nich byl nauczycielem matematyki i fizyki w gimnazjum mozyrskim, wczesniej ukonczyl Uniwersytet w Kazaniu. 17 listopada 1857 roku w košei el e w Womiach oebrzczona zostala trzydniowa dziewezynka Weronika Oziemblowska, corka Aleksandra i Ewy z Myszejk6w (CPAHL, f, 1481, z. 1, nr 1, zapis 31).
Liczne materialy do dziejow tej rodziny znajdųją się w zbiorach Archiwum Narodowego Bialorusi w Minsku (f. 319, z, 2, nr 2305). Drzewo genealogiezne Oziemblowskich, zatwierdzone w Minsku 13 sierpnia 1914 roku, jako protopla- stę wskazalo Mikolaja Oziemblowskiego, W dalszej kolejnošci wymieniano: Antygona, Jana, Tadeusza, Jana, Jozefą i jego syna Michala. Wowczas po raz ostatni rodzina ta uzyskala potwierdzenic szlachectwa.
Jeden z przedstawicieli rodu, ksiądz Michal Oztęblowski (1900-1942) zostal w 1999 roku wyniesiony na oltarze jako męczennik za wiarę chrzešcijanską w czasie 11 wojny swiatowej. Ostatni okres jego žycia opisano tak oto: „Wikariusz parafii w Kutnie, apostot i Opiekun najbiedniejszych. Zostal aresztowany w paž- dziemiku 1941 r,, a następnie osadzony w obozie koncentracyjnym w Dachau, gdzie zmarl w wyniku maltretowania i glodu 31 lipca 1942 r. Pozostając pod wraženiem jego postawy, po zakonczeniu wojny dwaj wspotwięžniowie odszukali najbtižszą rodzinę ks. Michala, by opowiedztec, is do konca pobytu w obozie w sposob niezwykfy služyl więžniom jako kapian, okazując heroiczną m ¡tose Bo- ga i bližniego až do įmierci”.

OZNANSKI (Oznanskis) herbu Mora. Dziedziczyli dobra ziemskie w po- wiatach braslawskim i oszmiahskim.

OZAROWSKI (Ožarauskas) herbu Rawicz. Nazwisko wzięli od rodzin- nego gniazda Ozarowa w wojewödztwie sandomierskim. Jut w roku 1489 akta archiwafne wymieniają imię Jana Borgily z Ozarowa; nieco požniej dwöch bract - Siegniewa i Prandoty Ozarowskich. Syn tego ostatnjego Jan przesiedlit się do wojewödztwa trockiego na ECresy.
Bartosz Paprocki pisal o nicht „Dom Ozarowskich w sandomierskim w-wie znaczny. Wspominają listy domu tego dwöch męžow: Segniewa i Prandotę, ktorzy się pisali de Ozaröw. Od Prandoty byli ei synowie: Jan, proboszcz trocki, kanonik sandomierski, kaztmierski, grabowski etc., pleban. Rafal, brat jego, mial syna Benedykta, ktöry byl zabit w Jawtdzu nad Wieprzem, potem rozniesiona majętnošc w rožne domy po siostrach. Bartosz (...) Mikola), czwarty, ktöry byl zostawil syna Janusza, ten byl tožnicem kröla Zygmunta (...). Lasota, piąty, ktoiy byl za Zygmunta kröla podkomorzym nadwomym, zostawil dwöch synöw (...). Segniew mial syna Mikolaja rzeezonego Kruczek, ktöry byl zabit na Bti- kowinie; zostawil syna swego imienia, od ktörego dzisiejsi Ozarowscy: Stanislaw, Jözef i Mikolaj, wszyscy potomstwo mają”.
Od XVI wieku Ozarowscy często byli wspominani w zrödiach archiwal- nych, „Panu Seliwestru Ozarowskiemu 2 obrogi ¿yta w Miensku" wydano, jak donoszą księgi buchalieryjne Wielkiego Księstwa Litewskiego z lat 1506-1511 (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 665). Tenže Sylwester Ozarowski, subcamerarius Curiae Regiae et Zawichostensis Capitaneus, wymieniany jest przez žrodla pisane z roku 1518. W 1523 roku byl on juž burgrabią krakowskim.
Wedlug listy z 1528 w razie potrzeby wojetmej „pani hospodarskaja skidel- skoho powictu Marcyjanowaja Ozarowskaja majet stawiwti 3 koni” (ibidem, s. 1432), Krzysztof Ozarowski, sziacheie, wspomniany jest w 1590 roku przez księgi grodzkie Krakowa. Stanislaw, Adam, Kazimierz i Kajetan Ozarowscy, synowie hetmana, przystąpili czynnie do powstania narodowego T. Koiciuszki. General hrabia Ozarowski byl jednym z najbardziej czynnych dowödcöw antiii rosyjskiej w wojnie 1812 i 1813 roku.

OZEWICZ (Oževičius) herbu Lubicz. W zrödiach arcliiwalnych notowani byli od XVII wieku.

OŽYGAL KO herbu Prawdzic, Zamieszkiwali na ziemi Iwowskiej i prze- myskiej.

OŽYNSKI (Ožitiskis) herbu Lubicz. Ich szlachecką rodowitosö potwier- dzila heroldia wilenska m.in. 18 paždziemika 1835 roku (CPAHL, f. 391, z, 1, nr 1046, s. 19).
294