Rody rycerskie Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego

JANUSZEWSKI (Janušauskas) herbu Dąbrowa, Lubicz, Pobôg. Bartosz Paprocki pisal o nich: ,,W Prusiech dom starodawny”. W Herbarzu zaš Fran- ciszka Piekosinskiego czytamy: „Januszewscy herbu Dąbrowa: podkowa z trzema krzyzami w blękitnym polu, na hehnie skrzydlo sępie przeszyte strza- lą: familia osiadlošč swoją w ziemi zakroczymskiey wedlug Okolskiego y Pa- prockiego w tomie I opisania mająca; w rôznych zostawala urzędach, jako to: Adam, stolnik zakroczymski; Woyciech, koniuszy; Wawrzyniec, sędzia na try- bunal, z ktôrey familij Piotr Januszewski czasu zamieszania w oyczyžnie zaszly z woyskiem w kray bialoruski, za vvojenne poslugi z inną szlachtą premiowany zostal nadaniem wolnych gruntôw w starostwie uswiatskim, na ktôrych następ- cy do piatego pokolenia zamieszkawszy, do žadnych podatkôw y powinnosci zamku tamecznego nie naleželi, ale tylko hibemę do skarbu oplacając, przy wszelkiey wolnosci zachowani byli w dowôd czego dwa testimonia, jedno od ekonomą starostwa uswiatskiego 1774, drugie tegož roku od obywatelôw szlachty”. Jeden z XVIII-wiecznych zapisôw archiwalnych informowal: „Jego- mošč pan Krzysztof Januszewski na koniu bulanym, z szablą. karabinem y pi- stoletami” stanąl 5 X 1765 do popisu szlachty powiatu godzienskiego.
Wywâd familii urodzonych Januszewskich herbu Dqbrowa z 18 grudnia 1819 r. podawal, ze rôd ten byl wlascicielem Retowa na Kowienszczyznie jesz- cze przed rokiem 1591: „Familia ta od najdawniejszych wiekow za panowania jeszcze pierwej wielkich ksiąžąt litewskich, a pôzniej najjasniejszych krôlôw polskich w Wielkim Ksiçstwie Litewskim i dalszych prowincyach do kraju Rzeczypospolitej Polskiej naležących, na dziedzicznych ziemnych majątkach będąc osiedloną, pelnila w kraju znakomite cywilne i wojskowe poslugi, przez co zjednala wzglçdy u tronu panujących krôlôw polskich, zaš szacunek u wspôlziomkôw” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 230-231, 284-285).
Wywôd familii urodzonych Januszewskich herbu Pobôg z 1819 roku informowal, že „dom urodzonych Januszewskich od najdawniejszych czasôw z familii Janusôw rzymskich z Palemonem, wodzem rzymskim, do Litwy przybylych, pochodzi, jak o tem piszą kronikarze i dziejopisarze polscy, a mianowicie Stryj- kowski w Kronice swej na karcie 689. Ten dom w zaszczytach starožytnej rodo- witoéci szlacheckiej tak w Koronie, jako i w Wielkim Xiçstwie Litewskim uzywal prerogatyw stanowi swojemu wlasciwych, o czym swiadczy Kasper Niesiecki w Herbarzu. Ktôrego to domu przodkom w roku jeszcze 1190 krôl Kazimierz Sprawiedliwy przydal do herbu Pobôg drugi krzyž nad podkową i nazwal go Lubicz. Z tych na popis do pospolitego ruszenia w powiecie wilkomierskim za panowania Zygmunta III, a szczegôlnie w roku 1523, męžny Janus, a w dyalekcie polskim Janusz Mikolajewicz stawal, o czem poswiadczyl popisowy dokument, czyli rejestr z ksiąg ziemskich powiatu wilkomierskiego wyjęty.
Z tego to domu pochodzący Antoni Januszewski z przodkôw swoich possydowal i dziedziczyî dwadziescia cztery wloki gruntu w ciwunstwie retow- skim nad rzeką Jurą, Widajcie zowiące się, od najjašniejszej krôlowej polskiej Anny Jagiellôwny w zamianę jego wlasnych gruntôw nadane, a od najjašniej- szego krôla polskiego Zygmunta Trzeciego konfirmowane (...). Potomek Anto- niego Januszewskiego Jerzy Januszewski, podchorąžy wojsk polskich, wziçty do niniejszego wywodu za protoplastę (...), zostawil syna Symona.
198


Symon Jerzewicz Januszewski wydal na swiat syna Jozefą Januszewskiego, komomika powiatu wilenskiego i instygatora komissyi cywilno-wojskowej tegoz powiatu”. Ten zaš z zoną Elžbietą Mastowską (herbu Samson) mial trzech synöw: Antoniego, Karola Marcina i Feliksą oraz corkę Annę. Ich wlasnie De- putacja Wywodowa Wilenska w roku 1819 uznala za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując do klasy pienvszej ksiąg szlacheckich gubemi litew- sko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 803-805). Januszewscy z gubemi minskiej osiedlili się takže w XIX wieku w gubemi besarabskiej (Aifawit- nyj spisok dworianskim rodam biessarabskoj gubernii, Kiszyniöw 1901, s. 24).
W 1852 roku heroldia wilenska zarejestrowaia jako szlachcicöw powiatu wilejskiego następujących przedstawicieli rodu Januszewskich: Juliusza, radcę tytuiamego, wilejskiego sędziego powiatowego, wlasciciela majątku z 206 chlopami; Adama, kapitana Rewelskiego Pulku Jegröw; Jana, porucznika bry- gady artylerii; Seweryna, pomcznika w elitamych oddzialach kniazia warszaw- skiego, grafa erywanskiego, Paskiewicza; Oktawiana, podpomcznika Narew- skiego Pulku Jegrow. Rodowitosc szlachecką tej galęzi rodu Januszewskich potwierdzila heroldia miriska w roku 1803, 1833 i 1835 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 431, s. 16). Pröcz Januszewskich Polaköw byli tež Tatarzy tego nazwiska, zamieszkali w Studziance na Podlasiu (por. Stanislaw Jadczak, Sladami Tata- röw na Podlasiu Lublin b.r.w., s. 6).
Ojciec Hilary Pawel Januszewski, wywodzący się z lechickiej rodziny tego nazwiska, zostal beatyfikowany w 1999 roku przez papieža Jana Pawla II jako męczennik za wiarę chrzešcijanską w czasie II wojny swiatowej. Przybližając jego postač i zaslugi dla Košciola, napisano wöwczas: „O. Hilary Pawel Januszewski (1907-1945). Przeor klasztoru Karmelitöw w Krakowie. Podczas oku- pacji przyjąl do klasztom grupę wysiedlonych z Poznanskiego. Po aresztowaniu kolejnych zakonnikow sam zgtosil się na gestapo, twierdząc, že jako przeor odpowiada za caly klasztor. Więziony kolejno na Montelupich w Krakowie, Sachsenhausen, a od 1941 r. - w Dachau. Dobrowolnie zglosil się do pomocy chorym na tylus. Do wspolwięžnia, ks. Bernarda Czaplihskiego, powiedzial: «Wiesz, ja j už stamtąd nie wrocę, tam nas potrzebują”, Kardynat Adam Kozlo- wiecki wydal o nim oraz innych, ktorzy dobrowolnie zglosili się do pomocy chorym, następujące swiadectwo: «To, co przeszlišmy w ciągu tvch pięciu lat, moglo zabič wszelkie wyžsze idealy. Bezvvzględna walka o byt mogla u wielu wyrobic v/strętny egoizm i obojętnošč dla drugich. Lecz ei bohaterowie są jaw- nym dowodem, že idea milošei bližniego, rzucona przed dwoma tysiącami lat przez Chrystusa, to nie mrzonka, ale idea realna, ktora zwycięža nawet tam, gdzie największa panuje nienawisc». Zmarl 25 marca 1945 r. zaražony tyfu- sem”.

JANUSZKIEWICZ (Januškevičius). Starožytny rod szlachecki užywają- cy herbu Lubicz (por. M. Paszkiewicz, J. Kulczycki, Polish coats of arms, London 1990, s. 424). Galąž witebska pieczętowala się godlem Węžyk (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609).
Ješli chodzi o zrodla archiwalne, wymieniają one to nazwisko (pochodzące od starolechickiego imienia Januszko vėl Januszek) juž na przelomie XV i XVI wie-
199


ku. lllustrissimus Theodorus Januszkiewicz, Mareschallus, Serenissimus regis Poloniae et magni ducatus Lithuaniae mieszkal w Wilnie w roku 1506 (AWAK, t. XVI, s. 417). 12 marca 1535 roku w Swirze Stanislaw Januszkiewicz i jego zona Zofia Janowna sprzedali Franciszkowi Wojtkowiczowi ziemię pustą Dziedkowsz- czyznę (Archiwum Sanguszköw, t. IV, s. 2). Bartlomiej Januszkiewicz, szlachcic z powiatu upickiego, zaskaržyl 25 sierpnia 1586 roku w sądzie ziemianina Druwego o zamordowanie ojca (AWAK, t. XXVI, s. 397). Jur Januszkiewicz, ziemianin z powiatu wilkomierskiego (1596), i jego zona Barbara Janowna, z domu Perwer- bus, wtadali majątkiem Powirynty, otrzymanym w spadku po Hrehorym Janusz- kiewiczu, ojcu Jura (ibidem, t. XXXII, s. 380-382).
W jednym z dokumentöw XVII-wiecznych czytamy: „Roku tegož 1693, dnia 25 Augusta, ja, Mikolaj Januszkiewicz, wespöl z zoną moją pod przysięgą wyznawamy, iž mając syna naszego cięžko schorzalego, prawie juž konającego, gdy go ratowac žadnej juž nam rady nie bylo, skorošmy go pod obronę Matki Nayšwiątszey w obrazie swieznienskim cudami slynącey oddali, y Jey opiece ofiarowali, zaraz prędka, a nam pocieszna odmiana nastąpila, bo wnetze naležy- cie zdrowym zostal” (cyt. wedlug Pelnia piękniey jak księžyc..., Berkeley, California 1985, s. 87-88). Maciej Januszkiewicz podpisal w 1697 r. uchwalę sejmi- ku szlacheckiego w Brzešciu. Prawdopodobnie tenže Maciej Kazimierz Merlo Januszkiewicz zložyl podpis pod uchwalą brzeskiego sejmiku szlacheckiego 15 lutego 1718 roku (AWAK, t. IV, s. 428).
W 1749 roku w kobrynskich księgach miejskich zapisano: „Ja, Apolinar Merlo Januszkiewicz, skarbnikowycz wojewödztwa brzeskiego (...) samego siebie y dobra moję litere ac sponte poddając, jawno czynię y wyznawam, že sam dwör korsunsky, z budynkami mieszkalnemi, gumiennemi y wszelkym budowaniem, w tym dworze będącym, z gruntamy, ogrodamy, sianožęciamy, zpoddanemy, do tey majętnošci naležącemi, ich domami, dziečmi, gruntami, robociznami, czynszami y wszelką powinnošcią, w ynwentarzu opisaną, z bo- rami, zarošlami, sadzawkami, z wolnym ryb lowieniem y w lasach zwierza y ptactwa biciem (...) w moc, w dzieržanie y spokoyne uzywanie na rok jeden do šwiętego Jana Chrzciciela w realną possessyą przewielebnemu imč xiędzu Ignacemu Ulynskiemu y wszystkim wielebnym bazylianom klasztoru antopol- skiego podalem y intromitowalem” „Darowizna” owa to splacenie dlugu 10 tys. zlotych (AWAK, t. VI, s. 544-546).
Bartlomiej, Antoni i Marcin Januszkiewiczowie 19 lutego 1764 roku podpi- sali instrukcję szlachty wojewödztwa wilenskiego dla postöw obranydi na sejrn konwokacyjny w Warszawie (ibidem, t. XIII, s. 235). Ksiądz Jözef Januszkiewicz (jak zapisano - „szlachcic, kaplan w zakonie Bemardynöw, ma lat 27”) okolo roku 1800 byl profesorėm matematyki i jqzyka francuskiego w traszkun- skiej szkole powiatowej. Wykazywal „pilnose wielką, a konduitę dobrą” (Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego - Dzial rękopisow, F. 2, DC-73, s. 63-64).
Drzewo genealogiczne rodu Januszkiewiczöw, zatwierdzone w Minsku w 1822 r., zawiera opis czterech pokoleh jednej z galęzi (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 114, s. 27). W archiwach miasta Wilna przechowywane są röwniez liczne dokumenty z XIX wieku, šwiadczące o tym, že reprezentanci rodu Januszkiewiczöw nader często pobierali wyžsze nauki na
200


tutejszym uniwersytecie oraz že byli inteligentai i pilni w pozyskiwaniu wiedzy. Oto fragment urzędowego swiadectwa z tego okresu: „Rząd Cesarskiego Uni- wersyteta Wilenskiego zaswiadcza, jako WPan Romuald Januszkiewicz po ukonczeniu kursow w oddziale nauk moralnych i politycznych i po zdaniu przepisanych egzaminow, dnia 27 czerwca r. 1827 ma pozyskany sobie stopien aktualnego studentą fakultetu prawniczego z przywiązanemi don przywilejami, na co i patent otrzymal tegož roku (...). Wilno, dnia 29 czerwca r. 1830” (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 837, s. 69).
Inny znowu dokument, tym razem w języku lacinskim, podawal: Auspiciis augustissimi et potentissimi Imperatoris Nicolai I, Russorum Autocratoris etc. etc. etc (...). Cum nobilis Joannes Ludovici filius Januszkiewicz, studiorum curriculo in Gymnasio Vilnensi emenso, in Civium hujus Caesareae Litterarum Universitatis Vilnensis numerum adscriptus, in Ordine Professorum scientiarum Physico-mathematicarum Physicae, Chemiae, Zoologiae, Botanicae, Mineralo- giae, Mathesi sublimiori purae et applicate, Astronomiae, Architecturae et Logicae trium annorum spatio multam et assiduam operam dederit, atque in examinibus diligentiam suam et processus Praeceptoribus suis adeo probaverit, ut ad formulam legis § 22 de conferendorum honorum academicorum ratione modoque die XXVII Junii Anni MDCCCXXXII. Professorum Ordinis scientiarum Physico-mathematicarum suffragiis Studiosi actualis gradum et honorem meruisse judicaretur; Nos proinde, ea, qua pollemus, auctoritate, eumdem Jo- annem Januszkiewicz Studiosum actualem in Ordine Physico-mathematico renuntiamus ac declaramus, atque XII Civium Classi adscriptum, cunctis juribus atque commodis huic loco et ordini propriis, Eundem gandere testamur. In cuius rei fidem Litteras has Patentes, Caesareae Litterarum Universitatis Vilnensis sigillo munitas, subscripsimus. PP Vilnae in Aedibus Academicis Anno MDCCCXXXII, die 24 mensis Aprilis. N. 968” (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 839, s. 59).
W zbiorach dawnej heroldii wilenskiej znajdują šią liczne wywody gene- alogiczne rožnych galęzi tego domu. Wywod familii urodzonych Januszkiewiczow herbu Lubicz z 28 sierpnia 1820 roku informowal np., iz „familia ta staro- žytna (...) od dawna uzywala herbu Lubicz (...) i od najdawniejszych czasow w zaszczytach urodzenia szlacheckiego zostając i prerogatywy temu stanowi przyzwoite piastując, do dziš dnia trwa”. Deputacja Wywodowa Wilenska uznala wowczas ponownie liczną grupę Januszkiewiczow osiedlonych na Minszczyžnie, Wilenszczyznie, Grodziehszczyznie, Kowienszczyznie i Wilko- mierszczyžnie za „rodowita i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich imiona do ksiąg szlacheckich klasy pierwszej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 279-280).
Inny Wywod familii urodzonych Januszkiewiczow herbu Lubicz (sporzą- dzony w Wilnie 19 listopada 1837 roku) podawal, že „familia Januszkiewiczow od niepamiętnych czasow dostojnošcią dworzanską szczycąc šią, užywa herbu Lubicz, a (...) przodkowie tej familii prawami i prerogatywami dworzanskiemi uprzywilejowani, posiadali dobra ziemskie dworzanskie z poddanstwem dzie- dziczne i skarbowe, oraz pelnili urzęda cywilne jedynie temu stanowi odpo- wiednie (...). Protoplasta niniejszego wywodu Maciej Bartlomiejowicz Januszkiewicz, będąc dziedzicem dwoch folwarkow antecessorskich z poddanemi
201


Žejmy Januszkiewszczyzna i Jurkiszki w powiecie wilenskim, splodzil synow dwoch: Jana i Stanislawa”. W 1682 r. zostawil im w spadku wspomniane posia- dlosci. Jan Januszkiewicz mial syna Jerzego, skarbnika wolkowyskiego, a Sta- nislaw - dwuimiennego Jakuba Konstantego, stražnika smolenskiego. Na prze- lomie XVIII i XIX wieku w heroldii wilenskiej zarejestrowano licznych czlon- kow tego rodu: Antoniego Jana, Stanislawa, Jozefata, Justyna, Jakuba, Tadeusza, Jakuba Piotrą, Adama, Michata, Jozefą i in. (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 52-57).
Januszkiewiczowie to dom wielce zastužony zarowno dla kultury polskiej, jak tež rosyjskiej i bialoruskiej. Od Januszkiewiczow odgaięzil się m.in. zna- komity rod panow na Dobužy Dobužynskich, ktorzy początkowo pisali się Ja- nuszkiewiczowie-Dobuzynscy. Z nich pochodzil znakomity malarz Mscislaw Dobuzynski (1875-1957).
JANUSZOWSKI (Janušovskis) herbu Belty. Mieli dobra na Pomorzu, w Inflantach i na Litwie. W zaborze pruskim uzywali przydomku Ohm.
JANWICZ (Janvičius) herbu Wieniawa. Znani na Kresach Polnocno- Wschodnich. W zaborze pruskim pisali się tež Janewitz i Jannewitz.
JANSKI (Janskis) herbu Doliwa. Dziedziczyli posiadlošci przede wszyst- kim na Šląsku (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dziat rękopisow, 7019- III, s. 94). Najpewniej z tej rodziny wywodzil się dr Janski, czeski lekarz, od- krywca grup krwi.
JARGIELEWICZ (Jargdevicius) herbu Dolęga. Ich rodowe majątki znajdowaly się w powiecie szawelskim.
JARKOWSKI (Jarkauskas) herbu Jastrzębiec. Okolo polowy XIX w. znani byli na Wolyniu; natomiast ci, ktorzy pieczętowali się herbem Korczak, ,,z Podgorza krakowskiego przeniešli się na Litwę”, w okolice Lucką, gdzie odnotowywani są w žrodlach archiwalnych z XVIII wieku. Osiedleni byli tež na Podolu (por. S. Uruski, Rodzina..., t. V, s. 378). Owi zamieszkali na Podolu Jarkowscy wpisani byli, jako starožytny rod rycerski, do częšci szostej tamtej- szych ksiąg szlacheckich (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodo- slownuju knigu podolskiej gubernii, s. 349).
Krzysztof Jarkowski byl jednym z oficerow polskich w oddzialach, ktore w 1612 r. zajmowaly Moskwę (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. IV, s. 312). Andrzej Jarkowski w 1764 roku podpisal akt konfederacji generalnej warszawskiej (VL, t. VII, s. 69). W tymže roku žrodla wzmiankują imicj Michala Jarkowskiego, szlachcica spod Brzešcia {AWAK, t. IV, s. 570).
W zbiorach Archiwum Narodowego Bialorusi w Minsku znajdują się ob- szeme materialy dotyczące dziejow zacnego rodu Jarkowskich herbu Korczak (f. 319, z. 2, nr 3775, s. 1-310). Wykres drzewa genealogicznego tej rodziny, sporządzony w 1838 roku, wskazywal osiem pokolen (f. 319, z. 2, nr 3775, s. 12, 13).
202


Antoni syn Macieja Jarkowski w 1827 roku skierowal tzw. prošbę z objašnie- niem do „Przeswietney Deputacyi Wywodowey Guberni Minskiey”, w ktorym to dokumencie czytamy: „W pokoleniu pierwszym na linii za protoplastę položony Mikolay Jarkowski byl aktualnym polskim szlachcicem i w naturze mając ochotę zajęcia się službą rycerską, tak te powolanie istotnie udowodnil. Albowiem po- mieniony Jarkowski Samuel Dubikowski oraz dalsza szlachta, zostając w woysku w rozprawach wojennych, nie oszczędzając zdrowia i žycia, na niebezpieczenstwa naražali się. Tę ich usilnošč nagradzając, krol polski nayjašnieyszy Zygmunt III každemu z osobna po wlok 8 ziemi w uroczysku Broniuszy zwanym, w woje- wodztwie nowogrodzkim ležącym, przywilejem na wieczne czasy nadal. Že w kolei następney przez sukcessorow rzeczonego Mikolaja Jarkowskiego te nada- nie w obce przeszlo ręce, o tem przekonuje dokument assekuracyjny między Pio- trem Jarkowskim, w piątym pokoleniu będącym, a Jozefem Moskiewiczem, skarbnikiem nowogrodzkim, nastalym w roku 1760 (.. .).
W pokoleniu drugim Woyciech, po zeyšciu oyca swojego Mikolaja Jarkowskiego będąc naturalnym sukcessorem wszelkiey pozostalošci (...), possessorem zostawszy (...), przedsięwziąl z zoną swoją Krystyną z Laweckich Jar- kowską nabyč zašcianek Domaslawszczyzna zowiący się, w powiecie oszmian- skim ležący od Daniela y Marjanny z Niewiarowiczow Sieniawskich (...). W pokoleniu trzecim Samuel y Andrzej byli synami Woyciecha (...). W pokoleniu czwartym Samuel wydal na swiat synow trzech: Adama, Zacharyasza y Pawla. Že jednak žona Samuela Zofia ze Swiqtorzeckich, mniey mając przy- wiązania do dzieci wlasnych, a więcey do rodzenstwa swojego, przed zejsciem swoim z tego swiata, stanowiąc testamentową dyspozycyą, caly swoy wniosek dla familii swojey przeznaczyla (1682).
Zacharyasz z zoną swoją Eufrozyną z Domienieckich Jarkowscy, malžon- kowie, posiadając folwark Wierebjowszczyznę w wojewodztwie minskiem sytuowany, doswiadczali wiele niespokoynošci przez Michala Woronowicza i žonę jego Jadwigę Makowiecką, rowniez od Krystyny Malopieniawskiey Mi- chalowey Woronowiczowey, nie mniey od Lukasza, Dominika i Michala Jar- kowskich oraz Judyty Kuczukowny w bliskim sąsiedztwie mieszkających (...).
Ci wszyscy pomienieni jedno rozumiejąc, ustawiczne czyniąc napadnienia, niemalo krzywdy i szkody w zabieraniu gruntow i sianožęci czynili, z gromadą ludzi do boju usposobionych na folwark wyzey nadmieniony napadali, samych nadmienionych Zacharyasza z zoną Jarkowskich tyranizowali oraz dalsze bez- prawia spelniali, a o te wszystkie krzywdy uczyniony w grodzie minskim proces daje swiadectwo roku 1699 W pokoleniu piątym Piotr syn Adama, a Kazimierz syn Pawla Jarkowscy”. Kolejne pokolenie rodu stanowili Maciej, Michal, Tadeusz Lukasz i Ludwik. Siodme zaš: Antoni Wincenty, Jan, Bene- dykt, Florian Jozef, Andrzej Franciszek i Michal. W roku 1838 na Mihszczyž- nie, Wilenszczyznie i Oszmianszczyžnie mieszkalo ošmiu panow Jarkowskich: « Jozef, Aleksander Walerian Konstanty, Cyprian Tomasz, Antoni Piotr, Stani- slaw, Apolinary, Kazimierz Maksymilian, Mamert Tadeusz (Archiwum Naro- dowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 3775, s. 4-5, 12).
Znanym polskim dzialaczem oswiatowym na Kresach byl profesor Liceuin Wolynskiego Antoni Jarkowski, zas Pawel Jarkowski petnit w tej uczelni funkcje
203


bibliotekarza (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 26, s. 17-18). Obaj byli absolvventami Wszechnicy Wilenskiej. 9 kwietnia 1825 roku Antoni Jarkowski zwracal się on z Krzemienca listownie do rektora Wszechnicy Wilenskiej Jana Šniadeckiego zprošbą o podwyzszenie emerytury, pisząc m.in.: „Gdybym mial fundusz dosta- teczny do žycia, tedy ceniąc spokojnošč JW Senatora [Nowosilcowa] i JW Pana Dobrodzieja, a nawet wlasną, nie zatrudnialbym Ich moimi prošbami, ale jestem ubogi, bo dawszy na possesyąw roku 1818 60 tysięcy skladające caly moj majątek, stracilem je niemal zupelnie, juž dla zlych czasow, juž dla niemožnošci dopilnowa- nia gospodarstwa z powodu obowiązkow prefektą i zastępcy dyrektora [Liceum Krzemienieckiego], przy ktorych podobalo się JW ks. Czartoryskiemu utrzymač mnie w lišcie tych, ktorych mial podač na emerytow, i to bylo powodem, že moj kapitalik dalem na possesyą arendowną szešcioletnią. Dla tego się JW Panų Do- brodziejowi z položenia mėgo obszemiej thimaczę, že znaležli się tu tacy, ktorzy mnie przed JW Senatorėm, z pobudki szkodzenia mi, bogatym wystawili” (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego - Dzial rqkopisow, F-2, KC-284, s. 38).
Jak wynika z dostępnych w žrodlach archiwalnych informacji, byli Jarkowscy rodem patriotycznym, ofiamym, inteligentnym, ktorego reprezentanci brali udzial w XIX wieku we wszystkich polskich inicjatywach niepodleglosciowych. Florian Jarkowski np. od 1832 roku znajdowal się pod tajnym nadzorem policji za udzial w powstaniu listopadowym. Okolo 1840 r. gospodarowal w majątku Rusaki, mial žonę i dwöch synöw (CPAHL, f. 378, o. 1840, nr 174, s. 18).
13 grudnia 1851 r. heroldia wilehska potwierdzila rodowitosc szlachecką Kazimierza Michala, syna Benedykta Jarkowskiego, mieszkającego z zoną Eu- frozyną z Misiewiczöw i malym synkiem Jözefem w folwarku Pikciuny, posia- dlošci ziemianina Iszory w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1143). Ziemianin Jarkowski z Lapinoteki, skarbnik oddzialu powstanczego, wspo- mniany jest w donosie szpiega rosyjskiego z Berlina (10 XII 1862) na lišcie szczegölnie niebezpiecznych dla režimu carskiego osöb (.Archiwnyje materialy Murawiewskogo Muzieja, Wilno 1913,1.1, s. 200).
Stanislaw (syn Jana) Jarkowski, byly szlachcic z gubemi wilenskiej, w 1868 roku zwröcil się z prošbą do heroldii wilenskiej o uznanie szlacheckie- go pochodzenia syna swego Jozefą Franciszka, urodzonego w 1866 roku w gubemi permskiej. Odpowiedž byla odmowna, gdyž rzekomo nie znaleziono wywodöw szlacheckich tego rodu w archiwach (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1636, s. 17-20). W listopadzie zaš 1894 prošbę do Minskiego Zgromadzenia Szla- checkiego zložyl inžynier-technolog Jan Tadeusz Julian Jarkowski, syn Jozefą, chcąc uzyskač potwierdzenie swego szlacheckiego pochodzenia, ktöre zresztą wkrotce otrzymal (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 3775, s. 275-277). Przy okazji potwierdzono przynaležnošč do stanu szlacheckiego czterech jego synow: Aleksandra, Witolda, Jana i Wladyslawa Michala, zrodzonych z matki Heleny Szendzikowskiej.
JARMOLA (Jarmolas) herbu Košciesza. Znani na Litwie.
JARMALOWICZ vel JARMOLOWICZ (Jarmalavičius) herbu Košciesza. Posiadali drobne folwarki przede wszystkim w powiatach wilenskim i troc-
204


kim, ale takže w sąsiadujących. Licznie rozrodzeni. Ich starožytną rodowitosc szlachecką potwierdzila heroldia wilenska m.in. 16 kwietnia 1836 r. (CPAHL, f. 391, z. l,nr 1053, s. 21-23).
JARNUSZKIEWICZ (Jarnuškevičius) herbu Lubicz. Osiedleni na Litwie.
JAROCKI (Jarockis) herbu Rawicz. Mieszkali w wojewödztwie wilen- skim, posiadali m.in. dobra Widawszczyzna w powiecie oszmiahskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 95). Jaroccy herbu Przyjaciel dziedziczyli drobne posesje na Wilenszczyžnie w powiecie witkomierskim, a pochodzili z wychrztöw zydow- skich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 122-123). Na podstawie Wywodu urodzo- nych Jarockich herbu Przyjaciel z 5 II 1799 Franciszek, Mikolaj, Jan, Wincenty i Stanislaw Jaroccy z powiatu oszmianskiego zostali uznani za „rodowitą y ak- tualną szlachtę polską”. Wpisano ich do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 122-123). Jedna z galęzi rodu Jarockich herbu Rawicz od 1670 roku miala nadany tytul baronovv austriackich.
JAROSLAWOWICZ (Jaroslavovičius) herbu Leliwa. Zamieszkiwali w powiecie wolkowyskim.
JAROSZENKO (Jarošenka) herbu Zagloba. W archiwaliach ich nazwiska pojawiają się od XVII wieku.
JAROSZEWICZ (Jaroševičius) herbu Prus I i Przyjaciel. Seweryn Uruski w dziele Rodzina. Herbarz szlachty polskiej (t. V, s. 388) wskazuje Witebszczy- znę jako pienvotną siedzibę Jaroszewiczöw. U innego zaš heraldyka czytamy: „Jaroszewiczowie, herbu Prus I, w wojewödztwie witebskim. Jerzy Piotr Jaro- szewicz-Kwaczynski, namiestnik 1713 r. i regent grodzki witebski 1716 roku, sekretarz krölewski 1722 r., žonaty z Eufrozyną Kownacką, wziętą w niewolę turecką. Zapewnili go, že umarla i zašlubii Kopakowską. Gdy pierwsza zona z niewoli wröcila, porzucil drugą i žyt z pierwszą až do jej šmierci i następnie pošlubil Judytę Rachelę Rymaczewską. Konsystorz wilenski uznal drugie jego malzenstwo za niewazne, lecz že je zawarl nie przekonawszy się dokladnie o šmierci pierwszej žony, skazany zostal w 1708 r. na zaplacenie 15 zl na szpi- tale i na pokutę košcielną, leženie krzyžem w ciągu siedmiu mszy.
Pawel, stronnik Augusta UI, glosowal za nim w 1733 r. Benedykt Jarosze- wicz i Franciszek Jaroszewicz-Kwaczynski podpisali manifest szlachty litewskiej w 1763 r. Ludwik pisat się z wojewödztwem mscislawskiem na elekcję Stanislawa Augusta. Jan Marcin, syn Gotfrydą, legitymowal się ze szlachectwa w Krölestwie w pierwszej polowie XIX wieku. W gubemi podolskiej udowod- nili pochodzenie swoje szlacheckie: Franciszek i Karol, synowie Jozefą, wnu- kowie Tomasza, prawnuki Andrzeja, praprawnuki Jozefą w 1845 r.” (Adam Boniecki, Herbarz polski, t. VIII, s. 263-264).
Jaroszewiczowie często są wzmiankowani w dawnych zrödlach pisanych. Sędzia ziemski drohiczynski, vir f amatus, Gabryel Jaroszewicz figuruje w ar- chiwalnych zapisach z marca 1566 roku (AWAK, t. XXXIII, s. 67). Od 1639 r.
205


wielokrotnie wspominany jest w ksiqgach podkomorstwa brzeskiego „wielebny oyciec Michal Jaroszewicz, prezbiter cerkwie swiQtey przeczystey brzeskiey”, wojowniczy zwolennik grekokatolicyzmu, a przeciwnik zawzi^ty „schizmy wschodniej” (ibidem, t. VI, s. 321, 323, 365, 371, 379).
10 czerwca 1655 roku car rosyjski wystosowal do mieszkanców obl^zone- go miasta Bychowa hramótQ: ,,Z laski Bozej, od wielkiego hosudara cara i wiel- kiego kniazia Aleksego Michajlowicza, calej Wielkiej i Malej Rusi etc. samo- dzierzca, do Starego Bychowa, podstarosciemu Bohuszewiczowi i Jaroszewi- czowi i wszelkim ludziom naczelnym i calej szlachcie urodzonej i wszystkiemu rycerstwu, takze wójtom, burmistrzom, rajcom, lawnikom i wszelkiej rangi grodz- kim i powiatowym ludziom. Wiadomo wam samym, jak mnogie obrazy i niepraw- dy swiQtej pamiQci ojcowi naszemu, wielkiemu hosudarowi carowi i wielkiemu kniaziowi Michalowi Fiederowiczowi, calej Rusi samodzierzcowi, i nam, wielkiemu hosudarowi, naszej carskiej mosci, ze strony slawnej pami^ci wielkiego hosudara Wladyslawa, króla polskiego i obecnego wielkiego hosudara Jana Kazimierza króla, za wiecznym dokonczeniem, poczynily sìq, czego bylo nam wielkim hosudarom i dawno cierpiec sìq nie godzilo.
I my, wielki hosudar, nie znióslszy takich mnogich obraz, za mnogie nie- prawdy i wiecznego dokoriczenia naruszanie, prosz^c Boga o pomoc, poszlismy na niego Jana Kazimierza króla i mnogie miasta pobrali, a nasz^ ojcowiznQ Smolensk i inne miasta, które nam, wielkiemu hosudarowi, naszej carskiej mosci, czolem dobily, i w miesciech tych wszelkiej rangi ludzi dobrodziejstwami uszczqsliwili, kazali im byc pod nasz^ carskiej mosci rqk^ wysok^, kazdemu wedlug godnosci. I poslalismy my, wielki hosudar, tQ nasz^ carskiej mosci hra- motQ do was do Starego Bychowa; i wam by warto, podstarosci Bohuszewiczu i Jaroszewiczu, i wszelkiej rangi ludziom carskiej laski sobie poszukac i sluzb^ sw^. nam, wielkiemu hosudarowi, pokazac, miasto Stary Bychów naszemu carskiej mosci wojska zaporoskiego hetmanowi nakaznemu Iwanowi Zolotoren- kowi bez krwi przelewu zdac. A my, wielki hosudar, nasza carska mosc, za- czniemy was obdarzac naszym hosudarskim taskawym utrzymaniem, szla- chectwu dawne jego maj^tnosci i nasze carskie darowizny na te ich maj^tnosci dac kazemy, i praw waszych lamac nie kazemy.
A którzy zaczn^ nam, wielkiemu hosudarowi, sluzyc, my, wielki hosudar, nasza carska mosc, obdarzymy ich naszej carskiej mosci dobrodziejstwami. A mieszczan grodzkich i ludzi powiatowych dlategoz wezmiemy na zold nasz hosudarski, a zadnego razorenia czynic nie kazemy i kazemy nadac im ulatwienia w tym, by byliscie naszej hosudarskiej laski pewni. A b^dzie ktos chcial isc w LitwQ, my, nasza carska mosc, kazemy ich odpuscic. A jesli którzy zaczn^ siq naszym carskiej mosci ludziom wojennym sìq sprzeciwiac, tych wszystkich dam pod miecz, a to bqd^ mieli sami od siebie. Pisan na naszej carskiej mosci wypra- wie we Szklowie, lata od stworzenia swiata 7163, czerwca w dzien dziesii\ty” (Akty otnosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. XIV, s. 691-694).
List ten Iwan Zolotarenko przekazal mieszkancom Bychowa. Po miesi^cu list podobnej tresci do mieszkanców bohaterskiego Bychowa wyslal car przez wojewodQ kniazia Aleksego Trubeckoja (ibidem, s. 741-744). Bychów wiernie trwal jednak przy Polsce. Do obl^zenia przyst^pil wìqc kolejny wojewoda, Ja-
206


kow Czerkaskoj, ale i on nie mögt poradzič sobie z garstką męžnych obroncöw bialoruskiego miasteczka. Pod dowodztwem Bohuszewicza i Jaroszewicza po- zostawalo wtedy w Bychowie szlachty 50 osob, „konnych zoldaköw” 400, Wę- grow 50, Zydow 1000, mieszczan 800. Z dokumentu kancelarii carskiej wynika, že mieli osaczeni 30 armatek, duže zapasy prochu, zboža i soli. Postanowili tež nie zdawac się na taškę ñàãà, ktöry i tak nigdy swego stowa nie dotrzymywal, a wierzących mu srodze zawodzil {ibidem, t. XIV, s. 715).
Chociaž padlo Wilno, stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego, i poddaly się wojskom carskim dziesiątki innych dužych miast, Bychöw bronil się, tkwil niewzruszony jak drzazga w oku cara rosyjskiego. W sierpniu 1655 „putiwlski podjaczy” Timofiej Mosalitinow przekazal do Bychowa trzeci list podobnej jak poprzednie trešci, z tym že więcej w nim bylo przechwalek. Mimo bunczuczne- go tonu z dokumentu tego przebija swego rodzaju bezradnošč, gdyž nielicznej zalodze opomego grodu proponuje „wielki hosudar” przystac do Wilna do nie- go paru swych ludzi, aby naocznie się przekonali, že cala Litwa juž padla i že wszelki opor nie ma sensu, a ludzi tych obiecal car po tej wizji lokalnej „odpu- šcič do was bez zatrzymania” (ibidem, s. 775-778). Prožne to byly jednak wy- silki. Miasteczko poddalo się na honorowych warunkach dopiero wtedy, gdy większošč obroncow i mieszkancow wyginęla, a reszta tak ostabla z glodu, že ręka nie mogla juž trzymač miecza. Moskwa oczywiscie nie dotrzymala slowa i bychowianie zostali wymordowani, a miasto zröwnane z ziemią. Zginęlo wowczas w rzezi kilkunastu Jaroszewiczöw.
Reprezentanci tego rodu znani byli takže w innych dzielnicach Rzeczypospo- litej. Wsröd bractwa sprzysięžencow krakowskich, wspomnianych w dekrecie krola Jana Kazimierza z 22 I 1661 roku, znajdowal się Gregorius Jaroszewic. Hre- hory Jaroszewicz-Laskowski, Jeneral Jego Krolewskiey Mošci wojewödztwa brzeskiego” figuruje w pinskich księgach grodzkich w zapisie z 1 lipca 1663 r. (AWAK, t. XXVIII, s. 395).
Księgi sądowe pinskie z paždziernika 1664 r. donosząo pewnym incyden- cie w karczmie, podczas ktorego wielebny ojciec Joan Jaroszewicz zostal po- turbowany przez wiemych: „W tenže czas ichmoscicowie pan Uhlik, pan Gie- droyč, pan Dereszkowski ó pan Lemnicki stowami nieslusznemi oyca Jaroszewicza, pisarza kapituly pinskiey, lając, sromocąc, zaledwo z gospody wypušcili” (AWAK, t. XXXIV, s. 361). Manuel Jaroszewicz, proboszcz ko- šciola šw. Mikolaja w Slucku, wzmiankowany jest w zapisach archiwalnych z roku 1666. W roku 1682 w Mohylewie zamieszkiwal „pan szlachetny” Roman Jaroszewicz.
W lišcie sotnika kijowskiego Michala Stefanskiego do putkownika Konstantego Sloniny z 15 marca 1678 roku wspomniany jest mieszczanin polonski Teodor Jaroszewicz, opowiadający starszyžnie kozackiej o tym, ñî się dzieje w Polsce i jakie są jej stosunki z Turcją i Gdanskiem (Akty otnosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. XIII, s. 538-539). W 1714 roku Jerzy Piotr Jaroszewicz byl namiestnikiem witebskim. W latach 1720-1722 Jan Jaroszewicz pelnit obowiązki prefektą bursy muzyköw Wszechnicy Wilenskiej. We wsi Szaule pod Mejszagolą - jak podaje inwentarz z 1753 r. - mieszkal Jan Jaroszewicz, „syn jego Jan lat trzydziestu, žyta sieje ošminy cztery, gruntu ma wloki
207


pol, konia ma jednego, czynszu bojarskiego placi zlotych trzydziešci dwa”. Wlašcicielem majątku Mejszagola byl wowczas Jerzy Wollowicz.
W jednym z herbarzy z XVIII wieku czytamy: „Jaroszewicze herbu Przyja- ciel: serce ludzkie na misie strzalą przebite w polu biękitnym. Pochodzą z ziemi nurskiej od Felicjana Kwaczynskiego-Jaroszewicza, ktorego jeden z wnukow osadzony zostal na Kresach (...), byl installowanym za regentą y namiestnika grodzkiego wojewodztwa witebskiego, na ktorey funkcji będąc pienvey w po- sessji rožnych dobr zastawnych y arendownych, nabyl potem prawem dzie- dzicznym majętnošč Ostupiszcze w teyže prowincji 1710 od IPP Gmžewskich, ktorą to majętnošč nieprzerwanie do piątego, teraz wywodzącego się pokolenia possydując, o nienaganney rodowitošci szlachectwa Sąd Ziemski VVitebski przešwiadczyli; jakož z tego powodu familią IchM panow Jaroszewiczow w tnvalošci stanu szlacheckiego tenže sąd zabezpieczyl”. Jaroszewiczowie licz- nie mieszkali takže w powiecie dzisnenskim, gdzie się spokrewnili z Pileckimi, Jankowskimi, Chodasiewiczami, Olszevvskimi i inną miejscową szlachtą (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117, II).
JAROSZEWICZ-BOHUSZEWICZ (Jaroševičius-Boguševičius) herbu Ostoja. Zacny rod rycerski w wojewodztwie polockim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 18, s. 9).
JAROSZEWSKI (Jaroševskis) herbu Janina, Komic, Rola i Zagloba. Dziedziczyli majątki w powiecie szawelskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707). Znani byli w calej Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim.
Jan Jaroszewski w 1643 roku byl pisarzem magdeburgii mohylewskiej (AWAK, t. XI, s. 133). Inny Jan Jaroszewski, tež „szlachetny pan” byl starostą mohylewskim w 1718 roku. Chyba tenže Jan Janowicz Jaroszewski w latach 1720-1760 pelnil funkcję wojta Mohylewa i pisarza kancelarii magdeburgii tego miasta. W 1847 roku Dominik Hieronim Jaroszewski, syn Jozefą, otrzymal z grodziehskiego zarządu administracyjnego dokument potwierdzający, že jego ojciec Jozef Wincentowicz Jaroszevvski, arendarz uroczyska Tablew w powiecie sokolskim, jest dziedzicznym szlachcicem i zawsze korzystal z przywilejow przyslugujących temų stanowi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1504, s. 14).
JAROSZYNSKI (Jarošinskis) herbu Korczak odm. Znani od dawna na ziemiach ukrainnych. Zacharyasz Jaroszynski, podstoli winnicki, oraz Mikolaj Jaroszynski, starosta, podpisali w 1764 roku elekcję krola Stanislavva Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 130).
JARUD (Jarudas) herbu Pomian. Dziedziczyli majętnošč Kotpuje w po- wiecie rosienskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2563, s. 102).
JARUZELSKI (Jaruzelskis) herbu Šlepowron. Ziemianie Jerusolskije (czyli Jaruzelscy) z ziemi podlaskiej na podstawie rejestru z 1528 r. mieli wy- stawiač do wojny dwoch rycerzy konnych (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1555). Jaruzelscy wzięli nazwisko od miejscowošci Jeruzale (Jaruzele)
208


w powiecie drohiczynskim. W maju 1569 r. przysi$g$ na wiemosc Koronie Polskiej zlozyli Jan, Wawrzyniec, Stanislaw, Mikolaj, Andrzej i inni „dziedzi- cowie z Jeruzalöw” (por. Akta unii Polski z Litwq 1385-1791, Krakow 1932, s. 278-279). Jaruzelscy znani byli tez na wschodzie, w wojewödztwach dorpac- kim, nowogrodzkim, zytomierskim.
Stefan z Jaruzel Jaruzelski, podstoli podlaski, w 1699 r. byl czlonkiem ko- misji poselskiej do rozgraniczenia Sl^ska i KsiQstwa Zatorskiego (VL, t. VI, s. 37). On tez w 1703 r. byl czlonkiem komisji sejmowej do ustalenia granicy miqdzy Ksi^stwem Pruskim a wojewödztwami podlaskim i mazowieckim (ibidem, s. 57). Waclaw z Jaruzel Jaruzelski, chor^zy bielski, w 1703 r. zostal czlonkiem Rady Krolewskiej {ibidem, s. 53). W 1728 roku podstoli podlaski Jozef Jaruzelski ufundowal kosciol w Holabach w powiecie kowelskim (por. P. Batiuszkow, Wolyn, Sankt Petersburg 1888, s. 220).
Ignacy Kapica Milewski w swym Herbarzu (Krakow 1870, s. 148) stwier- dzil: „Dobra Jaruzele w ziemi drohickiej lez^, sk^d dom Jaruzelskich pochodzi i herbu Slepowron uzywa (...). Ci Jaruzelscy roznemi urz^dami zaszczyceni bywali”. Z tego rodu wywodzi si$ ostatni prezydent PRL, general Wojciech Jaruzelski.
JARZ4BKIEWICZ (Jazombkevicius) herbu Gozdawa. Posiadali dobra ziemskie na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914).
JARZ^BSKI (Jazebskis) herbu D^browa. Osiedleni w powiecie szawel- skim.
JASIENSKI (Jasenskis) herbu Dol$ga, Gozdawa, Jastrzqbiec, Jasienczyk, Oksza, Nalqcz, Pogonia, Poraj, Rawicz, Szeliga, W^z. Dziedziczyli maj^tki na Bialej Rusi, Litwie i Zmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 707, 2755). Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego pisal 0 Gozdawitach: „Jasienskich dom w krakowskim wojewodztwie. Wspominaj^ Pawla, hetmana nadwomego historye, ktöry byl starost^. belskim i chelmskim”.
Rod Jasienskich herbu Jastrz^biec, jak podaje ich wywöd z 27 listopada 1803 r., „starozytny, jeszcze przed èïù Korony z Litw^, nie tylko rodowitosciq. szlacheck^ i posiadaniem obszemych maj^tnosciow w roznych prowincyach dawniej Krolestwa Polskiego rozpolozonych, lecz i zaslugami w ojczyznie, dostojnemi urz^dami oraz pol^czeniem si? krwi zwi^zkiem z wysokiemi do- mami w niektorych osobach byl zaszczycony”. Wywöd wymienia miQdzy in- nymi Pawla Jasienskiego, stolnika sandomierskiego, starost$ belskiego i chelm- skiego, pözniej podskarbiego koronnego i ziem pruskich, starostQ malborskiego od 1479 r., jeszcze pozniej - kasztelana sandomierskiego, ktöry zostawil po sobie synöw: Jözefa, ksiqdza archidiakona wilenskiego, oraz Wojciecha, pod- czaszego i kuchmistrza krölewskiego w Wielkim Ksiqstwie Litewskim. On to otrzymal w 1544 roku od kröla zarowno posiadlosci na Podlasiu, Dubomie i Reple w powiecie wotkowyskim oraz Krosztyn, Olany, Szeszole w wilkomier- skim i wilenskim. Zostawil syna Mikolaja, ktöry poslubiwszy Marianne z Sa- piehöw, pozostawil synöw: Mikolaja i Jana, i cztery cörki.
209


Byl to ród spokrewniony z Giedrojciami, Massalskimi, Judyckimi, Bielunski- mi, Węclawowiczami, Ostrouchami, Bykowskimi. Wielokrotnie uznawani za „ro- dowitą i starožytną szlachtę polską” przez heroldie w Wilnie i Minsku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 141-145). W 1799 r. zostali przez heroldię wilenską wpisani do ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 11, s. 42).
W jednym z XVIIl-wiecznych herbarzy czytamy: „Jasienscy herbu Dolęga: podkowa z krzyžem, we šrodku strzala albo beit w polu blękitnym, w helmie skrzydto sępie strzalą przeszyte, wywodząc się od praedecessora Michny Ja- siehskiego, okazywali extrakt przywileju nayjašnieyszego króla polskiego Alexandra w dacie roku 1505 na dzieržawę dóbr Rudczyc temuž Michnie Ja- siehskiemu konferowanego, którego następcy iž po rožnych województwach y powiatach miewali posesje swoje, šwiadczą dekret w grodzie chelminskim 1654 roku, zrzeczenie z dóbr Skibiejek, proces o wiolencye y zabranie wielu dokumentów, gleytów y kwitów, imieniowi temų shižących, na IP Bokiejowę w grodzie grodzienskim 1687 roku zaniesiony, y na dalszych dowodach progeneraci) y posesji”.
JASIELEWICZ (Jaselevičius) herbu Przyjaciel. Dziedziczyli majątki na Kowienszczyžnie.
JASIEWICZ (Jasevičius) herbu Rawicz, Sas i Slepowron. Ich dobra ro- dowe znajdowaly się na Wilenszczvznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, 1058, 1895). Jasiewiczowie pieczętujący się klejnotem Sas juž w XVII wieku posia- dali dobra Sukowszczyzna i Kuropatowszczyzna w powiecie oszmiahskim. Galąž rodu zamieszkala w powiecie wilenskirn uzywala godla Rawicz (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 227-230).
JASINKIEWICZ (Jasinkevičius) herbu Rawicz. Mieli posiadlošci w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1, 116, 649, 726, 846).
JASINKOWICZ (Jasinkovičius) herbu Jasiehczyk. Notowani w žrodlach historycznych od XVII wieku.
JASINSKI (Jasinskas) herbu Gozdawa, Janina, Jastrzębiec, Lada, Sas, Topór, Zlotowąž, Žnin, Žmija. Mieszkali w powiatach: oszmiahskim, lidzkim, trockim, wilenskirn, upickim, dzisnenskim, dyneburskim. Jasihscy z powiatu lidzkiego uzywali herbu Topór (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 277-278), pož- niej wielu Jasinskich z tej galęzi osiedlilo się równiez w powiatach: wilenskirn, wilejskim i wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1164).
Wywód familii urodzonych Jasinskich herbu Jastrzębiec z 5 lutego 1799 r. podawal, že „ten dom od dawna pewną szlachectwa zaszczycony byl rodowito- šcią”. Jasihscy, spokrewnieni z Widawskimi, przejęli po nich Widawszczyznę w powiecie oszmiahskim, która na dlugo stala się ich gniazdem rodowym. W 1799 r. heroldia wilenska uznala za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” Franciszka, Kazimierza, Wincentego, Jozefą i Tadeusza Jasinskich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 120-121).
210


W. Nekanda Trepka {Liber..., s. 177-178) wspominal o licznych Jasinskich nieszlacheckiego pochodzenia z Malopolski, ktorych kazano obijač kijami za to, iž wazyli się uzywac tego nazwiska i podawac się za szlachtę, chociaž byli „chlopskimi synkami”. Procz Polakow byli tež Jasinscy Tatarzy, zamieszkali w Dolhobrodach na Podlasiu (S. Jadczak, Siūdami Tatarow na Podlasiu, s. 11).
Jasinscy herbu Sas uzyskali potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej w 1811 i 1857 roku. Werdykt na ich korzyšč wydalo Kijowskie i Wolynskie Zgromadzenie Deputatow Szlacheckich. W 1842 i 1843 roku odmowiono uznania przynaležnošci do stanu szlacheckiego kilku innym gniazdom tej rodziny (Panstwowe Archiwum Obwodowe w Žytomierzu, f. 146, z. 1, nr 6674, 6675, 6676,6677, 6679).
JASIUKIEWICZ (Jasiukevičius) herbu Rawicz. Nalezaly do nich dobra ziemskie na Wilenszczyznie (powiat wilkomierski, wilenski).
JASIUKOWICZ (Jasiukovičius) herbu Jasiehczyk. Osiedleni na Wilensz- czyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914).
JASIULEWICZ (Jasiulevičius) herbu Przyjaciel. Dziedziczyli majątki na Wilenszczyznie.
JASKOLD (Jaskoldas) herbu Radwan odm. Mieszkali w powiecie wol- kowyskim. Niekiedy uzywali odmiany nazwiska Askold.
JASNOGČRSKI (Jasnogurskis) herbu Jasiehczyk. Mieli ongiš posiadlo- šci w Malopolsce Wschodniej.
JASOWICZ vel JASSOWICZ (Jasovičius) herbu Dolęga i Lubicz. Osiedleni przede wszystkim w powiecie lidzkim, ale mieszkali takže w powiatach sąsiednich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1350).
JASPERS (Jasperses). Jakub Stanislaw Jaspers, miecznik wilenski, zapi- sany zostal w księgach pihskiego sądu grodzkiego 1 grudnia 1695 (AWAK, t. XV11I, s. 511).
JASSEWICZ (Jasevičius) herbu Junczyk, Dziedziczyli dobra ziemskie na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058).
JASSONOWICZ (Jasonovičius) herbu Ogonczyk. Rodowe posiadlosci mieli w powiecie braslawskim.
JASTROW (Jastrovas) herbu Jastr. Uehodzili na Kresach za rodowitą szlachtę polską. Byli jednak i Žydzi noszący to nazwisko (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 199-202).
JASTRZĘBOWSKI (Jastrembauskas) herbu Jastrzębiec, Pobog i Poraj. Jastrzębowscy herbu Pobog pochodzili z Jastrzębowa w powiecie gniežnien-


skim, gdzie znani byli od XV wieku i spokrewnili się m.in. z Rusieckimi, Po- niatowskimi, Koziorowskimi, Lesnikowskimi.
JASTRZĘBSKI vel JASTRZEMBSKI (Jastšemskis) herbu Dolęga, Jastrzębiec, Slepowron. Mieli majątki w powiatach: oszmiahskim, wilenskim, trockim, braslawskim i szawelskim. Polska encyklopedia szlachecka (t. VI, s. 191) informuje o Jastrzębskich herbu Dolęga, Jastrzębiec, Korwin, Lubicz, Labędž, Ostoja, Slepowron, Sternberg, Zaręba i wlasnego.
Adam Boniecki (Herbarz polski, t. VIII, s. 314-328) wspominat o jastrzębskich herbu Dolęga (pochodzących z Jastrzębi w ziemi gostyhskiej, 1579); herbu Jastrzębiec (z Jastrzębi w powiecie lęczyckim, 1586); herbu Labędž (z Jastrzębi w powiecie grojeckim, 1464); herbu Slepowron (z Jastrzębek w ziemi lomžyhskiej, 1413; najbardziej rozgalęzieni); herbu Zaręba (z Jastrzębnikow w powiecie kaliskim) i kilku innych. Jastrzębscy herbu Slepowron mieszkali licznie w XVIII wieku w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 98).
Wywod familii urodzonych Jastrzembskich herbu Jastrzembiec z 4 VI 1800 r. uznal za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” Rafala, Jerzego, Marcina, Ka- rola, Melchiora, Franciszka, Wincentego, Michala i Ignacego Jastrzembskich z Potomienia w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 131-132).
Jan Stanislaw Jastrzembski, halicki pisarz grodzki, posel na sejm warszawski 1659 r., często wzmiankowany jest w owczesnych aktach (VL, t. IV, s. 282). Mi- chal Jastrzębski z powiatu nowogrodzkiego-siewierskiego w 1674 r. podpisal akt poparcia dla krola Jana III Sobieskiego (ibidem, t. V, s. 163). Florian na Jastrzębiu Jastrzębski, podczaszy trembowelski, reprezentując ziemię halicką, w 1691 r. zlo- žyl podpis na dokumencie dotyczącym elekcji krola Augusta III (ibidem, s. 438).
Wywod familii urodzonych Jastrzembskich herbu Jastrzębiec, zatwierdzony przez heroldię w Wilnie 1 lipca 1837 roku, informowal: „Wiadyslaw Kazimierz z Jastrzembia Jastrzembski, za pierwszego pro topi astę w niniejszym wywodzie wzięty, a od przodkow swych będąc dostojnošcią szlachecką zaszczycony, po- siadal dziedziczny majątek Pologonie zwany, w powiecie wilenskim ležący; awszedlszy w szlubne związki wydal swiatu synow trzech: Michala, Tomasza i Kazimierza (ok. 1670), o ktorych poswiadcza dekret wywodowy pod datą 1804 Februari 24 wydany (...). Kazimierz, syn Wladyslawa, wydal swiatu synow trzech: Antoniego, Jana i Eliasza (1720, 1723, 1725. Antoni Kazimierze- wicz Jastrzębski wydal swiatu takož synow trzech: Dominika z synem Macie- jem, Jana z synami Ignacym i Jozefem, oraz Rafala. Poswiadcza o nich lista familii pod rokiem 1795. Drugi syn Kazimierza, Jan, a brat Antoniego, wydal synow dwoch: Onufrego i Stanislawa. Trzeci zaš syn Kazimierza, a brat tegož Antoniego, ma syna Andrzej a i ei są wywodzącymi się. Drugi zaš syn Wladyslawa Kazimierza, dwuimiennego, Tomasz, ma synow dwoch: Bonawenturę i Piotrą. Bonawentura zaš ma syna dwuimiennego Wojciecha Stanislawa, a Piotr - syna Kazimierza, wywodząc> ‘h się”.
Wszyscy oni uzyskali potwierdzenie „starožytnego” szlachectwa polskiego w 1837 r. (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1170). Procz powiatu wilkomierskiego Jastrzębscy herbu Slepowron (jedni z Jastrzębskimi Jastrzębczykami) zamieszki-
212


wali w powiatach: wilenskim, lidzkim, zawilejskim, oszmianskim, trockim, šwięcianskim. Osiedleni byli takže na Minszczyžnie i Kijowszczyznie. Spo- krewnieni byli z Wolskimi, Tanskimi, Sadkiewiczami, Narkiewiczami, Holu- bowskimi, Jansonami, Taraszkiewiczami, Leszkiewiczami, Janczewskimi, So bolewskimi, Salmonowiczami, Dogielami.
Okolo 1790 roku znani byli na Wilenszczyznie Maciej, lowczyc i rotmistrz powiatu wilenskiego; Wojciech Stanislaw i Kazimierz Jastrzębscy, porucznicy wojska polskiego (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 70, s. 65).
W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 179-180) wymienial okolo dziesięciu ple- bejskich rodzin w Malopolsce, užywających nazwiska Jastrzębski, a będących chlopami lub mieszczanami.
JASUD (Jasudas) herbu Taczala. Znani na Litwie.
JASUDOWICZ (Jasudavičius) herbu Slepowron. Osiedleni przede wszystkim w powiatach trockim i kowienskim. Jasudowiczowie mieszkający w powiecie rosiehskim pieczętowali się natomiast godlem Zaręba.
JASZEWSKI (Jaševskis, Jašauskas) herbu Jastrzębiec. Rodowe siedziby mieli w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1). Miano herbu Jastrzębiec moglo powstac od kilku miejscowosci o podobnej nazwie: Jastrząb w Sandomierskiem; Jastrzębie - 10 wsi rozsianych po calej Polsce; Jastrzębi - 5 wsi; Jastrzqbowo - w lnowroclawskiem; Jastrzębiec - w Galicji.
JASKIEWICZ (Jaskevičius) herbu Sulima. Polska encyklopedia szla- checka (t. VI, s. 194) podaje: „Jaskiewicz herbu Sulima, 1700. Jaskiewicze pow. ihumenski (...). Wylegitymowali się ze szlachectwa w Cesarstwie Rosyjskim i zapisani zostali do ksiąg szlachty gubemi wolynskiej w 1852 r. Z tej rodziny Mikolaj, 1767-1770 biskup - sufragan kijowski”. Miala to byč ponoč rodzina ormianskiego pochodzenia.
JATOWTT i JATOWTOWICZ (Jatautas) herbu Pomian. Znani dobrze jako bitna szlachta na ziemi žmudzkiej jeszcze przed rokiem 1528. Ich starožyt- ną rodowitosc szlachecką potwierdzila heroldia wilenska m.in. w roku 1836 (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1053, s. 10-12).
JAWCZYCZ (Javčičius) herbu Grabie. Dziedziczyli majątki w powiecie rosiehskim.
JAWGIELLO vel JAWGIEL (Jaugela) herbu Labędž. Osiedleni na Žmudzi.
JAWGIELOWICZ (Jawgelavicius) herbu Labędž. Znani na Litwie.
JAWOJSZ (Jovaiša) herbu Labędž. Naležaly do nich dobra ziemskie na Žmudzi.
213


JAWOROWICZ (Javaravičius) herbu Košciesza. W žrodlach historycz- nych notowani od XVII wieku w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 17).
JAWORSKI (Javorskis) herbu Košciesza i Sas. Licznie zamieszkiwali Galicję i užywali przydomkow Cybowicz, Czerwiakowicz, Goldycz, Ihnato- wicz, Jusypowicz, Kossaczewicz, Liskiewicz, Martycz, Otraszewicz, Pietrasie- wicz, Perkiewicz, Piszkiewicz, Romanowicz, Szustejowicz, Zubowicz (Poczet sziachty galicyjskiej i bukowihskiej, Lwow 1857, s. 326).
S. J. Dunczewski (Herbarz wielu domow Korony Polskiey i W. X. Litewskiego, Krakow 1757, t. II, s. 390) przekazat następującą legendę: „Jaworscy herbu Sas, na Jaworze w ziemi przemyskiej, pochodzą od Wanczahicha, graffa węgierskiego, ktory za Ludwika y Wladyslawa Jagielly, krolow polskich oraz y węgierskich dziedzicznych, zaslužyl tu sobie przez rycerskie dziela y heroiczne odwagi, že go krol Jagiello godnošcią szlachecką ozdobil y nadat mu dobra znaczne na trzy mile wzdluz w wojewodztwie ruskiem na ziemi przemyskiej ležące, to jest wieš Turkę, Jaworę z atynencyami y Ilnik, jako swiadczy przywilej w Medyce dany (...) anno 1431 (...). Pomieniony graf Wanczaluchas, mając synow trzech: Zenka, Chodka y Iwanka, podzielit między nich dobra pomienione. Zenko osiadl na Jaworze, od ktorego Jaworscy; Chodko na Turcy, od ktorego Tureccy; Iwanko na Ilniku, od ktorego poszli Ilniccy; ktorym to herb Sas, z Węgier przeniesiony, nadany jest". Nie od dziš wiadomo, že Polacy brzydzą się sobą i dlatego dorabiają sobie obce korzenie, nieraz wywodząc swe rody od rožnych mitycznych postaci.
Polska encyklopedia szlachecka (t. VI, s. 196) informuje o Jaworskich herbu Belina, Gryf, Grzymala, Janina, Jastrzębiec, Jelita, Junosza, Košciesza, Oksza, Ostoja, Sas, Sas odm. Stanislaw Jaworski 22 maja 1662 r. podpisal uchwalę sejmiku zatorskiego (Akty sejmikowe wojewodztwa. krakowskiego, t. III, s. 68). Szlachcice „dobrej slawy” Jaworscy z wojewodztwa ruskiego wspomniani są w zapisie do przemyskich ksiąg grodzkich z 13 wrzešnia 1695 r. Jan Jaworski w 1687 roku byl burmistrzem Cięžkowic kolo Tamowa.
Z tego rodu pochodzil, wedlug šwiadectwa H. Stupnickiego {Herbarz pol- ski, Lwow 1855, t. I, s. 234), Stefan Jaworski, „metropolitą kijowski, ktory ja- šnial swego czasu (1732) z wielkich nauk i dobroci serca”. Byl on za cesarza Piotrą 1 Wielkiego metropolitą riazanskim i muromskim, prezydentem Swiętego Synodu Rządzącego Rosji.
Jozef od wojewodztwa belskiego; Jan od chelmihskiego; Antoni, Wojciech, Jan od sieradzkiego - Jaworscy, jak tež wielu innych, podpisali w 1764 roku akt elekcji krola Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VIII. 115, 122 i in.). Jedna z galęzi Jaworskich od 1779 roku posiadala tytul hrabiow austriackich. Liczni Jaworscy gospodarowali jako zagrodowa szlachta na Wilenszczyžnie, lecz w polowie XIX wieku zepchnięci zostali do stanu tzw. jednodworcow, nieuznawanych przez administrację rosyjską za „dwornian” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1182). Posiadali dobra Mieszkuce na Minszczyžnie.
Rodowitošč szlachecką Jaworskich potwierdzilo Zgromadzenie Deputatow Szlacheckich w Minsku 27 listopada 1802 oraz 23 marca 1851 roku (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 7, 8). Na Podolu Jaworscy roz-
214


galęzieni byli na dziesięč rodzin, z ktorych tylko trzy miaty duze majątki, i wpi- sani byli do szöstej częšci tamtejszych ksiąg szlacheckich. Reszta utrzymywala się ze služby urzędniczej i wpisana byla do pierwszej częšci ksiąg szlacheckich (Spisok dworian podolskoj gubernii, s. 115, 116, 348).
Byli ponoč röwniei Jaworscy plebejusze. Walerian Nekanda Trepka w Liber chamo rum zanotowal: „Jaworski, chtopski syn ze wsi Wieprza u Kęt w zatorskim powiecie, poddany Szelingöw (...). Pojąl služebną od pani Przy- lęckiej circa 1629, tež z Wieprza tego chlopska dziewka. Trzymal arendą wBolowicach wsi kilka lat i r. 1631, i potem. Mial lat do 40, za szlachcica udawal się. Szešč synköw mial do r. 1635. Jaworski nazwal się na Kleparzu Matys - stelmach i kowalstwo robil 1600. Szlachcicem udawal się. Zostali sy- nowie jego; šiužą u szlachty. Jaworski zwal się mieszczanin w Paczanowie. Mial dom swöj anno 1630. Mieszczkę žonę mial, synöw kilku”.
JAWRONSKI (Javronskis) herbu Rola. Dziedziczyli majątki w powiecie wilkomierskim.
JAWSZA (Javšas) herbu Leliwa. Znani na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 12, 707).
JAWSZOWICZ (Javšovičius) herbu Leliwa. Osiedleni w powiecie tel- szewskim.
JAWTOK (Jautakas) herbu Mogila. Ich rodowe posiadlošci znajdowaly się w powiecie rosienskim.
JAZDOWSKI (Jazdauskas) herbu Dąbrowa i Jelita. Naležaly do nich dobra ziemskie w wojewödztwie wilehskim i na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 707).
JAZGARSKI (Jazgarskas) herbu Kolmasz. Pochodzą z ziemi czerskiej. Znani byli juž w XVI wieku. Spokrewnili się z Wągrodzkimi, Gromnickimi, Sluzewskimi, Golkowskimi, Jezewskimi, Kielpinskimi.
JAZWINSKI (Jazvinskis) herbu Grzymala. „Wzięli nazwisko od wsi Jaž- winy w ziemi nurskiej, a že posiadali takže wsie Šlasy i Jastrzębie, dziedziczący na nich pisali się Slaskimi i Jastrzębskimi; stanowcze rozdzielenie się tych trzech rodzin dopiero w kohcu XVI stulecia nastąpilo”. Pierwszym notowanym w przekazach archiwalnych reprezentantem tego rodu byt Andrzej, ciechanow- ski pisarz ziemski w 1449 r. Jazwihscy, ktorzy okolo 1600 roku przesiedlili się na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego, z nieznanych powodöw užywač zaczęli herbu Pomian. Mieszkali przede wszystkim w okolicach Minską Litewskiego, rzadziej w powiecie trockim (por. S. Uruski Rodzina..., t. VI, s. 44-45).
W Herbarzu rodzin szlacheckich Krölestwa Polskiego (Warszawa 1853, cz. 2, s. 94) czytamy: „Jazwihscy, Pawel, w roku 1700 nabyl dobra Wydzgowo i Puchaly w powiecie branskim. Marcin, podczaszy sanocki, w roku 1786 i 1791
215


posiadal w ziemi nurskiej dobra Jazwiny-Koczoty, Michalow, Stokow, Zlotki i Pqsewo. Ignacy w roku 1790 dobra Pijanowo, Deczki, Glosy, Michny i Stožki w ziemi zakroczymskiej dziedziczyl”.
W roku 1639 krol polski Wladyslaw IV mūšiai osobišcie vvystąpič w obro- nie „uczciwego pana Piotrą Jazwinskiego, mieszczanina orlenskiego”, ktory nie mogl dojšč prawdy, procesųąc siq z wojtem brzeskim Janem Kurianowiczem ,,o niesluszne pograbienie klaczy gniadey”, ktory to niecny czyn rzeczywiscie przez urzqdnika zostal popelniony. Coz, wladza, jak wiadomo, bywa arogancka na rožne sposoby (AWAK, t. VI, s. 340).
Jan Jazwinski stawal konno 1 VI 1651 r. do pospolitego ruszenia pod Lwowem. Swiqtoslaw Jazwinski w 1697 roku podpisat, reprezentując woje- wodztwo poznanskie, akt poparcia krola Augusta II (VL, t. V, s. 422). 4 paž- dziemika 1765 roku do pospolitego ruszenia obywateli powiatu grodzienskiego miqdzy innymi stanąl „jegomošč pan Antoni Jazwinski ïà êîï³è gniadym, z szablami, pistoletami” {AWAK, t. VII, s. 412).
Wywod familii urodzonych Jazwinskich herbu Pomian z 20 VI 1802 r. sy- tuuje ich gniazdo rodowe na Podlasiu i Mazowszu. Wtedy tež kilkunastu repre- zentantow owej rodziny uznano za „rodowitą i starožytną szlachtq polską”, wpisųjąc ich imiona do pierwszej czqsci ksiąg szlachty gubemi minskiej (Ar- chiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 32a, s. 194-196).
Nobilis Ignatius Jazwinski 30 maja 1832 roku otrzymal (juž po zamkniqciu uczelni) tytul magistrą filozofii na Uniwersytecie Wilenskim (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 839, s. 193). Wincenty Jazwinski, „porucznik bylych wojsk polskich”, od 30 czerwca 1832 roku na mocy rozkazu mihskiego generala-gubematora ksiqcia Dolgorukowa znajdowal siq pod tajnym nadzorem policji za udzial w powstaniu listopadowym. Gospodarowal w majątku Wolczki (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 174, s. 17).
Przynaležnošč Jažwinskich do stanu szlacheckiego potwierdzilo Zgromadze- nie Deputatow Szlacheckich w Minsku 26 lipca 1811, 28 lutego 1816 i 31 lipca 1845 roku (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 6, 13, 15).
JEDOWIANSKI (Jedovenskis) herbu Taczala. Dziedziczyli dobra ziem- skie w powiecie upickim.
JEFIMOWSKI (Jefimauskas). Znani na Žmudzi. Osiedleni rowniez w Rosji, gdzie uzywali herbu wlasnego. Mieli nadany tytul hrabiowski.
JEGLINSK1 (Jeglinskas) herbu Lubicz. Ich majątki rodowe znajdowaty siq na Wilenszczyznie i Kowienszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2567, s. 8).
JELBOWICZ (Jelbavičius) herbu Nowina. Dziedziczne posiadlošci mieli w powiecie wilkomierskim.
JELCZANINOWSKI (Jelčianinauskas). Mieszkali w powiecie poniewie- skim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2567). Osiedlili siq rowniez w Rosji. Uzywali tam herbu wlasnego i pisali siq: Jelczaninow.
216


JELENIEWICZ (Jelenevičius) herbu Polkozic. Wzmiankowani w przeka- zach archiwalnych od XVII wieku.
JELENIEWSKI (Jelenevskis) herbu Jeleniewski. Ich rodowe majątki znajdowaly się w powiecie dyneburskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 763).
JELENSKI (Jelenskis). Jak informuje Polska encyklopedia szlachecka (t. VI, s. 201), w Rzeczypospolitej znani byli Jelenscy herbu Nalęcz, od okolo 1500 roku mieszkający we wsi szlacheckiej Jelenie w powiecie ostrowskim na ziemi mazowieckiej. Osiedliwszy się na Wschodzie, zaczęli niekiedy užywač godla Odrowąž odm. (od okoto 1600 r.). Znani byli w powiatach: kamieniec- kim, kijowskim i wilenskim. Trudno dziš ustalič, czy byli z nimi skoligaceni Jelenscy herbu Korczak odm., rowniez znani od okolo 1600 roku, ktorzy nazwi- sko swe wzięli od miejscowosci Jelnie w powiecie brzesko-litewskim, a za- mieszkiwali przede wszystkim w powiatach wilenskim, mozyrskim i nowo- grodzkim. Byli tež Jelenscy Žydzi, neofici, nobilitowani w r. 1764, osiedleni w powiecie zakroczymskim i kowienskim.
Kasper Niesiecki (Herbarz polski, t. IV, s. 481-482) napisal o nich: „Jelen- ski herbu Korczak, ale z tą odmianą, že wręby trzy zwyczajne powinny byč na tarczy, a w hetmie tylko trzy piora strusie. Gabryel Jelenski z brzešcianskiego wojewodztwa, posel na sejm 1626, stamtąd deputat na Trybunal Fiskalny Li- tewski. Jan, podsędek mozyrski 1674. W roku 1778 Jozef Jelenski, sędzia ziem- ski trocki; Jan, sędzia ziemski mozyrski; Marcin, stražnik; Stanislaw, pisarz grodzki mozyrski; Jozef koniuszy mozyrski (...).
Jelenski herbu Nalęcz. Widzialem ich w Krakowie z tym herbem (...). Ja- kub z Jelenia, sędzia nurski 1525, podpisal dekret przeciw heretykom. Adam, podczaszy sochaczewski 1648. Jelenski herbu Odrowąž w wojewodztwie brze- šcianskim. Jan Kazimierz Jelenski, chorąžy brzešcianski. Maciej, 1633 rotmistrz krolewski.”
Interesujące dane o tym rodzie znajdują się w zbiorach archiwalnych daw- nej heroldii wilenskiej. Wywod familii urodzonych Jelenskich herbu Korczak z 19 grudnia 1819 roku podaje: „Familia urodzonych Jelenskich od najdawniej- szych czasow w Polszcze i w Wielkim Ksiqstwie Litewskim zamieszkala, užy- wając swobod stanowi szlacheckiemu prawami krajowemi zapewnionych, dzie- dziczyla dobra ziemskie oraz pelniąc z chlubą ojczyžnie poslugi rožne, dostojne urzęda publiczne piastowala. Z tej familii pochodzący, urodzony Franciszek Jelenski, skarbnik zakroczymski, za prawem wieczysto-kupnym od urodzonej Franciszki grafini Butlerowej, starosciny prenskiej, posiadat dziedzictwem ma- jętnošč Wysoki Dwor alias Gojzew w powiecie rosienskim ležącą i byl ojcem trzech synow: Jakuba, Mateusza i Stanislawa, bezžennego (...). Z nich Jakub z Konstancyą Kielpszowną zostawil synow Jozefą i Wiktora”. Ci w koncu XVIII wieku tę majętnošč sprzedali i zamieszkali w powiatach wilenskim i szawelskim. Spokrewnili się m.in. z Morykonimi, Iwanowiczami, Mikuckimi.
W roku 1819 heroldia wilenska uznala za „rodowitą i starožytną szlachtQ polską” Jozefą, Marcina, Aleksandra, Adolfą, Edwarda, Ignacego, Jana, Wiktora, Konstantego, Juliana, Stanislawa, Jerzego, Mateusza Ottona i innych Jelen-
217


skich, wpisųjąc ich do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi litewsko- wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 247-249).
Na podstawie Wywodu familii urodzonego Jelenskiego herbu Nowina z 26 marca 1804 roku uznano za „rodowitego i starožytnego szlachcica polskiego” Michala Jerzewicza Jelenskiego z powiatu zawilejskiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 339-240). Liczni Jelenscy zamieszkiwali wowczas rowniez w powia- tach minskim, telszewskim i innych (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 838, 1526 oraz f. 391, z. 9, nr 1949).
Do bardziej znanych reprezentanto w rodu Jelenskich w kulturze polskiej naležal w XIX wieku Jan Jelenski, autor takich m.in. prac, jak: Niemcy, Žydzi i my (1876), Dworacy Zydow (1878).
JELNIEWSKI (Jelniauskas) herbu Jelniewski. Dziedziczyli majątki w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1192).
JELSKI (Jelskis) herbu Pielesz odm. i Sulima. Polska encyklopedia szla- checka (t. VI, s. 203) informuje, iž Jelscy wywodzili się z Jelska w powiecie mozyrskim, gdzie notowani byli juž przed 1480 rokiem. Adam Boniecki twier- dzil (Herbarz polski, t. IX, s. 1), že pochodzili z powiatu pinskiego. Seweryn Uruski zaš (Rodzina, t. VI, s. 55) informowal: „Jelski herbu Pielesz (...). Gniazdem tej zaslužonej krajowi rodziny byla ziemia dobrzynska, w ktorej w 1555 r. Wincenty, oženiony z Dorotą Nakwaską, byl tež kasztelanem do- brzynskim; w tym tež czasie jedna ich galąž przeniosla się na Litwę i istnieje tam dotychczas, gdy dziedzicząca w ziemi dobrzyhskiej zgasla w kohcu XVII stulecia.
Z osiedlonych na Litwie Mikola), podstarosta 1616 r., stolnik i poborca pin- ski 1619 r., deputat na Trybunal Skarbowy Litewski, w mlodošci služyl woj- skowo, byl w oblęženiu Moskwy 1612 r. i w tym roku, z naraženiem žycia przedarlszy się zręcznie przez wojsko nieprzyjacielskie, zawiadomil hetmana Chodkiewicza o niebezpiecznem položeniu zalogi. Roman, wojski pinski 1617 r., posesor dobr Mokra Dubrowa, oženiony z Katarzyną ks. Solomerecką. Krzysztof, sekretarz krolewski, stolnik mscislawski 1632 r., posel na sejm, oženiony z Barbarą Radoszynską”.
Wywod familii urodzonych Jelskich herbu Pielesz z 1819 roku podawal: „Dom ten od najdawniejszych czasow z familii znacznej, starožytnej szlachty francuskiej Szpadow z Francji do Polski przybylych, ktorzy nazwisko Jelskich od dobr sobie nadanych, Jelsk zowiących się, wzięli pochodzenie. Že ten dom tak w Krolestwie Polskim, jako i w Wietkim Księstwie Litewskim w biegu swoim užywal prerogatyw stanowi sziacheckiemu przyzwoitych, (...) a užy- wając takowe prerogatywy po rožnych wojewodztwach i powiatach koronnych i litewskich, a mianowicie w wojewodztwie smolehskim, brzeskim, w powiecie starodubowskim, pinskim i grodzienskim possydowal i dziedziczyl ziemskie majątki, i piastowal urzęda (...).
Z tych Bazyli Jan Jelski, wzięty na protoplast^, mial ziemskie possessye dziedziczne i zastawne w powiecie grodzienskim, a mianowicie Kolešniki (...) w parafii Malej Brzostowicy ležące (...). Ktoren to Bazyli Jan Jelski zostawil
218


synow trzech, jako to: Antoniego, Jerzego i Macieja. Z tych Antoni Bazylewicz Janowicz Jelski, possydując (okolo 1720) ziemski dziedziczny majątek Male Eysmonty Paszewicze zowiący się, w powiecie grodzienskim ležący, mając w zamęšciu urodzoną Agatę Eysmontownę, w požyciu z tąž zoną swoją splodzil syna Jana. Kolejno Jan Antonowicz Jelski podobniež w požyciu z zoną swoją, urodzoną Barbarą z domu Butrymowiczowną, splodzil syna Karola Jelskiego, chorąžego wojsk polskich”.
Biorąc pod uwagę przedstawione papiery, Wilenska Deputacja Wywodowa uznala w 1819 roku rod Jelskich za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” i wpisala ich do klasy pierwszej ksiąg szlacheckich gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 301-303).
Zachowal się w archiwach sądu grodzienskiego list z 12 czenvca 1609 roku, w ktorym dokumentowano przekazanie częšci wlasnosci jednego z czton- kow tej rodziny swemu synowi: „Ja, Hawrylo Jelski, ziemianin krola Jegomošci powiatu grodzienskiego, oznaymuję tym moim dobrowolnym przedažy wieczy- stey listem, iž dom moy, w miešcie grodzienskym ležący na gruncie cerkow- nym Bogarodzice, a mający go ja w wolnym szafunku moim (...), w ręce synowi memu Jozefowi podalem, z swey mocy w jego moc (...), y juž od tego czasu wolno będzie jemu tym domem, podworzem y budowaniem jako swoim wlasnym rządzič, szafovvač, požytki sobie mieč, przywlaszczac y jako wola jego będzie obracač (...).
Do tego podjąlem się y tym listem moim obowiązuję siq synowi memu Jozefowi na tymže placu zbudowac spichlerz nowy zbožowy, dostateczny wedlug placu y podekowac go swoim kosztem y nakladem. I na tom dal synowi memu Jozefowi Jelskiemu ten moy wieczystey przedažy list pod moją pieczęcią y z podpisem ręki mey wlasney”. Bohdan Chreptowicz i Wojciech Eysimont po- twierdzili swymi podpisami i szlacheckimi pieczęciami - jako swiadkowie - wažnošč tego dokumentu {AWAK, t. XXXIII, s. 179-180).
Mikolaj Jelski w 1616 roku byt podstarošcim pinskim. Roman Jelski, woj- ski pinski, w 1617 roku zostal oskaržony o zburzenie cerkwi prawoslawnej w Pinsku. W 1624 roku w zapisach archiwalnych wspomniany zostal Jozef Jelski, „sluga ó rewizor jašnie wielmožnego pana Leona Sapiehy, wilenskiego, mohylewskiego etc. starosty” {ibidem, t. V, s. 370). Szlachcic Krzysztof Jelski 21 X 1624 występowal jako pelnomocnik ziemianina Komara w sądzie nowo- grodzkim w sprawie konfliktu jego z Žydami mohylewskimi {Lietuvos Vyriau- siojio Tribunolo sprendimai, Vilnius 1988, s. 318-319). Mikolaj Jelski, stolnik pinski, w 1629 r. byl czlonkiem Wilenskiego Trybunalu Skarbowego {VL, t. Ill, s. 315). Jego imiennik w roku następnym jest wzmiankowany w zapisach archiwalnych jako wojski i podstarošci pinski {AWAK, t. XXVIII, s. 129). Krzysztof Jelski, stolnik mscislawski, sekretarz Jego Krolewskiej Mošci, posel powiatu lidzkiego, w 1648 r. podpisal akt konfederacji generalnej warszawskiej {VL, t. IV, s. 86).
9 lipca 1654 roku krol polski i wielki ksiąžę litewski Jan Kazimierz wysto- sowal uniwersal do szlachty pinskiej, w ktorym m.in. pisal: „Uprzejmie ó wier- nie nam mill! W tak naglym y cięžkim Rzeczypospolitey niebezpieczenstwie, gdy wiarolomny nieprzyjaciel Moskwicin pacta ó pokoy wiecznie poprzysięžo-
219


ny zlamawszy, w panstwo nasze hostiliter y perfida wpadlszy, z roznych stron one ogniem y mieczem wojuje y daley hostilitatem suam prosequendo, opano- wawszy Dorohobuz, Newel, Siebiez, Polock, daley in viscera Wielkiego Xiq- stwa Litewskiego postQpuje, z drugiey strony ku Smolenskowi y inszym krajom tam temu mieyscu przyleglym z wielkiemi woyskami ciqgnie; za powodem zas rebelianta Chmielnickiego y wszystkiego woyska zaporoskiego przez Polesie wrota sobie do Wielkiego Xiqstwa Litewskiego otworzyc usituje, y jako nas wiadomosci dochodzq, juz siq tam ta hostilitas ukazuje.
Przeto za prosbq poslow ziemskich, z powiatu pinskiego na teraznieyszy seym poslanych, tym uniwersalem naszym o takowych niebezpieczenstwach uwiadomiwszy, nim siq dalsza obrona obmysli, z oycowskiego naszego ku do- bru pospolitemu pieczolowania (...) ostrzegamy y miec chcemy, abyscie siq stosujqc do prawa o pospolitym ruszeniu, poniewaz res moram non potitur, do urodzonego Lukasza Jelskiego, marszalka pinskiego, nie czekajqc inszych od nas uniwersalow, gromadzili y na tych mieyscach za direkcjq tegoz urodzonego marszalka pinskiego stan^li, stqd siq naywi^kszego od nieprzyjaciela potrzeba obawiac niebezpieczenstwa, zast^pujqc wszystkie passus nieprzyjacielowi, aby do przeyscia w panstwa nasze aditum miec nie mogt, takze tez y tego postrze- gajqc, abyscie swawolne y zuchwale pospolstwo do buntow nie miato (...). Uczynicie to uprzejmi y wiemi waszmoscie nie tylko dia milosci ku spolney oyczyznie y bezpieczenstwa carorum pignorum y dobr swoich, ale tez y z sa- mey powinnosci y obowiqzku (...). Dan w Warszawie na seymie walnym” (AWAK, t. XXXIV, s. 8-9).
8 sierpnia 1654 r. przywodca szlachty pinskiej zwracal siq do braci szlach- ty: „Lukasz Jelski, marszalek y pulkownik powiatu pinskiego. Wielmoznym ichmosciom panom dygnitarzom, rycerstwu, szlachcie, obywatelom powiatu pinskiego (...). Donoszq, iz w terazniejszym, nast$pujqcym na oyczyznq naszq od krzywoprzysiqzcy Moskwicina z rebeliq kozackq niebezpieczenstwie, ktore wlasnie co dzien to si$ szerzyc nie przestaje, (...) to onus [ci$zar] pulkownictwa przyjqwszy, skladam popis jeneralny na dzien 10 Augusta w terazniejszym roku pod miastem Pinskiem, w polu: o czym aby panowie wiedzqc, na ten dzien na- znaczony ze wszystkq gotowosciq wojennq stanowili y o dalszym obmyslaniu niebezpieczenstwa obrony namowic mogli” (ibidem, s. 13).
W kolejnym zapisie archiwalnym czytamy: „Lukasz Jelski, marszalek y pulkownik powiatu pinskiego, wielmoznym ichmosciom panom dygnitarzom, urzQdnikom ziemskim y grodzkim, rycerstwu, szlachcie, obywatelom takze y stanom duchownym. Po zaleceniu uslug moich braterskich do wiadomosci donoszq, izesmy (...) polozywszy si$ obozem w miescie Jego Krolewskiey Mosci Pinsku, laudum takowe ex consensu samychze waszych mosciow, aby nie tylko wedlug popisowych quitow, ale (...) kto si$ jeno w powiecie naszym szlachcicem mianuje, stawali na pospolite ruszenie z pocztami, zywnosciq, jako do obozu (...). Poniewaz grasujqcy nieprzyjaciel, postronne powiaty splqdro- wawszy, y w naszym powiecie pinskim ogniem, mieczem y braniem plonu, nie mniey y przysposabianiem hultaystwa coraz siq szerzyc nie ustaje, plqdruje.
Przez milosierdzie tedy Boze moich milosciwych panow y braci upraszam, abyscie mnie potem winowac nie chcieli, jako stroz od Jego Krolewskiej Mosci
220


y (...) mosciwych panow samych w powiecie naszym obrany, napominam y posetnie proszę, abyšcie o surowosci prawa pospolitego [pamiętając], pod utraceniem dobr ziemskich i poczciwosci szlacheckiey, do Pinską tak z poczta- mi viritim, jako y žywnošcią gromadzič raczyli” (ibidem, s. 22).
Naktanianie i zaklinanie szlacheckiej braci przez dzielnego i patriotycznie usposobionego pulkownika Jelskiego bylo glosem woiającego na puszczy. Choč wrog wkroczyl w granice i naležalo jak najszvbciej zgromadzič sity, ktore mož- na byloby wyslac na wspomozenie juž walczących z naježdžcą oddzialow, nie- wiele udalo się zdzialac w obliczu obojętnošci, tchorzostwa i asekuranctwa dužej częšci szlachty pinskiej.
9 paždziemika 1658 r. krol Jan Kazimierz podpisal uniwersal, udzielając przebaczenia i amnestii Lukaszowi Jelskiemu, marszalkowi pinskiemu, „ktory częstymi kozackimi na powiat pinski najazdami y adactiami illorum patribus non tam libenter, guąm reverenter adherere mūšiai, (...) na zaslugi jego przez wszystkie swoje lata až do szedziwego wieku w rožnych wojennych expeditiach wyswiadczone, tudziež na wieme syna jego Romana Jelskiego, rotmistrza na- szego, wzgląd mając, mianowanego Lukasza Jelskiego y wszystkich tych, kto- rzy z nim osoby jego nasladowali, do iaski naszey ex senatus consilio przy boku naszym będącego przyjmujemy y wszystkie urazy nam y Rzeczypospolitey od niego y jego sequacibus jakkolwiek zadane wiecznie condonujemy” (ibidem, s. 130).
Pan Lukasz Jelski byl czlowiekiem došč zamožnym, posiadal liczne dobra w davvnej ziemi minskiej. Percepta prowentow publicznych do skarbu Rzeczypol- spolitej W. X. L. (z r. 1661) zawiera następujace informacje: „Jegomošč pan Lukasz Jelski, marszalek pinski, ze wsi Pluszew alias Soszna za rok 1653 y 1654 spetniapo flor. 11,20, azarok 1655, 1656, 1657, y 1658 (...) medietatem po flor. 5, 25 dat (...) flor. 46, 20”. I nieco dalėj: „Jegomošč pan Lukasz Jelski, marszalek pinski, z dzierzawy ze wsi Molodelczyc, ktorą trzyma pan Ancuta, za rok 1656, 1657, 1658 medietatem na rok po flor. 3, 15 dal (...) flor 10, 10”.
17 stycznia 1660 roku w zamku hospodarskim, czyli krolewskim, w Pinsku „zalowal, opowiadal y soleniter protestowal jegomošč pan Lukasz Jelski, marszalek powiatu piiiskiego w obeldze y nieznošnym despectie malžonki swojey jeymošci pani Anastazy Budzilowny Jelskiey, marszalkowey pinskiey, na nie- wiernych Icka Arona Abramowiczow, Andzela Alexandrowiczow, Zydow mia- sta Jego Krolewskiej Mosci pinskiego, arendarzow majqtnosci jegomošci pana Jana Karola Dolskiego, podstolego stonimskiego, Lubieszowa, w pinskim powiecie ležącey, (...) o tym, iž gdy w roku blisko przeszlym 1659, miesiąca De- cembra ošmnastego dnia, podczas nastąpienia na miasto Pinsk hultajow rebeli- zantow Kozakow, gdy žalujący jegomošč pan marszalek pinski pod chorągiew powiatową, jako regimentatrz tego powiatu y marszalek odjechawszy y z miasta onę [chorągiew] wyprowradziwszy, malžonce swojey w kray wolynski dia tey rebeliey swawoli kozackiey kazal uježdžač.
Y gdy juž malžonka žalującego pani marszalkowa pinska, po ustąpieniu rebeliey z Wolynia nazad przez wies Lubieszowo w roku terazniejszym 1660, miesiąca January osmego dnia jechala, jako pani spokoyna y bialogtowa, pra- wem wszqdzie pospolitym obwarowana, z corkami swemi y wnuczętami,
221


z dziatkami malemi, nic się zlego na siebie nie spodziewając, tamže pomienieni niewiemi Žydzi arendarze lubieszewscy, przepomniawszy bojažni Božey, sro- gošci pospolitego prawa (...), przysposobiwszy sobie na pomoc chlopow ta- mecznych (...) do kilkadziesiąt, z rožnym oręžem do boju y rozboju naležącym, z samopalami, rohatynami, berdyszami, kosami sposobem nieprzyjacielskim kozackim - jako więc z dawnych czasow, zwykli rozbojem lubieszewscy się chlopi bawič, z temiž wyž mianowanemi Žydami, gdy wozy, paluby y podwody we wsi Lubieszowie, w karczmie, pokarmywač chcieli, tamže na drodze zastą- piwszy dobrowolney, wprzod okrzyk ei arendarze z chlopami uczyniwszy, od wozow podwodnikow odbijając, onych poranili; a nie tylko onych, ale panny y bialogiowy, ktore przy tych podwodach z czeladzią na saniach jechali, zde- spektowali, poszarpali y z niektorych suknie, spodnice pozdeymowali y w sposob lupu y rozboju na dobrowolney drodze paluby, wozy rabowač poczęli, gdzie skrzynie, szkatuly poodbijali, zlote pieršeienie, noszenia rožne, zloto, srebro, suknie, czapki panienskie y bialoglowskie ztotem z periami haftowa- ne, kobierce, fanty rožne, plotna tkackie, obrusy, ręczniki, legumina rožne zabrali (...).
Chcąc tedy o to wszystko jegomošč pan marszalek pinski z tymi Žydami prawnie czynič y tey obelgi swojey y malžonki swojey jeymošci pani marszal- kowey pinskiey despectu y szkody zabrania rzeczy, takže pobicia, pokaleezenia czeladzi y chlopow swoich dochodzič, tą swoją protestacyą do xiąg grodzkich pinskich donosi, prosząc, aby byla przyjęta y zapisana” (AWAK, t. XXVIII, s. 366-368).
Przyjąwszy skargę, sąd mianowal instygatora, ktory się ūdai do wsi Chri- stoboloty i Tupczyce w powiecie pinskim, naležących do panstwa Jelskich, jak tež do ich glownego, dworskiego majątku w Pinkowiczach, gdzie zobaczyl „wozy posieczone, porabowane, porozbijane; skrzynie, szkatuly potupane; z panien bialychglow suknie pozbierane; chlopow plecy pobite, krwią spuchle, na twarzy razy kijem przebite” itp. Jak zatem widač, zuchwalošč žydowska nie ustępowala szlacheckiej.
Mniej dramatycznie toezylo się žycie innych przedstawicieli rodu Jelskich. Bazyli Jan Jelski w 1723 roku przekazal w spadku swemu synowi Antoniemu majątek Barbaryszki w wojewodztwie trockim, pozostawiając sobie posiadlošč Chilmonty-Paszewicze w powiecie grodzienskim. Antoni mial syna Jana, a ow Karola. Ten ostatni byl ojcem Kazimierza Jelskiego, zmarlego bezpotomnie. Rodzony brat Kazimierza, Jan, mial syna Rygoberta Michala (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 840). W 1733 r. instrukeję sejmową od powiatu grodzienskiego podpisal Wladyslaw Jelski, rotmistrz tegož powiatu (AWAK, t. VII, s. 293).
Jerzy Jelski, czešnik powiatu grodzienskiego w 1754 roku vvymieniony jest przez uchwalę sejmiku szlachty grodzienskiej jako „pulkownik Jego Krolewskiej Mošci, Rzeczypospolitey w oyczyžnie civis emeriti povviatu naszego kompatriota” (ibidem, s. 329). Mateusz, Tomasz i Mikolaj Jelscy podpisali uchwalę grodzien- skiego sejmiku szlacheckiego 31 paždziemika 1764 r. To šamo 17 IV 1764 uezy- nil Antoni Jozef Jelski, podczaszy powiatu grodzienskiego. Inny Jozef Jelski, chorąžy powiatu grodzienskiego, podpisal z innymi bracią szlachtą uchwalę sejmiku gromnieznego 5 lutego 1764 r. (ibidem, s. 226).
222


5 X 1765 r. do popisu szlachty powiatu grodzienskiego stan^li m.in. ,jego- mosc pan Mateusz Jelski, na êîï³è kasztanowatym, ze wszelkim porz^dkiem, jak do wojny (...). Imc pan Jozef Jelski, podczaszyc powiatu grodzienskiego, na êîï³è gniadym, ze wszelkim moderunkiem (...), jegomosc pan Mateusz Jelski na êîï³è kasztanowym ze wszelkim porz^dkiem, jak do woyny ”. Stawil si$ tez pan Jerzy Jelski, podczaszyc powiatu grodzienskiego „na êîï³è gniadym” (ibidem, s. 406, 409).
W roku 1773 Franciszek Jelski pelnil funkcjQ skarbnika powiatu grodzienskiego. Wladyslaw Jelski, starosta pinski, byl putkownikiem znaku petyhor- skiego bulawy wielkiej Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego w 1778 roku (AWAK, t. XII, s. 377). 23 sierpnia 1780 roku Konstanty Jelski zostal s^dzi^ Trybunalu Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. W 1781 r. w papierach grodzkich grodzien- skich wspomniano Franciszka Jelskiego, podkomorzego starodubowskiego. On to (lub jego imiennik) w 1794 r. nalezal do wladz skarbowych Rz^du Narodo- wego (por. Akty powstania Kosciuszki, Krakow 1918, t. II, cz. 2, s. 224. W dru- giej polowie XVIII wieku Stanislaw Jelski byl komisarzem Skarbu Litewskiego (por. S. Koscialkowski, Antoni Tyzenhaus, 1.1, s. 483, 299, 643).
1 sierpnia 1812 r. wydano w Wilnie proklamacjQ pronapoleonskiego rz^du polskiego (Rz^du Tymczasowego w Wielkim Xi^stwie Litewskim) do wloscian, ktör^podpisali: Jan Sniadecki, Franciszek Jelski, Aleksander Potocki, Stanislaw Soltan, Jozef Sierakowski i Aleksander Sapieha. Jest to nader interesuj^cy pod wzgl^dem tresci i formy dokument. Oto ow tekst: „Wloscianie Rolnicy! Prze- mawiamy do Was jak do ludzi b^d^cych pod opiek^. prawa, jako do synow oy- czyzny, ktöra prac^ Wasz^ ó m^stwem wsparta, nawzajem dla Was poköy ó swobody zabezpieczy. Naröd powstaj^cy z niewoli nie moze si$ bez woyska utrzymac, zbroyna tylko sila moze osoby ó maj^tki Wasze od mocy przywlasz- czycielöw zachowac.
Za przeszlego rz^du potrzeba bylo w kaydany okutych synow waszych do woyska prowadzic. Traciliscie ich na zawsze, sluzba ich nie miala si$ koh- czyc, az razem z zyciem; posylano ich w odlegle za rzeki ó morza krainy. Dzis wcale sq_ inne sluzby woyskowey warunki: na lat szesc tylko synowie wasi oddal^ si$ z rodzicielskich domöw, sluzyc nawet bqd^ w tym samym kraju, w tey samey prowincyi, od swoich oficerow lagodnie traktowani, od oyczyzny przyzwoicie zaplaceni, po skonczonym czasie sluzby wroc^. do domöw ó rolniczych zatrudnien.
Niech wiqc przymus nie ma mieysca w wyborze teraznieyszych kantoni- stow, niech osoba przysztego oyczyzny rycerza nie b^dzie zniewazona niewol- niczym pQtem, same gromady wybrac ó same do mieysc przeznaezonych do- stawic potrzebng. liczbQ kantonistow powinny. Lecz dodae musimy, ze gdyby na czas przepisany tego swi^tego obowi^zku nie spelnily, srodki surowe same sobie przypisz^. B^dzcie wiqc powolni ó wspieraycie rz^du zamiary, a tem spo- sobem okazecie si$ godnemi tych dobrodzieystw, ktore dla Was wspölna nasza oyczyzna oglosi ” (AWAK, t. XXXVII, s. 245).
21 kwietnia 1819 r. heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc Hieronima, Michala, Klemensa, Stanislawa, Aleksandra, Konstantego i Wincentego (synow Stanislawa) Jelskich, szlachcicöw z powiatu braslawskiego (CPAHL, f. 391,
223


z. 1, nr 919, s. 7). 1 grudnia tego roku podobne potwierdzenie uzyskal Karol Janowicz Jelski, herbu Pielesz, z synami Janem i Kazimierzem, mieszkający w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 87).
W zbiorach Archiwum Narodowego Bialorusi w Minsku znajdują się obszeme materialy, dotyczące dziejow rodziny Jelskich (f. 319, z. 2, nr 1033, s. 1-256). Wy- nika z nich m.in., že Franciszek Jelski „naywyžsze w kraju piastowal urzęda, jako to: bywal kilka razy poslem na seymach, komisarzem woyskowym litew- skim, podkomorzym starodubowskim, marszalkiem Trybunalu Glownego Wielkiego Xięstwa Litewskiego oraz starostą przelayskim i kuniawskim. Tu- dziež že byl synem Wladyslawa Jelskiego, starosty sądowego pinskiego i Hele- ny z hrabiow Brzostowskich, pisarzowny Wielkiego Xięstwa Litewskiego, a bratem Stanislawa i Konstantego Jelskich”. Swiadectwo o tym wydane zostalo 11 maja 1822 r. Michalowi i Franciszkowi hrabiom Jelskim przez Michala Ze- nowicza, marszalka szlachty gubemi minskiej (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1033, s. 41).
13 maja 1839 roku heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc szlachecką Michala, Hieronima, Klemensą, Stanislawa, Aleksandra, Konstantego, Win- centego, Norbertą Pry muša Adolfą, Mateusza, Tomasza, Franciszka i kilku in- nych Jelskich herbu Pielesz, ktorych ojczystą posiadlošcią byly dobra Maldu- ciszki w powiecie braslawskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 653).
Czeslaw Moniuszko, Michal Jelski i Ignacy Mirkulewicz, ziemianie z gubemi minskiej, w okresie 1819-1841 unikali loženia pieniędzy na remont cer- kwi prawoslawnej w Smilowiczach (a raczej na przerobkę košciola na cerkiew), chociaž na mocy decyzji wladz musieli zaplacic odpowiednio po 468, 403 i 432 rubli. Sprawa dotarla až do Senatu Rządzącego w Petersburgu, ktory bezapela- cyjnie postanowil, že skargi ziemian na ucisk i przymus są bezpodstawne i orzekl natychmiastowe splacenie przez nich „dlugu” na urządzenie šwiątyni prawoslawnej (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 637). W czerwcu 1840 r. ziemianin z powiatu slonimskiego Jozef Jelski zaskaržyl w kancelarii generala- gubematora wilenskiego generala-majora Falkoniusza o odmowę zwrocenia dlugu (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 289). Za udzial w powstaniu 1863 r. Jozef Sadowski, Karol Jelski i inni zeslani zostali na Syberię na roboty katoržnicze (CPAHL, f. 381, z. 19, nr 1629).
JELAGIN (Jelaginas) herbu Pielgrzym. Od okolo 1700 notowani w žro- dlach historycznych na Litwie.
JELOWICZ (Jelavičius) herbu Nalęcz. Znani w Wielkim Księstwie Li- tewskim od XVI wieku.
JENGIELEWICZ vel ENGELEWICZ (Engelevičius) herbu Jastrzębiec. Dziedziczyli majątki w powiecie oszmiahskim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 70, 75).
JEREMINOWICZ (Jereminavičius) herbu Kotwicz i Tarnawa. Znani na Litwie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 685, 993).
224


JERMALOWICZ (Jermalavičius) herbu Sas. Zamieszkiwali w powiatach trockini i wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 20-22).
JERZYKOWICZ (Ježikavičius) herbu Lelivva. Ich siedziby rodowe znaj- dowaly się w powiatach nowogrodzkim i kovvienskim.
JEŠMAN (Jesmanas) herbu Korczak. Dziedziczyli dobra ziemskie w po- wiatach wilenskim i nowogrodzkim.
JETWIDOWICZ (Jetvidavičius) herbu Ostoja. Osiedleni na Žmudzi i w Kurlandii (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 1450).
JEWLASZKO (Jeulaškas) herbu Korczak. Znani w Malopolsce i Wiel- kim Księstwie Litewskim
JEWNIEWICZ (Jaunevičius). A Boniecki niewiele miat o nich do po- wiedzenia: „Jewniewicz Jan podpisal manifest szlachty litewskiej 1763”. Jak wynika z archiwaliow, ow Jan Jewniewicz zložyl podpis pod aktem konwokacji warszawskiej w 1764 roku (VL, t. VII, s. 71). Jewniewiczo\vie mieli majątki na ziemi czemihowskiej (Mitoradowicz, Rodoslownaja kniga,.., t. I, s. 165-166). Znani byli i szanowani od parų wiekow takže w Rosji.
W 1855 r. heroldia wilenska rozpatrywala wniosek o potwierdzenie szla- checkiego pochodzenia rodu Jewniewiczow. Okazalo się wowczas, že zamiesz- kiwali oni przewažnie na Mohylewszczyžnie oraz, že przodkowie ich figurują w księgach Glownego Trybunalu Litewskiego z roku 1726 i 1728 (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1198). W 1910 roku w Warszawie ukazala się ksiąžka Hipolita Jewniewicza Teoria spręžystošci. Autor byl profesorėm Instytutu Technolo- gicznego w Paryžu.
JEZIERSKI (Jezerskas). A. Boniecki (Herbarz polski, t. IX, s. 31) zano- towal o nich: „Jezierscy. Bylo kilka domow tego nazwiska w rožnych stronach kraju”. W Wielkopolsce užywali herbow Wczele i Topor; pod Wieluniem - herbu Kamiona; na Mazovvszu - Šlepovvron; na Podlasiu - herbow Prus i No- wina.
Symon Jezierski, Michal Lewalt Jezierski, Jan Lewalt Jezierski w 1648 r., reprezentując wojewodztwo brzeskie, podpisaii akt elekcji kroia Jana Kazimie- rza (VL, t. IV, s. 113). Aleksander Lewalt Jezierski, podstoli powiatu grodzien- skiego, 26 V 1707 roku podpisal instrukcję sejmovvą. Jezierski, lowczy wendeh- ski, od powiatu tucholskiego, oraz Jezierski, sędzia ziemski mirachowski, od powiatu mirachowskiego, posiowali w 1764 r. na sejm koronacyjny w Warsza- wie (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewodzka w Rzeszowie - Dzial rękopi- sow; k. 276-277). W Malopolsce Jezierscy pieczętowali się herbem Jezierza, Rogala, Topor. Jedna z galęzi rodu Jezierskich od 1801 roku miata nadany tytul hrabiow austriackich.
Wywod familii urodzonych Jezierskich herbu Nowina, zatvvierdzony w he- roldii wilenskiej 13 grudnia 1819 roku informovval: „dom imienia urodzonych
225


z Goląbka Jezierskich starožytny, od najdawniejszych czasow w koronnych krajach polskich klejnotem szlacheckim zaszczycony, w biegu swoim užywając prerogatyw stanowi szlacheckiemu przyzwoitych, possydowal i dziedziczyl ziemskie majątki i piastowal samej szlachcie przyzwoite urzęda.
Z tych Jezierski by} kasztelanem lukowskim, jako o tym piszą autorowie historycy i dziejopisowie polscy, a mianowicie Niesiecki; z tego domu pocho- dzący Jozef Jakub Jan Jezierski, wprzod pulkownik wojsk polskich, potem pi- sarz ziemski hikowski, przybywszy z koronnych krajow do Xięstwa Litewskie- go, będąc najbližszym krewnym kasztelana iukowskiego Jezierskiego, mając wysokie znaczenie tak w koronnych krajach, jako i w Wielkim Xięstwie Litew- skim, polączony przez šlubne związki ze znaczną familią, nabyl dobra ziemskie Wielatycze w powiecie pihskim ležące, ktore synowi swojemu Kazimierzowi Jezierskiemu, podkomorzemu nadwornemu, czyli szambelanowi aktualnemu Jego Krolewskiej Mošci do dziedziczenia zostawil.
Tenže Kazimierz Jozefowicz Jezierski, podkomorzy nadwomy, czyli szam- belan aktualny JKM, dziedzic dobr Wielatycze w powiecie pihskim ležących, będąc nadto jeszcze aktorėm majętnošci Mokry zowiącej się w powiecie pru- žanskim ležącej, byl za czasow Rzeczypospolitej Polskiej najpierw generalnym skarbnikiem Xięstwa Litewskiego, a mając dziedziczne ojczyste possesye w wojewodztwie lubelskim, w roku 1793 z tegoz wojewodztwa byl poslem na sejmie, swiadczy Konstytucja 3 maja. Požniej mial possesye zastawne dobr ziemskich Grabowa w powiecie wilenskim, Czamej w tymže samym powiecie i Wielbutowa w powiecie oszmiahskim i dalsze. Nadto jeszcze byl administratorėm ze strony kredytorow JW xięcia Ogihskiego. Tenže Kazimierz Jozefowicz Jezierski, mając w zamęšciu urodzoną Joannę z domu Wolską, w požyciu z tąž zoną swoją wydal na swiat synow Klemensą, szambelanica dworu polskiego, i Michala, majora wojsk rosyjskich, orderow Swiętej Anny III klasy i Swiętego Wlodzimierza IV klasy kawalera, Jezierskich, dopiero do wywodu idących”.
W 1819 roku heroldia wilenska uznala za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” Klemensą i Michala Jezierskich, wpisując ich do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 250-251).
JEZIERZA (Jezera) herbu Jezierza. Zamieszkiwali w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 762).
JEŽ (Ežis) herbu Drzewica. Znani w Koronie i Wielkim Księstwie Li- tewskim.
JEZEWSKI (Ježevskis) herbu Jastrzębiec. Posiadali majątki w powiecie nowogrodzkim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 11). Dominik z Jezewa Jezewski wspomniany zostal w lišcie krola Wladyslawa Jagielly z 7 paždziemika 1427 r. (Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. IX, s. 104).
„Jezewscy (herbu Jastrzębiec), w dawnem wojewodztwie plockiem. Z nich Jozef na Jezewie Jezewski, stolnik plocki, w roku 1774 byl poslem na sejm. Adam Sabba w roku 1765 dobra Sędek-Dąmbrusk i Zydowko posiadal” (Herbarz rodzin szlacheckich Krolestwa Polskiego, Warszawa 1853, cz. 2, s. 161-162).
226


Jezewscy byli licznie rozrodzeni takže na Podolu (Spisok dworian wniesionych w dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubernii, s. 35)
JEZOWSKI (Ježovskis) herbu Prus. Olbrycht Jezowski 1 V 1619 podpisal uchwalç szlachty wqjewôdztwa krakowskiego „na okazowaniu” pod Kazimie- rzem. Bartosz Paprocki pisaî o nich: „Dom Jezowskich starodawny, z ktôrych jeden, kasztelan warszawski, mąž Rzeczypospolitej zaslužony, byl poslem od Zygmunta Starego w poselstwie do Moskwy, tam w oleju mu nogi smažyl tyran, chcąc wiedziec przyczynę przyjazdu jego albo się dowiedziec o listach tajemnych, które miai do Glihskiego; jednak byl tak stalym, že się nie przyznal. Pisarzami, sędziami w owym kraju byli”.
JĘCZMIENSKI (Jenčmenskis, Aryžius) herbu Jęczmienski. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiatach upickim i poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1192).
JĘDWILL (Edvilas) herbu Odrowąž. Mieszkali w powiecie rosiehskim.
JOCEWICZ (Jocevičius) herbu Prawdzic. Ich nazwiska trafialy do zapi- sów archiwalnych od XVII wieku.
JODKIEWICZ (Jodkevičius) herbu Rudnica i Dolęga. Osiedleni w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 2694)
JODKO vel JOTKO (Jotkas). Starozytny ród rycerski, od wieków znany w Wielkim Księstwie Litewskim i na Rusi, a pieczętujący się herbem Lis. W zapisach archiwalnych notowani od XV wieku. Jan Bohdanowicz-Dworzecki w rękopišmiennym Herbarzu szlachty litewskiej, przechowywanym w zbiorach dawnej heroldii wilehskiej, podawal: „Jodko herbu Lis. 1471 Stanislaw Jerze- wicz Jodkowicz, zięč Katarzyny Mortusowej (...). 1528 Jodko Sawiczowicz zbojarôw wolkowyskich u popisu Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego. Jan, 1548 bojarzyn Jego Królewskiej Mosci. 1601 Andrzej Michajlowicz Jodko, ziemia- nin Jego Królewskiej Mosci Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego. 1601 Michal, ziemianin powiatu lidzkiego i oszmianskiego, jego zona Malgorzata Piotrowi- czôwna (...). Jerzy Antoni Jodko, podkomorzy lidzki, starosta dzisnenski, deputat trybunalny 1757” (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 221). W roku 1778 Michal Jodko byl pieczętarzem arcybiskupa smoleiiskiego.
W XIX wieku Jodkowie posiadali m.in. dobra Girki w powiecie lidzkim. W roku 1845 heroldia wilenska, a za nią Departament Heroldii Senatu Rządzą- cego w Petersburgu, potwierdzily starožytną rodowitosc szlachecką zamiesz- kalych w powiecie lidzkim Andrzeja, Rafala Jerzego, Ignacego, Jerzego, Karo- la, Marcina, Augustyna, Aleksandra, Stanislawa, Kaspra, Jana i innych Jodkôw (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 129, s. 23 oraz f. 391, z. 9, nr 20, s. 7).
Z biegiem lat czlonkowie tej rodziny osiedlili się w wielu powiatach woje- wôdztw wilenskiego, grodzienskiego, kowienskiego, a takže po innych prowin- cjach Rzeczypospolitej. Spokrewnieni byli przez branie žon m.in. z Wasilew-
227


skimi, Sokolowskimi, Malinowskimi, Majewskimi, Wagnerami. J. A. Hylzen w dziele lnflanty (Wilno 1750, t. II, s. 19) skonstatowal: „Jodkowie. Starodaw- ny ich sedes w powiecie lidzkim, przez oženienie ufundowali się w Inflantach”.
JODLOWSKI (Jadlauskas) herbu Nalęcz. Mieli posiadtošci w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690).
JODZIEWICZ (Jodevičius) herbu Szeptycki. Mieszkali w powiatach oszmiahskim i dyneburskim.
JOHANSON (JOHANSOHN) DIDRICH von LIPP (Jogansonas Ditri-
kas von Lipas) herbu wlasnego (Radwan odm.). Ich dobra rodowe znajdowaly się w powiatach kowienskim, szawelskim i wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 536). Byla to rodzina pochodzenia niemieckiego. Na początku wieku XIX uwazali sięjuž jednak za Polaköw. Ich groby sąna wilenskiej Rossie.
29 paždziemika 1819 r. heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc szla- checką Karola Teodora, Ulryka Edwarda, Jana Henryka, Karola Wilhelma, Fryderyka Teodora i Dydryka Filipa Johansohnöw herbu Radwan, szlachcicöw z powiatu szawelskiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 66).
JORECKI (Joreckis) herbu Dolęga. Dziedziczne majątki Joreckich znajdowaly się w powiecie oszmiahskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 18).
JOTEJKO (Joteika) herbu Ostoja. Osiedleni w powiecie wilenskim (CPAH- L, f. 391, z. 10, nr 162). Wywöd familii urodzonych Joteyköw herbu Ostoja z 1820 r. informowal: „Ta familia od naydawnieyszych czasöw prerogatywami szlachec- kiemi zaszczycona, dobra ziemne dziedzictwem possydowala, a mianowicie Anto- ni Joteyko, za protoplastę do niniejszego wywodu wzięty, dziedziczyl majątki ziemne w ciwunstwie dyrwianskim, jakowe dobra, gdy przez niewiadome okolicz- nošci skarb zawladnąl, a na to miejsce w powiecie retowskim w mieyscu bonifikaty 12 wlok gruntu nadane zostaly w uroczyszczu nazwane Morgiry, jak o tem przeko- nalo dwa dokumentą, jeden przywiley od Anny, krölowey polskiey w roku 1590 (...), a w 1612 przez Zygmunta, kröla polskiego, potwierdzony.
Drugi, komunikat Jego Krölewskiey Mošci na tež same dobra i temuž An- toniemu Joteykowi i jego synom w roku 1583 wydany (...). Z Antoniego Jotey- ki pochodzi syn jeden Samuel, a z Samuela synöw dwöch: Kazimierz y Gabry- el”. Gabryel mial dwoch synöw: Jerzego i Antoniego; Kazimierz tež dwöch - Stanislawa i Jana. Od początku XVIII w. Joteykowie posiadali majątek Gudele pod Wilnem, Swirany, Lokszynę i in. Licznie osiedlili się w röznych powiatach Wilenszczyzny (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 131, s. 1-173).
JOWSZYC (Javšicas) herbu Gryf. Naležaly do nich majątki w powiecie kobrynskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 18).
JÖZEFOWICZ (Juozapavičius) herbu Abdank, Ilgowski, Leliwa, Radwan. Posiadali dobra ziemskie na Wilenszczyznie i Žmudzi. Walenty Jözefo-
228


wicz, szlachcic z ziemi dobrzynskiej, w 1790 roku wespöl z innymi bradą szlachtą oskaržony zostal o udzial w tumulcie podczas sejmiku gromnicznego w Lipniu.
Wywöd familii urodzonych Jözefowiczöw herbu Ilgowski, czyli Abdank za- twierdzony przez heroldię w Wilnie 31 sierpnia 1820 roku, podawal, že „familia ta j ėst starožytna y od naydawnieyszych czasöw prerogatywami szlacheckiemi w Polszcze zaszczycona, že jey nawet nastania początkowych pierwiastek w cieniach nayglębszey starožytnošci došledzač z pewnošcią niepodobna, to tylko wiadomo, že wielu z niey znakomitych męžow z gorliwošcią y przychyl- nošcią ku tronom panujących monarchöw oraz dzielnych w rycerskich za wodach wojowniköw i rządcow Polska miala” (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 269-272).
4 listopada 1837 roku heroldia wilenska potwierdzila starožytną rodowitosc szlachecką czlonkow rodziny Hlebowickich Jözefowiczöw herbu Ilgowski, czyli Abdank, potomköw Jana Jözefowicza, od 1644 roku wtasciciela döbr Ko- scieniewieze w powiecie oszmiahskim: Stanislawa, Dominika Jakuba, Bonifa- cego, Wincentego Rocha Mikotaja, Michala Dominika, Franciszka, Antoniego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 46-48).
JUCEWICZ (Jucevičius) herbu Lubicz, zamieszkali w powiecie telszew- skim, i herbu Odrowąž, osiedleni w powiecie lidzkim.
JUCEWICZ-KOROLEWICZ (Jucevičius-Karalevičius) herbu Korczak. Mieli majątki w powiecie poniewieskim na Žmudzi (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752).
JUCHNIEWICZ (Juchnevičius) herbu Leliwa. Licznie osiedleni w po- wiatach podwilenskich. Od dawnych czasöw posiadali majętnošč Dawgiliszki vv powiecie wilkiskim. Zrödla pisane wspominają uznawanego z reguiy za pro- toplastę tej galęzi Lenartą Walentynowicza Juchniewicza (1646), ktöry pozo- stawil po sobie syna Jerzego Jana i wnuka Kazimierza. Potwierdzani rodowito- šci szlacheckiej uzyskali m.in. w latach 1838 i 1861 (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 1806).
W Wywodzie familii urodzonych Juchniewiczöw herbu Leliwa z 7 VIII 1820 r. nazywano tę rodzinę „starožytną polską familią”, opisując dzieje linii dziedzi- czącej posiadlošč Ogliniszki w powiecie lidzkim na Wilenszczyžnie. Wöwczas tež Jözef Wincenty, Tomasz, Jözef, Jan, Stanislaw Pawel, Michal, Piotr i Jözef Felicjan Juchniewiczowie uznani zostali za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, a ich imiona wpisano do pierwszej klasy ksiąg szlachiy guberni litewsko- wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 72-73).
JUCHiNOWICZ (Juchnovičius) herbu Boža Wola i Leliwa. Mieszkali na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, 1690).
JUDYCKI (Judickas) herbu Labędž i Radwan. Dziedziczyli dobra ziem- skie w powiatach upickim, rosienskim i poniewieskim na Žmudzi oraz na Wi-
229


lenszczyžnie (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752; f. 391, z. 6, nr 7, 707). O Judyckich herbu Radwan pisal Boleslaw Starzyhski w drugim tomie swego herbarza, prze- chowywanego w zbiorach Biblioteki Jagiellonskiej. Tomasz Swięcki (Histo- ryczne pamiątki..., t. I, s. 98) podawat: „Judycki Bazyli, herbu Radwan, za wa- lecznošč przeciw Tatarom mial nadane od Zygmunta Augusta w powiecie rze- czyckiem Swirno i Zurawice.
Syn jego Aleksander stawil Stefanowi na wyprawę wojenną trzynastu sy- nöw i wziąl obszemą wlosc Judycze i Krzywsko od tegož kröla. Jeden z jego synow byl generalem artylerii litewskiej, a wnuk Stanislaw bronil zamku wilen- skiego 1661 roku”. 11 lipca 1672 roku Judyccy, na mocy przywileju kröla pol- skiego Michala Korybuta Wisniowieckiego, otrzymali dobra Judyczew, Žuro- wicze i Bolotne w powiecie rzeczyckim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752, s. 124).
Okölski stwierdzil, že Judyccy herbu Radwan odm. wyszli z Korony Pol- skiej, ale juž w XVI w. byli osiedleni na Bialej Rusi. Stanislaw Michal Judycki, chorąžy rzeczycki, w 1674 roku w imieniu tegož powiatu podpisal w Warsza- wie sufragację krola Jana III Sobieskiego (YL, t. V, s. 163). Aleksander Judycki, w roku 1677 byl kasztelanem minskim (ibidem, t. V, s. 260).
JUDYNOWICZ vėl JUDYNICZ vėl JUDENICZ (Judinavičius) herbu Nieczuja. Od 1588 r. znani byli na Polocczyžnie (.Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. I, s. 173). Notowani byli w žrodlach historycznych takže na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
J UDZIEWICZ-SANGOWICZ (Judevičius-Sangovičius) herbu Ogon- czyk. Mieli posiadiošci w powiecie wilkomierskim.
JUNATOWICZ (Junatavičius) herbu Przyjaciel. Mieszkali w powiecie trockim.
JUNIEW1CZ (Junevičius) herbu Janadar, Juhczyk, Leliwa, Labędž. Osiedleni na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 173, 914).
JUNOSZCZYC (Junoščicas) herbu Junosza. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie szawelskim.
JUNOWICZ (Junovičius) herbu Labędž. Naležaly do nich majątki na Wilenszczyznie i Grodzienszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914).
JUNCZYK (Junčikas) herbu Juhczyk. Starožytna rodzina rycerska z wo- jewodztwa smolehskiego.
JUNCZYK-STEFANOWICZ (Junčikas-Steponavičius) herbu Juhczyk. Dobra rodowe mieli na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 383).
JURASZKIEWICZ (Juraškevičius) herbu Gozdawa. Mieszkali w powiecie kowienskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
230


JUREWICZ (Jurevičius) herbu Dębno, Korab, Lubicz, Nalewka, Pomian. Licznie osiedleni na Wilenszczyznie, Grodzienszczyžnie i Witebszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 12, 708, 1623 i in). W 1820 r., jako „rodowita i sta- rožytna szlachta polska”, wpisani zostali do pienvszej częšci ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 254-258). W XIX wieku rodowitosc szlachecką Jurewiczöw wielokrotnie potwierdzaly heroldie wilenska, grodzienska i minska.
Wywöd familii urodzonych Jurewiczöw herbu Lubicz z 4 maja 1820 r. oznajmial, že „familia Jurewiczöw od najdawniejszych czasöw dostojnošcią szlachecką zaszczycona, odznaczala się posiadaniem döbr ziemskich i pelnie- niem publicznych krajowych postug, a mianowicie wzięty w wywodzie niniej- szym za protoplastę Stanislaw Jurewicz przez zaslugi swoje zyskal względy kröla polskiego Augusta II i za przywilejem roku 1698 Nowembra 20 datowa- nym mial sobie nadaną prawem dozywotnim dzieržawę Pelikany w woje- wödztwie wilenskim”. Sam zaš kupil od Janiszewskich majętnošč Žejmiele w tymže wojewödztwie, ktorą zapisal synowi Jerzemu, a ten ją w 1728 r. pozo- stawil czterem synom: Krzysztofowi, Maciejowi, Szymonowi i Janowi. Sposröd ich potomköw w 1820 r. heroldia wilenska uznala za „aktualną i starožytną szlachtę polską” Jerzego, Jana, Stanislawa, dwöch Wincentych, trzech Jözeföw, Dominika, Kazimierza, Mateusza, Andrzeja, Bartlomieja, Tadeusza, Ignacego, Franciszka i Antoniego Jurewiczöw zamieszkalych w wojewödztwie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. I, nr 914, s. 59-60).
JURGENSON (Jurgensonas) herbu Dolęga. Dziedziczyli posiadlošci wpowiatach rosienskim, telszewskim i wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1997; f. 391, z. 8, nr 1466, 408).
JURGIELEWICZ (Jurgelevičius) herbu Dolęga. Liczni na Wilehszczyz- nie i Žmudzi. W 1804 r., jako „starožytna i rodowita szlachta polska”, wpisani zostali do pienvszej częšci ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 241-242; f. 391, z. 1, nr914).
JURGIEWICZ (Jurgevičius). Znani na Litwie i Bialej Rusi. A. Boniecki (Herbarz polski, t. IX, s. 113) zanotowal: „Jurgiewiczowie herbu wlasnego. Maciej Jurgiewicz, bojar, za odznaczenie się w walkach z Moskwą otrzymal pod Pskowern w 1581 r. od Stefana Batorego szlachectwo i herb Janina, do ktörego przypuscil go Marek Sobieski, chorąžy. Tarcza ma byc Fioletowa ze skrajem srebmym, w polu czerwonym. W szczycie helmu korona krölewska, z ktörej, pošrodku dwöch orlich skrzydel, prawego bialego, lewego czerwone- go, wieza na poly zburzona, a z niej ręka zbrojna miecz trzymająca,
Prawdopodobnie potomek Macieja, Antoni Jurgiewicz, syn Marcina Antoniego i Apolonii z Bemat, wnuk Sebastyana i Eufrozyny z Konar, prawnuk Kaspra, legitymowal się ze szlachectwa w ziemstwie pilznenskim w 1782 r. ”.
J U R C E W IC Z (Ju rcevičiu s) herb u L u b icz . P o sia d a li m ajątki z ie m s k ie na W ile n s z c z y z n ie (C P A H L , f. 3 9 1 , z. 1, nr 9 1 4 ). 231


JURGUTOWICZ (Jurgutavičius) herbu Dolęga. Mieszkali w woje- wôdztwie wilenskim.
JURJEWICZ (Jurjevičius) herbu Lubicz, Dębno, Kotwica, Lis, Podkowa, Strzala, Slepowron, Trąby. Bardzo dawny rôd, znany i szanowany powszechnie na ziemiach Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego. Szczegôlnie licznie osiedleni byli Jurjewiczowie w powiatach oszmianskim, pinskim, rzeczyckim i wilen- skim.
Kniaž Iwan Jurjewicz z powiatu lidzkiego w 1477 r. oskaržony zostal przez swych sąsiadow przed krôlem w Lublinie o najazdy i rozboje (Russkaja Istori- czeskaja Biblioteka, t. XV, s. 248-250). W. Wittyg (Nieznana szlachta polska i jej herby, Krakôw 1908, s. 125) przytaczal dane o Mikolaju Jurjewiczu herbu Trąby, ziemianinie z powiatu wilenskiego. W zapisach archiwalnych z 1494 roku wspomniano pana Jana Jurjewicza, namiestnika polockiego. Byl on pož- niej wojewodą i marszalkiem ziemskim trockim (Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. I, s. 146, 149, 208 i in.). Pan wilenski, kniaž Aleksander Jurjewicz, zapisany jest na liscie wydatkôw Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego z lat 1506-1511 (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 618).
Jakub Jurjewicz, bojarzyn hospodarski spod Žoludka, wzmiankowany jest w archiwaliach z roku 1528. Piotr, Lukasz i Maciej Jurjewiczowie sta- wali w 1528 r. do pospolitego ruszenia z powiatu wilkomierskiego. Z powiatu pieniahskiego zaš Marcin i Maciej, z Niemenczyna - Szymon i Wladystaw, z Trok - Szczepan, z Žyžmor - Ambrožy, z Upity - Jan i Stanislaw Jurjewiczowie (AWAK, t. XXIV, s. 43-68).
Wojewodą trockim w polowie XVI w. byl kniaž Janusz Jurjewicz. Za cza- sôw Zygmunta I starostą grodziehskim byl pan Jan Jurjewicz (ibidem, t. I, s. 125). Księgi grodzkie powiatu upickiego z lat 1585-1586 wymieniają z imie- nia kilkudziesięciu bojarôw tam mieszkających o nazwisku Jurjewicz, byli to m.in.: Andrzej, Bartlomiej, Wojciech, Krzysztof, Lawryn, Mikolaj, Sébastian, Stanislaw, Urban, Szymko, Szczepan, Jakub, Jan (ibidem, t. XXVI, s. 2, 135, 475 i n.). Stanislaw Jurjewicz, szlachcic z powiatu trockiego, zapisany zostal w 1590 roku w księgach trockiego sądu podkomorskiego (ibidem, t. XVIII, s. 81). W roku 1668 Abraham Jurjewicz, wyznania katolickiego, byl burmi- strzem miasta Polocką. Mial on syna Michala.
W jednym z ôwczesnych zapisôw czytamy: „Gdy chodzili panowie magi- stratowe z kolendoju do pana podstarosciego Jurjewicza, za rozkazaniem pana wôjta i za wiadomosciu pana rajey skarbowego kupili korzenia na pôlmisek” (Księgi przychodowo-rozchodowe miasta Mohylewa z roku 1691). Przy innej znôw okazji „samemu panu Jurjewiczu, podstarošeiemu, dali woloezobnego talarôw bitych piač,” a „samoj pani podstaroscinoj Juriewiczowej kupili sztucz- ku rubka - i dali zlotkowych dziesiač”. Samuel Jurjewicz w roku 1701 byl miecznikiem wolkowyskim. Jan Jurjewicz w 1714 roku byl podstolim woje- wodztwa witebskiego.
W Wywodzie familii urodzonych Jurjewiczôw herbu Lubicz z 13 111 1802 r. odnaleziono korzenie tego rodu w XVI stuieciu i na tej podstawie uznano kilku jego reprezentanto w za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich
232


imiona do pienvszej częšci ksiąg szlachty gubemi miriskiej (Archiwum Naro- dowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 32a, s. 77-79).
Wywöd familii urodzonych Jurjewiczöw herbu Lubicz z 7 maja 1801 r. in- formowal, že „dom ten, z przodköw rodowitošcią szlachecką zaszczycony, wielorakie w Litwie posiadal i dziedziczyl wlasnosci, a mianowicie Szymon Jurjewicz, ktory pojmując w malzenstwo Reginę Wolodžkownę, za posag i wyprawę od Krzysztofa Wolodzki, ojca, majętnošci Trokiel w powiecie oszmianskim položonej dziedzica, pustosz Petrolewską zwaną z gruntami, lašami, sianožęciami ad funda tejže majętnošci Trokiel odlączoną prawem da- rownym, 1597 Februari 8 datowanym, (...) w ciągu zaš požycia swego synöw trzech splodzil, to jest Jana, Stanislawa i Pawla”. Stanislaw, žonaty z Zofią Dokumianką, zostawil syna Wojciecha, ten zaš miai dwöch synöw: Tomasza i Jana. Ich potomkowie: Jakub, Antoni, Ignacy, Tadeusz, Justyn, Feliks, Jan, Wincenty, Dominik i inni uznani zostali w 1801 r. za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 18-19).
Wywöd familii urodzonych Jurjewiczöw herbu Lubicz z 5 lutego 1804 roku podawal, iž „familia szlachecka urodzonych Jurjewiczöw z dawna zaszczycala się prerogatywami szlacheckiemi y posiadala rozmaite majątki ziemskie, a mianowicie, Krzysztof, syn Jerzego, (...) possydowal majątek Giedminajcie w Xię- stwie Žmudzkim položony, jak widac z dokumentu 1630 roku (...)”. Zmart on bezpotomnie. „Walenty, brat rodzony Krzysztofa, a drugi syn Jerzego, darowa- nączęšč zonie swey przez Krzysztofa odkupil (...). Walenty zaš splodzil trzech synöw: Marcina, Daniela y Adama, z ktörych ostatni, Adam, opušciwszy Xię- stwo Žmudzkie, przeniösl się na mieszkanie w powiat wilkomierski, y tam majątek Turyszki possydowal”.
W 1804 roku Franciszek, Rafal, Ignacy, Antoni, Ludwik, Wincenty, Jözef i Andrzej Jurjewiczowie uznani zostali przez Deputację Wywodową Wilenską „za rodowitą y starožytną szlachtę polską”. Wpisano ich do ksiąg szlacheckich klasy pienvszej gubemi litewsko-wilenskiej. W 1819 roku dopisano do nich Jana, Macieja, Wladyslawa, Onufrego i innyeh Jurjewiczöw, stanowiących ko- lejne pokolenie zacnego rodu (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1539, s. 103-104 oraz 105-106).
Ksiądz Tomasz Jurjewicz znajdowal się pod tajnym nadzorem policji w la- tach 1834-1841 za sprzyjanie polskiej konspiracji patriotycznej. Byl on kapla- nem w majątku Rędzikowszczyzna w powiecie stonimskim (CPAHL, f. 378, op. 1840, nr 174). Szlachcie z powiatu polockiego Stanislaw Jurjewicz, syn Antoniego, w latach 1863-1868 byl pod nadzorem policji, gdyž ukrywal po- wstancöw w lesie (CPAHL, f 378, z. 6, nr 64, s. 25).
Drzewo genealogiczne Jurjewiczöw herbu Kotwica, zatwierdzone przez he- roldię wilenską w roku 1911, przedstawia osiem pokolen tego rodu (39 osöb), zamieszkalego w powiatach braslawskim i upickim (CPAHL, f 391, z. 7, nr 1997, s. 147). Jurjewiczowie osiedlili się tež na Podolu, gdzie odnotowywano ich w spisach jako drobną szlachtę polską (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubernii, s. 162).
233


JURKIEWICZ (Jurkevičius). A. Boniecki (Herbarz polski, t. IX, s. 114- 115) pisal o Jurkiewiczach herbu Nieczuja, pochodzących z Warszawy, spokrew- nionych z Labęckimi, Tomickimi, Targonskimi, Kozlowskimi, Žaboklickimi; oraz herbu Sas, osiedlonych na Rusi, na Litwie i na Podlasiu, szczegolnie znanych w wojewodztwach minskim i wilenskim, ale tež kijowskim, spokrewnionych z Gozdzkimi i Glinskimi. W Matopolsce Jurkiewiczowie pieczętowali się herbami Junosza i Nieczuja. Jurkiewiczowie zamieszkali na Ukrainie uzywali herbu Sas odm. Znani tam byli od XVII wieku (por. W. Lukomskij i W. Modzalewskij, Malorossijskij gierbownik, Petersburg 1914, s. 208).
W XVI i XVII w. Jurkiewiczowie pojawiają się często w regestrach szlachty halickiej. Krzysztof Jurkiewicz, miecznik Nowogrodka Siewierskiego, reprezentując wojewodztwo wilenskie, podpisal w 1648 r. elekcję krola Jana Kazimierza (VX, t. IV, s. 100). Jurkiewicz, prowincyal jezuitow okolo roku 1730, wymieniany jest w I tomie Pamiqtnikow kasztelana brzesko-litewskiego M. Matuszewicza.
Wywdd familii urodzonych Jurkiewiczdw herbu Lubicz, zatwierdzony 9 marca 1809 r. w Wilnie, podawat: „Jakub Jurkiewicz, naddziad wywodzących się, urodzeniem szlacheckim z przodkow zaszczycony, z žony de domo Anny z Jaxwitow mial synow czterech: Jakuba, Kazimierza, Jerzego i Franciszka” Jurkiewiczowie mieszkali w dobrach Antyniki-Kursze w powiecie kurszewskim na Žmudzi. Dose lieznie rozrodzeni. W 1809 roku Piotr, Jan, Antoni i Franci- szek Jurkiewiczowie uznani zostali przez heroldię wilenską za „rodowitą i sta- rožytną szlachtę polską”. Wpisano ich do I klasy ksiąg szlachty gubemi litew- sko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 32-33).
O ile heroldia wilenska jeszcze w 1810 r. uznala rodowitosc szlachecką ro- du Jurkiewiczow, zamieszkalych w Wilnie, a spokrewnionych z Jurkiewiczami osiadlymi w powiecie telszewskim, o tyle w latach 1848-1860 mieli oni juž ogromne z tym trudnošei, w związku z antypolską polityką caratu, probującego zdeklasowac szlachtę kresową (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1229).
JURKOWSKI (Jurkauskas) herbu Jastrzębiec i Radwan. Mieli siedziby w powiatach: wilkomierskim, poniewieskim, szawelskim, wilenskim, kowien- skim i kobryhskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 12, 181; f. 391, z. 7, nr 1997, 3854; f. 708, z. 2, nr 404, 726, 3402). Byli tež tego imienia plebejusze: „Jur- kowski nazwal się Jakub, chlopa Jurka syn z Luborzyce, wsi biskupiej, dwie mile od Krakowa. Kulesą ojea jego zwano, drudzy Jurkiem. Ten syn Jurkow shižyl do psow u księdza Skarszowskiego, kanonika krakowskiego (...). Za szlachcica udawal się, chodzil z lisim kolnierzem u ferezyjej i konie miewal, szablę oprawną. Mial dwu synkow” (W. Nekanda Trepka, Liber..., s. 187).
JUROWSKI (Jurauskas) herbu Przyjaciel. Mieszkali w wojewodztwie wilenskim, szczegolnie w posiadlošci Jurewicze na Grodziehszczyžnie (CPAH- L, f. 391, z. 6, nr 1622). Byli tež Žydzi tego nazwiska.
JURSZA (Juršas) herbu Przyjaciel. Dziedziczyli majątki w wojewodztwie wilenskim.
234


JUSTYMONT (Justimantas) herbu Polkozic. Znani na Žmudzi.
JUSTYNOWICZ (Justinavičius) herbu Zabawa. Ich dobra rodowe znaj- dowaly się vv povviecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
JUSZKIEWICZ (Juškevičius) herbu Leliwa, Lis, Šlepowron, Prawdzic. Janusz Skumin Juszkiewicz okolo 1600 roku byl pisarzem grodzkim wilenskim. Juszkiewiczowie herbu Slepovvron od okolo 1630 roku znani byli w powiecie upickim, gdzie od Zygmunta III otrzymali nadania ziemskie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 782-783). Juszkiewiczowie herbu Šlepowron w XVII wieku posiadali majątek Tychny w wojewodztwie brzeskim oraz Konkutovvkę Rokin- ską w wojewodztwie vvilenskim. Spokrewnieni byli m.in. z Kulvvinskimi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 28-29). Na Žmudzi Juszkiewiczowie mieszkali przede wszystkim w powiatach upickim i poniev/ieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1192, 1752, 1694). Juszkiewiczowie mieszkali takže w gubemi besarabskiej oraz na ziemiach ukrainnych (Alfcnvitnyj spisok dworianskim rodam biessarab- skoj gilbertui, Kiszyniovv 1901, s. 24).
Jan Juszkievvicz w 1648 roku, reprezentując szlachtę žmudzką, podpisal elekcję krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 104). Andrzej Juszkiewicz, szlach- cic z powiatu oszmianskiego, w lišcie wojewody kniazia Szachowskoja do cara z 29 III 1658 figuruje jako donosiciel, dostarczający Rosjanom wažnych wia- domošci z Warszawy (AWAK, t. IV, s. 259). Ksiądz Melehior Juszkiewicz byl proboszczem košciola w Rakiszkach w polovvie XVII wieku (Litwa i Rus, t. III, s. 165).
Niektorzy Juszkiewiczowie užywali herbu Prawdzic. Oni to znani byli na Kovviehszczyžnie od roku 1666, kiedy to Jerzy Juszkievvicz nabyl tu od panow Roszczevvskich majątek Jaceniszki vėl Kokowicze. Juszkiewiczowie byli kato- likami, pelniii drobne funkcje vvšrod miejscowej spotecznošci szlacheckiej (np. Jozef od 1793 r. byl klucznikiem kowienskim). Jedna z galęzi rodu osiedlila šie \v powiecie wilenskim, gdzie dziedziczyla majątek Novvosadv, a jeszcze inna posiadala Kurzeniec w powiecie wilejskim. Ta druga galąž, chociaž wspoinego z pienvszą pochodzenia, užyvvala herbu Šlepovvron. Zresztą vvlašnic od niej (znanej w wojewodztwie brzeskim od początku XVII wieku) i jej vvilenskich odnog wywodzi się większošč Juszkiewiczow. Przez dingi czas ich gl6wnym gniazdem rodowym byl Konkutowsk na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 424).
Juszkiewiczowie spokrewnieni byli m.m. z Kaminskimi i podobnie jak Sempolihscy, Baranowiczowie Mickiewiczowie, vVolk-Lanievvscy, Czaszko- Okuliczovvie, naleželi do drobnej szlachty grodziehskiej. W styczniu 1780 roku zaarzylo się nawet, že prokurator rniasta Grodna Jan Jurborski vvypędzil ich na dwudniową panszczyznę, z powodu czego brač szlachecka napisala pelen obu- rzenia memorial do komisji rządovvej (por. S. Košcialkovvski, Autom Tyzen- haus, 1.1, s. 495).
JUSEYVICZ vėl J U S S E W IC Z (Ju sevičiu s) herbu K o rcza k . O sie d le n i na W ile n s z c z y ž n ie (C P A H L , f. 3 9 1 , z. 1, nr 7 0 7 , 8 1 9 , 9 1 4 ). 235


W Spisie szlachty powiatu dzisnehskiego z 1796 r. wymienione jest nazwi- sko Jozefą Juszkiewicza, regentą braslawskiego (Archiwum Narodowe Bialoru- si w Minsku, f. 319, z. 1, nr 5, s. 20). Juszkiewiczowie zamieszkiwali w powie- cie dzisnenskim byli spokrewnieni z Truskowskimi, Kurylowiczami, Syrewi- czami, Malkiewiczami, Swirskimi, Aleksandrowiczami, Dobroszynskimi, Stacewiczami, Męczynskimi, Galinowskimi (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117, II).
Wywöd familii urodzonych Juszkiewiczow herbu Slepowron, sporządzony w Wilnie 30 czerwca 1806 roku, informowal že „dwuimienny Adam Stanislaw Juszkiewicz, protoplasta na linii, szczycil się kleynotem szlacheckim, gdy po- siadal dobra dziedziczne Tychny zwane, w wojewodztwie brzeskim položone, mial oraz opiekę nad maloletnimi Cygajowemi y nad ich majątkiem Pasz- kowszczyzna w powiecie wilenskim ležącym; (...) urzędem podstolego wenden- skiego zaszczycony, o czem 1663 Januari 18 dnia manifest w grodzie wilenskim zaniesiony o spalenie y zatracenie rožnych dokumentow, domowi jegož služą- cych, przez woysko rosyjskie, naöwczas przechodzące, dopelnione, zaswiad- czyl. Byl takže dziedzicem majętnošci Konkutöwki Rekinskiey w powiecie takož wilenskim položoney (...).
Z Adama Stanislawa dwuimiennego Juszkiewicza y žony jego Halszki de domo Kulwihskiey splodzeni zostali synowie Jakub y Michal, podlug swia- dectwa metryk chrzestnych w parafii hermanskiey 1687, 1690 zapisanych (...). Jakub Adamowicz Juszkiewicz, ze wydal swiatu synow Piotrą y Jozefą, to za- pewnity metryki w księgach parafialnych košciola Korkožyskiego zapisane 1719, 1723 (...). Jozef Jakubowicz Juszkiewicz zostawil dziš wywodzących się synöw trzech: Szymona, Stanislawa y Jakuba”.
W 1806 roku Szymon, Stanislaw, Jakub, Jerzy, drugi Jakub, drugi Szymon, drugi Stanislaw, Tomasz, Andrzej, Ignacy, Wincenty, jeszcze jeden Stanislaw, Jerzy Benedykt i Tadeusz [podajemy ciąg imion za zapisem archiwalnym -
J.C.] Juszkiewiczowie uznani zostali przez Deputację Wywodową Wilehską za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” i wpisani do klasy pierwszej ksiąg szla- checkich gubemi litewsko-wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 28). Röwniez Onufry Juszkiewicz, regent grodu kowiehskiego, figuruje w 1809 r. na lišcie szlachty tegož powiatu.
Inny Wywöd familii urodzonych Juszkiewiczow, tym razem herbu Slepowron, z 3 lutego 1811 roku, stwierdzal, že „dom ten wedle swiadectwa wielu dziejopisöw historyi polskiey dawny y starožytny, zawsze prerogatywami szlacheckiemi, tak w Koronie yako y w Litwie zaszczycając się, z nadah monarchow polskich dzie- dzictwem majątki posiadal, a szczegolnie w powiecie kowiehskim, gdzie majętnošč Kikowicze od niepamiętnych wiekow byla teyže familii siedliskiem y dotąd jeszcze w possessyi wieczystey dziš žyjących jey potomkow zostaje (...).
Przywilejem przyznanym krolowey Bony dla pisarza kowiehskiego 1541 w Wilnie datowanego (...), Jerzy Juszkiewicz z glowy pierwszych swych ante- cessorow byl dziedzicem w powiecie wilenskim ziemskiego majątku y ony zostawil w spadku synowi Janowi. Następnie Jan Juszkiewicz tenže majątek zostawil synom swym: Chryzostomowi Janowi y Michalowi 1752”.
W 1811 roku za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” uznani zostali w Wilnie Antoni, Dominik, Jozef, Tomasz, Jakub, Jerzy, Jan i Kazimierz Jusz-
236


kiewiczowie z linii kovvienskiej rodu (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 34-36). W 1818 roku w Witebsku potvvierdzono rodowitošč domu Juszkiewiczow, szlachcicow z powiatu polockiego. Wskazano, že wywodzą się oni z vvoje- wodztwa vvilenskiego. Pieczętowali się herbem Šlepowron (Archivvum Naro- dowe Bialorusi w Minsku, f. 2512, z. 1, nr 99, s. 73-77). 7 sierpnia 1819 r. he- roldia vvilenska potvvierdzila rodowitošč Jozefą, Macieja, Jerzego, Mateusza, Jana, Jakuba, Tomasza, Wincentego Juszkiewiczow (herbu Šlepowron), szlach- cicow z powiatu szawelskiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 34). Przynalež- nošč do stanu szlachekiego Hilarego Juszkiewicza, syna Tadeusza, 14 czerwca 1827 r. potvvierdzila heroldia vvilenska (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1013, s. 60).
Ksiądz dr Andrzej Juszkievvicz w 1824 roku odkryl lecznicze wody siar- czanowe w Aglonie. Nobilis Antonius Antonii filius Juszkievvicz po ukonczeniu Gimnazjum Grodzienskiego studiowal na Wydziale Fizyczno-Matematycznym Wszechnicy Wilenskiej, lecz nie ukonczyl jej z powodu zamknięcia uczelni (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 839, s. 222).
Drzevvo genealogiczne Juszkievviczdvv herbu Lelivva, zatvvierdzone w Minsku w 1832 roku, podawalo opis szešciu pokolen tego rodu, od protoplasty Jana poczynając (Archiwum Narodovve Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 114, s. 31). W 1845 r. heroldia odnotovvala w povviecie wilenskim 37 Juszkiewiczow (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 1236, s. 183). W 1852 roku heroldia wilenska zareje- strowala szlachcica z powiatu vvilejskiego Andrzeja Juszkiewicza, urzędnika Wilenskiego Okręgowego Zarządu Majątkami Panstwowymi, vvlašciciela 122 chlopovv panszczyžnianych (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 431, s. 15).
Juszkiewiczowie naležący do tych gatęzi rodu, ktore pozostaly przy polsko- šci, vvyrožniali się patriotyzmem. Jedna z corek Romualda Traugutta, Anna, byla zoną Juszkievvicza. Jej syn Boleslavv i wnuk Jerzy zginęli podczas II wojny šwiatowej (por. ks. Jozef Jarzębovvski, Jan Jeziorahski, zapomniany bohater 1863 roku, Londyn 1974, s. 6, 8).
JUTKIEVVICZ (Jutkevičius) herbu Žyžemski. Dziedziczyli majątki w povviecie rosienskim na Žmudzi.
JUTRZENKA (Jutrenka, Morgensternas) herbu Księžyc. Znani w Inf- lantach i na Pomorzu. W zaborze pruskim pisali się tež von Morgenstern.
237


KABASZEWICZ (Kabasevičius) herbu Slepowron. Posiadali dobra ziem- skie na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 611).
KACIUCEWICZ (Katiucevičius) herbu Czerwnia. Zamieszkiwali w po- wiecie rosiehskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2569).
KACZAN (Kačanas, Gūželis) herbu Nalęcz. W 1413 roku podpisali ze strony Wielkiego Księstwa Litewskiego unię Litwy z Polską w Horodle (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014-III, s. 42). Požniej znani na Wilenszczyznie, gdzie mieszkają do dziš.
KACZANOWSKI (Kačanauskas) herbu Ostoja i Wczele. Licznie osie- dleni w powiatach: pinskim, oszmianskim, witkomierskim i szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 53, 86, 998, 1076, 2443, 2558, 2596; f. 391, z. 1, nr 1008, s. 186-187).
W Wywoclzie familii urodzonych Kaczanowskich herbu Ostoja z 26 VIII 1802 r. stwierdzono: „Familia ta (...), od najdawniejszych czasow klejnotem szlachectwa będąc zaszczyconą, bierze początek w owych dawnych i odleglych czasach, gdzie dostojnošč szlachecka, będąc spraw wojennych nagrodą lub cnotliwych i znakomitych poshig krajowi, (...) zostala zadatkiem od poprzedni- kow na potomnošč (...).
I tak ową dostojnošcią szlachecką upowazniona familia rožne cywilne i ry- cerskie domierzając w kraju uslugi, licznie rozmnažając się w powiecie pinskim i innych powiatach Wielkiego Xięstwa Litewskiego, najprzod Koczenowskimi, požniej Kaczanowskimi przezywali się i ciągle posessye-dziedzictwa, mianowi- cie w powiecie pinskim, utrzymując, dotąd jeszcze trwają”. Do pierwszego pokolenia wywod zalicza Niekrasza, Paca, Matfieja, Fedka, Iwana - žyjących jeszcze przed 1559 r. Byli to tzw. ziemianie hospodarscy. Syn Niekrasza Lew Kaczanowski sprawowal godnošč chorąžego kobryhskiego. W roku 1751 Ignacy Kaczanowski byl starostą wilenskim, dworzaninem skarbu krolewskiego.
W požniejszym czasie Kaczanowscy szeroko się rozgalęzili, czując się raz Polakami, kiedy indziej Bialorusinami, to znow Litwinami czy Rosjanami. W 1802 r. heroldia minska uznala kilkudziesięciu Kaczanowskich za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich do pierwszej częšci ksiąg szlachty tejže gubemi (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 32a, s. 356-362).
Drzewo genealogiczne Kaczanowskich herbu Ostoja z 1901 r. jako proto- plastę wskazuje Krzysztofa, ktory pozostawil syna Benedykta, a wnukow Jana, Ignacego i Tadeusza, wlasciciela przed 1696 rokiem dziedzicznego majątku
238


Szukiszki w powiecie rosienskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 33-34).
KACZOROWSKI (Kačiarauskas) herbu Jelita (Podole, Malopolska); herbu Rogala (Wielkopolska, Mazowsze). Znani byli rowniez na Litwie, m.in. w powiatach wilenskim i wilkomierskim.
Ignacy Kaczorowski, pisarz ziemski i posel witebski, w paždziemiku 1763 roku podpisal uchwalę sejmową o niedopuszczaniu cudzoziemcow do majątkovv i urzędow w Rzeczypospolitej (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewodzka w Rzeszowie - Dzial rękopisow, Rk-3, s. 5).
Jeden z przedstawicieli tego rodu, ks. Henryk Kaczorowski (1888-1942), zostal w 1999 roku beatyfikowany przez papieža Jana Pawla II jako męczennik za wiarę chrzešcijanską z okresu II wojny swiatowej. Jego postač i zashigi dla Košciola przedstawiono tak oto: „Rektor Seminarium Duchownego we Wlo- clawku, czlowiek nauki i dobroci, zarliwy wychowawca kaplanow, aresztowany w 1939 r., wiemy heroicznie swej misji do kohca. Poniosl šmierč w komorze gazowej, wywieziony z obozu w Dachau w tzw. transporcie inwalidzkim 6 maja 1942 r. Žegnając się z przyjaciolmi, zdąžyl im jeszcze powiedziec: «My się nie hidzimy, my wiemy, co nas czeka. Przyjmujemy z rąk Božych to, co nas czeka. Modlcie się, abyšmy wytrwali, a my rowniez będziemy modlič się za was - tam», i wskazal ręką ku niebu”.
KACZYNSKI (Kačinskas) herbu Pomian. Pisali się „z Susza”. Okolo 1600 r. przeniešli się z powiatu ostrzeszowskiego do wilkomierskiego na Litwie. W 1819 r. uznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 193-200).
Podczas powstania styczniowego przebywali w twierdzy kijowskiej Ka- czynscy insurgenci: Alojzy (33 lata, szlachcic z gubemi wolynskiej), Antoni (29 lat, szlachcic z gubemi wolynskiej), Michal (28 lat, szlachcic z gubemi min- skiej). Dwaj pierwsi zostali skazani na dziesięč lat cięžkich robot w twierdzy (por. M. Mice!, Spis powstahcow 1863 roku mązionych w twierdzy kijowskiej. s. 55).
Drzewo genealogiczne Kaczyhskich herbu Pomian, sporządzone w 1901 roku, przedstawia dziewięč pokolen (90 osob) rodu, rozpoczynając od Jana, wlasciciela przed 1683 r. dobr Užumiedž w powiecie rosienskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 15-16).
KADENACY (Kadenatis) Wywod familii urodzonych Kadenacych herbu Kadenacy z 26 sierpnia 1820 r. podawal: „Familia ta znakomita ze swej staro- žytnošci, przybywszy z Wloch do kraju bylej Rzeczypospolitej Polskiej, miesz- kala początkowo w Koronie, gdzie pelniąc publiczne uslugi, stala się godna prerogatyw szlacheckich.
Z tych Jozef Kadenacy, niniejszego wywodu protoplasta, (...) pošwięcając się službie wojskowej, byt w Gwardii Koronnej polskiej porucznikiem”. Jego syn Jozef Antoni (ur. w 1768 r.) „za dojšciem do lat zupelnych przybyl z Koro- ny do Litwy i z powodu oženienia się swego zamieszkal w powiecie wilen-
2 39


skim”. Jego synowie Jan Kazimierz, Jozef i Mikolaj zostali przez heroldię wi- lenską uznani za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 318-319).
KADOWSKI (Radauskas) herbu Dolęga. Mieli posiadtošci w powiecie wi!komierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1).
KAHAN (Raganas) herbu Nalęcz. Osiedleni na Wilenszczyžnie.
RAJSZA (Raiša) herbu Salamandra. Dziedziczyli majątki w povviecie wil- komierskim (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 275).
RAROWSRI (Rakauskas) herbu Košciesza. Ich przynaležnošč do stanu szlacheckiego potwierdzila heroldia wilenska w 1835 r.
RALENIR (Ralenikas) herbu Leliwa. Naležaly do nich posiadiošci na Grodzienszczyžnie.
KALE N KIE WICZ (Ralenkevičius) herbu Kotwicz. Stanislaw i Jan Ka- lenkiewiczowie z powiatu grodzienskiego podpisali w 1764 roku elekcję ostat- niego krola polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 114). Jozef Kalenkiewicz, ziemianin z powiatu grodzienskiego, 17 kwietnia 1764 roku podpisal laudum sejmiku lokalnego. „Imč pan Mikolaj Kalenkievvicz na koniu szpakowatym, ze wszelkim porządkiem do wojny zgodnym” stanąl 5 X 1765 roku do popisu szlachty povviatu grodzienskiego.
Wywod familii urodzonych z S t rūpina Kalenkiewiczdw herbu Kotwicz, za- twierdzony 15 gmdnia 1819 r. przez heroldię w Wilnie, podawal: „Ta familia nie tylko j ėst dawna i starožytna w Xięstwie Litewskim, ale tež prerogatywami szlacheckimi i piastowaniem dostojnošciovv, urzędovvan publicznych zaszczy- cona, z wielu znakomitych familiow domami polączona i ziemskie majątki dziedzictwem przed kilku jeszcze wiekami posiadająca, a ktorej początkow, pierwiastkowych jej nastan, pochodzenia došledzič z pewnošcią niepodobna; poniewaž sam czas wszystko niszczy, zacierając w cieniach glębokiej wiekami starožytnošci pamięč, nadto jeszcze częste i pravvie nieustanne w tym kraju inkursye, wojny, nieprzyjacielskie napady wojsk obcych, a przez nie rabunki i roznoszone požogi, niszcząc nie tylko domy obyvvatelskie, ale tež i akta pu- bliczne, zniszczyly z nimi razem i wszystkie pisma dowody, ktore by dopiero až nadto wysoką zaszczytnošč z nadan i przywilejow krolewskich tej familii wy- kazač mogly”.
Dając wiarę infonnacjom zgromadzonym przez Kaspra Niesieckiego, heroldia v/ilenska uznala za pienvotne siedlisko tego rodu powiat grodzienski, skąd Kalen- kiewiczowie rozprzestrzenili się na wszystkie strony, będąc częšciowo katolickie- go, częšciowo prawoslawnego wyznania. Zawsze jednak slynęli z patriotyzmu polskiego i juž w XVII wieku zaciągali się do služby wojskowej.
KaIenkiewiczowie posiadali majętnošci Kotra (Kalenkiewicze), Žukiewi- cze, Niešcierowskie, Filipowskie, Chocianowskie, Huszczyce, Tereszki (Zyg-
240


muntowszczyzna), Piotrowszczyzna, Jurewicze - w powiatach grodzienskim i wolkowyskim. Žony brali z takich rodow, jak: Eysymontowie, Hryncewiczo- wie, Starzynowscy, Kmitowie, Poniatowscy, Mitkowscy, Dubiscy. Panny Ka- lenkiewiczowny wychodzily zaš m.in. za Rewkowskich i Konstantynowiczow.
Jakub Kalenkiewicz w 1819 r. ukonczyl Uniwersytet Wilenski ze stopniem kandydata filozofii i zostal tam pracowac w charakterze ekspedytora kancelarii. W tymže roku heroldia wilenska uznala Jakuba, Jana, Stanislawa, Macieja, Jozefą, Franciszka, Adama Mikolaja Kalenkiewiczow za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litew- sko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1018, s. 64-67).
KALENKOWICZ (Kalenkovičius) herbu Kotwicz. Dziedziczyli dobra ziemskie na Wilenszczyznie. Prawdopodobnie naleželi do jednego rodu z Ka- lenkiewiczami.
KALENOWICZ (Kalenavičius) herbu Kotwicz. Osiedleni na Grodziensz- czyžnie. Spokrewnieni byli z Kalenkowiczami i Kalenkiewiczami.
KALINOWICZ (Kalinavičius) herbu Kalinowa. Zamieszkiwali w powie- cie rosiehskim na Žmudzi. Niektorzy twierdzą, že pieczętowali się tež godlem Sas.

KALINOWSKI (Kalinauskas) herbu Kalinowa, Korwin, Lubicz, Šlepo- wron, Topór, Trójstrzai, Zaręba. Nazwisko wzięli od miejscowosci Kalinowa w powiecie kaliskim. Juž w XV wieku byli licznie osiedleni w Malopolsce.
Marcin z Kalinowy Kalinowski (Martinus de Calynowa, castellanus Szyra- diensis), kasztelan sieradzki, odnotowany zostal w księgach grodu poznanskie- go 24 maja 1428 r. (Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. IX, s. 29). Jego nazwisko zostalo zapisane w archiwaliach po raz pierwszy jeszcze przed 1420 r.
Kazimierz Pulaski w Kronice polskich rodów szlacheckich Podola, Wolynia i Ukrainy (Brody 1911, t. I, s. 80) zanotowal: „Kalinowscy przybyli na Podole z Czerwonej Rusi, gdzie dzieržyli posiadlošci w powiecie halickim. O ile wia- rygodnymi są podania, že przyszli tutaj ze Šląska, z Kalinowa - sprawdzic nie možemy. W polowie mniej więcej XVI wieku wybijająsię na szerszą widownię dziejową”.
Pisarz pamflecista z XVII wieku ironizowal: „Kalinowski nazwal się chlop- ski syn od kali nožki, že pokalane miewal. O tem Ogrodzieñski markietant, u wojewody ruskiego trębacz, począl byl powiedac, skąd jest. Od niego enolo- gijej jeszcze trzeba pytač. Bękart byl pana Kalinowskiego, starosty kamieniec- kiego.
Kalinowski zwal się Kozak, bodaj to nie ten, a byl chlopski syn z Kalinowa. Ten bywal między lisowczyki anno 1620 i potem. Tego pytai raz pan Kalinowski, starosta kamieniecki z Rusi, czemu się i skąd tak zwal. On po- wiedzial: «žem z Kalinowa poddany twój». Pan rzekl mu zatem: «a tož nie bronię ei tak się zwac, kiedyš chlop dobry, i owszem, zwij się» (W. Nekanda Trepka, Líber..., s. 190-191). Fragment ten ma jednak tylko anegdotyczną
241


wartosc, byli bowiem i przedtem, i wöwczas, i pözniej liczni szlachetnie uro- dzeni Kalinowscy.
Stanislaw z Kalinowa Kalinowski, marszalek kola rycerskiego wojewödz- twa krakowskiego, lowczy podlaski i deputat sądow kapturowych, 16 III 1674 podpisal uchwalę sejmiku relacyjnego odbytego w Proszowicach. Zarząd miasta Mohylewa odnotowal w księgach buchalteryjnych za rok 1689: „Panų Kalinow- skiemu, lawniku, za calyj rok, szto pisal sprawy mieskija, za kartoju pana wöjta, dali zolotych trydcač”. Okolo 1710 roku Stanislaw Kalinowski byl starostątel- szewskim, regentem kancelarii wojskowej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ignacy Kalinowski, rotmistrz powiatu wislickiego, podpisal w 1764 r. sufraga- cję kröla Stanislawa Augusta Poniatowskiego, reprezentując powiat wilkomier- ski (VL, t. VII, s. 110). Akt konfederacji ziemi halickiej, dotyczący obrony calo- šci wiary i ojczyzny, z 5 czerwca 1767 r. podpisal m.in. Jan Adam Kalinowski chorąžy wojsk koronnych i Rzeczypospolitej.
J. Jablonowski, autor rękopišmiennego dziela z 1717 r. pt. Traktat o fami- liach y kolligacyach zanotowal: „Kalinowskich dom ut potissimum na Podolu y na Rusi floruit. Niedawnych czasöw Kalinowski, wojewoda czernihowski y het- man polny koronny, w przegraney potrzebie pod Batohem od Tataröw y Koza- köw zginąl, jego siostra byla za Stanislawem Potockim (...). Syn tego Kalinow- skiego, hetmana, byl obožnym koronnym. Ten mial za sobą Ossolinską, slaw- nego kanclerza koronnego corkę, y zostawil syna, starostę gniewkowskiego, ktöry się z Zebrzydowską oženil, y zostawil corkę, a ta jest za Morsztynem, starostą kowalskim, wojewodą sandomierskim. Y tak to linia Kalinowskich decessit.
Druga zaš na Rusi jeszcze jest, ktöra od brata jeszcze hetmanskiego idzie. Czešnik bowiem halicki Kalinowski, ktöry za hetmana pro obside w niewoli tatarskiej siedzial, kilku zostawil synöw y z tych starszy byl Jakub, regimentarz y žolnierz wielki przeciwko Tatarom y Turkom, na podježdzie od Tataröw po- rąbany y wzięty. Z niewoli wyszedl, oženil się z Sicrakowską, kasztelanką bel- ską, y zostawil synöw. Drugi brat jego Marcin, kasztelan kamieniecki, nie mnieyszy w dzielnošci od brata, oženil się z Tamawską, chorąžego žydaczow- skiego corką, ktöiy pod Zurawnem od Turköw zginąl. Inni bracia są chorąžy y podczaszy halicki. Tego Marcina syn juž jest w powiecie winnickim” (Biblioteka AN Litwy - Dzial rękopisow, f. 17-18, s. 91).
Jedna z galęzi rodu Kalinowskich w 1818 roku otrzymala tytul hrabiöw au- striackich. Okoto r. 1850 heroldia wilehska potwierdzila szlachecką rodowitosc Ignacego Kalinowskiego, sekretarza gubemialnego, wlasciciela trzech domöw w Lidzie, i jego synöw: Alojzego, Ignacego, Konstantego, Telesforą oraz cörek: Wladvslawy i Komelii (CPAHL f. 391, z. 9, nr 127, s. 7). Reprezentanci tego rodu Konstanty i Franciszek Kalinowski byli uczestnikami powstania stycznio- wego.
W artykule Saga rodu Kalinowskich (Magazyn Heraldyczny, nr 7, s. 5-6) Adam Kmita pisal: „Dzieje rodziny Kalinowskich herbu Kalinowa splotly się došč mocno z historią Polski. Dom ten wydal kilku dzielnych žolnierzy, mial tež parų innych znanych przedstawicieli (...). Gniazdem rodowym Kalinowskich miala byč wies Kalinowa na Sląsku, nieopodal Wielkich Strzelec. Pod
242


koniec XV wieku częšč rodziny przeniosla się do Polski. Glowna linia Kali- nowskich, znana z historii, osiadla w XVI wieku w powiecie kolomyjskim (obecnie Ukraina).
Protoplastą tego domu byl Andrzej Kalinovvski, ktory polegl w pamiętnej bitwie pod Obertynem w 1531 r., a wojsko usypalo mu tam mogilę, zwaną przez dlugie stulecia Mogilą Kalinowskiego. Wlašciwym tworcą potęgi tego rodu byl Walenty Aleksander. Podczas rokoszu Zebrzydowskiego mial przy- prowadzič krolovvi Zygmuntowi Wazie 1500 zbrojnych, a sam, walcząc pod Guzovvem (1607 r.), zostal ranny. Wdzięczny monarchą przyznal mu prawo pobierania tzw. podymnego z calego woj. braclawskiego i podarowal liczące ponad 1000 km2 uroczysko Human. Kalinovvski vvlasnym sumptem odbudowal spalony zamek w Winnicy i utrzymywal prywatne wojsko.
Oddzialy jego braly udzial w wyprawie moskiewskiej hetmana Žolkiew- skiego 1611 r. W latach 1612-1613, będąc regimentarzem, broni Kresow przed Tatarami. W 1620 vvyrusza z Žolkiewskim na vvypravvę woloską. Po nieroz- strzygniętej bitwie pod Cecorą opušcil oboz i prawdopodobnie utonąl, przepra- wiając się przez Prut. Z zoną Elžbietą Strusiowną mial cztery corki i trzech synow: Adama, Marcina oraz Jerzego, ktory zmarl bezpotomnie.
Najbardziej znaną postacią z tego domu byl Marcin, syn Walentego, woje- woda czemihowski i hetman polny koronny. Ksztalcil się w kraju i za granicą. Po powrocie podzielil z bračmi majątek ojca. W swych ogromnych dobrach utrzymywal liczną, dobrze vvyszkoloną prywatną armię. Większošč žycia spę- dzil w obozach wojskowych. W 1624 walczyl z Tatarami pod Martynowem, vv 1626 w Prusach ze Szvvedami, w 1633 pod Smoleriskiem zostal cięžko ranny.
W latach 1637-1638 tlumil powstania kozackie na Ukrainie, a w 1644 na ežele swych wojsk bral udzial w bitwie z Tatarami pod Ochmatowem. Dzięki malženstvvu swego syna Samuela z corką Jerzego Ossolinskiego zyskal popar- cie kanclerza, ktory pomogl mu w otrzymaniu nominaeji na hetmana polnego koronnego. W 1648 r. wziąl udzial w wyprawie przeciw Chmielnickiemu.
Marcin Kalinowski mial jedną powažną wadę - slaby wzrok, co dla do- wodcy tej rangi w ovvych czasach bylo niemal dyskvvalifikacją. Strategiem jed- nak byl niezlym i pod Korsuniem dobrze radzil Mikolajovvi Potockiemu, žeby bronič się w obozie. Hetman wielki wolal jednak vvycofač się z taborem, co skonczylo się klęską wojsk koronnych. Kalinovvski vvalczyl mqžnie, byl dwu- krotnie ranny i dostal się vvraz z hetmanem Potockim do nievvoli. Spądzil w niej dwa lata, gdyž nie mogl zaplacič bardzo wysokiego okupu.
W 1651 r. vvypravvil się przecivv Kozakom na Podole. Odniosl tam kilka sukcesovv, m.in. w potyczkach ze slavvnym Bohunem, ale wobec ogromnej przevvagi polączonych sil kozacko-tatarskich wycofal się i wyprowadzil svvoje chorągvvie z okrąženia. Walczyl następnie pod Bialą Cerkvvią, odznaczyl się vv slavvnej batalii pod Beresteczkiem dovvodząc vv drugim i trzecim dniu bitvvy levvym skrzydlem vvojsk polskich.
Wczesną vviosną 1652 r. nikt jeszcze nie poczuvval zbližającej się tragedii. Na vvpol juž obląkany hetman kozacki Bohdan Chmielnicki snut od pevvnego czasu szalencze plany zavvladnięcia Hospodarstvvem Moldavvskim, ktorym vvla- dal Bazyli Mohyla zvvany Lupu, od lat wiemy wasal Rzeczypospolitej. W tym
243


celu «Chmiel» postanow'il wyswatac swego syna Timofieja z corką hospodara Rozandą. Dūmę kozaczą poza tym mile lechtala myšl, že w ten sposob weszliby w koligacje z potęžnymi Radziwillami (starsza siostra Rozandy Maria Mohilan- ka zostala drugą zoną ks. Janusza Radziwilla).
Ale hetman Kalinowski podobno takže przemysliwal o malženstwie z pięk- ną Rozandą. Kazal więc sypač potęžne okopy w swych dobrach pod Batohem, pod pretekstem obrony Rzeczypospolitej przed napadami Tataröw i Kozaköw. Wkrötce stanąl obszemy oböz, do ktörego niebawem zaprzyjažnieni magnaci mieli przyslač potęžne chorągwie. «Miala to byč jakas romantyczna wyprawa, na ktorą cala niemal mlodž rycerska dala sobie haslo: bronič pięknej księžniczki i nie dopušcič, aby z pominięciem Potockich, Wisniowieckich, Kalinowskich w ręce dzikiego, nieokrzesanego Kozaka się dostala» - pisal Ludwik Kubala.
Wkrötce oböz otoczyla ogromna armia kozacko-tatarska. Obiecane chorą- gwie stojące za Dnieprem nie zdąžyly z odsieczą. W dodatku oböz byl zbyt obszemy, jak na szczuple sity obroncöw. Podobno «jazda zbuntowala się i za- częla wychodzic z okopöw», wöwczas piechota dala do niej ognia (wg T. Ko- rzona). Wszcząl się tumuli. W tym czasie szpiedzy kozaccy podpalili ogromne sterty siana i zboža zgromadzone w obozie. Wsröd szalejących plomieni i strzelaniny Tatarzy i Kozacy wdarli się do šrodka. Rozpoczęla się vvalka wręcz. Marcin Kalinowski wyrąbal sobie drogę z obozu, lecz na wiese, že schwytano jego syna, rzucil się z determinaeją na odsiecz. W nieröwnej walce polegli obaj šmiercią bohateröw. Ciala ich rozniesiono na szablach, a glowę hetmana przyniesiono triumfującemu Chmielnickiemu.
Następnego dnia Kozacy, sypiąc garšeiami zlotem, wykupili od Tataröw kilka tysięcy jencöw polskich. «Co z nimi zrobič?» - pytai podobno Timoszka swego ojea. «Zdechly pieš nie kąsa» - mial rzec Chmielnicki. Rozpoczęla się tnvająca blisko dwa dni straszliwa rzež bezbronnych jencöw, mord tak niesly- chany, že wstrząsnąl nawet okrutnymi murzami tatarskimi, ktörzy wyrzucali s wem u dowödey Nuradyn Sultanowi, že dopušcil do takiego bestialstwa. Wsröd pomordowanych z niespotykanym okrucienstwem jencöw znalazto się wielu znakomitych rycerzy. Razem z nimi položyl glowę jeden z największych vvo- jowniköw - Marek Sobieski, starszy brat Jana, przyszlego kröla. Nim zdąžyia obeschnąč krew na szablach, Timoszka wybral się do Jass na wesele.
Pamięč o tym mordzie dlugo jeszcze žywa byla w Rzeczypospolitej. Kiedy w 1664 r. wojska Stefana Czamieckiego wkroczyly do Subotowa, hetman kazal wyrzucic z grobu zwloki Chmielnickiego. Butwiejące košei psy wlöczyly po majdanie. Rowniež jego ukochany syn Timoszka, wspölwinny tej rzezi, skon- czyl mamie, raniony kulą z polskiego dziala podezas oblęženia Suczawy we wrzesniu 1653 r. «Nastąpila gangrena i trzeciego dnia wyzionąl szpetnego du- cha». Nie cieszyl się zbyt dlugo piękną Rozandą...
KALINSKI (Kalinskas) herbu Topör. Dziedziczyli posiadlosci w powiecie poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752). Przedstawiciele tego rodu odno- towani zostali przez heroldię wilenską rowniež w powiecie upickim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 11). Kalinscy byli znani takže w Rosji. Tytus Kalinski, szlach- cic zagrodowy z gubemi podolskiej, zostal w 1863 roku skazany na 6 lat cięž-
244


kich robot w fabrykach za udzial w powstaniu styczniowym (M. Micel, Spis powstahcow 1863 roku więzionych w twnerdzy kijowskiej, s. 56).
KALISZ herbu Ciolek. Pochodzili z Mazowsza. W XIX wieku mieszkali w Wilnie i Petersburgu. T. Gaji stwierdzil, že byli tež Kaliszowie herbu Jelita.
KAMIENSKI (Kamenskas). Pieczętowali się herbami: Cholewa, Dolęga, Jastrzębiec, Junosza, Odrowąž, Rawicz, Slepowron. Tomasz Swięcki (Histo- ryczne pamiątki, t. I, s. 100) pisal: „Kamienski Jan, rodem z Podlaskiego, kasz- telan mscislawski, zamek w Mscislawiu watami umocnil, najazdy pogranicz- nych, utrzymując poczet ludzi wlasnym kosztem, poskramial”. W. Nekanda Trepka {Liber..., s. 191-192) wymienial caly szereg plebejuszow, ktorzy poda- wali się za szlachtę, przybierając to nazwisko: „Kamienski zwal się piekarz w Warszawie (...). Syn tego za szlachcica udaje się r. 1633”.
Wywod familii urodzonych Kamienskich herbu Slepowron z 1819 r. stwier- dzal, že „familia ta (...) jest w panstwie polskim dawna y starožytna, prerogaty- wami szlacheckimi oraz znakomitošcią dziel rycerskich zaszczycona, w kraju oyczystym wysokie publicznych urzędowan stopnie posiadająca y w posludze tak interesow oyczystych z gorliwošcią y vviemošcią dia tronow, jak rowniez w pelnieniu urzędowan prowincyjnych, z dobrem dia obywateli i chlubą dla siebie znana. Skąd licznemi nadah monarszych obdarzona przywilejami”. Wywodzila się ta zacna familia z ziemi dobrzyhskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 76-77).
K. Niesiecki (Herbarz polski, t. V, s. 26-28) opisal szešč rožnych rodow o na- zwisku Kamienski - wszystkie sięgające korzeniami do Polski centralnej, a užy- wające herbow: Cholewa, Dolęga, Jastrzębiec, Odrowąž, Rawicz i Slepowron. A. Boniecki w IX tomie Herbarza polskiego zanotowal: „Kamienscy herbu Cholewa wyszli z ziemi dobrzyhskiej i gniazdem ich rodzinnym byly Kamienie Kotowe, ktore w 1564 r. naležaly do Andrzeja i Jana Oleksiczow, Michala Tomkowicza, Alberta, Niemierzy, Jakuba zwanego Reska, drugiego Alberta i Jana Wolbora Kamienskich (...).
Kamienscy herbu Dolęga wyszli z Kamienicy w ziemi zakroczymskiej (...). Jan z Kamienicy z žony Katarzyny pozostawil Stanislawa, Jana, Annę, Kata- rzynę i Dorotę, žyjących w 1461 r. Kamienscy herbu Jastrzębiec, skąd by wyszli, pewnosci nie ma. Paprocki gniazdo ich umieszcza w wojewodztwie sie- radzkim, gdzie spotykamy Kamionę w powiecie piotrkowskim (...). Jastrzęb- czykowie Kamienscy i Kaminscy rozpierzchli się po calym kraju, tak že ich prawie we wszystkich wojewodztwach spotykamy”.
Byli tež Kamienscy herby Korzbog z Kamienca w wojewodztwie poznan- skim; herbu Nalęcz - z Kamionv w powiecie kaliskim; herbu Ogonczyk - z Kamienca w powiecie brzeskim, ktory jeszcze w 1566 r. w częšci do nich naležal; herbu Pomian - z Kamienca w powiecie brzeskim; Kamienscy Zawi- szowie herbu - z Przerowej w ziemi czerskiej; herbu Rola - z Kamienca w powiecie orlowskim; herbu Slepowron - z Kamionki Lackiej na Podlasiu, ktorych spotykamy następnie w wojewodztwie mscislawskim; Kamienscy herbu Swinka (Anna Kaminską z tego rodu, byla žoną N. Slawienskiego, babką Mikolaja Slawiehskiego, kanonika poznahskiego w 1595 r.; herbu Žnin (Jerzy, syn Bogu-
245


slawa, zamieszkaty w powiecie wilkomierskim, mial syna Jana, ktöry zginąl w Wilnie w 1794 r.); herbu Zaremba, z ktörych pochodzil Antoni Franciszek, ■ inflancki kanonik katedralny w 1794 r.
Jan Kamiehski, szlachcic z Podola, odnotowany zostal w zrödlach z 3 546 r. {Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. 1, s. 110). Aleksander Kamiehski, pisarz ziemski wojewodztwa mscistawskiego w latach 1604-1614, podpisywal urzędovve papiery: „Alexander Kamensky, pisarz ziemski mscislawsky, ręką swą”. Stanislaw Kamiehski z ziemi žmudzkiej zostal w 1613 r. poborcą podat- köw na wojnę z Moskwą (VL, t. III, s. 121). W 1633 r. pulkownik Kamiehski niezbyt fortunme walczyl z Moskwą pod Smolehskiem.
Teodor Kamiehski w 1648 r. od wojewodztwa mscislawskiego podpisal akt elekcji kröla Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 14). Piotr z Kamiengroda Kamiehski, dzierzawca brahihski, w 1648 r. podpisal elekcję kröla Jana Kazimierza {ibidem, s. 100). Prokop Kamiehski w 1654 r. walczyl w obronie Smolenską przed agresją Moskwy. Wlodzimierz Dadžbog Kamiehski, podkomorzy msci- slawski, wspomniany zostal w tekšcie uchwaly konfederacji generalnej 1668 roku {ibidem, s. 487).
Petrus Kamienski, ordinis s. Basilii Magni, episcopatus Premisliensis unitorum vicarius in spiritualibus et officialis generalis auditor metropolitanus , 1684. Pawel Burczymucha Kamiehski, Tadeusz Burczymucha Kamiehski oraz Jözef Burczymucha Kamiehski z ziemi bielskiej podpisali w 1764 elekcjq kröla Stanislawa Augusta Poniatowskiego (ibidem, t. VII, s. 128). Fulgenty Kamiehski odnotowany zostal jako „horodniczy ó komisarz cywilno-woyskowy po- wiatu lidzkiego 1791” {AWAK, t. XXXVIII, s. 129). Rotmistrzowie Wincenty i Szymon Kamiehsey figurują na liscie szlachty powiatu oszmiahskiego z 1809 roku.
Rolicz-Kamiehscy herbu Rola z powiatöw: lidzkiego, troekiego, nowo- grödzkiego spokrewnieni byli z Terlikowskimi, Syrueiami, Lukjahskimi. Ci zaš, ktörzy mieszkali w powiatach minskim i mscislawskim, brali žony m.in. z ta- kich rodzin, jak: Bakowie, Druecy-Sokolihscy, Krzywkowscy, Męžynscy, Kirkoro wi e, K1 imo w iczo w i e.
Wywöd farnilii urodzonych z Kamiengroda Kamienskich herbu Korwin, czyli Slepowron z 24 sierpnia 1820 roku oznajmial: „Przed narni, Michalem Römerem, radeą starui, litewsko-wilehskim marszalkiem, Ordern Swietej Anny drugiej klasy kawalerem, prezydującym, i deputatami ze wszystkich powiatöw guberni litewsko-wilenskiej do przyjmowania i roztrząsania wywodöw szia- checkich obranymi, zlozony zostal wywöd rodowiiosei starožytnej szlacheckiej familii urodzonych Kamienskich (herbu Korwin, czyli Slepowron), z ktörego gdy się okazalo: že imię Kamienskich od dawnych wieköw w Koronie Polskiej i w Wielkim Xiqstwie Litewskim znaczne, po röznych wojewödztwach, zie- miach i powiatach posiadając dziedzietwa, wysokiemi tak w cywilnym, jako i wojskowym stanie bylo zaszczycone dostojnošciami - bowiem między inszemi, jako šwiadczą prawa narodu polskiego, Mikolaj de Kamien podpisal konstytu- cję 1457, nabycie Xięstwa Ošwięcimskiego za kröla polskiego Kazimierza utwierdzającą. Symon Kamiehski z KJscislawia, odbywając poselstwo, podpisal akt unii Litwy z Koraną Polską, î czym wiedziec dala konstytueja 1564 (...).
246


Walery Kamienski za panowania kröla Zygmunta III w roku 1590 byl wy- znaczony od stanôw sejmujących poborcą kijowskim. Stanislaw Kamienski z powiatu trockiego zostai deputowany do rozsądzenia komisji žoldu žolnier- skiego, o czem daje znač konstytucja 1613 (...). Wojciech Kamienski, pisarz grodzki drohicki, dwa razy poborcą mielnickim, a po trzeci raz bielskim byl naznaczony od stanôw sejmujących wedhig swiadectwa konstytucyôw 1626, 1627 i 1629 (...). Elekcyą krôla Wladyslawa Zygmunta 1632 roku podpisali z woj. wilehskiego - Jarosz, z sandomierskiego - Stanislaw, z ziemi wyszogrodz- kiej - Piotr, z ciechanowskiej - drugi Piotr, z rožanskiej - Jan, z woj. brzescian- skiego - Wawrzyniec, z minskiego - Dawid Kamienscy.
Konstytucja 1648 opowiada, iž Wlodzimierz Dadžbog Kamienski, chorąžy mscislawski, byl poslem z tegož wojewôdztwa. Elekcyą krôla Jana Kazimierza w roku tymže 1648 podpisali z wojewôdztwa wilehskiego - Piotr z Kamiengro- da, dzierzawca drahimski, z brzeskiego-kujawskiego - Wawrzyniec, z wojewôdztwa ruskiego - Piotr, z nowogrôdzkiego - Krzysztof i Mikolaj, z podla- skiego - Jan i Walenty, z mscislawskiego - Wlodzimierz Dadžbog, chorąžy i horodniczy mscislawski, Teodor i Prokop Kamienscy.
Blisko pomieniony Wlodzimierz Kamienski, chorąžy mscislawski, z kon- stytucyi 1649 byl wyznaczony na komisarza do Mynicy, z konstytucyi 1633 - do zaplaty wojska litewskiego, i z tejže Konstytucyi - na Trybunal Skarbowy Litewski. 1 znowu z konstytucyi 1658 wyznaczyly go Stany sejmujące na Trybunal Skarbowy Litewski. Tenže Wlodzimierz Kamienski, chorąžy, a potem podkomorzy mscislawski, 1662 byl deputowanym do aprobaty pewnej komisji 1668. Będąc poslem z wojewôdztwa mscislawskiego, podpisat akt konfederacji generalnej 1670; wyznaczyly go Stany sejmujące za deputatą do instrukcji mo- skiewskiej. W roku 1674, jako swiadczy konstytucja, podpisawszy akt konfederacji, zostai deputowanym ad pacta conventa.
Elekcyą krôla Jana III w roku 1674 podpisali z Xiçstwa Oswiçcimskiego i Zatorskiego - Wojciech, z Poznanskiego - Zygmunt z Kamiony w ziemi do- brzynskiej, Andrzej - z brzescianskiego, drugi Andrzej, czešnik braslawski; z mscislawskiego - Wlodzimierz Dadžbog, podkomorzy tameczny, i Pawel Kamienscy.
Nieraz pomieniony Wlodzimierz Kamienski, uczyniwszy fundusz we Mšci- siawiu na xięžy dominikanôw, jako się okazalo z konstytucji 1676, uzyskal aprobatę, do Komisji na podzial dôbr Lojowa i Lubecza zostai wyznaczony. Elekcyą krôla Augusta II w roku 1698 podpisali z wojewôdztwa krakowskiego - Pawel, z sandomierskiego - Ludwik i Mateusz, z kaliskiego - Piotr, burgrabia košcianski, i dwôch Aleksandrôw, z lęczyckiego - Jakub, Mateusz, Wojciech, Walerian i dwôch Walentych, z inowroclawskiego - Piotr z Sitna, z ziemi do- brzyhskiej - Franciszek, Jan, Wojciech, dwôch Tomaszôw i Wawrzyniec, z ruskiego - Jan, Konstanty i Stanislaw, z ziemi chelmskiej -- Antoni i Kon- stanty, z ziemi halickiej - Zygmunt, podczaszy nowogrödzki, z wojewôdztwa lubelskiego - Jakub, Tomasz i Andrzej; z nowogrôdzkiego - Stanislaw Piotro- wicz, drugi Stanislaw, Piotr i Kazimierz; z plockiego - Walenty i Piotr; z witeb- skiego - Franciszek; z mazowieckiego - Michal, z ziemi ciechanowskiej - Joachim, Maciej i Marcin; z ziemi nurskiej - Marcin, Bartlomiej, Ignacy, Le-
247


onard, Franciszek, Jan, Maciej, Marcin, Florian i Mateusz, dwóch Bartlomie- jów, Pawel i Mikolaj; z województwa podlaskiego - Lukasz, wojski trębovvel- ski, Maciej, Walerian i Wojciech Kamienscy.
Oprócz tych wyliczonych Piotr Wladyslaw z Kamiengroda Kamienski, dworzanin pokojowy Jego Królewskiej Mosci, byl wyznaczony od stanów sej- mujących do komisji na zaplatę piechocie smolenskiej, jako poswiadczyta kon- stytucja 1649. Tenže na ubezpieczenie Smolenską i na Trybunal Skarbowy Li- tewski zostal deputowanym z konstytucji 1650.
Z tej tedy familii, zaszczyconej z urzędowania i wziętošci w narodzie pol- skim, biorą swe początkowe pochodzenie antecessorowie wywodzacych się, mianowicie z glów w wieku XIV i XV žyjących, których procedencyą opisuje się w następny sposób: Zygmunt Zygmuntowicz Kamienski byl poborcą žmudzkim, potem do komisji rozgraniczenia Puszczy Gojzewskiej, na koniec do rozgraniczenia calego Xięstwa Žmudzkiego wyznaczony od stanów sejmują- cych, jako poswiadczyly konstytucje 1578, 1613, 1616. Tenže w roku 1632 zostal na elekcyą króla Wladvslawa Zygmunta obrany poslem z powiatu wil- komierskiego, podpisal konfederację generalną (...).
[Zygmunt Zygmuntowicz Kamienski] pojąt w zamęšcie Ewę Szemiotów- nę herbu Labędž, o czem dowiodla relacya woznienska czynionej sprawiedli- wošci z poddanych we wsi Szymoniszkach, czyli Mejdyniszkach w powiecie upickim ležącej, mieszkających w sprawie tychže Kamienskich z Krzyszto- fem Bialozorem, marszatkiem Jego Królewskiej Mosci powiatu upickiego, w roku 1628 Decembra 22 dnia datowana (...); tudziež, jak poswiadczyl [do- kument] wieczysto-zrzeczny kwitacyjny z wyposazenia od córki Zofii Zyg- muntówny Kamienskiej, zięcia Jerzego Szymonowicza Lwa w roku 1630 maja 3 dnia wydany”.
Ow možny przedstawiciel rodu Kamienskich byl ponadto „podkomorzym powiatu wilkomierskiego i dziedzicem dóbr Wieczerewicze zwanych w powiecie pinskim ležących, w dowodzie zložono pilnose wožnienską o nieoddanie papierów na tež dobra poslugujących przeciwko Kazimierzowi Sapiehowi, pisa- rzowi Wielkiego Xięstwa Litewskiego, w roku 1636 Nowembra 1 zapisaną i nazajutrz w grodzie wilenskim zeznaną.
Po šmierci pierwszej žony pojąl drugą, Zuzannę, księžną Sapiežankę, herbu Lis, czyli Bzura, siostrę rodzoną Lwa Sapiehy, wojewody wilehskiego, hetmana i kancìerza Wielkiego Xięstwa Litewskiego, jak poswiadczyia historia žycia Sapiehów oraz testament jego syna Melchera Kamiehskiego w roku 1655 marca 27 sporządzony”.
Zygmunt Kamienski „miai synów siedmiu: Jana, Stefana, Krzysztofa, Melchera, Michala, Gabryela i Bohuslawa; córki cztery: Zofię (Lwowę herbu Lew), Annę (Samuelową Kęstortową herbu Lis), Helenę (Lapinską herbu Jelita)” i ostatnią, nieznaną z imienia, a po zamęšciu Mieleszkową herbu Korczak. „Dobra swe między zwyž rzeczonych synów rozdzielil, jako to: Dowieczorowicze, Zaozierze, Malowidy, ligie, Pomituwie, Poszoitowie, Damniki, Pobójsk, Ko- miany, Szymoniszki w upickim; Narmojnie, Drotowiszki, Žaki, Niemokrzy, Danniszki, Dziewaltów, Rzeszę, Malaty, kamienica i place w miescie Wilnie, zakazując mianowicie wyprzedawania dóbr Drotoniszek, gdzie w kaplicy dziad
248


z babką i ojciec jego zostali pogrzebieni; takže Dziewaltowa, gdzie sam wymu- rowawszy dragą kaplicę, pogrzešč siebie dysponowal.
Jan, syn Zygmunta, Kamienski, podczaszy mscislawski, jak poswiadczyla konstytucja 1641, odbywal poselstwo na sejm, a potem z tegož wojewodztwa w roku 1648 podpisat elekcyą krola Jana Kazimierza. Na ostatek, jak poswiad- czyl autor polski Stanislaw Dunczewski w tomie I Herbaria na karde 346, zostal kasztelanem mscislawskim. Dziedzic dobr Dowieczorowicz w pinskim, 1632 elekcyą krola Wladyslawa Zygmunta od wojewodztwa mscistawskiego podpisal.
Stefan, syn Zygmunta, Kamienski, podkomorzy wilkomierski, dziedzic dobr Zaozierza i Malowidow, w wojewodztwie nowogrodzkim ležących, mial pienvszą žonę Jadwigę Jasienicką Woyniankę herbu Trąby, corkę Stefana Woyny Jasienieckiego. Po šmierci ktorej pojąl dragą, Reginę Dziewialtowską Gintowtownę, takže herbu Trąby, z ktorych žadnego nie mając potomstwa, dokohczyl žycia, zachowując dobra swe w spadku synowcom: Melcherowi, czesnikowi wilenskiemu, Jerzemu, podstolemu smolenskiemu, i Zygmuntowi Kamienskim, o czym poswiadczyl dekret trybunalski w roku 1702 Januari 5 (...) zapadly.
Krzysztof, syn Zygmunta, Kamienski, dziedzic dobr Ilgie, Pomitucie i Po- szoltowie zwanych w Xięstwie Žmudzkim položonych, elekcyą krola Jana III z wojewodztwa trockiego w roku 1674 podpisal. Michal, syn Zygmunta, Ka- miehski, podkomorzyc wilkomierski, dziedzic dobr Narmojh w wilkomierskim i Szymoniszek w upickim ležących, w roku 1696 (...) z wojewodztwa msci- slawskiego podpisal elekcyą krola Augusta II. Pojąl w zamęšciu Halszkę Jur- kowską herbu Jastrzębiec, dla ktorej opisal dožywocie na dziedzicznym majątku swoim Bieluszki zwanym w powiecie wilkomierskim ležącym, wedle dokumentu w roku 1682 Oktobra 29 dnia wydanego (...).
Gabryel, syn Zygmunta, Kamienski, podkomorzyc wilkomierski, dziedzic dobr Dratoniszek, Lakow i Niemoksztow w Xięstwie Žmudzkim sytuowanych, będąc starostą ruskim, jak poswiadczyla konstytucja 1674, podpisal elekcyą krola Jana III z Xięstwa Žmudzkiego (...). Bohuslaw, syn Zygmunta, Kamien- ski, podkomorzyc wilkomierski, dziedzic dobr Dziewaltowa w wilkomierskim, Rzeszy i Malat w wilenskim, kamienicy i placow w miešcie Wilnie položonych, pojąwszy w zamęšcie Barbarę Wroblewską herbu Gierald, z tąž žoną swoją przedai na wiecznosc gruntą od dobr swoich odlegle, Degiszki zwane, w polu Miedziatach w powiecie wilkomierskim ležące, jak się dowioalo z prawa, Ka- zimierzowi Podleckiemu w roku 3667 Decembra 22 wydanego (...). Zostawil po sobie synow dwoch: Jerzego i Zygmunta, ktorzy (...) wsie zwane Malaty, Kobiele, Szestaki, Dowciany i dalsze w powiatach wilenskim i wilkomierskim ležące, zaprzedali na wiecznosc Kazimierzowi Dowmont-Siesickiemu, kuchmi- strzowi Wielkiego Xięstwa Litewskiego.
Z tych Jerzy, syn Boguslawa, Kamienski, podstoli smolehski, mając w zamęšciu Maryannę Turlaj6wnę, podsędkownę trocką, herbu Jastrzębiec pospoi z tąž žoną swoją przedali na wiecznosc dobra Dziewaltow-Murowany Dwor w powiecie wilkomierskim ležące Michalowi Dowmontowi-Siesickiemu, wo- jewodzie minskiemu (...). Zygmunt Kamienski, podczaszy nowogrodzki, na
249


sejmie w roku 1697 (...) odbywal poselstwo na sejm z ziemi halickiej, ei zaš wszyscy synowie Zygmunta Kamienskiego, podkomorzego wilkomierskiego, jakie po sobie zostawili potomstwo, nie wiadomo.
Melcher, syn Zygmunta, Kamienski, podkomorzyc witkomierski, dziedzic döbr Poböjska w wilenskim, Komian w wilkomierskim i Dumniköw Szymoni- szek w powiecie upickim ležących, z powodu wszczętego procederu o wydzial polowy Szymoniszek przez Bogumilę z Limontöw Wladyslawową Puzyninę w roku 1653 Apryla 29 podal obwieszczenie bradom Stefanowi, Krzysztofowi, Michalowi, Gabryelowi i Bohuslawowi Kamienskim, aby dla przypilnowania tej sprawy stawili się na Sąd Glöwny Litewski (...). Pojąl w zamęšcie Helenę Kondratownę herbu Syrokomla, z ktorej zostawil synöw dwöch: Aleksandra i Michala Kamiehskich, corkę Helenę in post w zamęšciu z Janem Kazimierzem Dziewaltowskim-Gintowtem, wojskim czemihowskim, jak poswiadczyl testa- ment jego w roku 1655 marca 27 dnia datowany (...).
Melcher Kazimierz, syn Melchera, Kamienski po Samuelu Michale na Womianach Abramowiczu otrzymal przywilej od najjašniejszego krola polskie- go Jana III na czesnikostwo wilenskie w roku 1690 konferowany, w roku zaš 1696 podpisal elekcyą krola Augusta II z wojewödztwa wilenskiego. Pošlubil w zamęšciu Annę Skorulską, chorąžankę kovvienską herbu Košciesza, corkę Jerzego Skorulskiego, chorąžego kowienskiego, urodzoną z matki Franciszki Judyckiej, kasztelanki minskiej, corki Aleksandra Judyckiego (...).
Tenže Melcher Kamienski, czešnik wilenski, pospöl z bracią stryjeczną, Je- rzym, podstolim smolenskim, i Zygmuntem Kamienskiemi, Janem Kazimierzem Gintowtem, wojskim czemihowskim, szwagrem, i siostrą swą rodzoną Heleną, jako sukcessorowie po bezpotomnym Stefanie Kamienskim, stryju, wiodąc proceder o dobra spadkowe Zaozierze i Malovvidy z Kurczami Protase- wiczami i dalszemi, uzyskal dekret w Trybunale Glöwnym Litewskim w roku 1702 Januari 5 dnia zapadly.
Przed šmiercią w roku 1708, stanowiąc ostateczną dyspozycyą, zapisal na wieczny fundusz košciolowi pobojskiemu zlotych polskich 2000 (...). Zostawil po sobie synöw Jana i Franciszka (...). Jan, syn Melchera, Kamienski, dziedzic döbr Pobojska, czyli Skopiszek, w powiecie wilenskim ležących, pojąl w zamęšcie Katarzynę Kosakowską, podstarošciankę kowienską, herbu Korwin, z ktorej zostawil syna Dominika i corki: Marcyannę i Wiktorię, po šmierci ktorej pojąwszy drugą žonę Aleksandrę Steckiewiczownę, sędziankę grodzką upicką, zostawil z niej corkę Zofię (...).
Dominik Jözef, syn Jana, Kamienski za dojšciem do lat pošlubil w zamęšcie Maryannę Swiętorzecką herbu Trąby, z ktorej opröcz cörek zostawil wywodzą- cego się syna Jozefą. Tenže byl rotmistrzem wojewödztwa wilenskiego, potem, będąc kredensowany od xięcia imšci Karola Radziwilly, wojewody wilehskie- go, rožnych orderöw kawalera, byl sędzią grodzkim tegož wojewödztwa. Na koniec obrany za sędziego ziemskiego przez obywatelstwo tegož powiatu wi- lenskiego, otrzymal przywilej na ten urząd od najjašniejszego krola jegomošci Stanislawa Augusta, w roku 1777 lutego 17 dnia konferowany (..
Jözef Wincenty, syn Dominika, Kamienski, urodzony z matki Maryanny Swiętorzeckiej, (1772) za mlodych dni swoich služyl wojskowo w randze towa-
250


rzysza w kawalerii narodowej Brygady Petyhorskiej wojsk Wielkiego Xięstwa Litewskiego, potem (...) zostal chorąžym w tejže kawalerii narodowej. Tenže z zony swej Anieli Najni ma, wespol z sobą wywodzącego się, syna Dominika Aleksandra Kamienskiego (1802).
Na fundamencie przeto takowych w gorze poszczegolnionych dowodow, rodowitosc starožytną szlachecką familii urodzonych z Kamiengroda Kamien- skich probujących, my, marszalek gubernski i deputaci powiatowi, stosownie do przepisow (...) familiąurodzonych, a mianowicie wywodzących się, jako to: Jozefą Dominikowicza, chorąžego kawalerii narodowej bylych wojsk litew- skich, i syna jego Dominika z Kamiengroda Kamienskich za rodowitą i starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych (...) do księgi szlachty guberni litewsko-wilenskiej klassy pierwszej zapisujemy. Dzialo się na sessyi Deputacyi Generalnej Wywodowej Szlacheckiej Guberni Litewsko-Wilenskiej w Wilnie” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 332, s. 2-9).
Inny tego rodzaju przekaz archiwalny, mianowicie Wywddfamilii urodzonych Korwinow Kamienskich herbu Slepowron z 17 grudnia 1819 r. informo- wal: „Familia ta (...) jest w panstwie polskim dawna i starožytna, prerogaty- wami szlacheckimi oraz znakomitošcią dziel rycerskich zaszczycona, w kraju ojczystym wysokie publicznych urzędowan stopnie posiadająca, w posfudze tak interesow ojczystych z gorliwošcią i wiemošcią dia tronow, j ak rownie w pel- nieniu urzędowan prowincyjnych z dobrem dia obywateli i chlubą dla siebie znana; skąd licznymi nadah monarszych obdarzona przywilejami (...).
Ta familia od kilku wiekow jest znakomita w ziemi dobrzynskiej, a z niej pierwszy dziš wywodzący sic przodek do wojewodztwa mscislawskiego prze- nios! się, kasztelan dobrzyhski Kamienski, i tam zostawil dwoch po sobie sy- now: nieznanego z imienia, k tory byl pulko wnikiem w wojsku litewskim, a potem marszalkiem litewskim, i drugiego Jana, z ktorego bylo synow trzech: Wlodzimierz, wojsk i mscislawski, potem jeneralny tegož wojewodztwa chorą- žy; Aleksander, pisarz ziemski, požniej sqdzia mscislawski, i Seweryn.
Z tych Wlodzimierz zostawil syna Jana, kasztelana mscislawskiego, [będą- eego] ojcem Piotrą i Wlodzimierza. Seweryn miai syna Eustachego, a trzeci Janowicz, brat dwoch pierwszych, Aleksander Korwin Kamienski, pisarz i sėdžia mscislawski, splodzil z Wolowiczowną synow pigciu: Krzysztofa, Jana, Jgdrzeja, Teodora i Piotrą (...).
Aleksander tedy Janowicz Kamienski za znakomite czyny i męstwa swej walecznosci w potrzebie ojczyzny przeciw nieprzyjaciolom w nagrodę zaslug na wielu ekspedycyach okazanych otrzymal lenne w 1623 od Zygmunta III przywilejem nadanie wlok 60 ziemi w wojewodztwie smolenskim przy zamku dorohobyskim od starostwa dmitrowskiego, ktore potem na prošbę jegož przez wzgląd zaslug licznych w ekspedycyach, szczegolnie inflanckiej i smolenskiej pod hetmanem Chodkiewiczem Wladyslaw IV zamienil mu w starostwie be- rznianskim na majątek Jelkowa zwany, przywilejem swym 1634 Februaiyi 17 dnia konferowanym.
Požniej synowi jego Piotrowi, miecznikowi smolenskiemu, za wyslugi ojca i jego wlasne najjašniejszy Michal, krol polski, przywilejem swym majątek Jelkowa, lennošč, z objęciem obu brzegow rzek, lennošci Moszny i Kamionki,
251


przez komornika oddzielone i przez referendarza podane w roku 1672 czerwca 15 dnia wiecznošciąjemu samemu, žonie jego Helenie z domu Swiderskiej i ich potomkom nadal (...).
Drugiemu zaš synowi Aleksandra, Krzysztofowi, takže za wieme tronowi i ojczyžnie zashigi, Jan Kazimierz, król polski, przywilejem swym nadal mają- tek z dworem i poddanymi w województwie smoleñskim Wiademiki zwany, jak o tem dal wiedziec tegož monarchy 1661 Augusta 3 konferowany przywilej
U).
Z tych Piotr Kamieñski, mieczny smoleñski, z nadania królewskiego mająt- ku Jelkowy dziedzic, splodzil syna Mateusza, a ten wyzuwszy się z majątku ziemskiego, ustępując z stryjem swym Jędrzejem, dostali się w Xięstwo Litew- skie i tam w powiecie wilkomierskim synowiec z Teresą Pomamacką, a stryj z Anną Downarowiczowną, dziedziczkami majątku szlacheckiego Kondrany zowiącego síq, malzeñstwem polączeni.
Pienvszy z nich, Mateusz, splodzil synów dwóch: Tomasza i Macieja. Dru- gi zaš, Jędrzej Aleksandrowicz Kamieñski, z pomienioną Downarowiczowną na tychže Kondranach zostawil syna Kazimierza, dziada teraz czyniących wywód (...). Z synów więc Mateusza Tomasz Kamieñski, jak równie i Kazimierz Ję- drzejowicz Kamieñski, opusciwszy w powiecie wilkomierskim ojców swych siedliska, wyniesli się z witkomierskiego, a koleją stužb dworskich i wojsko- wych przechodząc, pierwszy z nich dostal się w województwo podlaskie i tam w ziemi bielskiej osiadl, gdzie i potomstwo z niego rozkrzewione.
Drugi zas, czyli stryjeczny pierwszego, Kazimierz Jędrzejowicz Korwin Kamieñski, chorąžy wojsk polskich, a dziad teraz wywodzących się, osiadl w powiecie slonimskim, gdzie splodzil syna Szymona, ojea teraz wywód czyniących, z Katarzyny Majewskiej urodzonego, jak o nim przyniosla zapewnie- nie metryka chrztu jego 1746 marca 4 dnia w aktach kosciola jamieñskiego zapisana (...). Który to Szymon Kazimierzowicz Korwin Kamieñski, zlączony szlubnym malzeñstwa związkiem z Petronelą Michalovvską, zostawil dziš wy- wodzących się synów dwóch, Jana i Marcina”.
W 1819 roku heroldia wileñska wydala następujące postanowienie: „Fami- lią urodzonych, a mianowicie wywodzącvch się, jako io: Jana i Marcina, sekre- tarza gubeniskiego, z potomstwem Feliksem i Rufinem, Korwinów Kamieñ- skich za rodowitą i starožytną szlachtę poiską uznajemy, oglaszamy i onych do xięgi szlachty guberni litewsko-wileñskiej pierwszej klasy zapisuįemy” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 76-77).
Kamieñscy mieszkający w powiatach oszmiañskím i wileñskim, gdzie mieli w nieduže folwarki (por. ich wywód z 30 VIII 1820 r., CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 350-353), uzywali przydomku Leniewicz. Na podstawie owego wywo- du heroldia uznala za „rodowitą i starožytną szlachtę poiską” Piotrą, Jana, Igna- cego, Michala, Franciszka, Nikodemą, Kazimierza, Adama Leniewiczów Ka- mieñskich.
W 1863 roku Boleslaw, Edward, Michal Kamieñscy, szlachcice odpowied- nio gubemi wolyñskiej, podolskiej i miñskiej, zostali skazani na cięžkie roboty w twierdzy za udzial w powstaniu styczniowym (por. M. Micel, Spis powstaii- ców 1863 roku więzionych w twierdzy kijowskiej, s. 56).
252


Prôcz dôbr w powiatach podwilenskich Kamienscy mieli liczne posiadîosci rôwniez na Žmudzi, skąd odgalęzili się na Rosję, gdzie odgrywali znaczącą rolę w nance, kulturze, wojskowosci. Jak wynika z infonnacji przekazanej do Mo- skiewskiego Deputackiego Zgromadzenia Szlacheckiego w 1897 r. przez od- powiednią instancję wilenską, moskiewscy Kamienscy stanowili galąž telszew- skiej linii tego rodu. Józef (syn Jana, a wnuk Stanislawa) byl w tym czasie w Moskwie radcą tytularnym (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 1560).
KAMINSKI (Kaminskis). Kaspar Niesiecki (Herbarz polski, t. V, s. 28) opisal tylko trzy rodziny Kaminskich, užywające herbôw Sulima, Luk i Topôr, a osiedlone w okolicach Nowogrodka, Gostynina, Sandomierza, Krakowa, Po- znania i Lublina. Adam Boniecki pisal o Kaminskich užywających herbôw Lew, Luk Napięty, Odrowąž, Rawicz, Sas, Sulima, Topôr i in., mających sie- dziby prawie we wszystkich prowincjach Rzeczypospolitej. W. Wittyg przyta- czal dane o Kaminskich herbu Grzymala, Prus I, Roch III; mieszkających w Polsce centralnej. Byli jeszcze Kamihscy herbu Janina, dziedziczący majątki w powiecie kamienieckim, oraz herbu Zaręba - w oszmianskim.
Krzysztof Kaminski byl w roku 1645 „jeneralem wojewôdztwa smolen- skiego” (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, Vilnius 1988, s. 450). Laudum sejmiku relacyjnego szlachty halickiej 7 VII 1733 podpisal Michal Stanislaw Kaminski, chorąžy buski. Kilkunastu Kaminskich stanęlo w 1765 r. do popisu szlachty powiatu grodzienskiego.
Kamihscy herbu Luk i Sulima mieszkali zarôwno na Litwie, jak i na Žmudzi, dzierzawili m.in. Kiejdany od ks. Polubinskich. Informuje o nich dokument heroldii wilehskiej z 1819 r.: „Familia urodzonych Kaminskich, dostojnošcią szlachecką zaszczycająca się, zawsze prerogatyw temų stanowi odpowiednich uzywala i ciągle ziemskie posiadlošci tak z wlasnego nabycia i po przodkach, jako tež za przywilejem krôlewskim w nagrodę zaslug, dziedziczyla” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 32-35 i in.).
Na lišcie szlachty powiatu trockiego z 1844 r. figurują Ignacy, Michal, Jan, Zygmunt, Piotr, Roman, Onufry, Mateusz, Antoni i inni Kamihscy (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 85, s. 34). Kamihscy licznie mieszkali takže w powiecie dzisnenskim, gdzie byli spokrewnieni z Alchimowiczami, Wojnicza- mi, Rzeczyckimi, Kozakiewiczami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4177, I). W 1863 roku Aleksander, Antoni, Tytus, Wawrzyniec i Wladyslaw Kamihscy, szlachcice z guberni wolyhskiej i kijowskiej, byli sądzeni za udzial w powstaniu styczniowym (por. M. Micel, Spis powstancôw więzionych w twierdzy kijowskiej, s. 56-57).
Rodowitosc szlachecka Kaminskich wielokrotnie potwierdzana byla przez heroldię wilenską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1013, s. 115-116, 172). M.in. w 1852 roku heroldia wilehska zarejestrowala szlachcica Adama Kamihskiego, zamieszkalego w miasteczku Wilejka (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 431, s. 6). Drze- wo genealogiczne Kaminskich herbu Topôr z 1901 r. przedstawia dziewięč pokolen rodu, biorąc za protoplastę Tomasza, wlasciciela w polowie XVII w. majętnošci Wojniatyszki-Zytowiszki w powiecie rosiehskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 11-12).
253


KANDYBA (Kandibas) herbu Poraj, wtasnego i Kampenhausen. Staro- žytny rod rycerski od wiekow osiadly na Grodzienszczyžnie, szczegolnie roz- množony w powiecie lidzkim, gdzie Kandybowie byli odnotowywani jeszcze przed 1550 rokiem (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1256; f. 391, z. 6, nr 110, 605, 708, 709, 1130, 1131, 1576, 1623, 2759; f. 391, z. 8, nr 115; f. 391, z. 7, nr287, 431, 4033, 4034, 4117). Kandybovvie znani na ziemi wilenskiej od XVI wieku užy- wali wlasnego godla rodowego.
Drzewo genealogiczne rodu Kandybow, zatwierdzone w heroldii wilenskiej w 1833 roku, przedstawia jedenašcie pokolen (54 osoby plci męskiej) jednego z gniazd tej rodziny: 1. Borys Proksza, 2. Kandyba Proksza, 3. Jacek Kandyba, 4. Bazyli Kandyba, 5. Bohdan Kandyba itd. - do 52. Wincenty Marcin, 53. Floryan, 54. Maurycy Kandyba (CPAHL f. 391, z. 5, nr 279, s. 1-26).
Wywod genealogiczny rodu, zatwierdzony w heroldii wilenskiej w 1858 roku, przyjąl za protoplastę Borysa Prokszę Kandybę, ktory korzystając ze wszystkich praw i prerogatyw przyslugujących stanowi szlacheckiemu, jeszcze przed rokiem 1588 posiadal dobra ziemskie w powiecie lidzkim. Byl on komi- sarzem krola Zygmunta III na tenže powiat, podobnie jak požniej jego syn Proksza. Boguslaw Kandyba zostal mianowany przez krola Augusta III na miemi- czego Wielkiego Księstwa Litewskiego 6 paždziemika 1744 roku.
Przynaležnošč reprezentantow tego rodu do stanu szlacheckiego potwierdzaly heroldie: grodzienska - 23 sierpnia 1820; minska - 10 maja 1829 i 3 paždziemika 1832 roku; wilenska - 18 sierpnia 1849; oraz Senat Rządzący w Petersburgu - 7 lipca 1833 roku i 9 marca 1850. 3 lipca 1833 roku heroldia grodzienska po- twierdzila starožytną szlacheckošč Kandybow herbu Kampenhausen, katolikow, mających odgalęzienia w powiecie dzisnehskim, minskim (dobra Puchacze), grodzienskim i lidzkim (dobra Janopol). W 1851 roku heroldia wilenska po- twierdzila rodovvitošč Ignacego, Hipolita, Szymona, Dionizego Kandybow, a w roku 1865 - Wladyslawa, Floryana, Tomasza i Jan Kandybow. Drzewo genealogiczne rodu, sporządzone w 1865 roku, przedstawia dvvanašcie pokolen jed- nej z galęzi tej rodziny (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1219, s. 1-50).
Z dokumentow owczesnych wynika, že Tomasz Zacharyasz Kandyba, syn Franciszka, byl sędzią pulkowym w pulku księcia Pawla Meklemburskiego, a Floyran, syn Jerzego, studentėm prawa na Uniwersytecie Wilenskim (CPAH- L, f. 391, z. 4, nr 1256). W 1833 roku Jan Kandyba, syn Kajetana, byl sztabska- pitanem Pulku Kremenczugskiego. Jego brat Jozef w tymže czasie pelnil funk- cję dzisnenskiego sędziego granicznego. Jan Kandyba, syn Franciszka, w 1858
r. mial 33 lata i byl kapitanem rezenvy Pulku Wolynskiego. Jego rodzony brat Tomasz, kavvaler Orderu Swiętego Stanislawa, byl w tym czasie porucznikiem rezenvy, a Ignacy - „sekretarzem kolležskim” (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 168,
s. 1-49).
Przez malženstwa Kandybowie byli spokrewnieni ze Skinderami, Halkami, Borejkami, Berešniewiczami, Ciechanowiczami, Bejnarowiczami, Steckiewi- czami. Dziedziczyli dobra: Janopol, Koronapowszczyzna, Czechowszczyzna, Mariampol, Tuzowlany, Lebioda Wojdzilowska, Skobejkowszczyzna, Bojdž- witowszczyzna i Dokudowo w powiecie lidzkim; Janowie w wojewodztwie polockim, w powiecie lepelskim; Puhacze w powiecie wilejskim. Mieli tež po-
254


siadlošci w powiecie dzisnenskim w gubemi miriskiej, w braslawskim, telszew- skim, wilkomierskim. Mieszkali rowniez w Wilnie, Lublinie, Molodecznie.
KAPCEWICZ (Kapcevičius) herbu Kopija. W 1799 r. zostali wpisani przez heroldię wilenską do ksiąg szlachty gubemi litewskiej.
KAPICA (Kapicas) herbu Jastrzębiec odm. Wzięli nazwisko od wsi Kapi- ce (Kapicze) w ziemi bielskiej. Jakub, syn Stanislawa, Jan i Walenty, synowie Piotrą, Kapicowie w majų 1569 roku razem z resztą szlachty bielskiej zložyli przysięgę na wiemosc Koronie Polskiej (por. Akta unii Polski z LitM>ą 1385- 1791, s. 255). Zygmunt Gloger zapisal: „Wies Kapice Stare ležy w ziemi bielskiej, w parafii kobylihskiej, odlegla o milę od miasta Tykocin”.
Z tego rodu pochodzil znakomity heraldyk polski Ignacy Kapica zwany Milewskim (ok. 1740-1817), ktöry w swym Herbarzu (Krakow 1870, s. 154- 167) zanotowal: „Dom Kapicow Milewskich herbu Turczynski. Dobra Kapice Stare, Kapice Lipniki i Kapice Jasiewizna w ziemi bielskiej, powiecie tykocin- skim ležą. Ten dom Kapicow Milewskich na Kapicach Starych, czyli Starej Wsi, Milewie i innych dobrach w ziemi bielskiej ležących dziedziczyl, a od döbr Milewa drugie wziąl”. W 1614 r. księgach ziemskich suraskich odnotowa- no, že Stanislaus de Kapice, syn Piotrą, zapisal dobra synowi Albertowi. Piotr Kapica z ziemi bielskiej podpisal w 1764 roku elekcję ostatniego kröla polskie- go Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 128).
Herbarz rodzin szlacheckich Krölestwa Polskiego (cz. 2, s. 187) podaje: „Herb Jastrzębiec II. W tarczy te same godla jak w pierwotnym herbie Jastrzę- biec. W szczycie helmu podobnyž jastrząb, tylko na krzyzu kawalerskim zlotym stojący. Užywają go Kapicowie, w dawnem wojewodztwie podlaskiem za- mieszkali. Z tej rodziny Michal Kapica w roku 1696 dobra Kapice-Lipniki dziedziczyl”. Kapicow wymienial P. Malachowski wsröd szlachty polskiej. Nie podat jednak ani nazwy herbu, ani žadnych innych szczegolöw. Kapicowie spokrewnieni byli m.in. z Burzynskimi, Barwikowskimi, Lipiriskimi, Lempic- kimi, Dąbrowskimi, Janczewskimi, Truszkowskimi, Makowskimi, Węglihski- mi, Godlewskimi, Moczarskimi, Czapskimi, Kalinowskimi, Wądolowskimi, Pienkowskimi.
Spis szlachty Krölestwa Polskiego (Dodatek II, Warszawa 1854, s. 20) in- formowal o Kapicach herbu Jastrzębiec. Adam Boniecki w dziewiątym tomie Herbarza polskiego (s. 230) pisal: „Kapicowie herbu Jastrzębiec, z Kapic, w wojewodztwie podlaskim. Wawrzyniec i Jakub, synowie Jana Kapicy, dzie- dziczyli na Kapicach 1598 roku. Walenty Kapica, syn Pawla, 1594. Marcin Kapica, syn Jana i Andrzej, Tomasz i Stanislaw, synowie Marcina, dopelnili dzialu Kapic 1602 r.
Piotr Kapica podpisal, reprezentując szlachtę ziemi bielskiej, elekcję Stanislawa Augusta Poniatowskiego. Wojciech, syn Michala i Anastazji Bajkow- skiej, zeznal w 1733 r. zapis dozywocia z zoną Ludwiką Szulcovvną, corką Ka^- zimierza i Teresy Chudzihskiej. Andrzej, syn Mateusza i Maryanny Niecieckiej, sprzedal w 1733 r. częšč swoją na Lešnem Milewku. Stefan, žonaty z Maryanną Biehkowską, odstąpil w 1780 r. pewną sumę synowi Franciszkowi. Stanislaw,
255


byl pomcznikiem byiych wojsk polskich w 1807 r. Michala Kapicy, wlasciciela dobr Kapice-Lipniki 1696 roku, potomkowie: Jozef, Jan, Teodor i Piotr, syno- wie Adama, oraz Adam i Bartlomiej, synowie Jana, legitymowali się ze szla- chectwa w Krolestwie w pierwszej polowie XIX wieku”.
Kapicowie znani byli tež na Wilenszczyznie i Žmudzi, skąd odgalęzili się na Rosję. Z tego rodu pochodzi! laureat Nagrody Nobla (1978) w dziedzinie fizyki Piotr Leonidowicz Kapica oraz wielu innych wybitnych naukowcow rosyjskich. W XIX wieku ksiądz J. F. Kapica byl jednym z najbardziej dyna- micznych polskich dzialaczy patriotycznych w zaborze pruskim (por. Norman Davies, God’s Playground. A History of Poland, Oxford 1988, t. II, s. 127). W 1854 roku ziemianin Lacki i arendarz jego majątku Skubiaty Kapica oskar- ženi zostali przez chiopow z tegož majątku o niesprawiedliwe traktowanie i o nadužycia finansowe (CPAHL, f. 381, z. 19, nr 1318).
KARABANOWICZ (Karabanavičius) herbu Przyjaciel. W žrodlach hi- storycznych notowani od XVII wieku.
KARAFFA-KORBUT (Karafas-Korbutas) herbu Korczak. Wywod familii urodzonych Karaffow-Korbutow herbu Korczak z 20 stycznia 1816 roku podawal: „Przed narni, Michalem Deszpot z Bratoszyna Zenowiczem, marszatkiem stanu szlacheckiego gubemi mihskiej, Orderu Šwiętego Stanislawa kawalerem, prezy- dującym, oraz deputatami z powiatow gubemi mihskiej, do przyjmowania i roz- trząsania dowodow szlacheckich obranymi, zložony zostal wywod familii urodzonych Korbutow - z ktorego gdy się okazalo, že ta familia, užywająca herbu Korczak, (...) od najdawniejszych czasow w Krolestwie Polskim klejnotem szla- chectwa będąc zaszczycona, wszelkich z praw krajowych nadanych uzywala przywilejow i prerogatyw, jakie od panujących monarchow temu stanowi są prze- pisywane, posiadaniem majątkow, jako tež shižbą wojskową zaszczycala się, jak następne dowody wyšwietlają, mianowicie Dekret oczewisty z panarni Lubiejkami w roku 1678, Augusta 3 dnia na instancyą urodzonych Korbutow zapadly, w kto- rym procz utwierdzenia szlachetnej rodovvitošci familii Korbutow nadto pomienia wiele dokumentow zaszczyty ich starožytne probujących.
Na urzędzie zamku shickiego ferowany, požniej na sądzie ekonomicznym potwierdzony, w wypisie z ksiąg powiatu shiczowskiego pod datą 1793 No- wembra 26 dnia skladający się, jako tež kwit od poborcow wojewodztwa no- wogrodzkiego, z odebrania podatku uchwalonego na wojsko Rzeczypospolitej urodzonemu Konstantemu Karaffie-Korbutowi, towarzyszowi chorągwi wy- prawnej z majętnošci Minkowicz w roku 1708, Nowembra 6 dnia wydany, ktorego dziš wywodzący się za protoplastę wziąwszy, pochodzenie swoje od niego następnym usprawiedliwili porządkiem. Ktory, jak probowano, byl istotnym i niekwestyonowanym szlachcicem (...).
Pomieniony Konstanty Karaffa-Korbut w drugim pokoleniu mial synow trzech: Hrehora, Stanislawa Jakuba dwoch imion i Dyonizego; w pokoleniu zaš trzecim Hrehory - Bazylego i Piotrą Macieja dwoch imion; Stanislaw - Daniela i Kazimierza; Dyonizy mial synow trzech: Jakuba, Marcina i Sainuela (...). W pokoleniu czwartym Bazyli splodzil synow trzech: Andrzeja, Symona i Jana;
256


Piotr - Teodora i Andrzeja; Daniel splodzil Aleksandra, Kazimierz - Jana; Ja- kub - syna Bazylego, Marcin - Antoniego, Samuel - Piotrą (...). W pokoleniu zaš piątym Andrzej ma syna Jozefą, Symon - Bazylego i Jana; Teodor ma sy- nów trzech: Piotrą, Hrehora i Symona; Aleksander ma synów dwóch: Hrehore- go i Stefana; Jan ma syna Gabryela”.
Owo następstwo pokoleñ potwierdzono licznymi dokumentami, dając pod- stawę do następującego werdyktu: „Deputacya Wywodowa Guberni Miñskiej, to wszystko przejrzawszy i rozwazywszy, na fundamencie wyž cytowanych dowodów, rodowitosc szlachecką urodzonych Karaffów-Korbutów, w pięciu pokoleniach rozgalęzioną probujących, my, marszalek stanu szlacheckiego gu- bemi miñskiej, i deputaci z powiatów tejže guberni wybrani familią urodzonych Karaffów-Korbutów (...) za rodowitą szlachtę polskąuznawszy, onych do xięgi szlacheckiej guberni miñskiej, częšci pierwszej, wnosimy”.
Wiarygodnosc przedstawionej genealogii swoimi podpisami potwierdzili: „Michal Deszpot z Bratoszyna Zenowicz, marszalek (...); Eustachy Puzyna, deputat z powiatu miñskiego; Ignacy Jazwiñski, deputat z powiatu wilejskiego; Zenon xiązę Swiatopelk Mirski, deputat z powiatu borysowskiego; Robert Dzialosza Rogowski, deputat z powiatu ihumeñskiego; Xawery Wiszoczyñski, deputat z powiatu bobrujskiego; Wincenty Szacilo, deputat z powiatu mozyr- skiego; Józef Wasilewski, deputat z powiatu rzeczyckiego; Cyryli Terlecki, deputat z powiatu piñskiego; Wincenty Buíharyn, deputat z powiatu shickiego” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1415).
Vincentius Caraffa, general jezuitów w roku 1646, byl zwolennikiem libe- ralnych form pracy profesorów ze studentami w Uniwersytecie Wileñskim; slynąl jako czlowiek dbający o rozwój wiedzy, w 1644 roku utožyl došč ob- szerny Katalog zagadnieñ spornych wykladanych w Akademii Wileñskiej, prze- chowywany obecnie w Rzymie (Ludwik Piechnik, Dzieje Akademii Wileñskiej, Rzym 1983, t. II, s. 104, 287). Antoni Karaffa-Korbut, czešnik liwski, w 1703 r. zostal czlonkiem komisji sejmowej do ustalenia granic między Księstwem Pru- skim a województwami podlaskim i mazowieckim (VL, t. VI, s. 57). Marcin Floryan Karaffa-Korbut, czešnik orszañski, w 1707 roku podpisal w imieniu województwa wileñskiego akt konfederacji lubelskiej (Akta ziemskie i grodzkie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej, Lwow 1868,1.1, s. 135).
W 1750 r. w drukami Akademii Wileñskiej odbito ksiąžeczkę Vincentiusa Caraffy Pėdelis miros, saldžiausi medi križiaus Jesusa pona sawimp turis in- riszta arba nabozeñstwa ape tagi saldžiausi medi (...) Isz lankiszka žiemaytisz- kay izguldita... (K. Čepiene, J. Petrauskiene, Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, Vilnius 1979, s. 702). Wiadomosci o naukach, nauczycielach i innych osobach do skladu Uniwersytetu Wileñskiego naležących z 1800 roku podawaíy w rubryce o Fakultecie Moralnym, že „vice-professor teyže nauki Mateusz Ka- raffa-Korbuth, doktor nauk wyzwolonych i filozofii, szlachcic rodem z powiatu grodzieñskiego, uczyl się w Bialymstoku i w Uniwersytecie Wileñskim mate- matyki, fizyki, historyi powszechney, historyi naturalney i prawa; byl kandy- datem do stanu nauczycielskiego od rządu przeznaczonym; vice-professorem jest rok czwarty. Žonaty.” (Biblioteka Uniwersytetu Wileñskiego - Dzial ręko- pisów, F-2, DC-73, s. 77-78).
257

KOČ (Kotys) herbu Dąbrowa. Osiedleni byli w powiatach šwięcianskim i zawilejskim.
KOGNOWICKI (Kagnavickas) herbu Dąbrowa. Znani od wiekow na Žmudzi.
KOJALOWICZ (Kojalavičius) herbu Košciesza odm. Juž przed rokiem 1518 posiadali w powiecie upickim dobra Žodzielowkę alias Poremigole. Za protoplastę rodu brany byl zwykle Mikolaj, ktory zostawil po sobie synow Je- rzego i Bernarda. Jerzy splodzil synow: Szczepana, Jakuba, Stanislawa i Toma- sza. Odtąd silnie się rozgalęzili na powiaty wilkomierski, brzeski i inne. W 1717 r. procesowali się m.in. w grodzie upickim z Michalem Gombrowiczem (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2415). Kojalowiczowie w XIX wieku mieszkali takže licznie w powiatach poniewieskim i grodziehskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 404, 649, 722, 927, 1192, 1694, 2040, 2138, 2402, 3215).
KOJROWICZ (Kairavičius) herbu Korwin. Dziedziczyli majątki na Wi- lenszczyžnie.
KOKOSZKA (Kakoškis) herbu Lada. Pochodzili z dobr Kokoszki na zie- mi wiskiej, gdzie byli odnotowani juž w 1436 roku. Następnie odgalęzili się zarowno na wschod, jak i na zachod. Mathias Kokoschka figūroje np. w aktach kapituly wloclawskiej z roku 1524.
KOKULOWICZ (Kokulovičius) herbu Dzialosza. W 1413 roku podpisali unię w Horodle ze strony Wielkiego Księstwa Litewskiego (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014-III, s. 39).
KOKUS herbu Korab. Mieli posiadlošci w powiecie kowienskim.
KOLANOWSKI herbu Dolęga. Zamieszkiwali w powiecie poniewieskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1852)
KOLBE (Kolbis) herbu wlasnego. Istnialy tež odmiany nazwiska Kolb, Kolb, Kollb, Kolba, Kolba, Colbe, Colbus. Jedna z galęzi otrzymala tytul hra- biow Rzeszy Niemieckiej jako Kolb von Wartenberg. Jest to jednak rod czysto polskiego pochodzenia (por. haslo: Kolb).
KOLENDA herbu Belty. Uzywali przydomku Stadnicki. Posiadali na Wi- lenszczyžnie dobra Merecz, Oleszkowskie i inne. W 1819 r. uznani zostali przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtQ polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 189-190). Kolendowie na Litwie, jak podawal w herbarzu Familie litewskie Boleslaw Starzyhski (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rqkopisow, 7015-III, t. X, s. 12) pieczętowali się herbem Trzy Strzaly (ze zlo- tym krzyžem na tie czerwonym, nad nimi korona krolewska). W innym znow miejscu (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014-III, t. IX, s. 60) tenže autor infomtuje o Kolendrach herbu Belty.
311


KOLESINSKI (Kalesinskas) herbu Radwan. Od wieköw mieszkali w do- brach dziedzicznych Kolesiszcze w wojewödztwie nowogrödzkim. Ich staro- žytną rodowitosc szlachecką potwierdzila heroldia wilenska 6 marca 1836 r. (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1053, s. 49-51).
KOLLATOROWICZ (Kolatoravičius) herbu wlasnego: w polu czerwonym na gorce zielonej ježdziec z szablą na koniu w lewo obroconym; nad hehnem koro- na zlotą (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7020-III, s. 87). Kollatorowiczowie znani byli zaröwno w Polsce, jak i na Litwie i Bialorusi.
KOLNICKI (Kolnickas) herbu Trąby. Osiedleni w powiecie rosienskim (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 308).
KOLUMNA-WYSOCKI-KORZENIOWICZ (Visockas-Koženevičius)
herbu wlasnego. Mieli majętnošci na Litwie (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7015-III; B. Starzyhski, Familie litewskie, t. X, s. 13).
KOLAKOWSKI (Kolakauskas) herbu Košciesza, Tępa Podkowa, Trąby. Kotakowscy herbu Trąby mieszkali na Žmudzi. Marcjan Kolakowski w latach 1678-1680 byl rektorėm kolegium ojcöw jezuitöw w Pinsku.
KOLB (Kolbas) herbu Kolb, Kalinowa, Luk odm. Majątki dziedziczne mieli w powiatach pinskim, wilkomierskim i šwięcianskim. Uzywali przydom- ku Sielecki i innych. Legenda rodzinna umiejscawiata początki rodu w roku 1250. Zrödla archiwalne wzmiankują o Antonim Koltbie, szlachcicu z miejsco- wošci Wylazy na Pinszczyžnie, okolo 1760 roku. Michat i Jan Kolbowie podpi- sali w 1780 r. od powiatu pinskiego instrukcję dla postöw na sejm warszawski.
Adam Boniecki (Herbarz, t. X, s. 340) pisai o tym rodzie: „Kolbowie herbu Kolb, glöwnie w powiecie oszmianskim i pihskim. Dziedziczyli na Antokolu, Soteryszkach i Stefanowie. Jan Kolb, krajczy pihski 1719 r. Antoni Kolb, mo- stowniczy pihski 1765 r., oženiony z Heleną Zabtocką (...). Stefan, koniuszy grodzienski 1782 r., a sędzia grodzki smolenski 1787 r.”
Jak podawal S. Uruski, Kolbowie uzywali herbu Kalinowa i spokrewnieni byli m.in. z Glinskimi, Zablockimi. Mieszkali na Grodzienszczyžnie i Ko- wienszczyznie, byla tež ich gatąž osiedlona na Smolenszczyžnie. Ponadto Kolbowie (herbu Luk) mieli posiadlošci w okolicach Wilna i Minską. W. Wittyg informowal o Kolbach herbu Kolb, znanych w XVIII wieku w wojewödztwie wilenskim. Okolo 1851 r. heroldia odnotowala w pow'iecie wilenskim Antonie- go, Mikolaja, Stanislawa, Romualda, Wincentego, Ambrožego i Adolfą Kolböw (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 123).
KOLO (Kolys) herbu Junosza. Znani w Koronie Polskiej i Wielkim Księ- stwie Litewskim.
KOLONTAJ vėl KOLĄTAJ vėl KOLLONTAJ vėl KOLLĄTAJ (Ko- lontaius) herbu wlasnego i Kotwica. Ich siedziby rodowe znajdowaly się w
312


okolicach Nowogrodka, Wolkowyska, Sandomierza oraz na Wolyniu. Koląta- jowie posiadali m.in. folwark Woronowszczyzna w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 95).
O jednym z pierwszych spošrod Koltątajow, Jędrzeju, wojskim wolkowy- skim, wiemy, že pozostawil siedmiu synow. Mial brata Adama, ktorego syn Hieronim byl podkomorzym wolkowyskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443). Kollątajowie brali žony z takich domow, jak: Paszkowscy, Szelawinscy, Žu- chowscy, Grabinscy, Dunin-Karwiccy, Romerowie, Zakrzewscy, Rudniccy, Troscianscy, Bratkowscy, Niemojewscy, Kamiccy, Micutowie, Pruszakowie, Bieniewscy, Magnuszewiczowie.
S. Uruski (Rodzina..., t. VII, s. 112) pisal o Kollątajach: „Fedor, pisarz grodzki oszmianski 1591 r. Nieznany z imienia, towarzysz pancemy, polegl pod Chocimem 1621 r. Samuel z Konstancyi Kossakowskiej mial syna Krzysztofa 1630 r. Adam, podstoli i sędzia grodzki wotkowyski 1635 r. Andrzej, wojski wolkowyski, podpisal elekcyę 1648 r. z wojewodztwem nowogrodzkiem; jego brat Adam, elektor 1648 r.”
Dawne akta pisane często wzmiankują o reprezentantach tego rodu. Fiedka Kolontaj w 1486 r. otrzymal 5 kop groszy litewskich z myta minskiego (Rus- skuja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 345). W 1511 krol Zygmunt potwier- dzit prawo Kolątajow do posesji w powiecie nowogrodzkim (ibidem, s. 892- 895). Wedlug listy z 1528 r. Teodor Kolątaj z powiatu nowogrodzkiego mial w razie potrzeby wojennej stawic pod bron siedmiu konnych žolnierzy, Jan Kolątajewicz - jednego, zaš Siemion Kolątaj z Wolkowyska - pięciu. Pani Aw- doeja Kolontajowna figuruje w testamencie podskarbiego dwomego litewskiego Iwana Andrejewicza, sporządzonym w Wilnie 24 sierpnia 1554 r. (Archiwum Sanguszkow, t. VI, s. 14-16). Jan Kolontaj w 1555 roku wzmiankowany jest w księgach ziemskich slonimskich jako ziemianin, wlašciciel chlopow panszczyž- nianych (.AWAK, t. XXII, s. 30).
5 listopada 1631 r. asesor nowogrodzki Adam Kolontaj wystosowal list na- stępującej tresci do Jana Stanislawa Sapiehy: „Jašnie wielmozny milosciwy panie marszalku wielki! W sprawie tey, na ktorą bylem wysadzony od WM mego milosciwego pana, przy ynszyeh osobach na to užytych, a jako się toezyla sprawa naonezas, przy bytnosci ichmosciow y mnie, sludzy WM naliszczego do tey sprawy, ktora na pišmie jest i jako wlasnie bylo podpisalem tę sprawę. A zatem z unižonemi poslugami mojemi poklon moj oddawam WM milošciwą laską. Pisan w Rosji 5 dnia Novembra 1631. WM mego milosciwego pana uni- žony sluga Adam Kolontay” (ASD, t. Ill, s. 142). Trešč listu związana jest z udzialem jego autora w sledztwie o czary przeciwko pewnej wiesniaezee.
Andrzej Kollątay, „woyski y deputat wolkowyski”, 26 lipca 1647 r. podpisal wyrok Trybunalu Glownego w Wilnie w pewnej sprawie majątkowej (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, s. 475). Adam i Andrzej Kolontajowie w 1648 roku od wojewodztwa nowogrodzkiego podpisali elekeję krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 107). W polowie XVII wieku podstarošcim bielskim byl Pawel Kolątaj. Zachowala się jego došč obszema korespondeneja urzędowa z wojewodami moskiewskimi (AJZR, t. III, s. 179, 194 i n.). Pawel Kolątaj z dobr Usienina wal- czyl w 1654 roku w obronie Smolenską przed agresją Moskwy.
313


W jednym z dokumentow z czasow tej wojny czytamy: „My, dygnitarze, urzędnicy ziemscy, grodzcy, rycerstwo, szlachta, obywatele powiatu lidzkiego, ktorzyšmy na seymik gromniczny w roku teražnieyszym 1658, miesiąca Febru- aryi dnia wtorego, dla niebezpieczenstwa jeszcze od powietrza w Lidzie, do miasteczka Myta zjechali, wiadomo czyniemy, iž zabiegając wyuzdaney swey woli ludziom, ktorzy na bojažn Božą, rozne najazdy, gwalty, zaboystwa, mor- derstwa, grabieže y inne excessa czyniąc, im daley tym więcey majestat Boski ad vindictam pobudzają, a žeby te ych faciora daley się nie szerzyli y ukrzyw- dzony šwiętą odniosl sprawiedliwosc, uchwalamy, postanawiamy y obieramy pana Jana Narbutą - pisarza podstarošciego, pana Alexandra Stanislawa Ko- lontaja - pisarza, grodzkich powiatu lidzkiego urzędnikow, wszystkie sprawy w tym powiecie od zawojowania, to jest najazdow, expulsyi, zaboystwa, zra- nienia, bicia, grabiežy, rozbojow, zlodzieystwy sądzič”.
Percepta prowentow publicznych do skarbu Rzeczypospolitej W.X.L. z roku 1661 zawiera następująca notatkę: „Jegomošč pan Stanislaw Kolontay, pisarz grodzki lidzki, z morgo w nr 2, prętow nr 22 lA y pręcikow nr 5 z placu pustego w miešcie lidzkim za rok 1656, 1657 y 1658, ktory się skonczyl, w roku 1659 medietatem po groszy 7, 9 dal”. Kazimierz Kolontaj wspomniany zostal w 1665 r. z zapisach magistratu brzeskiego jako osoba zaufana Krzysztofa Paca, kanc- lerza Wielkiego Księstwa Litewskiego (AWAK, t. IV, s. 25). Adam Kollątaj (zm. 1690) byl wojskim wolkowyskim od 1660 r. Piotr i Michal Kolontajo- wie w 1674 roku podpisali akt elekcji krola Jana III Sobieskiego (VL, t. V, s. 146, 163).
Grodzienskie księgi grodzkie z roku 1718 zawierają wzmiankę o szlachcicu Jerzym Kolontaju, pošredniku między metropolitą Leonem Kiszką a księciem Januszem Wisniowieckim {AWAK, t. VII, s. 29). W roku 1722 w aktach Glow- nego Trybunatu Litewskiego zanotowano infonuację o Janie Kolątaju, stražniku nowogrodzkim oraz jego žonie Zofii z Pruszakow, „ziemianach Jego Krolew- skiej Mošci wojewodztwa minskiego ”, wlascicielach dobr Lesniewicze, Litew- ka i Kornicze {ibidem, t. XI, s. 443-447, 448-451).
Jegomošč pan Michal Kolontaj figuruje w zapisach Glownego Trybunatu Litewskiego z 7 wrzesnia 1743 r. {ibidem, t. XX, s. 542). Adam Tadeusz Kollątaj, jėzuitą, doktor šwiętej teologii, byl okolo roku 1750 kanonikiem wilen- skim (K. Čepiene, J. Petrauskiene Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, Vilnius 1979, s. 295). Jan, Rafal, Antoni, Hugo Kollątajowie podpisali w 1764 r. od wojewodztwa sandomierskiego sufragację ostatniego krola polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego {VL, t. VII, s. 111).
W poufnym raporcie „generala-anszefa”, barona Osipa Igelstroma, zložo- nym kniaziowi Repninowi 19 V 1794 Hugo Kollątaj i Ignacy Potocki okrešleni są jako „pierwsi aktorzy przy wprowadzeniu Konstytucji 3 maja i organizatorzy niniejszej rewolucji” (Archiw wilenskogo general-gubernatora, Wilno 1869,
1.1, s. 975). Rotmistrz Rafal Kollątaj w 1794 r. mianowany zostal czlonkiem narodowego Sądu Kryminalnego Wojskowego {Akty powstania Košciuszki, Krakow 1918, t. II, cz. II, s. 99).
Wywod familii urodzonych Kolątajdw herbu wlasnego, sporządzony w Wilnie w 1820 roku, informowal: „Starožytna ta familia od naydawnieyszych
314


czasów dostoynošcią szlachecką zaszczycona, posiadając dobra ziemne w rož- nych województwach i powiatach do kraju byley Rzeczypospolitey Polskiey naležnych, pelnila w onym znakomite publiczne uslugi, na kiórych zostając z godną imienia swego slawą, zjednala względy u tronu panujących monarchów polskich, a zaš szacunek i wdzięcznošč u wspólziomków. Przodkowie tey fami- lii, troskliwi o dobro ogólne narodu, niešli w ofierze dia onego wszelką pomoc, przez co zaslužyli na wiekuistą pamięč, którey niezatarte šlady dzieje narodowe potomnošci do nasladowania podaly. Wzorowem postępowaniem taž familia doszla wysokich stopni dostojenstwa. Šwiadczą o tem rozmaici legitymowani autorowie historycy i kronikarze polscy.
Z jakowey familii pochodzący, za pierwszego przodka w ninieyszym wy- wodzie uwazany Adam Kolątaj, woyski wolkowyski, majętnošc Ostrowczyce zwaną, w powiecie wolkowyskim ležącą, wieczyscie posiadal, a mając ze związkow szlubnych malženskich, z urodzoną Justyną z domu Sopočkowną zawartych, szešciu synów, jako to: Jana, Jerzego, Wincentego, Hieronima, Sa- muela i Teofilą Kolątajow, onym rzeczoną majętnošc prawem natury do dzie- dziczenia zostawil. Z których Jan Adamowicz Kolątay oprócz schedy teyže majętnošci na się spadley majętnošc Wilczuki, tež vv powiecie wolkowyskim ležącą, z wlasnego nabycia dziedziczyl”. W 1708 roku zapisal on tą majętnošc swej žonie Mariannie z Wolbeków.
Czy Jerzy, Wincenty, Hieronim, Samuel i Teofil Kolątajowie mieli potom- stwo - cytowany wywód szlachecki nie podąje, donosząc jednoczešnie, že Jan miai syna Hieronima. „Nastąpnie Hieronim Janowicz Kolątay, dwukrotnie žo- naty, trzech synów po sobie zostawil, jako to: Jozefą Michala, Wincentego Izy- dora i Stanislawa, czešnika wolkowyskiego, z synem Tomaszem ten wywód czyniącym. Z których to synów Hieronima Józef Michal, z urodzoną Dorotą z domu Homowską oženiony, dwóch synów: Jana, z czasem porucznika woysk rosyjskich, i Pawla Kazimierza dwuimiennego; a Wincenty Izydor syna Jana, dopiero podoficera Brahskiego Piechotnego Pulku, ten wywód przynoszących, wydali na swiaf
Na podstawie przedstawionych dowodów czlonkowie Komisji Wywodowej Szlacheckiej Guberni Litewsko-Wilehskiej 31 sierpnia 1820 roku orzekli jak nastąpuje: „Familią urodzonych, a mianowicie wywodzących się, jako to: Stanislawa Hieronimowicza, czešnika powiatu wolkowyskiego, z synem Tomaszem; Jana, porucznika woysk rosyjskich i Pawla Kazimierza, synów Jozefą, oraz Jana, syna Wincentego, wnuków Hieronima, Kolątajow za rodowitą i starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych (...) do księgi szlachty gubemi litewsko-wilehskiej klasy pienvszey zapisujemy. Dzialo się na sessyi (...) w Wilnie. M. Römer, marszalek gubemialny, K. Walentynowicz, W. Ancypo- rowicz, A. Slawihski”. (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 345-347). W 1820 roku heroldia wilehska potwierdzila rodowitosc szlachecką zamieszkalych w powiecie oszmiahskim Adama, Jerzego, Wincentego, Hieronima, Samuela, Teofilą, Jozefą Michala, Jana, Stanislawa, Tomasza, Pawia, Kazimierza i Wincentego Izydora Kolątajów (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1370).
W jednym z atestatów wystawionych przez Uniwersytet Wilenski w 1830 roku czytamy: Auspiciis augustissimi et potentissimi Imperatoris Nicolai I, Rus-
315


sorum Autocratoris etc. etc. etc. (...). Singulis, quorum interest, notum testatu- mgne facimus. Cum nobilis Alexander Georgii filius Kollqtay, Instituti Pedago- gici sumptibus Caesareis penes hanc Ceasaream Litterarum Universitatem Vilnensem Stabiliti alumnus, studiorum curriculo in Schola publica Slucensi emenso, in Civium hujus Universitatis adscriptus, in Ordine Professorum Litteraturae et Artium elegantiorum: Litteraturae Graece, Latinae, Rossicae, Fran- co-Gallicae, Germanicae et Italicae; Linguae graecae, Latinae, Anglicae et Slavonicae; Rhetoricae et Poesi, Grammaticae Universali, Bibliographiae Universali, Historiae Universali et Rossicae, nec non Logicae, spotio trium annorum multam et assiduam operam dederit, atque in examinibus diligentiam suam et processus Praeceptoribus suis adeo probaverit, ut ad formulam legis §22 de conferendorum honorum academicorum ratione modoque die XXI Junii Anni MDCCCXXX Professorum Ordinis Ethico-philologici suffragiis Studiosi Actualis gradum et honorem meruisse judicaretur; Nos proinde, ea, qua pollemus, auctoritate, eumdem ornatissimum Alexandrum Kollqtay Studiosum Actualem in Ordine Ethico-philologico renuntiamus ac declaramus, atque Xll-ae Civium Classi adscriptum, cunctis juribus atque commodis huic loco et ordini propriis eumdem gaudere testamur. In cuius rei fidem Diploma hoc publicum manu nostra subscriptum sigilloque Universitatis munitum Eidem dedimus. Vilnae in Aedibus Academicis Anni MDCCCXXX die XV mensis Julii. N 3170 (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 837, s. 80).
Ziemianin Franciszek Kolontaj po powrocie z zagranicy, dok^d udal siq ja- ko powstaniec po klqsce 1831 roku, zostal amnestionowany i gospodarowal we wlasnym majetku Iwankowicze w powiecie slonimskim. Prawie przez dziesiqc lat byl pod tajnym nadzorem policji (CPAHL, f. 378, op. 1840, nr 174, s. 63-64). Celestyn Kolontaj, porucznik rezerwy, od 7 grudnia 1832 roku znajdowal si$ pod tajnym nadzorem policji za „naganne korespondencjq” z bytymi powstan- cami listopadowymi, ktorzy po porazce insurekcji schronili sie we Francji. Szlachcic ow mieszkal w Grodnie i - jak odnotowal zapis policyjny z 1840 roku - ,juz czwarte trzechlecie sluzy, na mocy wyboru szlachty, w charakterze deputata i lawnika zarz^du kryminalnego”. Mimo przeszlych win politycznej nie- subordynacji cechowac go mialo „nader dobre i prawomyslne zachowanie si$” (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 174, s. 81-82).
Franciszek Kolontaj, Celestyn Kolontaj, Tadeusz Mackiewicz, Antoni Skrodzki, Julian Korsak, Konstanty Pilecki i kilku innych ziemian powiatu gro- dzienskiego w 1841 roku, po dziesiQciu latach pilnej o nich troski carskich wy- wiadowcow, zostalo zwolnionych spod nadzoru policji za „wzorowe zachowanie” i prawomyslne postawq polityczne (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 174, s. 60-61). Wedlug danych policji rosyjskiej, 15 pazdziemika 1866 roku ksi^dz Kolontaj z powiatu dzisnehskiego, gdy go rozgniewal chlop Adam Dworecki, omal go wlasnymi rqkoma nie udusil i zanim ludzie wybronili, zbil bezlitosnie, powa- liwszy na ziemiQ (CPAHL, f. 381, z. 19, nr 1615). Prawdopodobnie zapis ten mowi jednak o jakiejs prowokacji policji carskiej, d^z^cej do dyskredytacji polskiego duchowiehstwa na Kresach.
Jak stwierdzil Boleslaw Starzynski w jedenastym tomie (s. 78) swego Herbaria, wszystkie polskie linie rodu Kolontajow wygasly 28 lutego 1812 roku
316


wraz ze šmiercią ostatniego reprezentantą tej rodziny (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dzial rqkopisow, 7016-111). Twierdzenie to nie zostalo jednak dowiedzione, a pojawiające się w XIX wieku w zapisach archiwalnych wzmianki dotyczące polskich niewątpliwie szlachcicow noszących to nazwisko jawnie przeczą tej informacji. Przedstawiciele tego rodu odnotowani zostali nawet w dokumentach z początku XX wieku, np. w 1901 r. Departament Herol- dii Senatu Rządzącego w Petersburgu potwierdzil szlachecką rodowitosc Jozefą Izydora Kollątaja z Grodzienszczyzny (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 5, s. 53). Prawdą jest jednak i to, že jedna z galęzi tego dawnego rodu lechic- kiego ulegla zruszczeniu, dając Rosji wielu znakomitych obywateli.
KOLTAN (Kaltonas) herbu Kotwicz. Początkowo dzieržyli Župrany w powiecie wilenskim, požniej mieszkali takže w innych powiatach. W 1820 r. uznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 322-325).
KOLTUNOWICZ (Kaltunavičius) herbu Kownia. Wzmiankowani w ar- chiwaliach od XVII wieku.
KOLUPAJLO (Kolupailas) herbu Boža Wola. Uzywali przydomku Rudziewski. Dziedziczyli dobra ziemskie na Wilenszczyznie, pomniejsze za- šcianki Kolupajlow znajdowaly się w powiecie trockini (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1852). Kohipajlowie zostali 31 marca 1804 r. i 16 czerwca 1819 r. uznani przez heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską. Wpisano ich do pierw- szej częšci ksiąg genealogicznych tejže gubemi. Spokrewnieni byli m.in. z Pietru- siewiczami i Bohdanowiczami (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 410, s. 1-51).
KOLWZAN (Kolvzanas) herbu Jastrzębiec i Belina. Od wiekow dziedziczyli dobra Kolodno i wiele innych majętnošci na Wilenszczyznie i Gro- dzienszczyžnie. W 1819 r. uznani zostali przez heroldiq w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (, s. 127-128). Kolwzanowie mieszkający w Tro- kielach w powiecie oszmianskim užywali herbu Belina (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 223-224).
KOLYSZKO (Koliškis) herbu Jelita. „Familia (...) od najdawniejszych wiekow w Krolestwie Polskim byla zaszczyconą rožnemi wysokiemi dostojeh- stwami oraz posiadala w powiecie wilkomierskim obszeme ziemskie majętno- sci”. Ich przynaležnošč do stanu szlacheckiego wielokrotnie potwierdzala he- roldia w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 72-73).
KOLYSKA (Kaliskas) herbu Kolyska. Nobilitowani w 1776 roku (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dzial rqkopisow, 7020-111, s. 58).
KOMAJEWSKI herbu Trąby. Starožytny rod ksiąžęcy. Rodowe posiadlo- šci mieli na Wilenszczyznie.
317


KOMAR (Komaras, Uodas) herbu Komar. Dawny rod szlachecki. Dziedzi- czyli m.in. Glinsk, Polawien, Rogowo (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 113-114).
KOMAROWICZ (Kamaravičius) herbu Komar. Znani w Wielkim Księ- stwie Litewskim od XVII wieku.
KOMAROWSKI (Kamarauskas) herbu Rola i in. Wywod familii urodzo- nych Komarowskich herbu Rola, przedstawiony w Wilnie 25 paždziemika 1837 r., informowal, iž protoplasta rodu, Stanislaw Komarowski, posiadal dziedziczny majątek Gerulaty w powiecie nowogrodzkim, ktory zostawil w spadku synowi Janowi, pisarzowi ziemskiemu mozyrskiemu. On zaš sprzedal tę posiadlošč i nabyl nową, zwaną Krupiszki, czyli Komarowszczyzna w wojewodztwie wi- lenskim, o czym swiadczy testament tegož Jana Komarowskiego z 1719 roku, na ktorego mocy starszy syn Jana Michal zostal wlascicielem majątku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 125-127).
Komarowscy znani byli tež w Rosji. „Familia Komarowskich pochodzi z Polski, od starozytnych szlachetnych przodkow. Potomek tego rodu Pawel Komarowski ponad 150 lat, jak wyjechal do Rosji” - pisali okolo 1805 r. auto- rzy Obszczego gierbownika dworianskich rodow Wsierossijskoj Impierii (t. VII, s. 132). Komarowscy byli szczegolnie zasluženi dla wojskowosci rosyjskiej. Pan Komarowski, oficer w sluzbie cara Dymitra, wzmiankowany jest w listach tegož cara z 1608 r.
KOMBAR (Kombaras) herbu Siekierz,. Zamieszkiwali w powiecie ro- sienskim.
KOMOROWSKI (Komorovskis) herbu Abdank, Boža Wola, Ciolek, Dolęga, Gryf, Korczak, Kotwicz, Lis, Labędž, Nalęcz, Ostoja, Pobog, Rola, Skorowa, Slepowron. Komorowscy herbu Korczak byli spokrewnieni z Sapie- hami, Frydrychami, Druckimi-Sokolinskimi. W XVII wieku posiadali dobra Pomusze, Jodkany, Newelany, Mohile, Gajdamowicze, Švviętorzecze i inne majętnošci w powiecie wilkomierskim. Odgalęzili się tež na Witebszczyznę. Ich rodowitosc szlachecką potwierdzila w 1836 r. heroldia wilenska (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1053, s. 61-63).
Jan z Komorowa Komorowski, podczaszy belski, podstarošci i sędzia gene- ralny krakowski, w 1637 roku byl czlonkiem Koronnego Trybunahi Radom- skiego (VL, t. III, s. 433). Jozef z Komorowa Ciolek Komorowski, pulkownik Jego Krolewskiej Mošci, podpisal w 1764 roku elekcję ostatniego krola pol- skiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (ibidem, t. VII, s. 119).
Jeden z przedstawicieli tego rodu, ks. Bronislaw Komorowski (1889-1940), zostal w 1999 roku wyniesiony na oltarze przez papieža Jana Pawla II jako mę- czennik za wiarę chrzešcijanską z okresu II wojny swiatowej. Jego postač i drogę do męczenstwa przedstawiono tak oto: „Proboszcz w Gdansku Wrzesz- czu, niezwykle ofiamy duszpasterz. Aresztowany 1 wrzesnia 1939 r., rowno- czešnie z ks. Marianem Goreckim, z ktorym przebyl podobną drogę cierpieh w Stutthofie, až do egzekucji w Wielki Piątek, 22 marca 1940 r. Przygotowywal
318


się na šmierč, uczestnicząc potajemnie we mszy šw. Wielkiego Czwartku, sprawowanej z wiąžniami.”
Hrabiowie Komorowscy rowniez wspolczesnie uczestniczą aktywnie w žydu europejskiej elity intelektualnej i towarzyskiej. Od 1999 roku są spokrew- nieni z domem krolewskim Belgii.
KOMORSKI (Komorskis) herbu Sreniawa. Osiedleni na Wilenszczyznie.
KOMORZYNSKI, wydaje šią, že herbu Korczak. O Komorzyhskich- Oszczynskich wspominal Sylwester Korwin Kruczkowski w swej ksiąžce Po- czet Polakow wyniesionych do godnosci szlacheckiej przez monarchow au- striackich w czasie od roku 1775 do 1918 (Lwow 1935, s. 35). Byl to dawny i znany rod malopolski. Egon Ritter von Komorzynski (ur. 7 maja 1878 r. w Wiedniu, zmarly 16 marca 1963 r. tamže) byl wszechstronnie utalentowanym intelektualistą, profesorėm języka i literatury niemieckiej w Akademii Handlo- wej w Wiedniu, a takže autorėm powiesci, wybitnym znavvcą tworczosci Wol- fganga Amadeusza Mozarta. Jego rod uzywal najpewniej herbu Sreniawa.
KONARSKI (Konarskis) herbu Abdank, Gryf, Kolczyk, Ossorya i in. Wielce zastuženi dla Rzeczypospolitej. Bartosz Paprocki pisal o Konarskich užywających herbu Lewart: „Dom Konarskich w sandomierskim wojewodz- twie, z ktorego wspominają akta i listow wiele jednego sądziem onego woje- wodztwa”. Nicolaus Konarsky (herbu Awdaniec), nobilis z ziemi sanockiej, wspomniany zostal w przekazach archiwalnych z roku 1490 (Akta grodzkie i ziemskie z Archiwum Ziemskiego we Lwowie, Lwow 1894, t. XVI, s. 227).
O rodzinie tej Jan Karol Dachnowski w Herbarzu szlachty Prus Krolew- skich XVII wieku (Komik 1995, s. 90) zanotowal: „Konarskich von Schlejzen familia (...). Quorum stemma Fracta rota alias Kolczyk. Dom starožytny ich- mošciow panow Konarskich z herbem tym wyszedl ex Misnia, to jest z my- szyhskiej ziemie, i opadl w Polszcze najpierwej, a potem z Polski roku 1311 tu w ziemi pruskiej”.
Žychlihski pisal zaš o nich: „Konarscy herbu Gryf. Dom to jeden z najsta- rožytniejszych w Polsce, piszący šią za czasow piastowskich «z Brzežnicy i Ruszczy», co wyraznie swiadczy, že jednego jest gniazda z wygaslym, przez szešč wiekow slynącym z zashxg i olbrzymiej fortuny domem Gryfow Branic- kich, hrabiow z Brzežnicy i Ruszczy, oraz z rowniež wymarlym, znakomitym domem Gryfow Mieleckich” (Zlotą księga szlachtypolskiej, Poznan 1881, t. Ill, s. 115).
Bardzo mocno akcentowali Konarscy swą obecnošč na Kresach Wschod- nich, i to najdalszych. Niektore galązie wyznawaly prawoslawie, wszyscy jed- nak byli dobrymi Polakami. W ksiągach grodu krolewskiego Mohylewa z roku 1695 znajdujemy np. zapis: „Priniaii Stenka Konarskogo za komendanta, zapla- . cili napieriod jemu za niedielu”. Na Smolehszczyžnie i Witebszczyžnie w XVI i XVII wieku naleželi Konarscy do najbardziej patriotycznej i czynnej szlachty polskiej, a jeden z nich po przeniesieniu šią do Moskwy zostal protoplastą za- služonego dla Rosji rodu o tym lechickim nazwisku.
319


Drzewo genealogiczne Konarskich herbu Gryf z 1901 r. przedstawia szešč pokolen jednej z galęzi rodu (14 osöb, w tym zaslužonego dla polskiej oswiaty Stanislawa Konarskiego), osiadlej w Zelazkowszczyznie w powiecie rosienskim na Žmudzi na mocy przywileju krola polskiego Augusta III z 14 grudnia 1754 r. (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 91-94).
KONASZEWICZ (Kanaševičius) herbu Pobog (T. Gaji stwierdzil, že byli tež Konaszewiczowie užywający godla Sas). Posiadlošci rodowe mieli na Wo- lyniu i w Malopolsce. Adam Boniecki (Herbarz, t. XI, s. 60) pisai o nich: „Konaszewiczowie. Anna z Konaszewiczöw, Grzegorzowa Bobrykowiczowa, po- zwala 1627 r. Dąbrowskiego î zwrot rzeczy pozostalych po bracie jej Wojcie- chu, zmarlym w Zwiniaczu u księcia Jerzego Zaslawskiego i î 25 000 florenow zaslug u tegož księcia zebranych”.
Z tego rodu pochodzil slynny hetman Siczy Zaporoskiej. Tomasz Swiqcki w dziele Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osöb dawnej Polski (t. I, s. 109) zanotowal: „ Konaszewicz Piotr, sahajdaczny Kozaköw Zaporoskich (tak nazywano mniejszych hetmanow); rodem Ukrainczyk. Odwaga i przezomošč oraz trzezwosc postawily go w liczbie najwaleczniejszych tego wieku wojowni- kow. Wslawily go wyprawy przeciw Turkom i zasieki az pod Carogröd, prze- ciw Tatarom i Rossyi. Na wyprawę pod Chocim zbieglo siq do 100 000 Koza- ctwa pod jego sprawą; najwięcej on się przyložyl do zadania klęski Osmanowi; od postrzahi tureckiego ranny, 1621 roku žycia dokonal. Od tej to wyprawy chocimskiej Zaporožcy poznali wlasną šilę, a slabošč i niesfornošč Polaköw”.
KONCEROWICZ (Koncerovičius) herbu Ogonczyk. Dziedziczyli posiadlošci na Wilenszczyznie.
KONDRAT (Kondrotas) herbu Topor i Syrokomla. Znani na Wilenszczyznie i na Žmudzi od roku 1606 (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 89-90; f. 391, z. 9, nr 2782, s. 53).
KONDRATOWICZ (Kondratovičius, Kondrataitis) herbu Syrokomla. Wojciech Wijuk Kojalowicz pisai o nich: „Kondratowiczowie w Litwie i na Žmudzi. Stanislaw Kondratowicz 1621 r. w Ksiqstwie Žmudzkim. Piotr, Miko- laj, Hieronim Kondratowicz w nowogrodzkim 1648”. Licznie zamieszkiwali Kondratowiczowie rowniez w powiecie dzisneriski, gdzie byli spokrewnieni z Marcinowskimi, Alchimowiczami, Nikonowiczami, Bortkiewiczami (CPAH- L, f. 391, z. 7, nr 4117,1).
S tanko Kondratowicz wspomniany zostal w zapisach księgi wydatkow krola Kazimierza Jagiellonczyka w Grodnie z roku 1486 (Russkaja Istoricze- skaja Biblioteka, t. XV, s. 308). Wedlug listy z 1528 r. Piotr Kondratowicz mial stawic w razie poirzeby wojennej 19 koni do pospolitego ruszenia. Maciej Kondratowicz, „bojar hospodarski” z wlosci rudominskiej, figuruje w zapisie Me- tryki litewskiej z roku 1529 (ibidem, s. 1808).
„Roku 1643, miesiąca Juli 18 dnia, pan Stanislaw Kondratowicz, cięžko chorując na gorączkę, juž niemal konającego, malžonka ofiarowala do obrazu
320


Nayšwiętszey Panny. Ktôry prędko do zdrowia przyszedlszy, oddal dzięki w teyže cerkwi, wystawiając publiée to milosierdzie nad sobą uznane od Boga” (cyt. wg Pelnia piękniej jak księžyc..., s. 57).
Kazimierz Kondratowicz, miecznik nowogrôdzki, w 1703 r. zostal czlon- kiem Rady Krôlewskiej (VL, t. VI, s. 53). 4 paždziemika 1765 roku do pospoli- tego ruszenia obywateli powiatu grodzienskiego między innymi stanąl Jegoruose pan Andrzey Kondratowicz na koniu gniadym z modemnkiem, jak do woyny” (AWAK, t. VII, s. 399).
Wywôd familii urodzonych Kondratowiczow herbu Syrokomla z 26 maja 1800 roku informowal, že „Krzysztof Kondratowicz, pradziad dziš wy wodzą- cych się, szlachcic polski, mial synôw trzech: Eliasza, Jakuba i Tomasza Krzysztofowiczôw Kondratowiczow". Dane te dotyczą polowy XVII wieku. Požniej rozgalęzili się Kondratowiczowie z ojczystego powiatu lidzkiego takže na powiaty: wilenski, nowogrôdzki i oszmianski. W 1800 roku Józef Michalo- wicz Kondratowicz, rotmistrz powiatu lidzkiego, z synami Hilarym Aleksan- drem i Adolfem, oraz Mikolaj z synem Eliaszem, a takže Ignacy i Michal z synami Leonem, Adamem, Antonim i Jôzefem uznani zostali za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 948, s. 884-887).
Wywôd familii urodzonych Kondratowiczow herbu Syrokomla, sporządzony w Wilnie w 1819 r., podawal: „Familia urodzonych Kondratowiczow dawna i starožytna, szczycila się zawsze dostoynošcią szlachecką, possydowala dzie- dziczne dobra ziemskie, a będąc przychylną ku tronowi panujących monar- chôw, znakomite w Polsce piastowala urzęda cywilne i woyskowe, lecz gdy wieloliczne w kraju rewolucye, a stąd wynikle požogi, rabunki, napady nie- przyjacielskie, zniszczenie aktôw publicznych i tem podobne nieszczęšliwe wypadki są przyczyną postradania chroniących się od naydawnieyszych czasôw dokumentôw, jakie by do nayznakomitszego i naywyzszego stopnia, ukrytego w cieniach glębokiey starožytnošci, dom imienia tego wyswiecic byly w mož- nošci.
Przeto poczynają wywôd i kladą do onego za przodka Michala Kondrato- wicza, ktôry przywilejami krôla polskiego Stefana, krôlowey Anny i dalszych panujących w Polszcze monarchôw za wierne spelnianie dla oyczyzny w oby- watelstwie poshigi dziedziczyl spadlą po przodkach swych majętnošč w Xię- stwie Žmudzkim przy wlosci Deguciach w koncu rzeki Niemna položoną, w zamian dôbr oyczystych za przywilejem nayjašnieyszego krôla polskiego 1612 roku sierpnia 20 danym w Wilnie (...). Z ktôrego splodzony syn Jôzef, dziedzic dôbr spadlych po rodzicach swych, pojąwszy w szlubny związek uro- dzoną Agnieszkę Jacewiczownę, w požyciu z nią wydal swiatu synôw dwôch: Adama i Stanislawa”. W 1819 r. wywodzący się Fabian i Antoni Kondratowiczowie wraz z synami Maksymilianem i Ferdynandem uznani zostali za „rodo- witą i starožytną szlachtę polską” oraz wpisani do klasy pierwszej ksiąg szla- checkich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 140-141).
Wywôd familii urodzonych Kondratowiczow herbu Syrokomla, sporządzony w Wilnie 10 lipca 1837 r., stwierdzal, že „wzięty za przodka Michal i syn jego Jan Kondratowiczowie, užywając wszelkich praw i prerogatyw stanowi dwo- rzanskiemu wlasciwych, za uslugi swoje krôlowi i oyczyžnie mieli nadany fol-
321


wark ziemny Degucie zwany w Xiçstwie Žmudzkim, (...) dowodem na to przywiley krola Zygmunta III roku 1612 maja 16 dnia datt.” Na podstawie zgromadzonych dokumentôw w 1837 r. Tadeusz, Kajetan Adam i Piotr Pawel Kondratowiczowie uznani zostali za „rodowitą i starožytną szlachtę” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 100-101). Z tego rodu pochodzil znany poeta Ludwik Kondratowicz (Wladyslaw Syrokomla).
KONGIEL (Kongelis) herbu Nieczuja. Dziedziczyli majątki w powiecie upickim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1192).
KONIEREWICZ (Konerevičius) herbu Pogonczyk. Osiedleni na Žmudzi.
KONIEWICZ (Konevičius) herbu Labędž. Rodowe siedziby mieli w powiecie rosienskim.
KONJUGOWICZ (Koniugavieius) herbu Hipocentaurus. Znani w Polsce i na Litwie.
KONOPACKI (Kanapackas) herbu Nowina i Konopacki. W archiwach znajdują siç tež wzmianki o Konopackich herbu Junosza i Odwaga I. Konopac- cy to rôd koronny, chociaž juž w XVII w. posiadali Abramowszczyznç w wo- jewôdztwie wilenskim. W 1820 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 380- 381).
O Konopackich herbu Mur i herbu Trzaska Kazimierz Pulaski w dziele Kronika polskich rodôw szlacheckich Podola, Woîynia i Ukrainy (Brody 1911,
1.1, s. 116) podawal: „Stary rôd pruski senatorski. Pisali się z Konopatu, požniej z Pulkowa, užywali herbu wlasnego, nazywanego takže herbem Mur, a ktôrego początki, wedle legendy zarejestrowanej przez heraldykôw, sięgac mają czasu wojen krzyzowych. Ogôlnie jednak powtarzanem bywa, že ôw prastary röd panöw z Konopatu - sredniowiecznych baronow czy komesow - w'ygasl w pierwszych latach XVIII wieku na Stanislawie, kasztelanie chetmihskim (1710). Tymczasem o wiele juž dawniej niektore linie tego rodu przenosily się do innych odleglych dzielnic, przy czym wskuiek nowej lokacyi, nowych polą- czen familijnych i najrozmaitszych okolicznošci przybierac mogly nowe herby lub przydomki, co nieraz spostrzegac siq daje”.
KONOPINSKI (Kanapinskas) herbu Sloiice i Krzyž. Posiadali m.in. Užupiedzie na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 93-94).
KONOPKA (Kanopkas) herbu Nowina oraz Jasienczyk, Lis, Lubicz, Zloto- golenczyk. Pisali się „na Konopkach”. Slawni z mçstwa byli juž w XV wieku w Koronie Polskiej, następnie tež w Wielkim Ksiçstwie Litewskim. Jedna z galęzi Konopkôw herbu Nowina od 1791 roku miala nadany tytul baronôw austriackich.
Tomasz Swiçcki (Hisîorycznepamiąiki..., t. II, s. 112) podawal: „Konopka, z Konopki Starej, z ziemi wiskiej, dom rycerski. Niektôrzv z nich, zabici na wolo-
322


skiej kampanii, ležą w Jassach. Stanislaw, pleban zulowski, zrobil fundusz na wychowanie trzech ubogich studentow”. Jozef z Konopek i Jalbrzykowego Štoku Konopka podpisal w 1764 r. elekcję ostatniego krola polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 119). Fragmentaryczne informacje orodzie Konopkow w języku rosyjskim z 1820 r. znajdują się w zbiorach CPAH Litwy w Wilnie (f. 391, z. 4, nr 1395). Podano tu m.in. imienny spis (64 osoby) 18 po- kolen tego rodu, zamieszkalego w powiecie poniewieskim na Žmudzi.
Konopkowie posiadali liczne dobra w wojewodztwach brzeskim, wilen- skim, witebskim i innych. W 1820 r. zostali uznani przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 266- 274). Drzewo genealogiczne, sporządzone 23 VIII 1820 roku, przedstawia dzieje siedemnastu pokolen tego rodu. W 1817 i 1835 r. heroldia grodzienska potwierdzila szlachecką rodowitosc Kazimierza Wiktora, Kazimierza i Jozefą Fruktusa Konopkow zamieszkalych w miejscowosci Dolobowie w powiecie drohiczynskim (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 93).
KONOPNICKI (Kanapnickas) herbu Jastrzębiec. Nekanda Trepka zwal Konopnickiego, wspomnianego przez krakowskie księgi grodzkie w roku 1533, „mieszczankienY’. Naprawdę byla to jednak starožytna szlachta polska.
KONSTANTYNOWICZ. Ješli chodzi o szczegoly, dotyczące dawniej- szych dziejow domu panow Konstantynowiczow, to wyglądająone imponująco. Byl to rod szlachecki powszechnie znany na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, došč szeroko rozgalęziony i dlatego pieczętujący się w rožnych dzielnicach kraju odmiennymi godlami. Byli więc Konstantynowiczowie herbu Jelita, Lis, Trzy Krzyže, i wlasnego.
Wojciech Wijuk Kojalowicz pisal o nich krotko: „Konstantynowiczowie w wojewodztwie minskim”. Byli przewaznie šrednią szlachtą osiadlą przede wszystkim na Grodzienszczyžnie (por. S. Koscialowski, Antoni Tyzenhaus, t. I, s. 646), ale mieszkali rowniez na Žmudzi i Wolyniu. Konstantynowiczowie herbu Jelita od polowy XVI wieku wladali majątkiem Poszeszow w powiecie rosienskim.
Za protoplastę rodu uznawano zwykle Waclawa Konstantynowicza, syna Jana, ktory mial dwoch synow: Jana i Michala, ei zaš zostawili potomkow od- powiednio - Krzysztofa i Stanislawa. Genealogia, zatwierdzona przez heroldię wilenską w 1841 r., przedstawia dzieje dziewięciu pokoleh tego domu (57 osob pici męskiej). Možna przypuszczač, že i po kądzieli liczba latorošli tego rozga- lęzionego rodu nie byla mniejsza. (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 314).
Inny wywod genealogiczny takže wskazuje jako protoplastę rodu Waclawa (syna Jana) Szwarplowicza-Konstantynowicza (žyjącego okolo 1650 r.), ktory mial dwoch synow, Jana i Michala. Jan miat syna Krzysztofa oraz po nim wnukow Andrzeja, Jana i Jerzego; Michal zaš - syna Stanislawa i wnuka Jerzego. W kohcu XVIII stulecia genealogia wymienia juž 13 Konstantynowiczow, a w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. - až 25, w tym: Nikodemą, Jakuba, Wincentego, Michala, Kaspra, Teodora, Ludwika, Antoniego, Kaje- tana, Teofilą.
323


Spokrewniona z tymže rodem linia Konstantynowiczow herbu Lis zamiesz- kiwala w gnieždzie dziedzicznym Pileszyszki w powiecie kowienskim. Rod swöj wywodzila od Michny Konstantynowicza, ktöremu kröl Zygmunt August 4 stycznia 1554 r. nadal ziemie ome i lasy w starostwie mereckim. Od 1766 r. Maciej Konstantynowicz otrzymal w darže od swej tesciowej (Junowiczowej) częšč majątku Pileszyszki. Jego bracia: Pawel, Samuel, Bazyli, Antoni, Franci- szek, Marcin otrzymali po ojcu w 1798 r. majątek Babianowszczyznę (Buchtę w wojewödztwie mihskim (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 315).
Szlacheckie Zgromadzenie Deputackie Gubemi Wilenskiej 19 maja 1842 r. stwierdzilo, že szlacheckošč rodu Konstantynowiczow pošwiadczają w dosta- tecznym stopniu: oryginal przywileju krola polskiego Zygmunta Augusta (na- dany 4 stycznia 1554 roku, na mocy ktörego Michno Konstantynowicz otrzymal ziemie ome i lasy naležące do starostwa mereckiego) oraz inne dokumenty z XVIII stulecia.
Od początku XVIII wieku do 1840 genealogia ich obejmuje Jana Konstantynowicza, jego syna Macieja oraz wnuköw: Jana i Michala. O ile ten ostatni zmarl bezpotomnie, to Jan mial synow Adama (bezdzietny) oraz Michala, a po nim až pięciu wnuköw: Walentego Stanislawa, Konstantego, Jana Stanislawa, Jozefą Andrzeja i Alfonsą Onufrego.
Wywöd familii urodzonych Konstantynowiczow herbu Lis, sporządzony w Minsku 15 grudnia 1802 roku, informowal: „Familia ta (...) od najdawniej- szych czasöw polskich wedle poswiadczen o kleynocie szlacheckim piszących licznych autoröw, w zaszczytach urodzenia szlacheckiego zostaje i prerogatyw temu stanowi przyzwoitych užywając, do dziš dnia w jednostayney utrzymuje się exystencyi (...).
Mikolay Pohoža Konstantynowicz - protoplasta rodu - będąc aktualnym polskim szlachcicem, splodzit synow trzech: Stefana, Hrehorego Dmitra i Jozefą, posiadal dobra ziemskie w wojewödztwie mihskim oraz piastowal rožne urzędy, dowodem czego 1643 marca 7 dnia datowany list otworzysty krola jegomošci polskiego Wladyslawa Zygmunta Czwartego urodzonemu Mi- kolajowi Pohozy Konstantynowiczowi služący.”
Zamieszkali Konstantynowiczowie przewaznie w okolicach Braslawia i Mscislawia, ale tež i Brzescia Litewskiego (dobra Loszyca, Koroleszczenicze i in).) W 1802 roku Bonifacy Konstantynowicz uznany zostal przez Deputację Szlachecką Minską za rodowitego szlachcica polskiego i wpisany do częšci pierwszej ksiąg szlacheckich gubemi minskiej. (Archiwum Narodowe Bialomsi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1497). Konstantynowiczowie herbu Lis posiadali röwniez majątek Ustron w powiecie kowienskim. W 1910 roku heroldia wilen- ska byla w stanie przešledzič dzieje tylko jednej z pięciu galęzi tej rodziny. Reszta ulegla rozproszeniu (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1852, s. 74).
W przekazach archiwalnych z ubieglych wieköw często spotyka się wzmianki o przedstawicielach tego rodu. 7 pazdziemika 1515 roku „ziemianin hospodarski” z powiatu grodziehskiego Jakub Konstantynowicz zaskaržyl w magistracie Grodna swą sąsiadkę Wawrzyhcową Tolloczkową o to, iž ta „dnia wczorajszego w sobotę swiniej moich pięcioro w ogrodzie swoim wla- šciwym zagnawszy, pobila, jakož troje swiniej na šmierč zabila, a dwoje nie
324


wiedziec gdzie podziala, i bijąc one swinie moję, pszczoly moje wlasne, ulow szešč obwalila” (AWAK, t. XVII, s. 443).
Pan Olechno Konstantynowicz, „ziemianin hospodarski”, byl w 1539 roku lawnikiem grodzienskiego sądu grodzkiego. W 1542 roku zaskaržyl on do sądu sąsiada Dobka Dowtortowicza o nieoddanie dlugu (ibidem, s. 86, 338). Michno Konstantynowicz, ziemianin krolewski, mieszkający wsrod puszczy nad rzeką Mereczanką, na pograniczu miqdzy Wilenszczyzną a Grodzienszczyzną, wla- sciciel majątku Zaleskowszczyzna, figuruje w ksiqgach sądowych powiatu troc- kiego z roku 1552 (ibidem, t. XXX, s. 237).
Sziachetni panowie Hermogen Konstantynowicz i Kaspar Mizgier w 1603 , r. zapisani zostali w ksiqgach grodzkich slonimskich jako swiadkowie sprawy o kradziež dwoch kop gryki (ibidem, t. XVII, s. 197). Adam Konstantynowicz, ziemianin z powiatu grodzienskiego, byl w 1646 roku sądzony za okrutne pobi- cie sąsiada, ziemianina z tegož powiatu Mikolaja Eysymonta. (ibidem, t. I, s. 318).
Jozef Konstantynowicz, magister sztuk wyzwolonych i filozofii, w 1647 r. wydal w dmkami Akademii Wilenskiej tekst lacinskojqzyczny Decisio controversiae juris canonici... (K. Čepiene, J. Petrauskiene, Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, Vilnius 1979, s. 85; L. Piechnik, Dzieje Akademii Wilenskiej, Rzym 1983, t. II, s. 172). Jqdrzej Konstantynowicz w 1664 r. byl burmi- strzem Brzešcia; Stefan Konstantynowicz, szlachcic, czlonkiem Zarządu miasta Wilna w roku 1665; Bazyli Konstantynowicz, generalem krolewskim powiatu grodzienskiego w latach 1664-1688 (AWAK, t. XV, s. 111-112, 127, 223).
W dokumencie archiwalnym z XVII wieku zapisano: „Zalowal y opowiadal ziemianin Jego Krolewskiey Mošci wojewodztwa wilenskiego y powiatu pin- skiego, jegomošč pan Kazimierz Giedroyč, na jegomošei pana Konstantynowi- cza, komendantą chorągwi kozackiey, iž w roku teražniejszym 1665, miesiąca January 15 dnia, stanąwszy na nocleg we wsi Krasiejewie (...), naslawszy na wioskq jegomošei pana Kazimierza Giedroycia nazwaną Iwaniki, w tymže po- wiecie pinskim, towarzysza spod teyže chorągwi kozackiey, pana Szuyskiego, z pacholikami koni ze trzydziešcie, na pomienioną wioskq Iwaniki na samym zmroku napadlszy, w niebytnošei zalobliwego, co mogli znaležč w tey wsi zbo- ža, klodki w swimach poodbijawszy, biale glowy z domow powypqdzawszy, boso w mroz ciqzki dzieci male oknem powyrzucawszy w šnieg, pacholikowie w tey wiosce od mala do wiela pozabierali (...) hreczki, žyta, owsa, siana. U Abramca wieprza karmnego zabito.
Y gdy zalobliwy powrocil ku domowi, jechal do ichmošci, upominając siq, ze takowe zbytki poezyniono; zeslali tegož pana Szuyskiego dia spisania rejestru, ktory spisawszy takowyze rejestr, oddal do ichmošci, obiecując powracac y z winnych sprawiedliwošč uczynič, wlocząc žalującego od noclegu do nocle- gu, sprawiedliwošci nie uczynili y naymnieyszey rzeczy nie wrocili”.
W roku 1666 do akt sądu grodzkiego mšcislawskiego wpisano nastqpującą skargq, w ktorej nazwisko tegož Konstantynowicza pojawia siq w zupelnie od- miennym kontekšeie: „Jegomošč pan Marcin Fastowicz, sluga y dozorca dobr imč pana Macieja Corwina Gąsiewskiego, starosty lozdziejskiego - žalowal y solleniter siq protestowal na jegomošč pana Konstantynowicza, stanownicze-
325


go chorągwiey Jego Krolewskiej Mošci, že w roku 1666 msca marca 16 dnia najechawszy mocno gwaltownie chorągiew tatarską na majątnošč jego.” W sposob szczegolny Skarga dotyczyla Jegoruose pana Siękiewicza, ktory na- tenczas rotmistrzem nad tą chorągwią byl.”
Otož oddzial ten przez dwa tygodnie štai we wsi Koszany, „a stojąc, nie- znošne szkody y krzywdy bardzo wielkie poczynil, z ktorego uciąženia y uci- sköw niemalo chlopöw šią rozwleklo y w pušcie gruntu niemaio pozostawalo. Od ktorey chorągwie stanęlo szkod niemalo, to j ėst summą porachowawszy na zlotych dwiescie trzydziestu trzy y groszy dwadziescia dwa y pöl, a co większa jeszcze w teyže wsi Koszanach dom ogniem spalili, czyniąc bardzo wielką przykrošč, w ktörym domu zboža niemalo zgorzalo, [co] do wielkiey zguby y uböstwa przywiodlo (...). Potem jeszcze maio na tym: bialą glowę poddaną w teyže wsi mato nie zgwalcili y malo ją na šmierč nie zabili, gdyby ludzie nie ratowali.”
Znękani pobytem nieproszonych gošci chlopi zebrali trzydziešci zlotych czerwonych i zaniešli panų Konstantynowiczowi, oby tylko oddzial ze wsi wy- prowadzil. Pieniądze pan stanowniczy (tj. obožny) wziąl, ale chorągwi z Koszan ustąpič nie kazal. Co więcej, nadal „biednym chlopom tamecznym nieznošne szkody, krzywdy poczynili, jamy poodkopywawszy, zboža z nich niemalo pozabierali”. Wymusili tež z wtosci koszahskiej innych swiadczen na prawie tysiąc zlotych. „O ktöre takowe bezprawie y gwaltowne nasytanie cho- rągwi” zaskaržono w Mscistawiu panow Konstantynowicza i Siękiewicza.
Symon Konstantynowicz, posel miasta Wilna w 1668 r., podpisal uchwalą warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t. IV, s. 501). Krzysztof Konstantynowicz byl pieczętarzem powiatu trockiego w 1669 roku. Maryna Konstanty- nowiczöwna, szlachcianka z powiatu wilenskiego, wspomniana zostala w zapi- sach archiwalnych z roku 1673. W roku 1667 w miejscowosci Jelna kolo Brze- šcia funkcje prezbitera košciota unickiego pelnil Roman Konstantynowicz (AWAK, t. III, s. 261).
Franciszek Konstantynowicz, mieszkaniec Wilna, na sądzie w 1686 zeznal, iž: „studenci zbor zburzyli, więcey o žadney rzeczy nie wie” (ibidem, t. XII, s. 506-507, 516). Chodzilo wtedy o to, že studenci wilenskiej Akademii Šwię- tojanskiej 2 kwietnia 1686 roku, „pobrawszy sobie kilku tysięcy ludzi gminų z rožnych cechöw, z rana o godzinie szöstey, wyszedlszy z rožnym oręžem z miasta Wilna, a przeszedlszy do zboru [ewangelickiego - za bramą Trocką], hurmem, szturmem, okrzykiem nieprzyjacielskim, armata et tumultaria manu, modo violento, trytem wojennym, z taranami, mlotami, siekierami, bigami y innemi, do szturmy gwaltownie služącemi instrumentami, na to juž wczesnie przygotowanemi, bramą do zboru gwaltem odbiwszy y do zboru dobywszy šią, jedni do samego zboru, drudzy do mieszkah kaznodziejöw zborowych rzucili šią y tam cokolwiek jeno znaležli, spraw, przywilejow, obligöw, depozitow, rožnych funduszöw nadania, summ gotowych pienięžnych, šrebra, zlotą, oma- mentöw, dzwonow, xiąg y inney ruchomosci zabrawszy, przez caly dzieh rožnym orąžem na to przysposobionym, tak samy zbör, dzwonnicę, kaplice rožne, jako y mieszkania wszystkie, mūry, dokola bądące, siekierami poodcinali, mlotami y innymi instrumentami mūry obwalili z gruntu wywröcili.
326


Az na ostatek funditus zruynowawszy, do grobow kamienie, nadgrobniki obaliwszy ó zabrawszy, ciala od lat kilkadziesi^t ó swiezo lez^ce ze wszystkie- go obnazywszy, kamieniami bili, na ogien rozlozony wrzuciwszy, palili, palce, z ktorych pierscienie pozdeymowac nie mogli, ó inne partes corporis odcinali; tablice srebme od trun ó sukna, ktoremi truny obite byli, pooddzierali ó inne auditu horrenda z ciatami umarlemi pro libitu scelera perpetrarunt, jakich by zaden naygrubszy narod nigdy siq nie dopuscil. Kaznodziejow od tak wielkiego strachu mi$dzy umariemi b^d^cych, wywleklszy, onych przestraszywszy, na ogien wrzucic ó cale spalic usilowali.
Jakoz pewnie w samey rzeczy to uczyniliby, gdyby niektorzy, Boga si$ boj^cy, temu tumultowi przypatrujgcy siq, wpol zywych nie odratowali. A gdzie jeszcze niektore rudera pozostaly, tedy nazajutrz takze tumultem ó okrzykiem napadlszy, ostatek do szcz^tu zniesli ó z ziemig zbor porownali.” Skargi ewan- gelikow, zaniesione przed prefekta Akademii SwiQtojanskiej i do magistratu, zbyto smiechem i drwinami, î czym pisali z goryczg ewangeliccy duchowni, ofiary tego barbarzynskiego najscia (AWAK, t. XII, s. 506-507).
Augustyn Konstantynowicz (zm. 1713) byl mscisiawskim pisarzem grodz- kim, pelnil tez funkcje stanowniczego zwi^zku wojsk litewskich (od 1661) pod- czas wojen z najezdzc^ moskiewskim (Jan Wladyslaw Poczobutt-Odlanicki, Pamiqtnik, Warszawa 1987, s. 156). Bazyli Konstantynowicz zapisany zostal w zrodlach jako: palatinus Kiioviensis et terrarum Wolhinij mareschalcus ex una{ 1729).
UchwalQ szlachty grodzienskiej z 19 kwietnia 1764 r. podpisal m.in. Jozef Konastantynowicz. 4 pazdziemika 1765 roku do pospolitego ruszenia obywateli powiatu grodzienskiego mi^dzy innymi standi: „pan Jozef Konstantynowicz z szabl^, pieszy, i Antoni Konstantynowicz na êîï³è gniadym z szabl^. ó pisto- letami; Jan Konstantynowicz na êîï³è gniadym z szabl^; Dominik Konstantynowicz na êîï³è cisawym, z szablg ó pistoletami; Benedykt Konstantynowicz na êîï³è karym, z szabla ó pistoletami; Leon Konstantynowicz i in.” {AWAK, t. VII, s. 413,414,416).
W aktach archiwow grodzienskich z roku 1779 figuruj^ „obywatele staro- stwa wilenskiego” Jan i Michal Konstantynowiczowie. Nauczyciel ksiadz Ta- deusz Konstantynowicz pracowal w 1812 roku w e wsi Luzki na Minszczyznie {ibidem, t. XXXVII, s. 377). Lista zamieszkalych w guberni witebskiej urzqdni- kow wyznania rzymskokatolickiego, zwolnionych ze sluzby po 1863 r., zawiera nastQpuj^ce notatki: „W lucynskim powiecie pomocnik buchaltera lucynskiego skarbu Jan Konstantynowicz. Ma wlasny dom. Byly opiekun lucynskiego szpi- tala miejskiego Kosma Konstantynowicz. Otrzymuje emerytur^ i ma wlasny dom. Pisarz przystawa Wiktor Konstantynowicz. Uprawia prywatn^ sluzby” tCPAHL, f. 378, op. 1866, nr 181).
Konstantynowiczowie ukrainscy, mieszkaj^cy koto Perejaslawia, uzywali takze herbu Lis (por. W. Lukomskij i W. Modzalewskij, Malorossijskij gier- bownik, Petersburg 1914, s. 77). Kilku Konstantynowiczow osiedlilo siQ jeszcze dalej na pohidniu rosyjskiego imperium. W 1893 r. heroldia w Kiszyniowie potwierdzila np. rodowitosc Aleksandra Konstantynowicza z guberni poltaw- skiej (Alwafitnyj spisok dworianskim rodam biessarabskoj gubernii, s. 13.).
327


Aleksander Konstantynowicz, rodzony brat žony Jana Wemadskiego, by} od 1891 roku generalem-lejtnantem, wojskowym gubematorem obwodu turgaj- skiego, a następnie gubematorem Besarabii.
Piotr Konstantynowicz, przodek po kądzieli Wlodzimierza Wemadskiego, byl generalem armii rosyjskiej, czlowiekiem utalentowanym i obdarzonym ogromną šitą woli. Wielu innych czlonkow tej rodziny takže na trwale zapisalo się w historii kultury i nauki rosyjskiej. Na przyklad Michat Konstantynowicz (1812-1867) by} stynnym w swoim czasie specjalistą wdziedzinie medycyny. Ukonczyl Uniwersytet Charkowski i stužyt następnie w wojskowosci. W 1862 roku pelnit funkcje wicedyrektora Departamentu Wojskowo-Medycznego Ce- sarstwa Rosyjskiego.
Znane byty jego liczne publikacje w czasopismie „Wojenno-Miedicinskij Žumal” oraz populame broszury: O podanii wraczebnych posobij vv razlicznych dietskich bolezniach (Petersburg 1862); O sobiranii lekarstwiennych rastienij dla sielskich aptieczek (Petersburg 1862); O dieticzeskom sodierianii bierie- miennych rožienic i noworozdionnych (Petersburg 1862); O podanii wraczieb- nych posobij w pieriemiežajuszcziejsia lichoradkie, zloj korczie i cyngie (Petersburg 1862). Byl tež M. Konstantynowicz redaktorėm wydawnictw lekar- skich napisanych przez innych autorow.
Jak się wydaje, Konstantynowiczow dziedzicznie cechowalo dynamiczne usposobienie, energia, uzdolnienia artystyczne i intelektualne. Anna Konstanty- nowiczowna, druga žona Iwana Wemadskiego (od 1862 r., pierwsza zmarla w 1860 r., pozostawiając syna Mikolaja) byla chorzystką i nauczycielką muzy- ki. Jako sierota wlasnie w ten sposob zarabiala na žycie w Petersburgu. Usposobienie miala wesole, bezpošrednie, byla bardzo czynna i ruchliwa. Po wyjsciu za mąž pošwięcila się trosce o ognisko domowe. Miala wielki wplyw na rozwoj duchowy syna, co jest bodaj wyrazem pewnej ogolniejszej prawidlowosci.
Arthur Schopenhauer (Swiat jako wola i przedstawienie, Warszawa 1995, t. II, s. 739-744) pisal bowiem: „Czlowiek dziedziczy charakter, sklonnošci, serce po ojcu, natomiast stopien, wlasciwosci i kierunek swej inteligencji po matce (...). Ješli wskutek dziedzictwa po matce czlowiek jest np. wyposazony w wyjątkowy rozum, a wiec posiada umiejętnošč rozwazania, namyslu, to na skutek tego nastąpi po częšci poskromienie, po częšci ukiycie odziedziczonych po ojcu namiętnošci i wobec tego dojdą one do glosu tylko (...) po kryjomu, a wynikiem tego będzie inne zupelnie zjawisko niž u ojca”. Owe niuanse psy- chologiczne nie zmieniają oczywiscie samej zasady, že synowie przejmują po ojcach ich usposobienie.
Wspomniana prawidlowosc zostala wielokrotnie potwierdzona w dziejach ludzkošci. „Decjusz Mus, jak wiadomo, ze szlachetnym heroizmem zložyl žycie ojczyžnie w ofierze, gdy zakrywszy glowę, siebie i wrogow uroczyšcie poswiq- cając bogom podziemnym, rzucil się na wojsko Latynow. Mniej więcej w czterdziešci lat požniej syn jego, tegož imienia, uczynil dokladnie to samo w wojnie z Galiami. Dobry to zatem przyklad na Horacjanskiq fortes creantur fortibus et bonis (dzielni się jeno z dzielnych ojcow rodzą. Odwrotną stroną zjawiska dziedziczenia charakterow wyrazil Szekspir; Cowards father cowards and base things sire base (Tchorze plodzą tchorzow, a podli podlych). Historia
328


wczesnego Rzymu pokazuje nam cale rodziny, gdzie wiele pokoleñ dawalo wyraz milosci ojczyzny i męstwa, np. gens Fabia i gens Fabricia”.
Pomnikowa postač starožytnosci, Aleksander Wielki, „byl žądny wladzy i podbojów jak jego ojciec Filip. Bardzo pouczające jest drzewo genealogiczne Nerona, którym Swetoniusz z moralizatorskim zamiarem poprzedza biografię tego potwora. Opis rodu dotyczy gens Claudia, który kwitl w Rzymie przez szesc wieków i wydal samych aktywnych, ale tez butnych męž0w. Z niego wy- wodzili się Tyberiusz, Kaligula i Nerón. Juz ujego dziada, asilniej jeszcze u ojea, przejawily się wszystkie te okropne wlasciwosci, które w pelni rozwi- nęly się dopiero u Nerona, po ezęsei dlatego, ¿e pole do popisu stwarzalo wyso- kie stanowisko, po częšci zaš, bo matką jego byla ponadto niemądra menada Agrypina, po której nie mógl dostač takiego umyshi, by okielznač namiętnošci. Dlatego Swetoniusz opowiadal, ¿e przy jego urodzeniu za szczególnie zlo- wrózbne poczytano slowa jego ojea Domicjana, który na powinszowania przy- jaciól odpowiedzial, ¿e «z takiego związku, jak jego i Agryppiny, moglo przyjsč na swiat tylko eos bardzo nikczemnego i zgubnego día pañstwa».
Natomiast Cymon, syn Miltiadesa, i Hannibal, syn Hamilkara, i Scypionowie - są to cale rodziny bohaterów i szlachetnych obroñeów ojczyzny. Z kolei Cezar Borgia, syn papieža Aleksandra VI, byl jego okropnym por- tretem. Syn oslawionego księcia Alby byl czlowiekiem równie okrutnym i zlym jak ojciec. Corką podstępnego, niesprawiedliwego - znanego glównie z okrutnego torturowania i barbarzyñskiego stracenia templariuszy - króla fran- cuskiego Filipa IV byla Izabela, zona Edwarda II angielskiego, która wydala męžowi wojnę, wzięla go do niewoli, kiedy zaš podpisal abdykaeję, a zawiodly usilowania, by go usmierció zlym traktowaniem, zgladzila go w sposób tak okrutny, že pisač o tym straszno.
Krwawy tyran i «obroñea wiary» Henryk VIII angielski, mial z pierwszego malzeñstwa corkę, wyrožniającą się równiei bigoterią i okrucieñstwem, królo- \vą Marię, która wielokrotnie paliía kacerzy i dlatego zyskala sobie przydomek Bloody Mary. Elžbieta, jego córka z drugiego malzeñstwa, odziedziczyla po matee, Annie Boleyn, wybitny rozum, który nie dopuszczal do bigoterii i okielznat u niej charakter ojcowski, lecz go nie usunąt, więc przeswitywal wciąž jeszcze przy okazji i wyraznie ujawnil się w okrutnym post^powaniu z Marią Szkocką.
Van Genus opowiada za Markusem Donatusem o szkockiej dziewczynie, która míala tylko rok, gdy ojea jej spalono jako rozbójnika i kanibala; chociaž wyrosla w innym zupelnie otoezeniu, rozwinęlo się u niej z wiekiem to samo požądanie ludzkiego cíala i, przylapana na jego zaspokajaniu, zostala zywcem pogrzebana (...). W departamencie Aube polieja ¿cigala dziewczynę za morder- stwo dwojga dzieci, które míala oddač do domu podrzutków, dokonane celem zatrzymania niewielkiej sumki, jaką dla nich dano. Polieja znalazla wreszcie dziewczynę na drodze do Paryža, kolo Romilly, utopioną, a mordercą okazal się jej wíasny ojciec (...). Szczególnie dziedziezna jest sklonnosč do samobójstwa
Tego natomiast, že wlasciwosci intelektualne ojea nie przechodzą na syna, dowodzą zarówno ojcowie, jak i synowie męžow wyr0žniających się wyjątko-
329


wymi zdolnošciami, są to bowiem przewažnie umysly bardzo przeciętne, bez šladu nawet ojcowych darow duchowych (...). Tutaj obowiązuje jednak regula: j ėst rzeczą nieprawdopodobną, by rzecz niepravvdopodobna nigdy šią nie zda- rzyla”.
Byč može niektore wypowiedzi gdanskiego filozofa są nieco ryzykowne, wiele w nich jednak tkwi takže rzetelnej prawdy psychologicznej, ktora može byč przydatna rovraiež dla rozumienia charakteru naszych bohaterow. Dodaj- my, že podobną do konstatacji Schopenhauera observvację poczynil tež - lecz z innego punktu widzenia - profesor S. N. Lazarevv {Diagnostika kariny, t. IV, s. 84):
Ojcowie geniuszy mogą byč prymitywni, lecz matki zawsze byly niewia- stami ponadprzeciętnymi. Skala osobowošci cz!owieka determinowana j ėst przez potencjal milošci, ktory on potrafi utrzymač w swej duszy. Geniuszow rodzą kobiety posiadające jaskrawą indywidualnošč, silną wolę oraz chęč i gotowošč do poniesienia wszelkich ponižen w imię milošci. Takimi byly wszystkie matki genialnych ludzi.
KONTOWTT (Kontautas) herbu Dąbno i Pomian. Majątki rodowe mieli w Księstwie Žmudzkim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 89-91).
KONTRYM (Kontrimas) herbu Konopacki. Dziedziczyli posiadlošci w powiatach: wilenskim, zawilejskim, rosienskim, szawelskim i telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 11,12, 18, 707; f. 391, z. I,nr991, s. 71).
KONTRYMOWICZ (Kantrimavičius) herbu Oginski. Zamieszkiwali w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853).
KONWICKI (Konvickis) herbu Kownia odm. W polowie XVII wieku Nekanda Trepka pisal o nich: „Komvicki dwa bracia, Sobek i Jan, nazywali šią, Konwy, mieszczanina, synowie w Wodzislawiu w krakowskiej ziemi. Sobek stužyl panų swemu Samuelowi Lanckoronskiemu zawsze i anno 1633 (...). Brat jego Jan pojąl byl Mninską, ktora w tym Wodzislawiu, za skortyzantką najmu- jąc šią, od kilku lat mieszkala (...). Szlachcicami zwali šią, a ociec Konwa tam- že w Wodzislawiu mieszkal” (Libers. 210).
KONCZA (Končius) herbu Ogonczyk. Mieli dobra ziemskie w powiecie wilenskim.
KOPACEWICZ (Kapacevičius) herbu Labądž i Kopasina. Užywali przy- domkovv Pokuč, Paszuč i in. Ich siedziby rodowe znajdowaly šią w powiatach oszmiariskim i szawelskim.
KOPALINSKI (Kapalinskas) herbu Kopasina. Na Wilenszczyžnie dziedziczyli dobra Szukiszki. Znani tež byli na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 103-104; f. 708, z. 2, nr 1, 5, 404, 649).
330


KOPCEWICZ vel KAPCEWICZ vel KUPCEWICZ (Kapcevičius, Kupcevičius) herbu Kopasina. Mieli majętnošci w powiatach: wileñskim, dzi- sneñskim i szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 317; f. 391, z. 7, nr 4117, I). Spokrewnieni byli z Marcinkiewiczami, Mikuckimi i Koryckimi. W roku 1691 z Mohylewa „pan burmistrz Maksym Kupcewicz posytat do Wilna na komisję pana Pochomowicza Bazyla. Na tot czas dali panų Kupcewiczu talarów bitych dziesiač” (Istoriko-juridiczeskije matierialy, t. VIII, s. 36). Heroldia wileñska \v 1841 roku potwierdzila ich szlachecką rodowitosc, wywodząc ich od Teodora Gabrielewicza Kopcewicza, wlasciciela majątku Apajcie (Stapajcie) w powiecie szawelskim w gubemi wileñskiej (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 317).
KOPCZYÑSKI (Kopčinskis) herbu Rola. Osiedleni byli w powiecie ne- welskim na Bialej Rusi oraz na Žmudzi. Kopczynscy herbu Nalęcz dziedziczyli majątki w województwach braclawskim i kijowskim. M. Paszkiewicz i J. Kul- czycki (Herby..., s. 430) informowali o Kopczyñskich herbu Budwicz i Šlepo- wron. Galąž rodu pieczętująca się godlem Rola od roku 1706 roku posiadala Kopšciowszczyznę w powiecie lidzkim. Za protoplastę rodu uznawany byl Szymon Kopczynski, ojciec Franciszka, dziad Szymona i Jozefą (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 85-86).
KOPEČ (Kopetys) herbu Lubicz, Kroje, Poraj. W powiecie wilkomier- skim zamieszkiwali Kopciowie herbu Grot; w gubemi miñskiej - herbu Lubicz (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 318; f. 391, z. 7, nr 1853, 1852, 1897).
Jašnie wielmozny pan Jan Karol na Wierchowiczach Kopec, wojewoda polocki, starosta jurborski, wierzbolowski, wladyslawski, dzierzawca kowieñ- ski, dryski, obelski, w 1668 roku podpisal uchwalę warszawskiego sejmu wal- nego o elekcji króla Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 87).
Wywód familii urodzonych Kopciów herbu Lubicz z 5 sierpnia 1820 r. poda- wal: „Ta familia urodzonych Kopciów od najdawniejszych czasów (...) znaczne- mi dobrami w Wielkim Księstwie Litewskim udarowana będąc, znakomitošcią urzędow i wszelkich dostojeñstw zaszczycona, z wielu familiami polączona, szczycila się pomienionym klejnotem szlacheckim i ciągle dobra ziemskie szla- checkie Usa Kopciowszczyzna od tegož imienia zwane, w powiecie miñskim sytuowane, dziedziczyla i dziedziczy”. Heroldia wileñska uznala wówczas liczną grupę panów Kopciów z powiatu trockiego i wileñskiego za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 292-294).
5 sierpnia 1820 r. heroldia wileñska zatwierdzila drzewo genealogiczne trockiej galęzi Kopciów, liczące dziesięč pokoleñ (31 osób plci męskiej). W 1845 roku zarejestrowano tež silne odgalęzienie tego rodu w powiecie dyne- burskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1405).
Wywód familii urodzonych Kopciów herbu Lubicz z 5 wrzesnia 1825 r. stwierdzal: „Ta familia od najdawniejszych czasów, z uzywaniem tego herbu w roku 1179 od Kazimierza Drugiego, króla polskiego, za męžne swe czyny rycerskie i wierne poslugi día ojczyzny nadanym, znacznemi dobrami w Wiel- kim Xięstwie Litewskim udarowana będąc, znakomitošcią urzędow i wysokich dostojeñstw zaszczycona, z wielu familiami polączona, szczycila się pomienio-
331


nym klejnotem szlacheckim i ciągle dobra ziemskie szlacheckie Usa Kop- ciowszczyzna od tego imienia zwane, w powiecie minskim sytuowane, dziedzi- czyla i dziedziczy”.
Wywod wspominal wielu znakomitych męžow, odwažnych žolnierzy nale- žących do tego rodu, m.in. Jana Karola Kopcia, dworzanina krolewskiego, cze- šnika lidzkiego, starostę brzeskiego, wojewodę polockiego, kasztelana trockie- go, starostę kowienskiego, marszalka Trybunalu Wielkiego Księstwa Litew- skiego; Sylwestra, sędziego grodzkiego mšcislawskiego; Mikolaja, skarbnika litevvskiego. Na podstawie zgromadzonych dokumentow heroldia minska uznala w 1825 r. „familię urodzonych Kopciow za rodowitą i starožytną szlachtę pol- ską”, wpisując ją do pienvszej częšci ksiąg szlachty tejže gubemi (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 130, s. 511-516). 10 kwietnia 1833 r. heroldia wilenska potwierdzila natomiast rodowitošč Kopciovv z po- wiatu nowogrodzkiego (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 408, s. 192). Obszerne wywody genealogiczne rodu Kopciow herbu Kroje przechowywane są w CPAHL: f. 708, z. 2, nr 5, s. 160-163 i 164-170.
Zamieszkaly we Wroclawiu pan Wladyslaw Kopeč przekazat autorowi ni- niejszego herbarza opracowaną przez siebie w 1992 r. Kronikę rodzinną, ktorą z pewnymi skrotami pozwalamy sobie wlączyč do naszego opracowania - za- rowno ze względu na wewnętrzne wartošci poznawcze, j ak tež jako spektaku- lamy przyklad historii rodowej, pieczolowicie tworzonej w wielu polskich ro- dzinach szlacheckich na užytek przyszlych pokolen. Dziqki tego rodzaju wysil- kom kronikarskim wielowiekowa tožsamošč rycerskich domow fundowana byla nie tylko na dziedziczeniu dobr materialnych, ale rowniež - a može przede wszystkim - na przekazywaniu wartošci.
Oto obszerne fragmenty owej Kroniki rodzinnej panow Kopciow. „Rod Kopciow szeroko rozgalęziony i rozrzucony po calym Wielkim Księstwie Li- tewskim - od Polocką i Smolenską po Kijow - mial licznych przedstawicieli na ziemiach rdzennie litewskich, w powiatach: kowienskim, witkomierskim, wi- lenskim, trockim, minskim i pinskim. Nasza rodzina wywodzi się z galęzi pin- skiej. Jej praszczurem, odnotowanym w herbarzu Bonieckiego, jest Piotr Kopeč, wlašciciel Kuchar w powiecie pinskim, ktory mial syna Lukasza, ten zaš Samuela, a ten z kolei Stanislavva, ojca až czterech synow: Adama, Antoniego, Michala - majora wojsk polskich, oraz Jozefą - brygadiera, generala wojsk polskich, uczestnika powstania Košciuszki, autora znanego Dziennika podrožy. Zadnych bližszych infonnacji o tych przodkach (z wyjątkiem oczywišcie o brygadiera Jozefą Kopcia) nie udalo się uzyskač.
Liczne są natomiast informacje o innych przedstawicielach rodu, począvv- szy od XV wieku. Wynika z nich, iž byli to bojarzy ruscy, o czym šwiadczy chočby pienvotne brzmienie samego nazwiska, takže imiona i podawanie tzw. «otczestwa», czyli imienia ojca przy nazwisku np. Michal Wasiliewicz Kopot. Ostatnią literę nazvviska wymawiano zapewne w sposob zmiękczony, zbližony do č. Wielu z nich odznaczalo się dužą aktywnošcią spoleczną, dlatego tež do- chodzilo do wysokich godnošci panstwowych. Boniecki podaje, že pewien Kopeč v. Kopot byl pisarzem Kazimierza Jagiellohczyka w latach 1447-1452. Inny - Wasil Iwanowicz - byl dworzaninem krolewskim w r. 1511.
332


Wspomniani są tež Jurij i Michal z okazji uzyskania nadania ziemi w po- wiecie braslawskim przez krola Zygmunta Starego w r. 1514. Do wysokich godnošci doszedl wspomniany juž Michal Wasiliewicz, marszalek, krölewski od r. 1522, przedtem pisarz od r. 1596, namiestnik žyžmorski w r. 1510, na- miestnik przewalski od r. 1516. Byl žonaty z księžniczką Kroszynską. Ow Michal Wasiliewicz mial corkę i 4 synöw, z ktorych Fedor byl dworzaninem krolewskim w r. 1550, drugi syn Iwan byl takže dworzaninem krolewskim w r. 1541, zaš trzeci Wasil byl poslem od stanöw litewskich na sejm zatwierdzający unię Polski z Litwą w r. 1563; on to w latach 1530-1531 byl koniuszym witebskim. Byč može o tym Wasilu pisal Wojciech Pokora (Krölowa Bona - Ludzie i czasy Odrodzenia), že jako zwolennik Bony uzyskal duže nadania ziemskie w Wielkim Księstwie Litewskim.
Wymieniony ostatnio Wasil mial 3 synöw: Lukasza, dworzanina krölew- skiego, podkomorzego brzeskiego w 1610 r., kasztelana brzeskiego w 1615 r., ktöry zašlubil Firlejöwnq, wojewodziankq krakowską. Ich syn Aleksander, ože- niony z hr. Tęczynską, wojewodzianką lubelską, byl kasztelanem brzeskim w 1645 r., dziedzicem Opola (lubelskiego) i Chmielowa, elektorem Jana Kazimie- rza. Wnukiem jego byl Hrehory general-major wojsk litewskich w 1720 r. i dworzanin krölewski. Drugi syn owego Wasila, takže Wasil, urodzony w r. 1575, Student uniwersytetu w Padwie w 1593 r., pokomorzy brzeski (chodzi o Brzešč Litewski) po bracie Lukaszu, starosta orzyski i przelomski w 1619 r., kasztelan nowogrodzki w 1626 r., byl žonaty z Chodkiewiczowną, kasztelanką wilenską. Zmarl w r. 1636. Jego cörka Anna wyszla za Pawla Sapiehq w 1661 r.
Syn Jan Karol (tzn. syn Wasila i wnuk Wasila Michajlowicza) byl jednym z najwybitniejszych przedstawicieli rodu - dworzaninem, pokojowym krölewski, studiowal w Padwie w 1641 r., byl poslem wojewödztwa brzeskiego na sejm, podpisal elekcję Jana Kazimierza, sprawowat urząd starosty brzeskiego w 1652 r., byl czesnikiem w 1656 r. i podstolim litewskim w 1658 r., w tymže roku zostal wojewodą polockim, a w r. 1670 - kasztelanem trockim. W r. 1661 byl poza tym: starostą jurborskim, wierzbolowskim, administratorėm ekonomii grodzienskiej i dzieržawcą bielskim i horodyskim. W r. 1666 otrzymal dzierža- wę kowienską, a odstąpil starostwo brzeskie Sapiesze. W r. 1667 byl starostą dryskim. Zoną jego byla Maria Lukrecja, margrabianka de Strozzi, wdowa po księciu Aleksandrze Ludwiku Radziwille, marszalku wielkim litewskim. Zmarl w r. 1680.
Jego cörka Franciszka byla zoną Wladyslawa Sapiehy, kasztelana trockie- go, zaš druga cörka Anna wyszla za księcia Konstantego Szujskiego, pisarza wielkiego litewskiego. Trzecim synem Wasila Michajlowicza byl Filon, urodzony w r. 1574, zmarly w r. 1623, marszalek lidzki. Žonaty byl z Heleną Chreptowiczowną. Ich dzieci to: Adam, ur. w 1608 r., kanonik wilenski, pro- boszcz wasiliski; Mikolaj, ur. w 1614 r., zakonnik Jėzuitą, zm. w r. 1659. Krzysztof Kopec, dworzanin krölewski 1632, mial syna Kazimierza Jana, ktöry byl žonaty z Katarzyną z Tyzenhausöw.
Sposröd licznych zaslužonych dla ojczyzny przedstawicieli naszego rodu warto jeszcze wspomniec Kazimierza, starostę okolowskiego, jego syna Mikolaja, sędziego grodzkiego braslawskiego i stolnika wilkomierskiego w roku 1726,
333


zmarfego w r. 1735, žonatego z Konstancją Mirską. Tenže Mikolaj w r. 1689 nabyl od Gedeoną Salmunowicza dobra Luszniew v. Leszniowo položone w powiecie braslawskim (wg kopii zapisu znajdującego się w archiwum naszej rodziny). Mial on dwoch synow: Michala i Jozefą Sebastyjana, ur. 1711, zmarfego 1757, oženionego z Zuzanną Wawrzecką. Ich syn Wincenty byl elektorem Stanislawa Augusta Poniatowskiego.
Ostatnio wymieniony Wincenty wg wspomnianej kopii zapisu byl bratem stryjecznym Jozefą, brygadiera kosciuszkowskiego, bezpošredniego przodka naszej rodziny. Stąd naležy wnosic, že wszyscy wymienieni ostatnio czlonkowie rodziny, poczynając od Kazimierza, starosty okolowskiego, byli powiązani bliskim pokre- wienstwem. Byč može obie linie mialy wspolnego przodka w osobie wymienione- go juž Piotrą, wlasciciela dobr Kuchary w powiecie pinskim.
Koncząc te parantele, trzeba zaznaczyč, že Jozef, brygadier wojsk polskich, urodzony w r. 1759 (wg Bonieckiego), zmarly w Luszniewie w r. 1827, byl oženiony z Anielą Szmyderowną i mial syna, takže Jozefą, zmarfego w r. 1859, ktory pošlubil Zofię hrabiankę Lopacinską. Z tego stadia bylo trzech synow i corka. Synowie to Jozef Gustaw, zmarly w r. 1876, Stanislaw i Aleksander, corka zaš Maria wyszla za Wladyslawa Pietkiewicza w roku 1869.
Dalszy ciąg jest znany: Stanislaw, oženiony z Kamillą z Zasztowtow, mial trzech synow i corkę. Synowie to: Stefan (1882-1927), Jozef (1885-1940), Feliks (1895-1940), corka Zofia (1889-?). Jozef mial syna Eugeniusza, zmarfego jako dziecko w r. 1928, Feliks - syna Jozefą, ktorego corką jest Sylwia (ur. W 1970 r.), i corkę Wandę. Stefan mial jednego syna Bohdana, ten zaš jednego syna Mieczyslawa, z ktorego wywodzą się Piotr, Pawel i Elžbieta. Tak się przedstawial stan rodziny Kopciow 1 wrzesnia 1982 r.
Trzeba tež wymienic ezionkow rodziny «po kądzieli»: Zygmunta (1913- 1944) i Tadeusza (1917-1974) Rymkiewiczow, synow Zofii, corki Stanislawa i Kamilli, a takže Sylwiusza Bajraszewskiego, syna Wandy (corki Feliksą. Potomkowie Marii Pietkiewiczowej (corki Jozefą tworzą osobną linię rodzin- ną. Naležą do niej: syn Jan, jego syn Wladyslaw i corka Janina (Borowiec) oraz synowie Wladyslawa: Jan i Robert Pietkiewiczowie. Warto zaznaczyč, že Jozef, syn Feliksą z pierwszego rozwiedzionego malženstwa, mial syna o nieznanym imieniu, ktory wraz z matką i jej rodzicami wyemigrowal w latach pięčdziesią- tych do Kanady. W ten sposob byč može utworzona zostala emigracyjna linia rodziny Kopciow.
Na zakonezenie częšci historycznej naležy opisač herb rodowy Kroje. Kroj jest to częšč plūgą želaznego w postaci zakrzywionego noža przytwierdzonego do grządzieli, czyli glownej osi podtrzymującej częšci roboeze plūgą - lemiesz i odkladnicę. Zadaniem kroju jest žlobienie gtębokiej bruzdy w roli, co ma ulatwic pracę glownych częšci roboczych plūgą. Jego užycie jest wskazane zwlaszcza w wypadku dokonywania orki w ziemi zwięzlej.
Co do herbu, to wg Niesieckiego «mają byč trzy kroje biale w czerwonym polu, na helmie pawi ogon, tym się tylko rožni od herbu Rola, že tam między krojami rožę ktadą, a na hetmie trzy piora strusie. Kroje koncami się wiąžą je- den do drugiego. Inni przydają, že herb Rola od herbu Kroje wziąl swoje po- czątki. W Polszcze naszej tylko go Krzeszowscy zažywają, a w Litwie Kopcio-
334


wie, z tąjednak rožnicą, že na jednym kroju krzyž kladą” (Korona Polska..., Lwow 1738, t. II. W innym miejscu tenže autor (w wydaniu z r. 1840) zazna- cza, že ow krzyž ma byč umieszczony na jednym kroju po lewej stronie tarczy.
Wg Bonieckiego niektorzy heraldycy utrzymywali, že Kopciowie zamiesz- kujący w powiecie pinskim są herbu Lubicz, tymczasem pochodzący z pinskie- go Jozef, brygadier, Michal, major wojsk polskich, Adam i Antoni, synowie Stanislawa legitymowali się ze szlachectwa jako rod pieczętujący się godtem Kroje w r. 1805 przed Deputacją Wywodową Wilenską.
Herb ten jak rowniež opisane cechy charakterystyczne naszych przodkow \vskazują, že byli to ludzie przywiązani do ziemi, stateczni, dbający zarowno o dobra materialne (liczne nadania), jak duchowe (ksiądz, zakonnik), a takže ceniący wyksztalcenie (až dwoch studiujących w Padwie), zdolni do pelnienia wysokich stanowisk panstwowych (wojewodow, kasztelanow), mający mir u rodakow (poslowie na sejmy konwokacyjne, udzial przy podpisywaniu unii lubelskiej). Byli tež, choc do korica XVII w. nieliczni, przedstawiciele rodu Kopciow, ktorzy odznaczyli się w wojskowosci.
Jozef Kopec (brygadier, general wojsk polskich, ur. w roku 1759 lub 1762, zmarl w roku 1827) pisal w swoim dzienniku: «Miejscem urodzenia mojego jest powiat pinski. Ojciec moj, wlasciciel miemego majątku w tymže powiecie ležą- cego, będąc przychylny stronie i nieodstępny krola Leszczynskiego, za czasow Karola XII byl takož jencem wojennym w twierdzy gdahskiej». Dalėj dowia- dujemy się, ze ojciec autora, ktory žyl dlugo, bo zmarl, mając 93 lata, nie chcial go zatrzymywac w zaciszu domowym. Totež Jozef juž w 16 roku žycia, zacią- gnąl się do brygady petyhorskiej pod dowodztwo swiatlego oficera, wyszkolo- nego w armii pruskiej, Jerzego Kollątaja.
Awansowal bardzo powoli, poniewaž rangi w owych czasach byly kupo- wane. Mimo to juž w r. 1781 jako podporucznik zostal adiutantem generala artvlerii Szczęsnego Potockiego, ktory dowodzil polskim korpusem nad Dnie- strem, wyslanym przeciw Turkom. Dopiero w r. 1791 zostal porucznikiem, dowodcą szwadronu litewskiej bulawy i w tym stopniu zakohczyl kampanię 1792 roku. Jednakže juž w parę lat požniej widzimv go w randze starszego majorą i zastępcy dowodcy biygady. Byl to okres, w ktory m brygada petyhorska, dzieląc los pozostalej częšci wojska polskiego po II rozbiorze, znalazla się na terenach zabranych przez Rosję, oddzielona od kraju kordonem wojsk rosyj- skich. Poszczegolne oddzialy byly celowo rozproszone na dužej przestrzeni, hcznošč między nimi utrudniona. Trzeba dodač, že wojska te zostaly wcielone do armii rosyjskiej, a oficerowie i žolnierze musieli zložyč przysięgę na wier- nošč Katarzynie II. Czynili to pod grožbą aresztu i wywozki na Sybir.
Do brygady stacjonującej pod Žytomierzem doszla wiadomosc o szykują- cvm się powstaniu w kraju. Jozef Kopeč i wrszyscy oficerowie oraz žolnierze brygady byli gotowi przylączyč się do powstania. Przeciwny byl temų jednak dowodca brygady gen. Slomihski, ktory rzadko przebywal w miejscu postoju brygady. Korzystając z tego, uczyniono odpowiednie przygotowania, po czym brygada ruszyla na zachod, jednoczešnie rozsiewając pogloski, že ma ona za- miar uderzyč na Žytomierz. Skutek byl taki, že general-gubemator Szeremie- iiew dal rozkaz cofnięcia się silnemu oddzialowi wojsk rosyjskich pod do-
335


wodztwem gen. Gorczakovva, ktory byl vvyslany dla rozbrojenia brygady. Teraz ten oddzial mial za zadanie bronič Žytomierza. Tego rodzaju fortele niejedno- krotnie požniej ratowaly brygadę w trudnej sytuacji podczas jej przebijania się przez gęsty kordon wojsk rosyjskich.
W Uszomierzu brygadzie udzielil biogoslawienstwa powszechnie uznawa- ny za švviętego ks. Marek. Dochodząc do przeprawy przez rzekę Slucz, stwier- dzono, iž broni jej silny oddzial wojsk rosyjskich. Tu znow wybieg uratovval sytuację: przeprawienie się przez rzekę w innym miejscu, niž spodzievval się tego nieprzyjaciel, i zaatakowanie go od tylu. Pod miastem Korzec Rosjanie nie ošmielili się zaatakowač brygady, natomiast pod Ostrogiem znowu užyto forte- lu: dowodzący brygadą Kopeč, udając zgodę na pertraktacje, tak dlugo przedlu- žal rozmovvy, poki brygada nie przeszla zagradzających dalszą drogę bagien. W Hannopolu oddzial wydzielony zająt zamek i aresztowal gen. Anrepa, prze- trzymując go až brygada przeszla przez miasto.
Przejšcie przez Horyn udato się dzięki nowym fortelom: rozeslano ok. 30 lužnych grup, ktorych zadaniem bylo rozsiewanie poglosek o tym, že brygada udaje się w okrešlonym kierunku, podczas gdy w rzeczywistošci zwrocila się w zupelnie inną stronę. Kordon graniczny brygada osiągnęla między Markovvi- czami a Kozinem. Byl on gęsto obsadzony przez nieprzyjaciol, do tego teren byl bagnisty, po ktorym možna bylo poruszač się tylko grobiami. Tu ciemnošci nocne staly się sprzymierzencem. Sam Kopeč z mniejszym oddzialem przeszedl groblę i zaatakowal nieprzyjaciela, bijąc go na gtowę. Jeszcze tej samej nocy brygada znalazla się pod Krzemiencem i Dubnem, gdzie Kopeč podporządko- wal sobie 2 bataliony piechoty polskiej, ktore tam stacjonowaly. Osobišcie ūdai się do Krzemienca, gdzie objąl komendę przy bičių w dzwony i paleniu beczek ze smolą. Do brygady Kopcia przylączyla się tež częšč pulku Kanvickiego. Zostala rovvniež nawiązana lącznošč z gen. Kaminskim ,dowodzącym puikiem kawalerii w okolicach Wlodzimierza.
W taki sposob zostal uformowany silny kilkutysięczny korpus, dobrze uzbrojony, pod dowodztwem Kopcia, ktory jednak zdal komendę starszemu rangą generalowi Kaminskiemu, požniej gen. Granowskiemu. Następnie korpus ten polączyl się nad Bugieni z gen. Grochowskim, ktory dal rozkaz Kopciowi ijego brygadzie, zagrodzič drogę gen. rosyjskiemu Zagrajskiemu, ktory szedl od strony Chelma i Dubienki z 6-tysięcznym vvojskiem. Brygada Kopcia liczyla wtedy tylko 1500 žolnierzy (po odpadnięciu vvielu z nich w czasie tak trudnej przeprawy). Mimo czterokrotnej przewagi nieprzyjaciela Kopeč rozkaz wyko- nal, szarpiąc i atakując Rosjan ze wszystkich stron, nie dal przejšč im przez Bug. Mūšiai jednak ustąpič przed dužym korpusem pod wodzą gen. Derfelta.
W bitvvie pod Chelmem Kopeč ze swoją brygadą wchodzil w sklad korpusu gen. Zajączka, liczącego 6000 žolnierzy wojsk regulamych i 10 000 piechoty oddzialow ochotniczych narodowych (przewažnie kosynierovv nienawyklych do boju). Przecivvnik pod vvodzą gen. Derfelta mial 20 000 žolnierzy regulamej armii. Mimo takiej przewagi Polacy nie dali się pobič. W bitvvie tej Kopeč otrzymal rozkaz atakų na baterię nieprzyjacielską. Baterie co prawda nie zostaty zdobyte vvskutek silnej obrony piechoty rosyjskiej, jednak atak brygady przy- czynil się do uratovvania dužego oddzialu polskiego pod dowodztwem Ožarow-
336


skiego, a takže zastraszyl nieprzyjaciela. W ogniu artylerii ruskiej zginęlo kilku ludzi z brygady i 25 koni.
Bitwa nie zostala przegrana, odwrot odbywal się w naležytym porządku w kierunku Lublina. Pod Warką založono oboz w odleglošci zaledwie 7 mil od obozu Košciuszki, ktory wraz z wojskiem odpoczywal po bitwie pod Szczeko- cinami. Kopec zostal wtedy wyslany przez gen. Zajączka z misją do Košciuszki, ktory go przyjąi serdecznie i zaprosil na šniadanie. (Kopec w swoim pamiętniku wyrazil się bardzo dodatnio o Košciuszce jako dowodcy wojskowym. m.in. pisal: «Možna šmialo twierdzic, že gdyby kto inny dowodzil, to by juž kampa- nia skonczoną byla, po bitwie pod Szczekocinami. Sam geniusz Košciuszki w tym dniu ratowal slawę Polakow»).
Tymczasem Košciuszko z częšcią wojska wyruszyl do Warszawy, nato- miast gen. Zajączek otrzymal rozkaz marszu na Krakow. Doszlo do bitwy pod Golkowem. Kopec dowodzil kawalerią na prawym skrzydle. Na rozkaz gen. Zajączka wykonal manewr, oddalając się od linii glownej wojska polskiego, co \vidząc dowodzący korpusem rosyjskim gen. Denisow, dal rozkaz atakų na oslabione polskie skrzydlo calym regimentem konnym. Jednak Kopec w czas spostrzegl, o co chodzi, natychmiast zmienil kierunek atakų i uderzyl swoją brygadą na nieprzyjaciela, ratując w ten sposob sytuację przez rozbicie rosyj- skiego regimentu. Po odparciu takže frontalnego atakų Rosjan gen. Denisow dal rozkaz bicia z dzial zwlaszcza na prawe skrzydlo, gdzie stala brygada Kopcia. Polacy wytrzymali wszystkie ataki, lecz wobec dužej przewagi nieprzyjaciela wycofali się z placu boju po zadaniu cięžkich strat Rosjanom. Natarcie brygady Kopcia na kawalerię nieprzyjaciela dalo mu 90 jencow z korimi, zabito podpul- kownika i kilku oficerow rosyjskich.
Gen. Zajączek prowadzil dalėj marsz opožniający w kierunku Warszawy, gdzie Košciuszko koncentrowal swoje sily. W drodze Kopeč ze swoją brygadą odpieral liczne ataki nieprzyjaciela. W pewnym momencie, kiedy na czele nie- wielkiego podjazdu atakowal Rosjan, zostal otoczony, stracil konia i byl o krok od dostania się do niewoli. Uratowal go wiemy wachmistrz Gilewski, zaslania- iac od ciosow i ofiarowując swojego konia.
Obrona Warszawy. Gen. Zajączek zająl šrodek sil polskich, naprzeciw Wo- li, zaš brygada Kopcia znalazla się na prawym skrzydle korpusu Zajączka. Pož- niej jej stanowisko zostalo zmienione na punkt miedzy cmentarzem luteran- skim, a wiatrakami. Tu by to spotkanie Kopcia z krolem Stanislawem Poniatow- skim, ktory obježdžal stanowiska polskie. Krol przywolal Kopcia do swojej karety i powiedzial, že zna jego brygadę z czasow swojej podrožy do Grodna na sejm, gdyž zatrzymal się wowczas w Pinsku i byl šwiadkiem šwięcenia sztanda- row brygady. Innym razem Kopec spotkal krola w katedrze warszawskiej na naboženstwie. Krol wezwal do siebie Kopcia przez ks. Jozefą, pytai o zdrowie i powiedzial, že rad jest z poznania tak dobrego oficera. Kopec odpowiedzial: «Najjašniejszy Panie, nie zrobilem nic więcej nad moją powinnošč». Na to na twarzy krola widac bylo duže ukontentowanie.
Wracając do obrony Warszawy trzeba wspomniec o bitwie, jaka rozgorzala na prawym skrzydle, gdzie wskutek zdrady polskiego oficera Prusacy zdolali niepostrzeženie podejšč do samych polskich stanowisk. Nieprzyjaciel zdobyl
337


częšč Powązek i niektore baterie polskie. Dužo zawazyl brak w tej chwili na stanowisku ks. Jozefą, dowödcy odcinka. Sytuację uratowal Košciuszko, ktory przybyl z posilkami i odrzucil nieprzyjaciela. «Pošrod tej bitwy - pisat Kopeč w swym dzienniku - rozkazat mi raz drugi Naczelnik uderzyč na baterie wprzod nam zabrane przez Prusakow i probowac ich zdobycia, podsunąwszy się w roz- sypanym szyku ku dziatom, przyjęty bytem rzęsistym ogniem kartaczowym z dzial polskich zdobytych. Straciiem nieco ludzi, lecz dostrzegtszy idący sam kurs z amunicją, wpadam z boku na te positki, przecinam im drogę i zabieram w plonie niewolnika, amunicję i sztabsoficera. To się dziato w chwili, kiedy usilowania Naczelnika zmusity nieprzyjaciela do porzucenia iasu Powązkow- skiego w najwyražniejszym nietadzie». Przez 6 tygodni oblegalo stolicę 60 000 wojsk nieprzyjaciol. «Ale wypadki dowodzity walecznosci Polaköw, nauczyly nieprzyjaciol samych nas szanowac i uwazac, žešmy godni miec polityczne žyde» (wyjątek z dziennika). To šamo pisat Kopeč o catej kampanii 1794 roku.
Będąc pod rozkazami gen. Dąbrowskiego, brygada Kopcia otrzymaia roz- kaz, jeszcze na 3 dni przed odstąpieniem od oblęženia, udania się na patrol. «Wziątem kilkunastu oficerow (jako jehcow), od ktörych dowiedziatem się, že bagaže pruskie są juž w odwrocie» - relacjonowat potem dowödca. Gen. Dą- browski dat rozkaz «pöjsc w pogoh za tylną stražą pruską i oną przesladowac. Idąc więc w šlad kolumny, natartem nazajutrz na Btonie, asekurowane od kilku szwadronow kawalerii. W chwilę rozproszytem nieprzyjaciol i zostalem panem caiej ich amunicji i zywnosci, z dodatkiem kilkudziesięciu ludzi jehcow i koni». Po tym sukcesie Kopeč dat znač prezydentowi Warszawy Zakrzewskiemu, žeby ten przystat podwody dla zabrania zdobytych rzeczy. Brygada Kopcia dalėj nie šcigata uciekających Prusakow, gdyž otrzymaia rozkaz pozostania do dalszych dyspozycji w Btoniu pod Warszawą.
Po pewnym czasie nadszedt rozkaz przemieszczenia się na odpoczynek do Warszawy. Trzeciego dnia odpoczynku Kopeč otrzymal od gen. Zajączka rozkaz objęcia dowodztwa 1. Batalionu Piechoty i pojšcia na pomoc gen. Siera- kowskiemu, ktöry byt ze swym korpusem rozbity pod Krupczycami v/skutek tchorzostwa kawalerii, ktora pierzchta z pola walki W Siedlcach, gdzie reorga- nizowat swe oddziaty gen. Sierakowski, zastal Kopeč Košciuszkę i generatow: Sierakowskiego, Kniaziewicza i Kaminskiego. Po ztožonej radzie Kopeč poma- szerowat ze swym oddzialem na Lublin, gdzie stacjonowato kitką tysięcy au- stryjackich reknitöw i gdzie byty duze zapasv zywnosci. Wszystko io wpadtoby w ręce Kopcia, gdyby nie rozkaz gen. Sierakowskiego - zmiany kierunku mar- szu do Okrzei o 7 mil od glownej kwatery generata. Byto to spowodowane mar- szem armii Suworowa, ktory idąc od Brzešcia, moglby odciąč drogę oddziatowi Kopcia. Kopeč zabrat piechotę na ftirmanki i tak zbližyt się do Maciejowic.
Sytuacja wojenna byla tego rodzaįu, že gen. Fersen po odstąpieniu od oblę- ženia Warszawy znajdowat się na lewym brzegu Wisty, zaš Suworow szedt od Br zešcia na Warszawę. Košciuszko utožyl plan dziatania zmierzający do lėgo, žeby oba korpusy nieprzyjacieiskie nie mogty się ze sobą potączyč. Między innymi «rozkazat częšci korpusu, ktorym ja dowodzitem - pisat Kopeč - czynič poruszenia na prawo dla obudzenia uwagi Suworowa i zabawiania go w dtuž- szej linii dziatania”. Natomiast gen. Sierakowskiego z 20-tysięcznym wojskiem
338


wyslal Košciuszko na trakt grodziehski przeciw Suvvorowowi. Pilnowač Ferse- na i nie dopušcič do jego przeprawy na prawy brzeg Wisly mial gen. Poninski z 6-tysiącznym wojskiem. To šamo zadanie otrzymal gen. Zajączek. Košciuszko zamierzal wpierw rozbič Suworowa, zanim bądzie mogl on polączyč šią z Fersenem, ale dowiedziat šią, že Fersen przeszedt žle bronioną przez Ponin- skiego Wislą i stanąl przy ujšciu Wieprza do Wisly. To zmienilo plany Košciuszki - zamiast Suworowa trzeba bylo teraz atakowac Fersena.
Bitwa pod Maciejowicami. Košciuszko zaiožyl oboz po drugiej stronie Wieprza, naprzeciw obozu Fersena i wyslal nowych goncow do gen. Poninskie- go, ktory odlegly byl tylko o 5 mil od obozu Košciuszki, žeby natychmiast po- lączyl šią z glownymi silami. «Trzema dniami przed zbliženiem šią naszym ku obozowi Fersena - czytamy w dzienniku - na skutek danego mi rozkazu Na- czelnika poslawszy zrącznego oficera z mocnym dose oddzialem dla powziącia jązyka, dowiedzialem šią, že Fersen ma 16 000 ludzi i 60 dzial». Fersen tež zdawal sobie sprawę, že Košciuszko czeka tylko na Poninskiego, aby go zaata- kowac. Postanowil do tego nie dopušcič. Nocą oddzial ruski pod dowodztwem gen. Denisowa, liczący ok. 4000 ludzi, przeszedl niepostrzeženie Wieprz i ude- rzyl na nasze lewe skrzydlo, pokonując przy tym bagna i biota (w tym celu Ro- sjanie potopili nawet wlasne armaty). Na tym lewym skrzydle wlasnie mial stač gen. Poninski, ktory nie nadszedl. Reszta wojsk rosyjskich uderzyla na šrodek i prawe skrzydlo. Trzykrotna przewaga nieprzyjaciela dala šią odczuč. Mimo bohaterskiej obrony prawe skrzydlo zostalo rozbite.
«Naczelnik, chcąc ratowac resztą i sam z lewym skrzydlem przebič šią przez masą nieprzyjaciol, rzucil šią na prawe skrzydlo nieprzyjacielskie. Ja na ežele cząšci mojej brygady bądąc przy Naczelniku, chcialem mu torowac drogą. Lecz obskoczeni tlumem šwiežej kawalerii, calą godziną pasując šią z potągą prawie calą nieprzyjaciela, okryci ranami przy zemdlonych juž šamą pracą obrony silach i brocząc we krwi wlasnej oraz pobitych rycerzy, dostalem šią wespol z Naczelnikiem w rące nieprzyjaciela. Naczelnik w tej nierownej walce odniosl ran 8. Ja odebralem 3. Fiszer general i Julian Niemcewicz, takož ranni w tym dniu nieszcząšliwym, zostali ofiarą swej gorliwošci i jencami wojennymi Rosjan. Na prawym skrzydle dostal šią do niewoli gen. Sierakowski, Kniazie- wicz, Kaminski».
Zeslanie i pobyt na Kamczatce. Los Jencow wojennych nie byl godny po- zazdroszczenia: obdarci z ubrania, prawie nadzy, pądzeni byli bez litošci w gląb Rosji. W Kijowie Kopeč zostal oddzielony od pozostalych dowodcow i osadzo- ny w wiązieniu jako buntownik, ktory zlamal przysiągą zložoną na wiemošč Katarzynie II. Pozostali dowodcy, generalowie: Sierakowski, Kniaziewicz i Kaminski takiej przysiągi nie skladali, gdyž znajdowali šią w chwili powstania na terenach Polski po II rozbiorze. Kopcia wrzucono brutalnie do kibitki i przewieziono do Smolenską, gdzie odbyl šią sąd nad nim. Pytano: czy przy- siągal na wiemošč monarchini. Odpowiedzial: «To byl gwalt i przemoc. Miloše ojczyzny mojej kazala na to zapomniec», Proponowano darowanie winy i nawet przywrocenie do služby w dotychczasowej randze, ježeli poda, z kim šią kon- taktowal i kto mu pomogl w przejšciu do Košciuszki. «Odpowiedzialem, že kierując šią zasadą honoru, gdyby mnie najwiąksze skarby ofiarowano lub naj-
339


okrutniejsze męki czekaly, nie zrobilbym nic takiego, ñî mogloby sprowadzič nieszczęšcie na moich wsp61rodakow. Jestem uczciwy oficer, z placu boju wzięty, kilku ranami okryty, bez pomocy lekarskiej - takiej pomocy nie wzbro- niono w czasach, ktore barbarzynskimi nazwano”.
Po takim postawieniu sprawy umieszczono Kopcia w nieco iepszym po- mieszczeniu, lecz traktowanie jenca nadal bylo barbarzynskie. W tym czasie przypędzono do Smolenską ok. 3 000 jencow vvojennych Polakow, ktorzy po- dobnie jak Êîðåå przeszli do powstania zza kordonu po II rozbiorze. Nadzy, glodni, žle traktowani, vvszyscy prawie powymierali, a ei ñî wytrzymali tak nieludzkie traktowanie, zostali zeslani na Sybir.
W czwartym miesiącu pobytu w Smolensku odezytano ukaz (wyrok) Kata- rzyny II, skazujący Kopcia na zeslanie do Nižnej Kamczatki na samym koiicu Syberii. Zaraz tež wsadzono go do kibitki i pod konwojem oficera i kilku žol- nierzy wyruszono w drogę, nie bacząc na nadchodzącą zimę. Taka kibitka byla to obita blachą skrzynia z drzvviami szczelnie zamkniętymi i jednym malym otworem do podawania pokarmow, drugim, w dnie, do wydalania odchodow. Konwoj jechal konno, lecz parų kozakow siedzialo na wierzchu kibitki. Do šrodka wrzucano zwykle jakiš snop slomy dla więžnia. Ponievvaž byi to więzien opatrzony numerem, bez nazwiska, specjalnie surowo traktowany, nie mial nikt prawa z nim rozmawiač, a nawet otwor boezny zaslaniano podezas postojow oraz przejazdow przez miasta i wsie.
Latwo sobie wyobrazič, jak się czul więzieii oslabiony, do tego z niewyle- ezonymi jeszcze ranami podezas takiej podrožy. Trzeba dodač, že kibitka byla pojazdem, ktory się latvvo przewracal przy nieostrožnej ježdzie na zlych dro- gach. Žolnierze siedzący na vvierzchu kibitki spadali z niej i często ginęli (zwlaszcza ješli byli pijani), a konie wlokly wywroconą kibitkę z więžniem w šrodku. Naturalnie, že w takich warunkach więzien często zapadal na zdro- wiu, mimo to konwojenci nie pozwalali na przervvy w podrožy, poniewaž mieli w tej sprawie wyražną instrukeję. Nawet w wypadku šmierci więžnia dalo j ego musialo byč dostarezone na miejsce pierwotnego przeznaczenia.
Podrož odbywala się sziakiem wytyczonym jeszcze przez Piotrą I - z Mo- skwy przez Kazan do Tobolska i Irkucka, YVszędzie spotykano šlady przymu- sowego osadnictwa nie tylko Polakow (jeszcze z konfederaeji barskiej), ale takže Prusak6w i Szwedow, bylych jencow wojennych. Spotykano tež zeslan- cow z ostatniego powstania, pędzonych pieszo do Irkucka, często niewinnych ludzi zabranych przez pomylkę lub przypadkowo. W Irkucku Êîðåå doznal po raz pienvszy lcpszego przyjęcia od komendantą miasta, otrzymal pomoc lekar- ską, obdarowano go ka'vą, cukrem i futrami na dalszą drogę. Do Jakucka odbyi podrož statkiem, plynąe rzeką Leną. Tu pozostal až do wiosny (1795 roku) pod opieką «ludzkiego» komendantą (ktoiy dobrze się oblovvii w Polscc, po czym uciekl na Syberię, zacierając za sobą šlady).
Drogę z Jakucka do Ochocka odbyi Êîðåå z dužą karavvaną kupiecką zlo- žoną z 4000 koni. Podrož byla bardzo niebezpieczna, gdyž odbywano ją po bezdrožach, często vvspinając się na szczyty wzgorz ponad przepašciami. Miarą trudnošei byla utrata kilkunastu ludzi i koni, strąconych w przepašč wskutek nieostrožnej jazdy. W Ochocku Êîðåå poznal pevvnego kupca rosyjskiego, kto-
340


ry wracal do kraju i zaofiarowai swoją pomoc w przekazaniu listów napisanych do rodaków. Kupiec ten naražat się w ten sposób na wielkie niebezpieczehstwo, grazila mu kara utraty wolnosci i zeslanie. Mimo to dostarczyl Kopciowi papie- ru, piór i atramentu, co umozliwilo napisanie nie tylko listów do znajomych, ale ; prošby do Katarzyny II o uwolnienie. Poczciwy kupiec rzeczywiscie doręczyl li sty i prošbę zgodnie z przeznaczeniem, dzięki czemu Kopeč mògi byc uwol- niony ze swego zeslania przez Pawla I, który wstąpil na tron po šmierci Katarzyny (w r. 1796). Pawel I, jak wiadomo, zwolnit wszystkich Polaków skaza- nych za udzial w powstaniu kosciuszkowskim, lecz wiese o tym mogia dojšč do miejsca pobytu Kopcia dopiero po roku (tzn. w r. 1797), ze względu na trudno- sci w komunikacji.
Z Ochocka dalsza podróz na Kamczatkę musiala odbywaó się okrętem. Kopeč z wielkimi trudnošciami osiągnąl cel swego przeznaczenia. Najpierw okręt zawinąl do portu Bolszereck na Kamczatce, który upamiętnil się jako miejsce, skąd wyruszyl na swoją wyprawę Beniowski. Kopeč poznal dwóch Kamczada- ìów, którzy byli uczestnikami šmialego czynu Beniowskiego. Przebyli wide mil oceanem, lecz gdy znaležli się w Paryžu, a Beniowski szykowal się do wypra- wy na Madagaskar, zglosili się do ambasady rosyjskiej, która im umozliwila powrót do domu. Z Bolszerecka okręt wyruszyl dalėj, ale burza zapędzila go na \Vy spy Kurylskie i wyrzucila na brzeg. Pomocy udzielili rozbitkom szlachetni rubyley, którzy pomogli dokonač koniecznych napraw, a zbližający się odplyw morza umozliwil dalszą podróz.
Kopeč przežyl jeszcze požar na okręcie, zanim wylądowal w porcie Nižnej Kamczatki, w miejscu swego przeznaczenia. Mimo že komendant okazal się iudzki, warunki bytu byly surowe. Za mieszkanie služyla kurna chata zbudowa- na z bierwion, wkopana do polowy w ziemię. Dwa male okienka wpuszczaly nieco swiatla. Stól kamienny i lawa služyly za umeblowanie. Więzien byl caly czas pod stražą wojskową, szczególnie w czasie codziennych spacerów nad morze. Mimo beznadziejnego položenia więzien nie upadal na duchu. Oddawal się rozmyšlanom («o zbytku! tyš to byl kolebką nieszczęšč mojego narodu, tyš mą ojczyznę w grób zaprowadzil»), lecz przede wszystkim obserwaejom, i to systematycznym, tego wszystkiego, co się dokola niego znajdowalo - zarówno dzikiej przyrody i jej zjawisk (trzęsienie ziemi, wybuchy wulkanu), jak tež žydą tamtejszego ludu.
Rozbitek, skazany na wieezny pobyt w tej najodleglejszej częšci swiata, nie stracil nadziei. Zajmowal się, gromadzeniem zbiorów przyrodniczych («petryfika- cji», czyli osobliwosci geologicznych), a takže etnograficznych, np. suknie wró- žek-szamanek, koszule z kiszek ryb morskich i ptaków, ubiory kamczadalskie. Zbiory te musialy byc bardzo liezne, skoro nawet po oddaniu przymusowym większej ich częšci kniaziowi Muszyhskiemu mògi nimi obdzielic po powrocie do kraju dwóch swoich przyjaciól: Tadeusza Czackiego w Porycku i Czartoryskiego w Pulawach, gdzie zostaly umieszezone w tzw. Swiątyni Sybilli.
Pobyt Kopcia na Kamczatce zakohczyl się w sposób przez niego najmniej oczekiwany. Wlasnie przezywal okres buntu, planowai nawet ucieczkę wspól- nie z innym więžniem zeslanym na Kamczatkę. Pewnego dnia, kiedy przygoto- wania byly daleko zaawansowane, przybyl do portu handlowy okręt rosyjski,
341


który przywiózl pismo z podpisem nowego cara Pawta zwalniające Kopcia z zeslania i przywracające mu pelną wolnosc. Niestety, powstala trudnošč nie do pokonania, poniewai okręt, który przywiózl ten wazny dokument, nie wracal do kraju, gdyž miai za zadanie odbyč podróz geograficzno-badawczą w rejonie wschodnich wybrzeiy Azji. Podróz ta miala trwac 2-3 lata. Kopec na razie od- niósl tylko taką korzyšč, že zdjęta zostala straž, zaš kapitan okrętu darowal mu mapę Syberii i wschodniej częšci Azji.
Na szczęšcie do portu przybyl wtedy okręt angielski, którego kapitan miai wazne pisma do posla angielskiego w Petersburgu. Poniewaz zima nadchodzila i nie možna bylo wyslac tych listów morzem (a byl rozkaz cara, ieby wszystkie potrzeby Anglii zalatwiac natychmiast), powstala koniecznošč przeslania listów drogą lądową, wpierw do Irkucka. Tak zdarzyla się mozliwosc odbycia podróiy lądem do Europy. Sprawa komplikowata się jednak przez to, že wskutek zamar- znięcia morza nie moina bylo plynąč okrętem do Ochocka, lecz trzeba bylo jechač lądem brzegiem morza przez Pólwysep Czukocki, zamieszkany przez bitne plemię Czukczów, nieuznające wladzy carskiej.
Wystarczy stwierdzic, že do tego czasu tylko dwom karawanom udato się przejechač tą drogą. Trzeba bylo wziąč tež pod uwagę zie warunki jazdy zimą na pólnocy, przy bardzo niskich temperaturach i często spotykanych burzach šniežnych. To wszystko jednak nie odstraszylo Kopcia od wyruszenia w drogę do ojczyzny. Jazda odbywata się na saniach zaprzęžonych w psy, czasem w renifery. W wyprawie wzięlo udzial ok. 30 osób, w tym kilkunastu ttumaczy i straž zbrojna, ok. 100 psów ciągnęlo sanie. Z wielkim žalėm žegnano Kopcia w osadzie, gdzie zaskarbil sobie przyjažn i szacunek. Bratanica popa zalewala się tzami, ponie- waž miala nadzieję zostač j ego žoną.
Wiele przygód spotkalo podrožnych. Do najniebezpieczniejszych naležal ñapad ok. 30 uzbrojonych Czukczów. Tylko przytomnošci tlumacza i obecnošci Kopcia w karawanie zawdzięczano ocalenie. Tlumacz przemówil do napastni- ków, stwierdzając, že wiozą czlowieka z niewoli, «który równiei, tak jak wy, bit się za swoją ziemię, že Czukczowie lubiący sami wolnosc i drugim ludziom jej nie odbierają». Przemówienie to zrobilo duže wraienie na Czukczach, którzy oglądali ze wszystkich stron Kopcia i nie tylko darowali wszystkim žycie, lecz suto obdarowali Kopcia, wrzucając mu do sañ kilkanašcie skórek sobolich i kilka lisich. «Który z europejskich narodów - pisal Kopeč - większy kiedy oddal szacunek iolnierzowi petniącemu swojąpowinnošč».
Po przebyciu burzy šniežnej i pokonaniu pasma gór karawana dojéchala do Ochocka, gdzie Kopeč musiat pozostawic na žądanie komendanta kniazia Mu- szyñskiego większą częšč swoich zbiorów. Kopec przez większą częsč drogi byl chory. Poniewai nie bylo lekarzy, byl leczony sposobem domowym przez rožne przygodne osoby, takže przez szamanki tunguskie.
Od Ochocka podrói odbywala się znanym juž szlakiem: przez Jakuck do stolicy gubemi Irkucka, następnie przez Tobolsk i Kazan do Moskwy. Jednakže tym razem Kopec odbywal tę podrói jako wolny czlowiek. W takim tei cha- rakterze byl przyjmowany przez przedstawicieli wladz, którzy czasami nie ukrywali swego podziwu día jego hartu ducha. Przykladem moie byč spotkanie z gubernatorem Irkucka gen. Freydenem (Niemcem z pochodzenia) i jego
342


przyjacielem gen. Sumowem. Obaj wyrazali się bardzo pochlebnie o Polakach i rozmawiali z Kopciem po polsku (znali ten język od czasu swego pobytu w Polsce). W Moskwie Kopeč zložyl obowiązkową wizytę generalnemu guber- natorowi ks. Sattykowowi, który mu przypomnial, že to on wlasnie byl dowód- cą korpusu pod Kijowem, do którego naležata brygada Kopcia. Wymówka za ucieczkę do Kosciuszki brzmiala w ustach generata raczej dobrodusznie. Rosja- nin wspomniat tež, že Kopeč dat przyktad innym: Wyszkowskiemu i Lozin- skiemu, którzy takže przebili się ze swoimi brygadami do powstania.
W Rosji Kopeč spotkal wielu dobrych ludzi, którym zawdzięczat ratunek w cięžkich sytuacjach. Juž w samym Irkucku zažądano od Kopcia zwrotu wy- datków poniesionych przez skarb panstwa na jego utrzymanie i podróz od chwili uwolnienia. Nastrilo ono faktycznie o rok pózniej od wydanego dekretu, czego urząd nie chcial uwzględnič. Z ktopotu wybawil go pewien nieznajo- my rodak, który požyczyt Kopciowi 500 rubli na weksel, sptacony w parę lat pózniej w Petersburgu.
Mimo tych problemów i ztego stanu zdrowia Kopeč bez ustanku prowadzit obserwacje tego žycia i zwyczajów róznych ludów zamieszkujących krainy, przez które przeježdžal. Prawdopodobnie musiat prowadzic szczególowe notat- ki, które następnie wykorzystal, opisując w barwny sposób sceny z žycia Czuk- czów, Kamczadalów, Tunguzów i Tatarów, a takže innych jeszcze ludów, w swoim Dzienniku podrózy. Zbieral tež po drodze informacje na tematy gospo- darcze, np. o handlu Rosji z Chinami, a takže interesowal się geografią, czego do- wodem jest mapa Syberii, ktorą przywiózt ze sobą, a takže zawarte w Dzienniku rozwažania na temat lądowego potączenia Azji z Ameryką. Jako turysta w Moskwie zwiedzil Kreml, opisując następnie jego osobliwosci i związane z nimi podania. Wszystko to dowodzi, že Kopeč nie dal się pognębič nieszczęšciu, i akie go spotkato, lecz szukat rekompensaty w pracowitym zbieraniu danych, które byč može będą przez kogoš innego wykorzystane.
Dalsze losy brygadiera nie są tak szczególowo znane. Wiadomo, že zimą 1798/99 roku przyjechal do Wilna, gdzie trafil pod opiekę swoich krewnych i przyjaciót. Leczyt się czas jakiš w klasztorze Bazylianów, gdyž stan jego zdrowia byl nader oplakany. Jednakže Wilno nie bylo kresem jego wędrowki. Niebawem musi opušcič to miasto wskutek szykan miejscowych wladz. Uznano go bowiem za cudzoziemca i zgodnie z wydanym niedawno ukazem Pawta I nakazano opušcič granice Rosji - tak jak i wszystkim innym cudzoziemcom. Owo obostrzenie mialo dotyczyč przzede wszystkim Francuzów, ze względu na wrzenie rewolucyjne w tym kraju.
Kopeč postanowil jechač do Galicji, lecz w Dubnie zostal zatrzymany przez tamtejszego gubematora, który go z kolei nie chciat wypuscic za granicę jako wroga Rosji. Wyslal w tej sprawie zapytanie do Petersburga. Tymczasem znany patriota i dziatacz spoleczny Tadeusz Czacki zabrat Kopcia do siebie do Poryc- ka. Radzil mu starač się o pensję brygadiera w urzędującej jeszcze Komisji Li- kwidacyjnej trzech dworów zaborczych. Kopeč odmówit, stwierdzając, že «to się sprzeciwia mojemu przeswiadczeniu, aby po upadku ojczyzny brač wyna- grodzenie za stopien nabyty trudną pracą na polu chwaly». Odmówit, mimo že byt pozbawiony catkowicie srodków do žycia. Niebawem jednak sytuacja
343


zmienila się na lepsze z chwila wstapienia na tron Aleksandra I w r. 1801, który przywrócil prawa obywatelskie Kopciowi, a nawet stopien brygadiera i związa- ne z tym apanaze.
Kopeč najpierw dia poratowania zdrowia ūdai się na leczenie «do wód bar- dyjowskich», stamtad pojechal do Pulaw na zaproszenie Czartoryskich, po czym do Chodkiewiczów. Prawdopodobnie miai bliskie powiązania z tą rodziną, po- niewaz na šlubie Aleksandra Chodkiewicza z Walewską byl družbą. Mloda pani Chodkiewiczowa wspólnie ze swoją siostrą Bierzynską naklonily Kopcia, by przyjąl od nich piękne gospodarstwo skladające się z 200 morgów dobrej zieini z sadem owocowym «polozone w glębi puszczy litewskiej zwanej Czamym Lasern». Tu osiadl szanowany generai, a nawet sprowadzil do siebie kilku swych dawnych žolnierzy. Tak więc pierwszą myšlą jego, gdy przyjąl ofiarowaną mu przez szlachetne Polki zagrodę, bylo podzielič się tym skromnym mieniem z žol- nierzami, którzy pod jego dowództwem walczyli za ojczyznę.
W tym darowanym majątku brygadier Kopeč nie pozostal zbyt dlugo. Prawdopodobnie wezwat go stryjeczny brat, chorąžy Wincenty Kopeč, do majątku Luszniew, od r. 1689 rodowej siedziby Kopciów. W tym roku dobra Luszniew polozone w powiecie braslawskim zostaly zakupione przez Mikolaja Kopcia, stolnika wilkomierskiego, od Gedeoną Salmonowicza. Akt ten uzyskal potwierdzenie przez króla Augusta II w r. 1713, gdyž byl to majątek pozostają- cy na tzw. wieczystym prawie lennym. Stryjeczny brat Wincenty z braku bez- pošrednich następcow pragnąl przekazač swój majątek Józefowi, co wymagalo zatwierdzenia urzędowego. Brygadier ūdai się w r. 1804 do Petersburga, gdzie uzyskal akt nadania Luszniewa w dozywocie. Na mocy tego aktu brygadier Kopeč objąl majątek po šmierci Wincentego w r. 1818 w pelne wladanie. W r. 1826 Mikola] I nadal Kopciowi i jego rodzìnie majątek Luszniew na lat 50. Trzeba za- znaczyč, že rząd carski uwazal Luszniew za majątek skarbowy w sposób bez- prawny.
Kopeč przeniósl się na stale do Luszniewa prawdopodobnie po šmierci swego kuzyna Wincentego i chyba wówczas się oženil z Aniela Szmyderówna. Nie zasklepial się jednak w zaciszu domowym, o czym swiadczy zaproszenie na bai w Warszawie wysiane przez prezydenta miasta Warszawy oraz listy, jakie otrzymywal od swoich znajomych (m.in. od Cecylii Beydale). Wiele czasu mūšiai pošwięcič pisaniu swego Dziennika podrózy. Z tradycji rodzinnej wynika, že zmarl nagle w r. 1827 w Luszniewie, w chwili kiedy wyszedl na ganek, aby powitac nadježdžających gošci. Pochowany zostal w Luszniewie, w podzie- miach kaplicy rodzinnej, gdzie spoczywali dawniej pochowani przodkowie Kopciów.
Trzeba dodač, že trudne waninki jazdy i pobytu na Kamczatce pozostawily trwaly šlad na zdrowiu brygadiera, który byl ciągle chory i niedomagający. Tym się tež tlumaczy, že mògi byč tylko biernym swiadkiem wydarzen, jakie mialy miejsce w Polsce i na Litwie w epoce napoleonskiej. Relacje naocznych swiadków wskazują, že w ostatnim okresie swego žycia cierpial na okresowe Stany nerwicowe.
Dziennik podrózy przez calą wzdlué Azję lądem do portu Ochocka, oce- anem przez Wyspy Kurylskie do Nižnej Kamczatki i stamtąd na powrót do tegož
344


portu na psach i jeleniach zostal wydany drukiem po raz pierwszy we Wrocla- wiu w r. 1837 (w 10 lat po šmierci autora) staraniem i na koszt Ewarda Raczyñ- skiego z Poznañskiego. Janik podaje, že wyjątki z pamiętnik0w Kopcia wy- szly z druku jeszcze za ¿yda autora pt. Obyczaje Kamczadalskie w warszawskiej Gazecie Literackiej w nr 6 z r. 1821. Požniejsze wydania ukazaly się: 1) w r. 1863 w Berlinie pt. Dziennik Jozefą Kopcia, brygadiera wojsk polskich z rozmaitych Kotai dorywczych sporządzony, z 6 tablicami litograjicznymi i mapą Kamczatki, 2) w r. 1868 takže w Berlinie, jako tanie wydanie, 3) w r. 1865 w wydawnictwie ■Sybir»w Chelmnie, 4) w r. 1867 w Paryžu w Bibliotece Ludowej Polskiej ■ niektórzy twierdzą, že przedmowę do tego wydania napisal sam Mickiewicz; raktycznie są tam zamieszczone w formie skróconej dwa wyklady, j akie mial Mickiewicz na Sorbonie, pošwięcone Dziennikowi Kopcia, 5) w r. 1881 we Lwowie, 6) w r. 1899 takže we Lwowie, 7) w r. 1906 tamže, 8) w r. 1916 •v Warszawie, w wydawnictwie «Sybir». Rękopis oryginalny Dziennika znaj- duje się w archiwum Biblioteki im. Czartoryskich w Krakowie, rękopis jako odpis z oryginalu dokonany przez syna brygadiera, takže Jozefą, znajduje się w archiwum domowym rodziny Kopciów.
Dzielko brygadiera Kopcia bylo przez dlugi czas cenione przez czytelników ze względu na jego walory patriotyczne, jak i literackie. Bylo tež wznawiane zawsze w okresach cięžkich dla narodu polskiego. Największą rangę przyznal mu Adam Mickiewicz, który na wykiadach z Ii tėra tūry polskiej eksponowal :akie wątki w nim zawarte, jak: skrucha spowodowana nieszczęšciem, wiara a Opatrznošč, wytrwalosc pokoma i ufna, które odrožnialy go zarówno od dawnych pisarzy, np. od humoru Paska, jak i od wspólczesnych, np. Niemcewi- cza i Malczewskiego.
Dziennik Kopcia wywarl tež wplyw na twórczosc Juliusza Slowackiego, który w chwili ukazania się pierwszego wydania byl w fazie pisania Anhellego 1 r. 1837 i 1838). «Zjawiska przyrody, które otaczają Anhellego, sąjak w ogóle cale tío sybirskie poematu opisane przewažnie na podstawie pamiętnikow Kopcia» - pisal we wstępie do Anhellego wydanego w Bibliotece Narodowej Józef L'jejski. Fakt ten zostal naukowo udowodniony przez S. Maykowskiego w pra- cy Anhelli Slowackiego (Lwow 1909), zas potwierdzony przez Juliusza Kleine- :a w jego monografii Slowackiego (Ossolineum 1972). Dzielko Kopcia cenil takže Stanislaw Tamowski, profesor literatury polskiej, wieloletni rektor Uni- wersytetu Jagielloñskiego, który wyrazil žyczenie, by wyjątki z Dziennika po- drózy weszly do wypisów szkolnych. W sposób zbeletryzowany zajmowal się postacią brygadiera Kopcia Lucjan Siemieñski, wspólpracownik Czasu krakow- skiego, pisząc opowiadanie pt. Wieczór u jenerala Kopcia.
Za czasów Polski Niepodlegiej (1918-1939) przypomnial Kopcia dr Wiktor Hahn ze Lwowa, pisząc obszemy artykul w setną rocznicę šmierci brygadiera < Kuryer Literacko-Naukowy 1927, nr 38). Po r. 1945 dužo miejsca pošwięcil Kopciowi i jego dzielku znany etnograf i socjolog Antoni Kuczyñski w swojej pracy pt. Syberyjskie szlaki, oceniając, že «relacje te (dotyczące Kamczadali) stawiają J. Kopcia na jednym z pierwszych miejsc w grupie XVIII-wiecznych autorów piszących o tubylcach Kamczatki, a w historii etnografii polskiej mo- zemy smialo nazwac go prekursorem badañ etnograficznych nad ludami egzo-
345


tycznymi» (s. 169). Ani w okresie międzywojennym, ani po r. 1945 nie bylo nowych wydan Dziennika podróiy, aczkolwiek w latach szeščdziesiątych Pan- stwowy Instytut Wydawniczy zapowiedzial jego wydanie w serii Pamiętniki Polskie i Obce.
Na zakonczenie trzeba dodač, že mnóstwo wzmianek î brygadierze Kopciu jest rozsianych w utworach pamiętnikarskich i beletrystycznych. Wladyslaw Reymont wprovvadzil Kopcia jako postač powiešciową do swego dzieta pt. Rok 1794, podobnie Tadeusz Lopalewski do powiesci Berlo i desperacja. Z dziel pamiętnikarskich trzeba wymienic Pamiątkę przeszlosci Blędowskiej oraz Trzy po trzy Aleksandra Fredry. Ten ostatni, nie wiadomo na jakiej podstawie, dys- kwalifikuje dzielko Kopcia, przypisując autorowi chorobę umyslową. Taki sąd zostal uznany powszechnie za niesluszny i to przez osoby kompetentne (np. etnograf Kuczynski). Prawdopodobnie Fredro Dziennika Kopcia nie czytal i jego samego nie znat, a opieral się na tym, co uslyszal od osób trzecich. Trzeba tež pamiętac, že pisząc swój pamiętnik Fredro byl czlowiekiem zgorzknia- lym, patrzącym na wszystko dookola przez czame okulary wskutek przejšč, jakie miai z wlasną tw0rczošcią (...).
Feliks Êîðåå (1895-1940), syn Kamili i Stanislawa, brat mėgo ojca Stefana. Pierwszy z rodziny, od czasów brygadiera Jozefą Kopcia, który byl zawo- dowym wojskowym. Zachowana wsród pamiątek rodzinnych ksiąžeczka woj- skowa pozwala ustalič datę wstapienia do služby wojskowej - 8 maja 1915 roku. Byl wówczas ochotnikiem (wolontariuszem li stopnia) w 105. konnej polskiej sotni 104. Brygady «Gosudarstwiennogo Opolczenija». Dow0dcąsotni byl rotmistrz Mscislaw Emiljewicz Butkiewicz. Mamy więc tu do czynienia z polskim oddzialem w armii rosyjskiej (ksiąžeczka wypelniona jest po rusyj- sku, z portretem Mikolaja il na pierwszej stranie). Z zapisanych rubryk wynika, že Feliks Êîðåå przebywal w wymienionym oddziale tylko 3 miesiące: maj, czerwiec i lipiec 1915 r.
Z lipca 1915 r. zachowal sic list Kamili, matki Feliksą, do Stefana, w któ- rym wyraža swój niepokój o los Feliksą, wlasnie powolanego do wojska, mimo že wczesniej miai on wstąpic «do Legionów». Chodzilo tu prawdopodobnie î polskie formacje wojskowe organizowane po stranie rosyjskiej (m.in. pod dowództwem gen. Dowbór-Musnickiego). Czy Feliks traili do tych formacji - nie wiemy. Z listu jego, pisanego do bruta Stefana, a datowanego 5 VI 1916 r., wynika, že byl wówczas dalėj w wojsku, prawdopodobnie gdzieš blisko frontu w jego pólnocnej częšci. Možna tak sądzič, poniewaž oddzial Feliksą Kopcia uczestniczyl w rewii wojskowej, ktorą-jak pisal - odbieral dowódca pólnocno- zachodniego frantu. Odbyly się takže dwie inne rewie przeglądowe, z których jedną odbieral «nasz naczelnik (general brv'gady)», zaš drugą dowódca III Armii. «Na wszystkich rewiach nas bardzo chwalili, a za ostatnią dostališmy po 75 kopiejek».
Następny list (takže pisany do Stefana Kopcia) informowal, že Feliks jest «starszym w komendzie wywiadowców, a oficerem w komendzie jest chorąžy Chmielewski (...), pocbodzi z Oszmianskiego powiatu”. List ma datę 1 lipca 1916 r. Zawiera tež taką uwagę: «Niedawno jeden nasz ulan znalazl w patacu Platerów stary zastawny list z 1714 r. naszego prapradziada Michala Kopcia,
346


podczaszego oszmianskiego. List ten mam u siebie. W každym razie dla nas to jest pamiątka» (z posiadanych przeze mnie danych wynika, že mogl to byč Mi- chal Antoni Kopeč, obožny pinski, pisarz wielki litewski, zmarly w r. 1727, pochodzący z bocznej, rownoleglej linii Kopciow, wywodzącej się ze wspolne- go pnia od Piotrą Kopcia, wtasciciela majątku Kuchary w powiecie pinskim).
W lišcie z 12 wrzesnia 1916 r. Feliks Kopeč donosil, že byl w okopach w strasznych warunkach, po kostki w wodzie, «kuchnia przyježdžala raz w nocy, a przez caly dzien žylišmy herbatą». Następnie dodawal „w atakų nie bylišmy i dlatego strat nie bylo, tylko zostal zabity jeden ulan pod drutami nie- mieckimi w wywiadzie, do ktorego i ja naležalem»”. Nazajutrz pochowali go «w sztabie brygady z wielką paradą». Oddzial Feliksą Kopcia byl wowczas na pierwszej linii frontu i podobno wkrotce mial znowu išč na tydzien do okopow. Feliks pisal, že będzie się starai o urlop i že juž nawet podal «doklad» (slowo to napisane bylo alfabetem rosyjskim).
Z listu z 23 IX 1916 r. dowiadujemy się, že miejscem postoju oddzialu Feliksą byly okolice Niešwieža. «Tydzien temų bylo šwięto dywizyjne. Byly wy- šcigi oficerskie, konkursowe skoki; rąbania lozy i klucia lancą; stara rycerska zabawa zrywania wstąžek jeden drugiemu z konia i konkursowe wywiady. Wywiad naszego szwadronu prowadzilem ja, dostalem za to 2,50 rubla z rąk x. Radziwillowej». W koncu listu znalazla się uwaga: «Dostalem teraz awans na mtodszego podoficera-wywiadowcę». W innym miejscu zaznaczal: «jutro jadę do Niešwieža do doktora».
Ostatni list bez dokladnej daty, opatrzony jest naglowkiem: «Minską gubernia, 1916». Feliks prosil o radę, co ma robič w przyszlošci. «Z naszego szwadronu kilku wolonteriuszow 2-go rzędu jadą do komendy wolnooprediela- juszczich (slowo napisane rosyjskim alfabetem), žeby przygotowac się do 1-go stopnia. Więc chodzi tu o to, može i mnie sprobowac szczęšcia. Mnie tu w ula- nach jest bardzo dobrze i wolę tu byč prostym szeregowcem niž oficerem w piechocie. W tym miesiącu skonczylem 21-szy rok i juž wielki czas samo- dzielnie się kierowac i pomyšleč o swojej przyszlošci, žeby nie byč cięžarem dla innych». W tym samym lišcie Feliks informowal swego brata, že ma teraz «šliczną polwyšcigową klacz, przyszta z remontu, byla pewno u jakiegoš ofice- ra i zostala ranna lekko». Jednak ogolne warunki nie byly do pozazdroszczenia, skoro w ktorymš z listow pisal, že kwaterują w jakiejš stodole, gdzie jest po- twornie zimno, a on nie ma czym się przykryč. Prosil więc brata: «Kochany Stefusiu, može byš mogl przyslač mnie choč jakąš starą kolderkę».
Na tym konczy się zachowana korespondencja Feliksą Kopcia z czasow I wojny šwiatowej. Dochowaly się jeszcze tylko 2 koperty, jedna z datą 20 I 1919 roku, pusta w šrodku, druga z 30 XI 1920 r. Na obu kopertach ten sam adres: «Malopolska. Tarnow. Kadra 1. Pulku Ulanow Krechowieckich. Wielmožny Pan Podporucznik Feliks Kopeč”. Možna wiec domyšlič się, že Feliks Kopeč pod koniec wojny znalazl się w fonnującyrn się wojsku polskim, byč može bral udzial w slynnej bitwie pod Krechowcami. W každym razie awan- sowal na oficera i jako taki uczestniczyl w slynnej wyprawie na Kijow w r. 1919. Po zakonczeniu wojny pozostal w 1. Pulku Ulanow Krechowieckich jako oficer zawodowy. Trzeba dodač, že spisywal się doskonale, skoro za wyprawę kijow-
347


ską otrzymal Krzyž Kawalerski Virtuti Militari (wyprawa kijowska - ofensywa wojsk polskich zarządzona przez Jozefą Pilsudskiego, owczesnego Wodza Na- czelnego, przecivvko Rosji Sowieckiej, ktora początkowo doprowadzila do zaję- cia Kijowa, lecz požniej spowodowala klęskę wojsk polskich i najazd armii sowieckiej na Polskę, zakonczony klęską tej armii pod Warszawą.
1. Puik Ulanow Krechowieckich stacjonowal w Augustowie kolo Suwalk. Kadra tego pulku stanowila elitę oficerską wojska polskiego zarowno pod względem wyszkolenia, j ak i wyksztalcenia oraz tradycji historycznych. Nie darmo w tzw. žorawiejkach (wesolych przyšpiewkach dotyczących wszystkich pulkow kawalerii w Polsce) zwrotka odnosząca się do 1. Pulku Ulanow brzmiala: «Šame grafy i barony, pienvszy zdobi nam salony». Nie byli to jed- nak ludzie ani wyniošli, ani zasklepieni w sobie, gdyž jak pisala w jednym z listow Kamila Kopeč, matka Feliksą, «wcale nie są to tacy arystokraci jak Feliks mowil, tacy potulni, swojscy, tak z gustem zajadali ciastka mojej roboty i zapijali krupnikiem». Feliks mūšiai czuč się w takim otoczeniu vvyšmienicie, tym bardziej že byl doceniany przez przeložonych, ktorzy powierzali mu wy- pelnienie wažnych funkcji.
W jednym z listow pisal: «Bylišmy na przyjęciu Naczelnika Panstwa (Jozefą Pilsudskiego) w Bialymstoku. Ja z plutonem ulanow eskortowalem Naczelnika i ježdzilem przed povvozem po calym miešcie od 9 rano do 3 po poludniu. Bylem na šniadaniu i na obiedzie z Naczelnikiem Panstwa». W innym miejscu pisal o swoim pobycie w Warszawie na pogrzebie pulkownika krechowiakow B. Mošcickiego: «Bylišmy na kolacji u hr. Potockiej, gdzie bawilišmy do požna w nocy. W Warszawie nas przyjmowano nadzwyczaj uprzejmie i wszędzie bylo tylko slychač pochwaly dla krechowiakow. Bawilišmy dwa dni, ja mieszkatem w palacu hr. Zamoyskiego (ojca naszego oficera)».
Wydaje się, že byly to najbardziej swobodne i beztroskie dni w žydu Feliksą. Poza službą zająl się jazdą konną, bral udzial w zawodach hippicznych, z dužym niekiedy powodzeniem. Stopniowo awansowal. Z początkiem lat 30. nastąpil przelom w žyciu Feliksą Kopcia - oženil się, ale mūšiai poddač się do dymisji (krechowiacy musieli spelniač okrešlone warunki dotyczące wyksztal- cenia - nie tylko sami oficerowie, ale takže ich žony). Wymagane bylo co naj- mniej šrednie wyksztaicenie, pravvdopodobnie w grę wchodzilo takže pocho- dzenie. Feliks mūšiai rozstač się z I Puikiem U!anow Krechowieckich i prze- niešč się do 25. Pulku Ulanovv Wielkopolskich, stacjonującego w Pružanie. Tam tež doczekal się urodzin dwojki dzieci: corki Wandy i syna Jozefą, ktore- mu nadal to imię ze vvzględu na pamięč swego pradziada, brygadiera košciusz- kowskiego Jozefą Kopcia.
Wiaač z tego, že Feliks Kopeč mial gtęboko zakorzenione poczucie tradycji rodzinnej. Innym dowodem na to byla j ego podrož do Luszniewa, dawnego majątku rodziny Kopciow, skonfiskowanego przez rząd carski po powstaniu styczniowym. Odwiedzil tež miejscowego proboszcza, od ktorego uzyskal obietnicę uporządkowania cmentarza w najbližszym otoczeniu fundamentow zrujnowanej kaplicy, w podziemiach ktorej znajdowaly się groby rodziny Kop- ciow, w tym takže grob brygadiera Jozefą K. Niestety wybuch wojny 1939 r. nie pozwolil na stwierdzenie, czy obietnica ta zostala spelniona. Feliks K. zain-
348


teresowal się tež stanem rękopisu Dziennika podrožy brygadiera, ktöry znajdo- wal się w moim posiadaniu. Stan ten nie byl nadzwyczajny ze względu na pod- niszczoną okladkę Dziennika. Na prošbę stryja odstąpilem mu na jakiš czas Dziennik dla dokonania niezbędnej konserwacji. Stryj Feliks oddal tę cenną naszą rodzinną pamiątkę do introligatomi, gdzie calošč rękopisu zszyto na no- wo i oprawiono, zamieniając podniszczoną tektuimvą okladkę na okladkę este- tycznie wyglądającą, skorzaną. Tak oprawiony rękopis po II wojnie swiatowej wrocil do mnie, gdyž zostal zwrocony przez ciocię Marysię, ktora przechowala go u siebie przez caly czas zawieruchy wojennej.
W r. 1938 Feliks Kopec zostal mianowany inspektorėm KOP (Korpusu Ochrony Pogranicza) i przeniesiony do Wilna, poniewaž terenem jego dzialania mial bye ten odcinek Kresow Wschodnich. Byl wowczas w randze majora. Otrzymal duže mieszkanie sluzbowe na Malej Pohulance, do ktorego takže przeniosla się babcia Kamcia. Zamieszkala w osobnym pokoju. Byla juž cal- kiem niedolęžną staruszką i z trudem poruszala się, podpierając się laską. Zmarla jesienią 1938 roku i zostala pochowana na Antokolu. Stryj Feliks nie- dlugo przebywal w Wilnie na swoim stanowisku inspektora KOP, gdyž na wio- snę 1939 r. w czasie pierwszej mobilizacji zostal przeniesiony sluzbowo do organizującej sięjednostki wojskowej nad zachodnią granicą kraju. Možna się tylko domyšlič, že zostal powolany na dowodcę pulku kawalerii KOP, ktöry wszedl w sklad armii «Lodz» dowodzonej przez gen. Rummla. W tym tež czasie, a može nieco pözniej zostal mianowany podpulkownikiem. Ostatni raz przyjechal do Wilna na krötko latem 1939 r. Bylo to ostatnie požegnanie z ro- dziną, z ktorą juž nigdy więcej się nie zobaczyl.
Losy Feliksą Kopcia w czasie kampanii wrzesniowej opisuję na podstawie dwöch publikacji: Juliusza Rummla Za honor i Ojczyznę, wydane w kraju w latach 50., i Apoloniusza Zawilskiego Bitwy polskiego Wrzesnia, Warszawa 1972. W sklad armii «Lodž» wchodzily następujące jednostki: 10. Dywizja Piechoty gen. Dindorf-Ankowicza, 30. Dywizja Piechoty gen. Cehaka, 28. Dywizja Piechoty gen. Bonczy-Uzdowskiego i Wolynska Brygada Kawalerii pik. dyplomowanego J. Filipowicza. Szescioszwadronowy pulk kawalerii KOP wchodzil w sklad oddzialu wydzielonego pik. dyplomowanego J. Grobickiego i wraz z nim stanowil częšč 10. Dywizji Piechoty. Gen. Rummel, uprzedzając atak nieprzyjaciela, wysunąl częšč swojej armii bližej granicy o 40-90 km od swojej linii obronnej nad rzeką Wartą. Z tego wlasnie powodu grupa pik. Grobnickiego, a wraz z nią pulk kawalerii KOP znalazly się 1 wrzesnia w okolicy Kępna, na poludnie od tego przygranicznego miasta. Gen. Rummel zapisal w swoich wspomnieniach: «Pas dzialania 10. Dywizji Piechoty bardzo mnie niepokoil, poniewaž szerokošč jego wynosila ok. 30 km. Staralem się wzmocnic tę dywizję czym tylko moglem. Przydzielilem jej 4 bataliony Obrony Narodo- wej, wzmocnione bronią maszynową. Największe jednak wzmocnienie stanowil szescioszwadronowy pulk kawalerii KOP. Byl to oddzial doborowy, dobrze uzbrojony, pod doskonalym dowodcąpplk. Kopciem» (s. 44).
O proporcji sil na odcinku armii «Lodž» niech swiadczy fakt, že przeciwko wymienionym 3 polskim dywizjom i 1 brygadzie kawalerii ruszylo do atakų 12 dywizji niemieckich w tym 2 paneerne i 2 zmotoryzowane. Uderzenie niemiec-
349


kie w kiemnku od granicy na Lodz bylo szczegölnie silne, poniewaz byla to najkrötsza droga do Warszawy. 1 wrzesnia nieprzyjaciel rozpocząl atak na od- cinku 10. DP juž o godz. 4, tzn. blisko godzinę wczesniej niž na pozostalym froncie. Początkowo Polacy byli zaskoczeni intensywnošcią atakų, niektöre oddzialy daly siq okrąžyč i byly wzigte do niewoli. Taki los wlasnie spotkal 6. szwadron kawalerii KOP, ktöry «uwiklat siq w walkę z 10. dywizja niemiecką i wpadl do niewoli». W tym samym dniu jednak «oddzial wydzielony pik. Gro- bickiego stoczyl silami 1 pulku kawalerii KOP pplk. F. Kopcia pomyšlną walkg z puikiem SS Leibstandarte „Adolf Hitler” w rejonie Bolesiawca, niszcząc 7 czolgow i 5 motocykli oraz zadając Niemcom duze straty w zabitych i rannych. Po przekroczeniu granicy wrög mūšiai každy krok oplacač obficie krwią». Mimo olbrzymiej przewagi nieprzyjaciela grupa Grobickiego do zmierzchu utrzy- mala się na wyznaczonej pozycji, po czym wycofala siq na Mieleszyn. 2 IX oddzial pik. Grobickiego wiązal sily až dwöch dywizji niemieckich (10. i 17.), idących z Kępna i Wieruszowa na Sieradz. Oddzial cofal się w porządku w stronę Warty na glöwne pozycje obronne.
O zaciętošci obrony swiadczy fakt, že Niemcy musieli stracič až 4 dni na przejšcie niewielkiego odcinka od granicy do rzeki Warty, mimo olbrzymiej przewagi. 4 IX oddzial Grobickiego znalazl się nad Wartą na poludnie od Sie- radza. W tym dniu pik Grobicki przejąl dowödztwo Kresowej Brygady Kawalerii, zaš pplk Kopeč zostal mianowany dowodcą dotychczasowej grupy opera- cyjnej pik. Grobickiego. Grupa ta w nocy z 4/5 wrzesnia oraz przez caly dzien 5 IX uczestniczyla w bitwie nad Wartą, jaką stoczyla armia «Lodz» z przewa- žającymi silami nieprzyjaciela. Niemcom o swicie 5 wrzesnia udalo sie prze- prawic w wielu miejscach przez Wartę. Ich glowna sila uderzenia skierowala sig na Beleri i Strohsko, wsie položone na prawym brzegu rzeki. Po zajęciu wzgörz okolicznych przez Niemcow Polacy rozpoczęli calą serię konirataköw, ktore trwaly až do zmroku,
«DiTigie z kolei natarcie - pisal Zawilski - wyszlo od wschodu. Bylo to natarcie grupy podpulkownika Kopcia. Ale jego slabe balaliony Obrony Naro- dowej „Wielun I” i „Wieluh II” niewiele mogly zdzialač wobec szczodrze wy- posažonych w bron maszynową grup niemieckich i niemal z miejsca zalegly w terenie pod siinym ogniem. Spieszony pulk kawalerii KOP (ktory nie zdąžyl odejšč do brygady) naci erai energicznie i ponios! duže straty. Natarcie wspie- raly dwie kompanie czolgow rozpoznawczych, lecz straciwszy znaczną czgsc sprzgtu, wycoTaly się wraz z calą grupą w kierunku na Lutomiersk». Zapewne z tego powodu kawaleria dywizyjna 28. DP nie mogla nawiązač kontaktu z gmpą pplk. Kopcia w dalszym dzialaniu przeciw Niemcom.
6 IX cala armia „Lodz” znalazla się w odwrocie w kierunku srodkowej Wi- sly. Gen. Rummel pisal: «9 IX gen. Dindorf byl juž w Otwocku (gdzie przybyl tež pik. Grobicki z puikiem kawalerii KOP). W ciągu dnia zameldowal sie jesz- cze pik Grobicki z Kresowej BK oraz pplk Kopeč z 1. puikiem KOP, ktöry byl w doskonalcj formte». Początkowo gen. Rummel, ktöry zostal mianowany do- wodzcą nowej armii «Warszawa» i «Modlin» zamierzal užyč obu grup Grobickiego i Kopcia du obrony prawego brzegu Wisly (od Göry Kalwarii do Swi- dröw Malych). Swiadczy o tym plan generata co do dzi .lan na 12 IX, mających
350


na celu wyrzucenie Niemcow na lewy brzeg Wisly w rejonie Osieka. «Natarcie zamierzam przeprowadzic - pisal general - koncentrycznie puikiem KOP pik. Kopcia z polnocy na poludnie wzdluz Wisly oraz oddzialem majora Nowakow- skiego».
Jednakže 11 IX nadszedl rozkaz od Naczelnego Wodza bezwzględnej obrony Warszawy i Modlina, oraz odeslania «Grobickiego z calošcią kawalerii zaraz na Parczew. Calą piechotę z Wisly (...) najkrotszą drogą do Piskorza. Szybko wykonac». Wiązalo się to z koncepcją odejšcia wszystkich sil na poludnie do Matopolski i koncentracji ich nad Dniestrem. Sam gen. Rummel zresztą zdawal sobie sprawę, že czas myšlee o obronie Warszawy i Modlina w za- mknięciu, gdzie nie možna byloby wyzywic zbyt dužej masy wojska, zwlaszcza kawalerii. Chodzilo tu glownie o grupę kawalerii gen. Andersa (zložoną z No- wogrodzkiej i Kresowej Brygady Kawalerii) ktora oslaniala Warszawę od wschodu. «Zdecydowalem przerwac natarcie na Minsk Mazowiecki i odeslač calą grupę na Lublin». Awizo do gen. Andersa na 13 IX brzmialo: «Dowodca armii przewiduje odskoczenie grupy p. generala w ciągu nocy na Garwolin, potem Kock (nad Wieprzem). Po drodze p. general zabralby ze sobą pulk Grobickiego oraz resztki 10. DP».
Gen. Rummel 13 IX wystosowal rozkaz požegnalny dla 10. Dywizji Pie- choty, w ktorym m.in. czytamy: «Pulki 28., 30., 31.- 4. baon strzelcow, baony Obrony Narodowej i pulk kawalerii KOP oraz 10. pal i dac - rywalizowaly ze sobą w bohaterstwie». Niezaležnie od poprzedniego w tym samym dniu gen. Rummel wydal specjalny rozkaz pochwalny dla pulku kawalerii KOP następu- jącej trešci:«Od samego początku przybycia pulku do armii „Lodž” pulk kawalerii KOP pod dowodztwem pplk. Kopcia Feliksą wykazat się jako wzorowy oddzial. Wysunięty ku swej granicy až pod Wieruszow, Ostrzeszow i Kępno, pulk uparcie i niezachwianie przeprowadzil od dnia 1 wrzesnia až po dzien 3 wrzesnia walki opožniające, stale przechodząc do przeciwuderzenia i biorąc jencow, wyswietlal sytuację. Na pozycji glownego oporu nad Wartą brat wybit- ny udzial w walkach 4 i 5 IX pod Bieleniem, Stroriskiem i Piaskami. Podczas odwrotu ku Wisle pulk w czasie cięžkich walk nigdy nie ustąpil ani piędzi zaj- mowanej pozycji - odchodzil tylko na rozkaz, do konca zachowal wzorową postawę, šwiecąc przykladem dla innych oddzialow.
Žolnierze pulku kawalerii KOP! Odchodzicie teraz z grupą operacyjną kawalerii na wschod. Dziękuję warn w imieniu služby za waszą wytrwalosc, za žolnierską postavvę i ofiamošč - žvczę warn nadal powodzenia bojowego ku chwale Ojczyzny. Za wybitne zaslugi dowodcze, za wykazane męstwo i odwagę nadaję order Viituti Militari 4 klasy dowodcy pulku - pik. Kopciowi Feliksowi, oraz przyznaję dla pulku 10 Krzyžy Kawalerskich Virtuti Militari do dyspozycji dowodcy pulku celem odznaczenia najdzielniejszych jego žolnierzy. Podpisano: J. Rummel, gen. dyw., dowodca armii „Lodž” i „Warszawa”.
Dalsze losy pulku kawalerii KOP i jego dowodcy w kampanii wrzesniowej nie są dokladnie znane. Pulk wszedl w sklad grupy gen. Andersa jako częšč Kresowej Brygady Kawalerii, a w niej byl podporządkowany pik. Plonce, ktory dowodzil takže resztkami 22. i 20. pulku ulanow oraz baterią 4. dac. Do grupy gen. Andersa naležala takže Nowogrodzka Brygada Kawalerii, a požniej i Wo-
351
tyñska Brygada Kavvalerii. Naležy byč pewnym, že tak sprawny oddzial, j akim byl pulk kawaierii KOP, w žadnym wypadku nie mógl oddzielič się od calej grupy i mūšiai dotrwac do samego koñca dzialañ wojennych. A mialy one prze- bieg następujący. Po otrzymaniu rozkazu odejšcia na poludnie do dyspozycji Naczelnego Wodza grupa gen. Andersa przešlizgnęla się między wysuniętymi oddzialami nieprzyjaciela i stanęla 15 IX nad Wieprzem pod Baranowem bez stycznošci z nieprzyjacielem. Po dwudniowym postoju mszono dalėj 17 IX na pólnoc od Lublina i 20 IX osiągnięto Rejowiec. W tym miejscu grupa zetknęla się z silnym zgrupowaniem Armii Polskiej Frontu Pólnocnego pod dowódz- twem gen. Dąb-Biemackiego, który przedsięwziąl akcję ofensywną przeciwko Niemcom 20-27 IX, noszącą nazwę bitwy pod Zamosciem i Tomaszowem Lu- belskim.
Zawilski stwierdzíl, že obok bitwy nad Bzurą bylo to jedno z największych dzialañ militamych polskiego Wrzesnia. Zadaniem armii gen. Dąb-Biernackiego bylo maszerowac na Lwow celem polączenia się z armią gen. Sosnkowskiego. Jednakže wobec sytuacji, jaka wytworzyla się 17 IX (przejšcie granicy vvschod- niej przez wojska radzieckie i wycofywanie się Niemców na Zachód), postano- wil zmienič kierunek marszu na poludniowo-zachodni, celem zaatakowania stražy tylnych Niemców. Giupa kawaierii gen. Andersa míala zajmowac šrodek ugrupowania z kierunkiem uderzenia na szosę Tomaszów - Zamošč. Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim obfitowala w liczne epizody swiadczące o niezlomnej woli žolnierzy polskich do dalszej walki. Niemcy poniešli duže straty w zabi- tych i rannych, zniszczono dužo czolgów i sprzętu wojskowego. Jednakže wobec olbrzymiej przewagi wroga oraz wyczerpywania się wlasnych zapasów amunicji sytuacja byla beznadziejna.
23 IX gen. Anders z Novvogrodzką Brygada Kawaierii znalazl się w miej- scowosci Majdan Sopocki. «Zdąžyty tu dolączyč jedynie nikle resztki Kresowej Brygady Kawaierii - pisa! Zawilski - z pulkownikiem Grobickim oraz 1. Pulk Szwoležerow.» 24 IX nast^ila reorganizacja pod Rudą Rožaniecką oraz dolą- czenie resztek Wileñskiej Brygady Kawaierii z pulk. Druckim-Lubeckim. Jesz- cze w tym dniu rozbito niemiecką kompanię piechoty (pik L. Schweizer z Wileñskiej Brygady Kawaierii) oraz szarzowano 27. Puikiem Ulanów (pplk. J. Pająka) na batai ion piechoty niemieekiej. Jednak w dniu tym zostaly rozbito czesci Kresowej Brygady Kawaierii, a pik Grobieki dusiai się do niewoli niemieekiej. Rozbiie zostaly takže resztki Wileñskiej Brygady Kawaierii. W t e j sytuacji gen. Anders zgodzil się na rožėj m z Niemcami, którzy w zarnian za zaprzestanie walki pozvvolili resztkom wojska przejšč do granicy wegierskiej.
Rankiem 27 IX na przemęczone oddzialy polskie uderzyly (mimo rožėjmu) si Ine oddzialy niemieckie, powodujac rozproszenie sie wojska na poludnie od Husakowa. Zginęto tu wielu oficerów i szeregowyeh. «W tej sytuacji gen. Anders rozvviązal jednostkę i na c/de grupy oficerów pomaszerowal na Wqgry. Nie dotarl tam jednak, gdyž zostal internowany przez oddzial wojsk radziee- kich». Najprawdopodobniej w tej wlasnie grupie oficerów znajdowal się do- wódea pulku kawaierii KOP pplk Feliks Kopec.
Ostatnim šladem po Feliksie Kopciu byla pocztówka otrzymana od niego w grudniu 1939 r. ze Starobielska. Pocztóveka byla adresowana do žony w Wil-
352
nie i zawierala m.in. wiadomosc o nadziei zwolnienia z obozu i przyjazdu do Wilna. Wynikalo to z poglosek o prądkiej likwidacji obozu i przeniesieniu in- temowanych na inne miejsce. Niestety, nadzieje te šią nie zišcily. Natomiast w odpowiedzi na list wyslany do Miądzynarodowego Czerwonego Krzyža w Genewie rodzina otrzymala wiadomosc, že Feliks Kopec figuruje na listach osób, których zwloki zostaly znalezione w zbiorowej mogile w Katyniu pod Smoleiiskiem.
Bohdan Kopec (1909-1987). Ojciec mój Bohdan urodzil šią 16 listopada 1909 r. w Wilnie, gdzie zostal ochrzczony w kosciele Wszystkich Swiątych. Dziadek Stefan byl w tym czasie urządnikiem w pewnej instytucji handlowo- przemyslowej. W roku 1915 z powodu zbližania šią Niemców i zamiaru opusz- czenia Wilna przez armią rosyjską rozpocząla šią ewakuacja miasta. Zalecany byl wyjazd rodzin osób služących w wojsku rosyjskim. Poniewaz dziadek Stefan byl zmobilizowany (powolano go do služhy czynnej - dowodzil službą sanitamą i kolejową, rodzina wyjéchala w gląb Rosji, na dalekie poludnie do Ekatierynoslawia nad Dnieprem. Po uspokojeniu šią wojny domowej - jak za- notowal ojciec w swoich pamiątnikach - rodzina udala šią w podrož powrotną do Wilna przez kraj objąty niepokojami i pogrąžony w chaosie.
Nie tež dziwnego, že z tego powodu trafila w koúcu do miasteczka Kalwa- ria položonego 40 km na pólnoc od Suwalk, gdzie mieszkal brat babei Marysi - Hilary, a nastąpnie po pewnym czasie do Suwalk. Dziadek Stefan, uzyskawszy nominaeją na p.o. nadlešniczego w nadlesnictwie bersztowskim k. Grodna, wyjechal do zapadlej wsi Pohorenda w samym srodku puszczy. Poniewaz ojciec musial wreszcie zacząč chodzič do szkoly, nastąpnym etapem epopei bylo mia- sto Grodno - gdzie po zdaniu egzaminu wstąpnego zacząl ucząszczač do pierw- szej klasy miejscowego gimnazjum. W tym czasie (rok 1920) wybuchla wojna polsko-bolszewicka. Trzeba bylo w związku z tym uciekač przed nadciągającą armią wroga.
Po wielu dosyč przykrych zdarzeniach i po pobiciu bolszewików wrócil ojciec do Suwalk, gdzie przez pierwsze 3 lata uczęszczai do gimnazjum, przyjež- džając na wakaeje do ojea, który w miedzyezasie przeniósí šią na nowe stano- wisko pracy do nadlesnictwa grodziehskiego. Niestety, zle warunki klimatyczne i intensywna praca zrobily swoje - wykryto u dziadka Stefana gružlicą. Zmarl on na zapalenie piuc w 10 kwietnia 1927 roku. Jeszcze przed smiercią dziadka w roku 1924 ojciec przeniósí šią z Suwalk do Wilna, gdzie zamieszkal z ciotką Zofią Rymkiewiczową i jej dwoma synarni (Zygmuntem i Tadeuszem) w mieszkaniu mojej prababei Kamili (w trzypokojowym mieszkaniu).
Po smierci dziadka Stefana ze wzglądu na trudną sytuacją materialną babeia Marysia musíala pójsc do pracy - standard zyciowy z biegiem lat zacząl šią poprawiac, co umozliwilo poprawą warunków mieszkaniowych. W roku 1928, bądąc uezniem siódmej klasy, po skoñczonym roku, tzn. po przejsciu do ostat- niej maturalnej klasy ósmej byl ojciec na wycieczce dookola Polski, o której z entuzjazmem pisal w swoich wspomnieniach. Zbližala šią inatura i decyzja o wyborze zawodu - ojciec postanowil wybrac eos, co byloby związane z bio- logią stosowaną - wybraí rolnictwo. Jednoczešnie z powodu nienadzwyczajnej sytuacji materialnej podjąl pracą zarobkową na stanowisku kancelisty w Dyrek-
353
cji Okręgu Lasów Pañstwowych, co jednakže nie trwalo dhigo, poniewaz - jak zanotowal - «moje wysilki pogodzenia ze sobą studiów i pracy w urzędzie gra- niczyly z heroizmem».
Žycie studenckie uplywalo w sposób urozmaicony, znajdowal ezas na wszystko - na solidną naukę i zabawę. W roku 1932 odbyl ojciec praktykę za- wodową w majątku rolnym na Wolyniu, gdzie mi ai možnošč zapoznač się z pracą mechanicznej siiy pociągowej, a nawet mógi sam przez jakiš czas jež- dzič traktorem, wykonując orkę. W następnym roku, tzn. w lipcu i sierpniu 1933, byi równiez na praktyce w majątku Górzyce k. Wrzesni w Wielkopolsce. Po napisaniu pracy dyplomowej i zdaniu egzaminów w r. 1934 uzyskai stopieñ inzyniera rolnictwa i zostai powoiany do odbycia siužby wojskowej w Szkole Podchorąžych Kawalerii w Grudziądzu.
Po jej zakonczeniu i otrzymaniu stopnia podporucznika rezerwy postanowii rozpocząč pracę naukową i w związku z tym zgiosil się do prof. W. Staniewicza z prošbą o przyjęcie w charakterze asystenta wolontariusza (brak etatów) bez wynagrodzenia do Katedry Ekonomiki Rolniczej USB w Wilnie. Ustalono, že w tym czasie napisana zostanie praca doktorska na temat Wychodzstwo sezono- we z ziemi wileñskiej do LotwyZbieranie materiaiów do tej pracy trwalo pare lat. Od lipca do pazdziemika 1936 roku przebywal ojciec jako urzędnik w Konsulate Polskim w Rydze, gdzie ofícjalnie pelnií funkcję praktykanta konsular- nego, nieoficjalnie natomiast zbieral dane do swojej pracy. W tym tez czasie odbyl wycieczkę na Litwę, uzyskawszy uprzednio specjalne zezwolenie dzięki poparciu prof. Staniewicza. Na tym konczą się Fakty, mysli, zdarzenia (wspo- mnienia z lat 1915-1987), które ojciec zacząl pisac na kilka lat przed šmiercią. Niestety, nie zdąžyl juž dokonczyč tej pracy, chociaž jak widac z tytulu, plano- wal opisač swoje žycie do roku 1987.
Dalszy ciąg biografu opisuję na podstawie wspomnieñ o ojcu publikowa- nych w Zagadnieniach Ekonomiki Rolnej i Rocznikach Mauk Rolniczych, jak rowniež moich wiasnych. Pracę doktorską ojciec obronil w czerwcu 1939 r., uzyskując stopieñ doktora liauk rolniczych. W chwili wybuchu wojny przebywal w majątku uniwersyteekim Zemlostaw kolo Ejszyszek, gdzie zbieral mate- rialy do pracy naukowej jako stypendysta Fundacji Zemoslawskiej, i tu zastal go rozkaz o mobilizacji. Po zameldowaniu się w 13. Pulku Ulanów Wileñskich okazalo się, že wczesriiej zostai juž sformowany sklad bojowy pulku i w związ- ku z tym trafil do Ošrodka Zapasowego Biygady Wileñskiej jako zastepca do- wódcy 1. plutonu w 1. szwadronie. Odbywaly się tam zajęcia gamizonowe, szkolenie žolnierzy - po pewnym czasie nastąpi! wymarsz do miejscowosci Pošpiesza pod Wilnem, gdzie mialy byč przygotowywane okopy i stanowiska przeciwko spodziewanym od strc^ny Niemenczyna Niemcom.
17 wrzesnia nadeszla niespodziewanie hiobowa wiese - rano wojska so- wieckie przekroezyly granicę. Brygada pomaszerowala do Wilna, a potem szosą w kierunku Mejszagoly, gdzie dostala rozkaz zajęcia stanowiska z plutonem w folwarku Gudeliki. W tym momente nastąpila calkowita dezorganizaeja wojska, brak bylo rozkazów, žolnierze rzucali broñ. Ojciec usiiowa! zebrač trochę chętnych do dalszej walki, zorganizowac opór przeciw nadciągającym wojskom sowieckim, lecz okazalo się to niemožliwe. Nie mając innego wyjscia,
354

zgodnie z otrzymanym rozkazem, przekroczyl z innymi žolnierzami granicę litewską i zostal intemowany w ošrodku wypoczynkowym nad morzem w Po- lądze.
Proby wydostania się barką rybacką na wyspę Bomholm w Szwecji i dalėj do polskiej armii we Francji nie udaly się, przyjechala natomiast przyszla zona (moja mama), przywožąc cywilne ubranie, dzięki ktöremu po wydostaniu się z obozu wyjechal ojciec do Kovvna, ukryl się u mojej mamy przez pewien czas, starając się otrzymač wizę wyjazdową do Anglii, niestety bez skutku. W tym czasie ojciec oswiadczyl się mamie, nie rezygnując w dalszym ciągu z planöw wyjazdu do wojska polskiego na Zachodzie. Niestety, konsulaty Szwecji i wla- dze litewskie ze względu na protesty Niemiec zaprzestaly wydawania wiz - sprawa staje się nieaktualna.
18 XI 1939 r. odbyl się šlub moich rodzicöw w košciele parafialnym w Kownie. Wraz z mamą ojciec wröcil do Wilna, gdzie w grudniu po przejęciu miasta przez Litwinöw zostal wraz z calym personelem naukowym Uniwersy- tetu zwolniony z pracy przez nowych wladcöw. Ze względu na trudnošci z uzy- skaniem zatrudnienia dla osob nie znających języka litewskiego ojciec pracowal w rožnych zawodach, między innymi jako nauczyciel w szkole rolniczej, kie- rownik mlyna, a nawet wozny w szpitalu, w ktörym przyszedlem na swiat. Mama w tym czasie udzielala lekcji języka litewskiego, na co w tym okresie bylo duze zapotrzebowanie. Do mieszkania, ktore zajmowalismy, zostal do- kwaterowany oficer sowiecki z zoną i corką. Niedlugo w pokoju obok doszlo do tragedii. Zazdrosny mąž zabil žonę, ranil swojego rywala (innego oficera), a sam popelnil samoböjstwo.
W okresie okupacji niemieckiej ojciec administrowal majątkiem opuszczo- nym przez wlasciciela i w związku z tym będącym pod zarządem niemieckim. W czasie okupacji sowieckiej przeszedl do pracy w administracji rolnej jako agronom powiatowy - początkowo w Trokach, potem w Wilnie. W tym czasie zaczęly się masowe wywozki Polaköw na Syberię. Z okien mieszkania widac bylo codziennie ludzi zaplakanych ludzi, z tobolkami na plecach, prowadzo- nych pod eskortą žolnierzy sowieckich. Rodzice jednak nie chcieli wyježdžač do Polski, licząc na zmianę decyzji sowietöw o przynaležnošci Wilna. Pewnego dnia odwiedzil mieszkanie zaprzyjažniony dozorca domu i poinformowal, že cala nasza rodzina jest juž zapisana w NKWD do wywozki. Trzeba bylo jak najszybciej uciekac do Polski. Ostatnim transportem w roku 1946 wyjechalismy do krąįu i po dlugiej podrožy koleją zatrzymališmy się w Toniniu, gdzie ojciec podjąl pracę jako Inspektor w Wydziale Organizacji Wsi i Gospodarstw Pomor- skiej Izby Rolniczej.
W paždzierniku 1946 roku ojciec wyjechal do Wroclawia i od razu zostal zatrudniony na Uniwersytecie w Katedrze Ekonomiki Rolniczej na stanowisku adiunkta. Przez rok mieszkal sam, poniewai mama nie chciala wyjezdzac do Wroclawia, obawiając się powrotu tego miasta do Niemiec. 1 paždziemika 1950 r. zostal powolany na stanowisko zastępcy profesora i kierownika katedry, ktörym pozostal do roku 1976. Nominację na docentą uzyskal w r. 1954, co w owym czasie odpowiadalo zaröwno stanowisku sluzbowemu, jak i tytulowi naukowe- mu. W listopadzie 1960 r. obronil pracę habilitacyjną, w roku 1964 zostal mia-
355

nowany profesorėm nadzwycząjnym, a w 8 lat požniej otrzymal tytul profesora zvvyczajnego.
Jak podają publikowane biografie, byl jednym z najwybitniejszych przed- stawicieli ekonomiki rolnictwa, uznanym specjalistą w dziedzinie organizacji gospodarstw rolnych, tworcą oryginalnych metod analizy i planovvania. Przez wiele lat uczestniczyl w pracach Komitetu Badan Rejonow Uprzemystowionych PAN. We Wroclawiu byl przewodniczącym Sekcji Ekonomiczno-Rolniczej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, czlonkiem Rolnej Rady Naukowej przy Prezydium WRN, czlonkiem Rady Naukowo-Ekonomicznej WKPG i przewodniczącym komisji ekonomiczno-rolniczej. W centralnych instytucjach w Warszawie byl czlonkiem Komitetu Ekonomiki Rolnej Wydzialu Nauk Przy- rodniczych PAN, czlonkiem Rady Naukowej Instytutu Ekonomiki Rolnej, czlonkiem Rady Naukowej przy Redakcji Ekonomiczno-Rolniczej Panstwowe- go Wydawnictwa Rolniczego i Lešnego.
Byl tež ojciec promotorem 13 prac doktorskich, opiekunem naukowym i doradcą w 9 przewodach habilitacyjnych. Czterech jego uczniow uzyskato tytuly profesorskie. Za zaslugi w nauce, dydaktyce i vvspolpracy z gospodarką narodową zostal uhonorowany Zlotym Krzyžem Zaslugi, Krzyžem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, tytulem Zaslu- žonego Nauczyciela, otrzymal tež wiele odznaczen resortowych i regionalnych. Zmarl 22 sierpnia 1987 r. po dlugiej i cięžkiej chorobie.
Jak napisal pro f. Teodor Nietupski we vvspomnieniu pošmiertnym opubli- kowanym w nr 1 z r. 1988 Zagadnieh ekonomiki rolnej, «odszedl uczony, ktory pracy tworczej podporządkowal cale swoje žycie. Niezmordowany do ostatnich dni, prowadzil badania, publikowal wyniki swoich prac, prowadzit zajęcia ze studentami i nie pozwalal się w nich wyręczyč. Pozostal po Nim dorobek na- ukowy, najtrwalszy pomnik Jego žycia i pracy. Pozostala pamięč o znakomitym uczonym i wychowawcy wielu pokolen pracownikow nauki i praktyki rolni- czej”.

KOPLEWSKI (Koplevskis) herbu Abdank. Dziedziczyli posiadlošci w powiatach rosienskim i grodzienskim.

KOPROWSKI (Koprovskis) herbu Korczak. Jak wynika z materialow przechowywanych w Centralnym Panstwowym Archiwum Historycznym Litwy w Wilnie (f. 391, z. 4, nr 1410 oraz f. 391, z. 7, nr 1853), rod Koprovvskich skladal się z dwoch podstawowych galęzi: wolyhskiej i kowiensko-wilenskiej. 19 wrzešnia 1819 roku Kowienskie Zgromadzenie Deputatow Szlacheckich potwierdzilo starožytną rodowitošč szlachecką Jozefą Kazimierza Koprowskie- go, syna Andrzeja Jana. 20 paždziernika 1819 r. heroldia wilenska uznala za „starožytnych i rodowitych szlachcicow polskich” tegož Jozefą Kazimierza oraz jego brata Antoniego Szymona Koprowskich, mieszkancow powiatu wilkomier- skiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 59). Povvtornie potwierdzono przynalež- nošč rodu Koprowskich do stanu szlacheckiego 21 lipca 1854 r.
Wyw6d familii urodzonych Koprovvskich herbu Korczak z 17 lutego 1836 roku informowal: „Familia Koprowskich, szczycąc się z dawnych czasow pre-
356
rogatywami stanowi dworzanskiemu wlasciwemi, herbu Korczak užywająca, posiadala dobra ziemskie z poddanymi i piastowala za przywilejami krolow polskich publiczne w kraju urzęda. Z tej familii dwuimienny Kazimierz Fioryan Koprowski, straznik smolenski, za protoplast^ w wywodzie niniejszym wzięty, užywając rownie jak przodkowie jego praw stanowi dworzanskiemu dozwolo- nych, mial nadane za przywilejami krolow polskich dobra Kibury z poddanymi, od starostwa ucianskiego oddzielone, w powiecie wilkomierskim ležące, ktore następnie przykūpami powiększyl. Na udowodnienie tej prawdy zložyl następne dowody: 1688 r. kwietnia 30 dnia dana intromissya za konsensem i przywilejem Jego Krolewskiej Mošci do wsi Kibury Kazimierzowi Floryanowi Koprow- skiemu (...).
Rzeczony Kazimierz Fioryan Koprowski, straznik smolenski, mając poslu- bioną Annę Moczulską, splodzil z nią trzech synow: Stanislawa, Antoniego i Andrzeja; a z nich Andrzej Koprowski, rotmistrz powiatu wilkomierskiego, zostawil po sobie syna Andrzeja, jako o tern wszystkiem przyniosl zapewnienie testament w roku 1765 styeznia 13 dnia uczyniony (...), przez ktory Andrzej Koprowski, rotmistrz wilkomierski, dobra Kibury z poddanymi, drogą prawnej sukcessyi po zeszlych rodzicach (...) i z dzialu z bracrni Stanislawem i Antonim osiągnięte, synowi swojemu Andrzejowi Koprowskiemu do sukcedowania przeznaczyl.
Wzmieniony teraz Andrzej Andrzejowicz Koprowski (...) tež dobra ojczy- ste Kibury ze wszystkiemi przynaležnošciami, ludnošcią poddahską dworną i na dziesięciu dymach osiedloną, za dziesięč tysięey zlotych polskich Felicjanowi Kontowttowi wyzbyl. W czasie rewizji ludnošci w roku 1795 tenže Andrzej Andrzejowicz Koprowski pokazany zostal w rzędzie szlachty (...).
Następnie Andrzej Andrzejowicz Koprowski, polączony szlubnym związ- kiem z urodzoną Rozalią Januszewską, wydal swiatu synow dwuimiennych Jozefą Kazimierza (urodzonego 7 lutego 1796 roku) i Antoniego Szymona (urodzone- go 25 paždziemika 1798 r.)”. Byli oni wlascicielami dobr Nowosady w powiecie upickim. Oni tež uznani zostali w 1836 roku przez heroldię wilenską za „aktual- nych i starožytnych dworzan”, a ich nazwiska wpisano do szostej częšci ksiąg szlachty gubemi wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1053, s. 44-45).

KOPULCEWICZ (Kapulcevičius) herbu Abdank. Dobra rodowe mieli na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1250).

KORABIEWICZ (Karabevičius) herbu Korab. Dziedziczyli majątki w powiecie poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752, 1777).

KORBUT (Korbutas). Starožytny rod užywający herbu Korczak, wywo- dzący się z powiatu nowogrodzkiego (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443). Szeroko rozgalęziony po calej Litwie.

KORCZEWSKI (Korčiauskas) herbu Swienczyc i Labqdz. Ich rodowe siedziby znajdowaly się m.in. w powiatach braslawskim, wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1)
357

KORCZMARZEWSKI (Karcmariauskas) herbu Sas. Zamieszkiwali w powiecie trockim.

KORCZYNSKI (Korcinskis). Zbigniew Leszczyc, Mieczyslaw Paszkie- wicz, Jerzy Kulczycki (Herby rodow polskich, Londyn 1990, s. 430) pisali
î Korczynskich pieczQtuj^cych siQ herbami Leliwa, Lopotycz, Sas. Polska ency- klopedia szlachecka (t. VII, s. 55-56) informuje o Korczynskich herbu Korczak (powiat kowienski), Leliwa (powiat pinczowski), Sas (powiaty sokolski
1 winnicki). Korczynscy z powiatu wilkomierskiego rowniez uzywali herbu Korczak (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1, 80,404, 649, 722, 927, 2763; f. 391, z. 6, nr 7).
Korczynscy herbu Leliwa od okolo pol tysi^ca lat mieszkajq. w okolicy Mo- sciszek. Jak wynika z czHrehory, Iwas, Bazyli, Heliasz, Iwan, Jan, Jerzy, Semen, Sienko, Wasko i Wojciech Korczynscy herbu Sas, szlac-hcice z powiatu stryjskiego, wspomniani s^ w zapisach Trybunahi Koronnego Lubelskiego z 28 czerwca 1640 r. (W. Semko- wicz, Wywody szlachectwa, nr 243). W 1863 roku 17-letni Franciszek Korczynski, szlachcic z gubemi wolynskiej, zostal skazany na zeslanie na Sybir za udzial w powstaniu styczniowym (M. Micel, Spispowstancow 1863 roku..., s. 61).

KOSZCZYC (Koščicas) herbu Poraj. Posiadali Starą Miadziolkq w powiecie oszmiañskim i inne dobra. W 1819 r. uznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtq polskąprzez heroldiq w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 191-192).
KOSZKA (Koškis) herbu Junosza i Dolqga. Dziedziczyli majątki w po- wiatach dzisneñskim, oszmiañskim, witebskim, wilkomierskim i polockim. Wedlug Wiktora Wittyga Koszkowie herbu Belina od XVI w. znani byli takže w województwie smoleñskim (Nieznana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908, s. 151). Jak wynika ze zródel archiwalnych, przedstawiciele tej rodziny zamieszkiwali tam juž wczesniej.
394


Wielki ksiąžę litewski Aleksander Jagiellonczyk przywilejem z 20 maja 1497 r. potwierdzil posiadanie przez Iwaszkę Koszkę, okolicznego smolenskie- go, rozmaitych majętnošci i ludzi w powiecie smolenskim (Russkaja Istoricze- skaja Biblioteka, t. XV, s. 515-518). Juchno Koszka vvymieniany jest przez księgi wydatkow skarbowych Wielkiego Księstwa Litewskiego z lat 1506-1511 (ibidem, s. 698). Jan Koszka w 1511 r. byt okolicznym smolenskim. Janusz Koszka, szlachcic z ziemi hickiej, jest wzmiankowany w žrodlach pisanych z 1607 roku.
Wywod familii urodzonych Koszkow herbu Dolęga z 1819 r. podawal, že „familia urodzonych Koszkow jest dawna y starožytną zaszczycona dostoyno- šcią szlachecką, posiadala dziedziczne dobra ziemskie”. Jan Koszko posiadal „kondycyę” Koszniewo w powiecie lepelskim w gubemi witebskiej. Pozostawil po sobie syna Franciszka i wnuka Stefana, ktory wowczas starai się o potvvier- dzenie rodowitošci szlacheckiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 153-154).
Koszkowie byli wlašcicielami folwarku Gudele w powiecie oszmianskim; dobr Dzisna i Widze w dzisnenskim; dzieržawili gruntą w powiecie šwięciahskim, \vilejskim i innych. Spokrewnieni byli m.in. z Bohuszewiczami, Soglami, Male- \viczami. Ich rodowitošč szlachecka potwierdzana byla wielokrotnie przez herol- die w Minsku i Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1464; f. 391, z. 7, nr 4117,1).
KOSZUTSKI (Košuckis) herbu Leszczyc. Osiedleni byli od wiekow na Litvvie i Pomorzu.
KOŠCIA (Kostys) herbu Lelivva. Notowani w zapisach archiwalnych od XVI wieku w Wielkim Księstwie Litewskim, w powiecie kobrynskim na Žmu- dzi i w Inflantach (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 66).
KOŠCIALKOWSKI (Kostialkovskis) herbu Syrokomla odm. i Abdank. Zaslužony rod kresowy. W XVIII wieku posiadali dobra Polepie i Zašnice w powiecie wilkomierskim, jak tež wiele innych (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 103, 123). Obszemy wywod urodzonych Košcialkowskich herbu Abdank przechowywany jest w zbiorach Centralnego Pahstwowego Archiwum Histo- rycznego Litwy w Wilnie (f. 708, z. 2, nr 5, s, 171-186).
KOŠCIEWICZ (Kostevičius) herbu Leliwa. Znani byli przede wszystkim we Wschodniej Malopolsce.
KOŠCIUKIEWICZ (Kastiukavičius) herbu Odrowąž. Zamieszkiwali w po- wiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 18).
KOŠCIULEWICZ (Kastiulevičius) herbu Ostoja. Ich dobra rodovve znaj- dowaly się w powiecie upickim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
KOŠCIUSZKO (Kastiuška) herbu Pierzchala (Roch III). Jan Dworzecki- Bohdanowicz pisal o nich: „1542 Košciuszko Fedorowicz, sędzia i horodniczy kamieniecki, komisarz krolevvski. 1593 Andrzej Mikolajewicz Košciuszko
395


w powiecie upickim. 1605 Mikolaj w upickim. 1633 Janusz w brzeskim. 1659 Piotr Dyonizy, podczaszy ziemi brzeskiej”.
Jedna z pierwszych wzmianek o Košciuszkach znajduje się w lišcie wiel- kiego księcia Aleksandra z roku 1495, w ktorym wladca strofuje swego poborcę podatkow o tymže nazwisku za to, iž wymagat od obywateli więcej, niž ksiąžę ustalil, oraz zaleca, „ažeby nie wazyli się więcej od ludzi i žon ich wymagac nad ilošč postanowioną, nie grabili ich, lecz zostawili w spokoynošci, bo stacyi postanowionych jest dosyč” (Ignacy Danilowicz, Skarbiec diplomatow, Wilno 1862, t. II, s. 237). Reprezentanci rodu Kosciuszkow często odnotowywani byli w žrodlach pisanych juž na samym początku XVI wieku. Panowie Košciuszko- wie, posiadacze dužych majątkow na Grodzienszczyžnie, wzmiankowani są w grodziehskich księgach grodzkich z lat 1539-1542.
Konstanty, syn protoplasty rodu Kosciuszkow, Fedora, byl diakiem w wiel- koksiąžęcej kancelarii litewskiej Aleksandra Jagiellohczyka, a požniej za rzą- dow Zygmunta Starego zajmowat najpewniej jakieš stanowisko wyžszego szczebla w kancelarii tegož monarchy. Do naszych dni zachowal się dokument, z ktorego dowiadujemy się, že: „Zikhimont, Bozju milostiu korol polski, weliki kniaž litowski, ruski, kniaža pruskoje, žomojskie i innych” w roku 1509 daro- wal Konstantemu Fedorowiczowi, „diakowi naszemu”, wioskę Siechnowicze, položoną w powiecie kamienieckim w wojewodztwie brzesko-litewskim.
Za panowania Zygmunta Starego szlachectwo z polskim herbem zwanym Roch Trzeci z laski krolewskiej otrzymal Konstanty Fedorowicz, wlasciciel Siechnowicz. Potem ten majątek pozostal w rękach potomkow Fedora i Kon- stantego, stąd powstal rod Siechnowickich. Ale tylko niektorzy z tego rodu przyjęli nazwisko Siechnowiccy, ktorego uzywali przy roznego rodzaju uroczy- stošciach, większošč cztonkow rodu zaczęla nazywac się Košciuszkami. Nazwi- skiem tym podkrešlali, že są potomkami diaka Konstantego.
W przytoczonym dokumencie z czasow Zygmunta Starego zapisano: „Bil nam czolom diak nasz Kostiuszko Fedorowicz i prosil u nas sielca w kamenec- kom powiete (...) na imia Sechnowiczow”. Ten Kostiuszko, to Konstanty Fedorowicz, przodek Siechnowickich. Imię jego stalo się nazwiskiem potomkow w takiej niezmienionej formie, w jakiej zapisane zostalo w najstarszym dokumencie familijnym (AWAK, t. XVII, s. 241, 242, 293, 382).
18 kwietnia 1589 r. Mikolaj Košciuszko, szlachcic z powiatu brzeskiego. skaržyl się w magistracie Brzešcia, ze wykradziono mu z domu papiery warto- sciowe (ibidem, t. VI, s. 34-38). W 1612 roku kilku Kosciuszkow bvlo wsrod Polakow okupujących moskiewski Kreml. Panowie Kosciuszkowie (Adam. Aleksander, Bazyli, Jozef, Mikolaj, Jarosz, Chryzostom, Teodor) często są wy- mieniani w księgach grodzkich sluckich, pihskich, brzeskich w XVII stuleciu (AWAK, t. XVII, s. 255, 448, 496 i in.). Daniel Košciuszko w latach 1659-1665 pelnil funkcję starosty birzahskiego przy dworze Radziwillow {Biržų dvaro teismo knygos, Vilnius 1982, s. 447).
W zapisie z 16 maja 1665 roku w brzeskich księgach grodzkich odnotowa- no: „Pan Pawel Lasota to zeznal: žem w kramie kupowal proch, ališci Žydzi cišnione ze szkoly [synagogi] pytalem się, co to za tumult, albo halas? powie- dzieli: to panowie Kosciuszkowie Zydow biją (...). Dawid Floryan Tupalski to
396


powiedzial: ižem widzial tumuit ludzi niemaly, gdym się przeprawil przez Bug do miasta; pytalem się: co to za tumuit z golemi szablami przed szkolą žydow- ską? To powiedzieli: iž to Wespazyan Košciuszko wjechal do szkoly žydow- skiej na êîï³è y tam się z Žydami powadzili z tey okazyjey; a pan Chryzostom Košciuszko z panem Alexandrem Košciuszkiem, bratem swym, pobiegli, mó- wiąc, iž nam brata biją” (AWAK, t. V, s. 32-37).
Sprawa wylądowala w sądzie, okazalo się bowiem, že bracia Košciuszko- wie w starciu z Žydami jednego z nich (Hawszeja Aronowicza) „na šmierč za- bili”, drugiego (Lejbę Ickowicza) „zbili, zranili”, a calą resztę porozpędzali po calym Brzešciu (wspomagal ich w tym jeszcze zupelnie pijany pan Wojciech Irzykowicz). Wyrok zapadl w paždziemiku tegož 1655 roku i skazywal braci na šcięcie. Następnie wszakze doszlo do rewizji werdyktu, która wykazala, že i strona przeciwna nie byla bez winy we wznieceniu konfliktu. Skoñczylo się więc skazaniem jednego z Košciuszkow na banicję i bardzo wyšokim odszko- dowaniem pienięžnym na korzyšč wdowy po Aronowiczu.
W innym dokumencie z tego okresu czytamy: „Gdy posylali do Propojska do pana Krasiñskogo z listami w sprawie cerkownoj, szto stala sia szkoda, za rozkazaniem pana wojta dali Košciuszce na dorogu zolotych dwa i pol”. Jest to zapis z lutego 1691 roku w księgach buchalteryjnych Mohylewa. Jedną z in- strukcji szlachty brzeskiej w 1697 r. podpisalo jednoczešnie až 14 Košciusz- ków: Aleksander, Augustyn, Ambrožy, Pawel, Michal, Kazimierz, Jan, Adam, Józef, Hieronim, Stanislaw, Faustyn i inni (AWAK, t. IV, s. 240).
Jeden z przodków Tadeusza Košciuszki zapisal znaczny obszar gruntów na cerkiew unicką w 1718 roku: „Ja, Antoni Józef Janowicz Košciuszko Siechno- wicki, zostawszy naturalnym sukcessorem dóbr majętnošci Poprotna, w woje- wództwie brzeskim ležących, po zeszlym šwiętey pamięci imšč panų Janie Ko- šciuszku Siechnowickim, woyskim czerwonogrodzkim, dobrodzieju rodzicu moim, a chcąc in suo robore utrzymač fundusz zeszlego š. pamięci dobrodzieja rodzica mojego, naležący do cerkwi matiowskiey, aby naywiqksza chwala Boza w šwiątyniach Bogu w Tróycy Swiętey Jedynemu, Przenayšwiętszey Ðàïïó Marii Matki Božey, jako nayozdobnieyszym nabozeñstwem sere prawowier- nych cerkwie šwiętey, pod zwierzchnošcią y wladzą summi pontificis románete ecclesiae, cum fructu bonorum operum chrzešcijan zostających, y day Bože, aeterno praemio na dusze onych krwią naydrožszą Syna Božego odkupione, assequendo szcrzyta się y pomnažala, przeto ja, naturalny sukcessor, erigowaną de nova radice cerkiew (...) na gründe moim wlasnym dziedzieznym wieczy- stym” etc., etc. Zdania tego, gigantycznego, rozciągniętego na kilka stron ręko- pisu, nie sposób dalėj cytowac. Wynika wszak z niego, že Antoni Košciuszko scedowal na šwiątynię grunty ome, ląki, nieco lasu i przydal do tego na wieczne czasy jednego poddanego, by „nabozeñstwo w zaniedbaniu nie zostawalo” (AWAK, t. III, s. 138-141).
18 lutego 1721 roku Samuel Wilczyñski i jego žona (z domu Košciuszko) podali skargę do magistratu witebskiego na Dominika Košciuszkę i jego žonę (urodzoną Teodorowiczównq), že „obžalowani ichmč, nie došč na tym mając, že rožnych lat y miesięcy y dni rožne žalującym delatorom przykrošci, gwalty, boje, violeneye, pochwalki biciem y zabiciem czynili y popelniali, czyniąc na
397


konfuzję prawa pospolitego, na swawolnych y zuchwalych ludzi opisanego, anadto jeszcze, w roku ninieyszym 1721, mca Februari 16 dnia, (...) šmial y wažyl się wprzod u imci pana Michala Košciuszki, na krzcinach, w bliskim sąsiedztwie będącego, wprzod služącego chlopa obmowiwszy obžalowany imč od žalującego delatora, o ktörego gdy się žatujący upominal, obžalowany imč bič, zabijač žalującego [zacząl], nie pamiętając na bojažn Božą, srogošč prawa pospolitego y bliską koligacyą, gdzie zaledwie žycie swoje do domu uniosl.
A potem, obzalowany imč, nie ustając w swey dawney zawziętošci, dnia 17 miesiąca Februari, najechawszy na dwor y majętnošč žalujących, z parobkiem swym, Pietrokiem, pierwey wrota rąbal, na pojedynek, z dobytą szablą stojąc przed wrotoma przez godzin kilka, wyzywal; slowami uszczypliwemi, honorowi szla- checkiemu dotkliwemi, podlug swego upodobania dyfamowal, y gdyby ludzie natenczas postronni, sąsiedzi, na ten hatas nie przybyli, pewnie by, niespodzianych, dla ranney pory, o šmierč przyprawil. Z innych, ktorych, na zabicie godząc, obu- dzil, y z tego przestrachu žahijąca delatorka, pregnans będąca, choruje. Y tegož czasu srogo odpowiedz zabiciem na šmierč uczynili y daley czynič obzalowani ichrnc nie przestają” (Istoriko-juridiczeskije matieriafy izwleczionnyje iz aktowych knig gubemij witebskoj i mogilewskoj, t. XXVI, s. 403-404).
W 1727 r. Pawel Košciuszko Siechnowicki, pisarz grodzki wojewodztwa brzeskiego, i jego zona Cecyiia z Wrettöw Kosciuszkowa odnowili cerkiew sw. Mikolaja w swych dziedzicznych Siechnowiczach, nadając jednoczešnie kapla- nowi unickiemu Bazylemu Bielewiczowi plebanię z zabudowaniami, obszerne gruntą ome, sianožęci i lasy; zwalniali tež na przyszlošč parafię od wszelkich swiadczen i cięžarow na rzecz panstwa czy dziedzicow majątku. W dawnych aktach nazwisko Kosciuszkow zapisywane bylo często jako Košciesz oraz Ko- šciesza, co czyni bezpodstawnym twierdzenie o bialoruskim pochodzeniu tego rodu, poniewaz Koscieszowie (herbu Košciesza) byli domem o rdzennie pol- skim rodowodzie (AWAK, t. III, s. 159, 161-162).
Z tego rodu wywodzil się jeden z najslynniejszych Polaköw, Tadeusz Košciuszko. Niemiecki Meyers Enzyklopädisches Lexikon in 25 Bänden (Mannheim- Wien-Zürich, 1988, Band 14, s. 258) podaje: „Košciuszko Tadeusz Andrzej Bo- nawentura, ur. Mereczowszcz>rzna pod Nowogrodkiem [Wolyn] 4 lutego 1746 r., zm. Solothum 5 pazdziemika 1817 r., polski oficer i bojownik o wolnosc. Uczest- nik polnocnoamer\'kahskiej wojny o niepodleglošč (1775-3783), podczas ktorej awansowal na generala.
Od 1789 r. w takiejže szaržy w wojsku polskim, kierowal jako naczelnik pan- stwa powstaniem 1794 roku nazwanym jego imieniem, ktöre to powstanic bylo odpowiedzią na drugi rozdzial Polski, ulegl jednak 10 pazdziemika 1794 r. pod Warszawa przewadze rosyjsko- pruskiej i trafil do rosyjskiej niewoli. Po uwolnie- niu początkovvo mieszkal w USA, od 1798 r. we Francji, od 1815 w Szwajcarii. Jego talent dowodcy wojskowego i prawosc osobista, jak tež zaangazowanie w wysilki gospodarcze i spoleczne zapewnily mu w Polsce prawie legendamą czešč”.
W XIX wieku wielu Kosciuszkov^ mieszkato w gubemi kijowskiej. W 1864 roku byli więzieni, a następnie skazani na zeslanie syberyjskie Antoni, Karol i Stanislaw Košciuszkowie, szlachcice z tejže guberni (M. Micel, S pis powstah- cöw 1863 roku..., s. 63).
398


KOT (Katinas) herbu Pilawa. Znani w Koronie i Wielkim Ksiqstwie Li- tewskim.
KOTARSKI (Kotarskas) herbu Korczak, Pniejnia. Dziedziczyli dobra ziemskie w wojewodztwie wilehskim i brzesko-litewskim oraz na Žmudzi. Uzywali tytulu kniaziow. Początkowo mieli w ziemi žmudzkiej dobra Dyrwia- ny. 3 marca 1836 r. ich starožytną rodowitosc szlachecką potwierdzila heroldia wilehska (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1053, s. 46-48).
KOTASZEWICZ (Kataševičius) herbu Leliwa. Osiedleni byli na zie- miach bialoruskich.
KOTKIEWICZ (Katkevičius) herbu Lubicz. Naležaly do nich majątki na Wilehszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991).
KOTKOWSKI (Kotkauskas) herbu Ostoja. Trzymali folwark Szczytniki w Witebskiem i Miluny w Trockiem. W 1819 r. uznani zostali przez heroldią w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtg polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 84-87).

KOTLARZEWSKI (Kotliarevskis). Drobna szlachta na Podolu i Wolyniu. „Kotlarzewski Jan, na początku tego stulecia rozpocząt nową epokę poezji ruskiej; przethimaczyl Eneidą wierszem rymowanym, przez co wzbudzil niemaly zapal i nasladowanie” - pisal w svvym Herbarzu polskim Hipolit Stupnicki.
22 wrzesnia 1880 roku Eusygniusz Kotlarzewski, syn Szymona, uzyskal w Kijowie potwierdzenie praw dziedzicznego szlachectwa. Natomiast 8 sierpnia 1885 roku on i jego syn Michal zostali wpisani do trzeciej częšci ksiąg genealo- gicznych guberni kijowskiej. Ta decyzja zostala potwierdzona przez Senat Rzą- dzący w Petersburgu 6 listopada 1885 r. (Pahstwowe Archiwum Historyczne Obwodu Kijowskiego, f. 782, z. 2, nr 437, s. 175-176).
KOTLUBAJ (Kotlubajus) herbu Kot. Znani byli od wiekdw w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1799 r. wpisani zostali do ksiąg szlachty gubemi li- tewskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 12, s. 29).
KOTOWICZ (Kotovičius) herbu Korczak. Siedziby rodowe mieli na Wilehszczyznie i Žmudzi.
KOTOWSKI (Katauskas) herbu Lada, Pomian, Puchala, Trzaska. Praw- dopodobnie jedni - herbu Lada - wzigli nazwisko (okolo 1450) od dobr Koto- wo w ziemi wiskiej, inni - herbu Puchala - wywodzą się od Puchalskich, a nazwisko ich pochodzi od dobr Koty-Lutostah w ziemi lomžyhskiej.
Jan Kotowski, szlachcic, wojt lucki, wymieniany jest na lišcie szlachty wolyhskiej z roku 1528 (Russkaja lstoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1616). Inny Jan Kotowski w roku 1558 by! služebnikiem księžnej Beaty Ostrogskiej {Archiwum Sanguszkow, t. VI, s. 212). Maksym Kotowski, „dobry szlachcic”
399


zpowiatu slonimskiego, odnotowany zostal jako swiadek sądowy w 1603 r. (.AWAK, t. XVII, s. 193). Krystyna Kotowska w roku 1611 byla zoną Andrzeja Bielikowicza, sędziego oszmiañskiego (Monumentą Reformationis Polonicae et Lithuanicae, Wilno 1911, t. I, z. 1, s. 193). Wsród oddzialów polskich okupųją- cych w 1612 r. Moskwę byla tež „rota pana Kotowskiego petyhorska, koni 1281” (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. IV, s. 315).
Aleksander i Bohdan Horbaczewscy w lipcu 1646 roku byli swiadkami są- dowymi w sprawie napadu na majątek Adama Kotowskiego grupy Zydów aren- darzy (byl to jeden z wielu „najazdów” ¿ydowskich na polskie dwory szlachec- kie w tamtych czasach). „Jenerat Jego Królewskiej Mošci powiatu piñskiego” Jan Jawosz w następujący sposób referowal ten przypadek w księgach grodz- kich, akcentując szczególnie uskaržanie się chlopów poddanych na nieznošny ucisk ze strony arendarzy.
Wizja lokalna umozliwila poznanie szczególów tego procederu: „Gwaltami większemi w robotach uciąžają, dni panszczyzny nie patrząc, ale každego oso- bliwie od niedziele do niedziele pędzą, biją, grabią; piątkowe gwalty, co byly z dymu po jednemu, to po dwoje teraz; ynsze roboty pelcia bialoglowskie tę bez panszczyzny, nie mając na to žadnego pozwolenia narni robią; podaczki nie- zwyczayne po wielekroc wybierają; towarów, które nam Pan Bóg w domu dal mieč, jako chmiel, miód, z obory, tego nam kupcowie zabronili, obiecując sami plació, a kto by mial mimo rozkazanie onych przedač, winę lupią; a gdy sami co targiem wezmą, to na borg wszystko przepada, žadnemu nigdy wedlug ceny nie zaplacą y wszystko na borgach przepada.
A ñas zawsze gdzie sami chcą za mil trzydziesci y daley w drogę pędzą, do robot gdzie byšmy nie naleželi, gwaltem bijąc pędzą, jako do kamienia, do do- mów budowania, drzewa, dranic wozenia, czego my nigdy nie powinny (...). A teraz za naysciem Aszelowym y ynszych od jego naprowadzonych y w do- mach naszych trudnošci mamy osiedzič”. O to oraz o „spustoszenie sadów, polamanie szczepów” i zabicie jednego chlopa chcial się sądzič z Žydami aren- darzami pan Kotowski. Gdy zaš rząd wyslal z Pinską „jenerata”, czyli sędziego šledczego do Pniewa, Žyd Aszel wygnal go z majątku ze slowami: „A tobie co do tego, panie jenerale, jako trzymam to trzymam y dzieržeč jako swoje wlasne będę” (AWAK, t. XXVIII, s. 284-286).
W 1647 roku bracia Kazimierz, Konstanty i Mikolaj Kotowscy zapisani zo- stali w piiiskich księgach grodzkich jako „bohaterowie” skargi Zydówki Dory Jakubowicz, ošmielili się bowiem uwolnic ze šwiątynnego więzienia innego Žydą Zorocha Simchowicza, kíóry trafil do „tunny zydowskiej za nieuiszczenie dlugu” (ibidem, s. 333).
Elekcję króla Jana Kazimierza, reprezentując szlachtę Księstwa Žmudzkiego, podpisali m.in. Aleksander i Krzysztof Kotowscy (VL, t. IV, s. 104). W roku 1658 jeden z panów Kotowskich pelnil fiinkcje „skribenta skarbowego Jego Królewskiej Mošci” ziemi halickiej. Prawdopodobnie on tež byl w 1678 r. administratorėm cel tejže prowincji, i będąc na tym stanowisku, zabil niejakiego pana Korazyni. Sejmik halicki polecal 8 I 1683 roku w instrukcji día swych poslów na sejm walny, aby prosili króla o darowanie winy Michatowi Kotowskiemu (Akta z Archiwimi Ziem- skiego we Lwowie, Lwow 1931, t. XXIV, s. 140, 413,440,451).
40 0


Stanislaw Wierzbowski, starosta lęczycki, zapisal w Konnotacie wypadköw (Lipsk 1858, s. 118): „Annus 1663. Tego roku pojmali tych wszystkich, co zabili Gasiewskiego; to jest: Kotowskiego, Nowoszynskiego (pryncypala, co najpierwiej w piersi strzelil), Niewiarowskiego, i z nimi dziewięciu, ktorych do sądu w wipzie- niu trzymają. Na ukontentowanie wojska naznaczono komissyą we Lwowie”.
Kazimierz Kotowski, warszawski sgdzia ziemski, w 1661 r. byl rewizorem skarbu koronnego (VL, t. IV, s. 330). W jednyrn z dawnych dokumentow czy- tamy: „Konstanty Kotowski, marszalek powiatu mozyrskiego, substitut woysk Jego Krolewskiey Mošci W. X. L. Wszystkim in genere rycerstwu woysk JKM W, X. L., polskiego y eudzoziemskiego zaciągu, jezdnemu y pieszemu (...), chcę mieč y šerio upominam, aby się žaden nie wažyl w miešcie JKM pinskim y we wlosci naznaczoney po wydaniu postanowionego chleba, stanow-isk, noc- legöw, pokarmöw, odprawowac stacyi, ugod, podwod, grabiezow, wymagac zabiegöw y nayazdow czynič (...) pod restitutią szköd y surowym karaniem (...). Dat w Kobryniu, dnia 24 Juliy anno 1662. Konstanty Kotowski, marszalek mozyrski” (AWAK^A. XXXIV, s. 238-239). Tenže Konstanty Kotowski (1610- 1665), marszalek mozyrski, sybstytut związku wojsk litewskich, zginąl w wal- kach przeciwko naježdžcy moskiewskiemu.
Adam Kotowski, stolnik wyszogrodzki, wdelkorządca krakowski, wspo- mniany zostal m.in. w dekrecie kröla Jana III z 29 lipca 1680 r. (Prawa, przy- wileje i statuta miasta Krakowa, Krakow 1890, t. II, s. 521). Floryan Leo Kotowski, marszalek i posel powiatu mozyrskiego, oraz Piotr Karol Kotowski, starosta i posel tegoz powiatu, w 1696 r. podpisali akt warszawskiej konfedera- cji generalnej (VL, t. V, s. 416). Adam Kotowski okolo 1690 byl rowniez stol- nikiem wyszogrodzkim i župnikiem krakowskim (Akta sejmikowe wojewödztwa krakowskiego, t. V, s. 119). Florian Konstanty Kotowski, marszalek mozyrski, zapisany zostal wr księgach sądu braslawskiego w 1700 r. (CPAHL, F. DA, r. 1700, nr 46, s. 147-152). Hieronim Kotowski w roku 1718 byl podkomorzym mozyrskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1373, s. 6).
Wywöd familii urodzonego Kotowskiego herbu Pomian, sporządzony w Wilnie 8 grudnia 1798 r., informowal, že przodkowie tego rodu „zaszczyceni kleynotem szlachectwa, w powiecie branskim w parafii tykocinskiej w okolicy Kotąch posiadali majątki dziedziczne”. Walenty Kotowski przeniosl sie do Wielkiego Ksiesiwa Litewskiego i ozeniwszy się z Heleną Zasztowt6wną, štai się posiadaczem majętnošci Plawie w powiecie trockim. W 1790 jego syn Mar- cin Kotowski wraz z rodziną uznany zostal za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 33-34).
Wywöd familii urodzonych Kotowskich herbu Ogohczyk, uložony w VVilnie w 1819 roku, stwierdzal, iž: „familia urodzonych Kotowskich dawna i starožytna, od niepamiętnych czasöw [prerogatywami] stanowi szlacheckiemu wlasciwemi przez dziedziczenie majątkow ziemskich i sprawowanie urzędow zaszczycona, uzywala wszelkich swoböd temu stanowi przyzu^oitych. Z tey familii idący Jan Andrzejewicz Kotowski, mieczny pamawski, za protoplast^ wziety, będąc ziemia- ninem Jego Krolewskiey Mošci powiatu lidzkiego, mial z wlasnego nabycia majpt- nošč Mikolowskie zwaną w okolicy Milkiewiczach w wojewodztwie nowogrodz- kim ležącą” (CPAHL, f. 391, z. i, nr 1008, s. 161-162).
401


Heroldia wileriska w 1819 roku potwierdzila rodowitose szlachecką Wa- lentego, Marcina, Adama Jozefą i Ksawerego Kotowskich, zamieszkalych w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1468). Jedno z gniazd rodu Kotowskich w koncu XIX w. istnialo takže w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1571). Kotowscy byli spokrewnieni m.in. z Jalbrzykowskimi (.Materialy do biografu genealogii i heraldyki polskiej, Buenos Aires-Paryž 1974, t. VI, s. 210-211 in.).
W XIX wieku Kotowscy dzielili los zdecydowanej większošci rycerskich rodzin kresowych, naražając się na carskie represje. W 1864 roku Wiktor Ko- towski, 28-letni szlachcic z ziemi kijowskiej, zostal skazany na dziesięč lat cięžkich robot w twierdzach za udzial w powstaniu styezniowym (M. Micel, Spispowstancow 1863 roku..., s. 64).
Jedna z reprezentantek tego rodu, Alicja Maria Jadwiga Kotowska (1899- 1939), zostala w 1999 roku beatyfikowana przez Ojca Šwiętego Jana Pawla II jako męczennica za wiarę podezas II wojny swiatowej. Jej postač i zastugi wobec Košciola i bližnich przedstawiono następująco: „Jako profeska ukonczyla studia chemiczne. Wojna zastala ją jako dyrektorkę szkoly i przeložoną domu w Wejherowie. Ostrzežona o mającym nastąpič aresztowaniu, oswiadezyla, že nie može pozostawic siostr bez opieki. Zamordowana 11 listopada w Piašnicy. Papiež Pius XII do przeložonych Zgromadzenia o siostrze Alicji powiedzial: «Made męczennicę, to wielka chwala i pociecha dla Zgromadzenia. Czy može byč więk- sze szczęšcie, jak oddač žycie za wiarę, za Košciol, za Chrystusa Pana?»”.
KOTWICZ (Kotvičius) herbu Kotwicz. Stary rod wielkopolski dziedzi- czący najpierw majętnošč Staszow pod Poznaniem. Następnie przedstawiciele tej rodziny weszli w posiadanie licznych dobr w zachodniej Galicji, na Litwie i Žmudzi. W 1819 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodowitą i staro- žytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 109-112).
KOWACZ (Kovačius) herbu Wąž. Znani w catej Rzeczypospolitej, na Slowacji, w Niemczech i na Węgrzech.
KOWALEWSKI (Kavaliauskas). Drukowane žrodla heraldyczne zawie- rają dane o Kowalewskich herbu Doliwa, Dolęga, Godziemba, Jastrzębiec, Ju- nosza, Kolumna, Novvina, Odrowąž, Prus III, Radwan, Zaręba, Zukowski. He- raldyk P. Malachowski w Zbiorze nazwisk szlachty (Lublin 1805, s. 232) wy- mienial dziewięč rožnych rodzin polskich o nazwisku Kowalewski, pieczętujących się rožnymi herbami: Dolęga, Godziemba, Gryf, Junosza, Lada, Nowina, Prus III, Radwan, Zukowski.
W. Wittyg CNieznana szlachta polska i jej herby, Krakow 1908, s. 152) przytacza! dane o Kowalewskich herbu Kolumna i Odrowąž. S. Uruski (Rodzi- na. Herbarz szlachty polskiej, Warszawa 1910, t. VII, s. 341-345) podawat, že istnialo 11 rožnych rodzin o nazwisku Kowalewski, ktore pieczętowaty się ta- kimi herbami, jak: Doliwa (na Kowienszczyžnie), Dotęga (na Kijowszczyznie), Jastrzębiec (w Plockiem), Junosza (w ziemi ciechanowskiej), Lada (potnocne Mazowsze), Prus (Sieradzkie), Radwan (powiaty pilznehski i wilenski) itd.
4 02


A. Boniecki (Herbarz polski, t. XII, s. 6-13) takže rozrožnial kilka rodow szlacheckich o nazwisku Kowalewski: „Kowalewscy herbu Dolęga, wyszli pewnie z Kowalewa w powiecie szrenskim. Stanislaw Grad z tego Kowalewa otrzymal w 1397 r. od księcia Ziemowita Mazowieckiego prawo wybierania cla przy Szrensku. Stanislaw z Kowalewa 1470 w Plocku. Jan i Kasper Kowalew- sey, dziedzice częšci Dąbrowy i Kowalowa w szrenskim powiecie 1578 r.” Kowalewscy z tej linii spokrewnieni byli z Rosciszewskimi, Klokockimi, Sta- weckimi, Zahorowskimi. Od XVII w. Kowalewscy ei mieli tež majątki w powiecie owruckim i często poslowali z Kijowszczyzny na sejmy.
„Kowalewscy herbu Jastrzębiec, à wlasciwie Bolešcic, wyszli z Kowalewa w powiecie bielskim, wojewödztwie plockim. Wsi tego nazwiska bylo tam kilka (...). W 1465 r. dziedziczyli na Wityni Mikolaj Kowalewski, à 1483 r. Albert”. Spokrewnili się owi Kowalewscy m.in. z Lasockimi. Osiedleni byli w Polsce srodkowej i - mniej licznie - w zachodniej Galicji.
„Kowalewscy herbu Junosza z Kowalewic w ziemi zakroczymskiej. An- drzej z Kowalewic, starosta ciechanowski, 1480 r. Maciej z czesznika
zostal stolnikiem plockim 1555 r. Lukasz Kowalewski, dziedzic Kowalewic, 1576 r., à Stanislaw, dziedzic częšci Sokolowa, w powiecie warszawskim 1580 roku (...). Marcin, pisarz ziemski lomžynski 1641 r.” Ci Kowalewscy przez malzenstwa spokrewnieni byli z Nowodworskimi, Gorskimi, Boleckimi, Ma- ciejowskimi, Dlugolęckimi, Rožanskimi, Wolanskimi. dziedziczyli majątki w Polsce centralnej.
Kowalewscy herbu Lada wyszli prawdopodobnie z Kowalewa w ziemi lom- žyiiskiej, lecz od XVII w. trzymali juž Miszkienięta w powiecie oszmianskim. Kowalewscy herbu Nowina siedzieli początkowo w powiecie bieckim i przewaz- nie w tamtej okolicy pozostali. Kowalewscy herbu Prus III prawdopodobnie po- chodzili z Kowalewa w powiecie kaliskim, gdzie znani byli od XV w. Spokrewnieni byli z Komorowskimi, Izykowskimi, Pogorzelskimi. Po przeniesieniu się do Wielkiego Księstwa Litewskiego mieli m.in. posiadlošc Wojsznaryszki w powiecie oszmianskim i pisali się Szewerdykowiczami Kowalewskiemi.
Kowalewscy herbu Radwan pochodzili z powiatu pilznenskiego i byli od- notowywani w aktach krakowskich juž w latach 1386-1409. Spokrewnili się z Oziemblowskimi, Dembihskimi, Kotkowskimi, Ko^cinskimi, Przylęckimi, Lodzinskimi. Ich rodowe siedziby znajdowal się przede wszystkim w woje- wodztwie krakowskim. Byli jeszcze - bardzo nieliczni - Kowalewscy pieczę- tujący się herbem Odrowąž i Kolumna.
Tyle mial do powiedzenia o Kowalewskich Adam Boniecki. Zrodla archi- walne dostarczają wszakze jeszcze więcej informacji o tym potęžnym rodzie, poczynając juž od wieku XV. Johannes de Covale, nobilis, zanotowany zostal w jednym z dokumentöw archiwalnych, pochodzącym z 1420 roku, a wysta- wionym w Proszowicach (Archiwum Sanguszköw, t. II, s. 140). Johannes Co- walewsky trafil do ksiąg sądowych miasta Halicza w roku 1456.
Zofia Kowalewska, corka Andrzeja, w 1582 roku byla wlašcicielką dobr Humniszcze, Juszkowska, Murožnica i Blotnica w powiecie minskim (AWAK, t. XXXVI, s. 241). W styczniu 1609 r. niejaki pan Kowalewski z oddzialu li- sowczyköw trafil do niewoli moskiewskiej na ziemi nowogrodzkiej (Akty isto-
403


riczeskije, Petersburg 1841, t. II, s. 212). W spisie szlachty powiatu kcynskiego z 1621 roku (Genealogia, t. V, s. 144) znajdujemy nazwisko Wojciecha Kowa- lewskiego. W 1627 r. występowal jako swiadek w sądzie w Witebsku Piotr Kowalewski, tamtejszy szlachcic.
Jak wynika z danych archiwalnych, w roku 1630 Jan (syn Krzysztofa) i Zo- fia Kowalewscy, wlasciciele majątku Czemica w województwie witebskim, wydzierzawili swą posiadlosč Janowi Rydzewskiemu. W tymže roku Bazyli Hurko i zona jego Maryanna (z domu Kowalewska) sprzedali panu Stachow- skiemu siola Skuratowo, Zamierzyno i Romanowo, równiez w wojewodztwie witebskim. W 1635 ta Zofia Kowalewska i jej syn Jan sprzedali jeden ze swych majątkow, wies Suchodorowo-Poluczesie Lukaszowi Pohoskiemu, co po dwóch latach zarejestrowal w księgach ziemskich Maciej Granowski, ówczesny woje- woda witebski (Istoriko-juridiczeskije matierialy..., t. XXV, s. 339-340).
W witebskich księgach grodzkich zachowal się pisany cyrylicą (w języku, który najdokladnej možna by nazwac: starobialorusko-polskim) testament z 6 listopada 1641 roku Zofii, z domu Pogorzelskiej, žony zmarlego juž wczesniej Krzysztofa Kowalewskiego, która to niewiasta - swi adorna będąc tego, iž, na- wet w dobrym zdrowiu powinien czlowiek pamiętač o šmierci - zapisala swój majątek potomstwu, dzieląc go między syna swego Jana i córki: Maryannę, Rainę i Zofię. Jak wynika z testamentu, byla to rodzina albo prawoslawna, albo unicka, ješli chodzi o wyznanie, pod względem zaš etnicznym niewątpliwie polska (Istoriko-juridiczeskije matierialy..., t. XXI, s. 294-300).
Marcin Kowalewski, lomžynski pisarz ziemski, sekretarz królewski, w 1641 r. byl cztonkiem komisji do rozgraniczenia Księstwa Pruskiego i woje- wództwa mazowieckiego (VL, t. IV, s. 14). Ksiądz Józef Kowalewski byl w polowie XVII w. proboszczem košciola w Prenach na Žmudzi (Litwa i Rus, t. IV, z. 2, s. 108).
Witebskie akta ziemskie z 1641 roku wymieniają nazwiska Maryny Kowa- lewskiej i jej męža Wasyla Chocimskiego, wlascicieli pustoszy Litwinowskiej, Chocimla i innych dóbr ziemskich (Istoriko-juridiczeskije matierialy, t. XXVI, s. 432-433). Z roku 1659 zachowaly się natomiast wiadomosci o tym, že pod- czas najazdu moskiewskiego Stefan Kowalewski (wlasciciel Sachonowszczy- zny i Jakuszowszczyzny w województwie polockim) jako zdeklarowany wróg cara, a wiemy sluga króla polskiego wtrącony zostal do więzienia w Polocku, a następnie wywieziony až za Moskwę.
Korzystając z tej okazji, jedna z sąsiadek, Katarzyna Derengowska z synem swym Janem, najechala na koniach z saniami posiadlosč Kowalewskich i „nie nie zwažając na sieroetwo dzieci” zeslanca, „w jamach zbože rožne pobrawszy, pograbiwszy, do domu swego Lutowa, zawiežli”, nie pozostawiając srodków do žycia maloletnim sierotom. Bezwzględni sąsiedzi zniszczyli przy tym dwór, rozpędzili službę i dziatki wygnali na mróz, które tež nie wiadomo gdzie prze- padly (ibidem, s. 479-480).
Adam Kowalewski od szlachty ziemi zakroczymskiej w 1648 r. podpisal akt elekcji króla Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 110). To samo uczynil Martinus Kowalewski, notarius terrae lomzensis, oraz z tejze ziemi Petrus Ignatius Kowalewski; jak tež z ziemi nurskiej Piotr Kowalewski. Andrzej Kowalewski
404


9 XII 1651 zložyl podpis pod uchwaią zjazdu szlachty wojewödztwa krakow- skiego „w domu pozostalej” podczas pospolitego ruszenia. Aleksander Kowa- lewski w 1654 r. walczyl w obronie Smolenską przed agresją Moskwy.
Mikulajko Kowalewski, „szlachcic lackiej wiary”, trafil do niewoli mo- skiewskiej napadnięty w wlasnej wsi Petryha w powiecie mohylewskim przez Polaköw zdrajcow, ktörzy przeszli na službę rosyjską z dowodcą swym Kon- stantym Poklonskim (Akty otnosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. XIV, s. 217). W sierpniu 1654 roku tenže Lach Mikulajko vėl Michajlo Kowalewski wymieniany j ėst dwukrotnie w lišcie cara Aleksego Michajlowicza, jako ten, ktory nie chcial ani wiary zmieniač, ani przysięgač na wiemosc Mo- skwie (ibidem, s. 219-222).
W 1657 roku esaul Iwan [Jan] Kowalewski služyl w wojsku zaporoskim, uczestniczyl tež w probie ponownego poddania wojsk zaporoskich krölowi polskiemu. Pisarz Chmielnickiego Iwan Wyhowskoj skaržyl się moskiewskim wyslannikom, že Kowalewski ciągle coš knuje i przeszkadza jego wysilkom, mającym na celu dalszą integrację z Rosją (ibidem, t. III, s. 584). Kowalewski, poslaniec Iwana Wyhowskiego, w grudniu 1658 r. pertraktowal z hetmanem koronnym Stanislawem ze Zlotego Potoku Potockim oraz z krolem polskim
0 poparciu Korony dla Ukrainy w jej wojnie z Moskwą. Oczywiscie, na posla w tak waznej sprawie wyznaczono czlowieka doskonale wlaaającego językiem polskim, gdyž w dyplomacji niekiedy jedno slowo decydowac može î losach calych narodöw. W koncu zaröwno Kowalewski ~ jako posel ze strony kozac- kiej i Beniowski - ze strony polskiej, doprowadzili do zawarcia sojuszu polsko- kozackiego i do wyslania na pomoc Ukrainie kilka pulkow piechoty i jazdy (okolo 6000 žolnierzy), wsröd ktörych byly tež oddzialy zložone z 300 Wolo- chöw pod kierownictwem pulkownika Ružczycza [Ruszczyca] (ibidem, t. XV, s. 303-304).
W czerwcu 1659 roku kröl polski Jan Kazimierz na podstawie uchwal sej- mowych nobilitowal, nadając im zarazem szlacheckie herby, grupę wojsko- wych, služących przedtem w oddzialach wojska zaporoskiego. Byl wsröd nich „urodzony” pan Jan Kowalewski, najprawdopodobniej przedstawiciel siermięž- nej, nieherbowej szlachty polskiej. Oto fragment przywileju krölewskiego: „Chotiaczy ludiej rycerskich laskoju naszoju jako najbarziej do uslugi naszoj
1 Reczy Pospolitoj zaochotiti, à majuczy w dielach rycerskich zaleconoje do- znanie urodzonoho Jana Kowalewskoho, Harasyma i bratow jeho Kaplonskich, Iwana Bohatyrowicza, Jana i Teodora Czekalowskich, Jana Rudnickoho, Haw- ryla Lisowca, Klima Sokolowskoho, Dymitra Soloninki, nadališmy im klejnot szlachectwa polskoho, jako o tom prywilei, každomu z nich z osobna wydany, szyrej w siebie specyfikujut, kotoryje to prywilei powahoju sejmu niniesznieho wo wsiom cale aprobujem i prywilej Kowalewskomu na Skwiru i Romanowku dany utwierzdajem” (ibidem, t. IV, s. 217).
Rok wczesniej wspomniany Jan Kowalewski poslowal razem z Janem Bi- niewskim, Kazimierzem Jewlaszewskim i Pawlem Ciecierą (ten ostatni byl bo- daj „komisarzein” przy poslach polskiego pochodzenia, jedynym Rusinem) - jako znający język polski - do kröla Jana Kazimierza, przywožąc ofertę unii Ukrainy z Polską i utworzenia sfederowanego z naszym krajem Wielkiego
405


Księstwa Ruskiego, co tež zostalo - aczkolwiek nieco za požno - zrealizowane (ibidem, s. 165 i n.).
W jednej z „protestacji” z 1663 roku, dotyczącej bratobojczych walk mię- dzy mieszkancami wojewödztwa mscislawskiego wspomniany zostal „pan Adam Kowalewski, stuga pana Mikolaja Zapolskiego’'. Obaj okrešlani są jako naležący do „szlachty uczciwej”, obok Jana Walachowskiego, Mikolaja Bycz- kowskiego, Stanislawa Niewiadomskiego, Daniela Zukowskiego, Teodora Wa- silewskiego, Aleksandra Prokopowicza, Jana i Samuela Galkowskich, Stefana Gižyckiego.
Stanislaw Kazimierz Kowalewski, lowczy wojewödztwa kijowskiego, jako pose! podpisal w 1668 r. uchwalę warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t. IV, s. 499). 31 paždziemika 1669 roku odbylo się w Andruszowie na Ukrainie spotkanie poslöw rosyjskich i polskich dla omowienia niezalatwionych spraw granicznych i dyplomatycznych i w celu „uciszenia wojny”, ktöra trwala juž od lat. Stronę rosyjską reprezentowali na tym spotkaniu m.in. stynny bojar A. Or- dyn-Naszczokin, „diak Iwan Sawinow syn Gorochow”, a polską Jan Gninski, wojewoda chelminski, „Mikolaj z Tiechanowca Tiechanowiecki” - jak podają öwczesne zrodla moskiewskie - wojewoda i starosta mscislawski; Cyprian Pawel Brzostowski, referendarz i pisarz Wielkiego Księstwa Litewskiego, Mar- cjan z Kozielska Oginski, krajczy Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Stanislaw Kazimierz Kowalewski, lowczy wojewödstwa kijowskiego, komisarz krö- lewski i Rzeczypospolitej (ibidem, t. IX, s. 89, 92, 95, 98). We wrzesniu 1671 roku skaržyl się hetman zaporoski Piotr Doroszenko na Kowalewskiego, slugę księcia hetmana polnego koronnego, že „z polową wojska ponad Bohem do Lachöw odeszli” (ibidem, s. 454).
Krzysztof Kowalewski, posel polski do Moskwy, w lipcu 1672 roku spo- wodowal dose powazny konflikt dyplomatyczny. Przemawiając do cara Alek- sego Michajlowicza podezas audieneji, na ktörej obeeni byli liczni dygnitarze moskiewscy, nie nazwal wladcy rosyjskiego wielkim księciem kijowskim, czer- nihowskim, smolenskim i in., natomiast wszystkie te tytuly wymienit, wspomi- nając monarchę polskiego. A przeciež na mocy „wiecznego” pokoju zawartego w Andruszowie tytuly te naležaly się carowi, bo Rosja zagamęla wowczas dužo terenöw, będących ongiš wlasnošcią Rzeczypospolitej.
Car powolal specjalną komisję do zbadania sprawy nazajutrz po tym wyda- rzeniu, a Kowalewski, ktöry - będąc od wielu lat na službie krölewskiej - przeciež z pewnošcią swiadomie się „przejęzyczyl”, slusznie potem wziąl catą „wi- nę” na siebie, gdy car koniecznie chciat dociec, czy instrukeje z Warszawy na- kazywaly poslowi obražač go przez pomijanie naležytych tytulöw, czy nie. Nietrudno zauwažyč, že slowo dyplomaty moglo tu spowodowac wznowienie dzialah wojennych między Polską i Litwą a Rosją (ibidem, t. XI, s. 9, 10). W następnym roku Krzysztof Kowalewski poslowa! do Siczy Zaporoskiej w celu sklonienia Kozaköw do pozostania w sojuszu z Polską, o czym swiadezy ow- czesna carska poczta dyplomatyczna (ibidem, s. 283-288, 365).
Andrzej z Kowalewicz Kowalewski, podstoli plocki, w 1674 r. podpisal akt warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t. V, s. 131). W 1676 r. putkownik kalnicki Hawrylo (Gabriel) Kowalewski byl rezydentem wywiadu hetmana
4 06


Doroszenki w Turcji (Akty otnosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. XII, s. 433). Jak siq jednak okazalo, byl to oficer, ktory zle patrzyl na rzucanie si$ swego przelozonego raz w objqcia Moskwy, raz Turcji, to znow Tatarow czy Rzeczypospolitej. Co gorsza, wygadal siQ z tym po pijanemu (wracaj^c po wy- konaniu zadania) rodakowi Tomaszowi Nowickiemu, ten zas okazal si$ agentem Moskwy i doniosl o slowach Kowalewskiego swyin mocodawcom (ibidem, s. 529).
W roku 1690 prezbiterem syrzowskiego (kolo Brzescia) kosciola unickiego byl Jan Kowalewski (AWAK, t. III, s. 265). Jakub, Jan, Adam, Walenty Kowa- lewscy podpisali w 1697 r. od szlachty ziemi dobrzynskiej sufragi^ krola Augusta II (VL, t. V, s. 434-435). To samo uczynil Szymon Kowalewski od woje- wodztwa trockiego. Kazimierz Kowalewski podpisal z innymi braci^ szlachty instrukcjQ dia delegacji na sejm warszawski udaj^cej si$ z Grodna 13 grudnia 1712 r. (AWAK, t. VII, s. 251).
W roku 1713 do ksi^g grodzkich grodzienskich wpisano nast^puj^cy list: „August Wtory, z Bozey laski krol polski etc. Urodzonemu Hrehoremu Joze- phowi Kotowiczowi, lowczemu wielkiemu Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego, staroscie naszemu grodzienskiemu, wiemie nam milemu, taskq naszq. krolew- sk^. Urodzony wiemie nam mily! Doniesiono jest nam przez panow rad y urz^dnikow ymieniem urodzonego Kazimierza Kowalewskiego, horodniczego naszego zamkowego grodzienskiego, zalosna supplika, iz wiemosc twoja za- wzi^wszy jakow^s wasn przeciwko pomienionemu supplikantowi, violando przywileja nayjasnieyszych antecessorow naszych y nasze, urodzonym horod- niczym grodzienskim nadawane y nadane ab antiquo zwyczaje, nie tylko tar- gowego urodzonym horodniczym zamkowym od warzywa y naczynia szklan- nego y glinianego, przynosnego y przywoznego nalez^cego, wybierac sam urodzonemu Kowalewskiemu zabraniaj^c y wybierania zabraniac ludziom swoim rozkazuj^c do s^du fiskalnego powiatu grodzienskiego, do ktorego ta sprawa nie nalezala evocatione intentowawszy acti^ tam, gdy in competentiam fori uznano y do nalezytego s^du spraw^ odeslano (...), nie tylko prosecutiey praw- ney ad competentes tey sprawie forum nie uczyniles y nie czynisz, lecz owszem in maiorem convulsionem przywilejow naszych wybierania targowego urodzonemu horodniczemu zamkowemu y jego substitutom zabroniles (...). A co wiqksza, na zdrowie i zycie pomienionego urodzonego Kowalewskiego po- chwalki, machinacye ustawiczne czynisz, brac, bic, zabijac samego y ludzi jego rozkazujesz y na fortunie wszelkiemi sposobami szkodzic usiluiesz (...).
My tedy, krol, do pomienioney suppliki laskawie siq skloniwszy, nie tylko przywileja nayjasnieyszych antecessorow naszych, y nasze, y dawne do tego zwyczaje chc<|c in suo zachowac esse, lecz tym bardziey prospiciendo bezpie- czehstwa, zdrowia y fortuny urodzonego Kowalewskiego, tym listem naszym upominalnym oraz zarQcznym wiernosci twojey intimujemy, abys wiemosc twoja przywilejow naszych nie namszaj^c, praepeditiey w wybieraniu targowego urodzonemu Kowalewskiemu oraz na zdrowie y zycie jego y ludzi jego zad- nych machinacyi nie czynil y czynic nie kazal, lecz jezeli jakie wiemosc twoja masz praetensye y praetext in foro competenti rozprawil si$ (...). Ktory to list nasz upominalny y zarqczny rqkq nasz^ podpisawszy, piecz^ci^. Wielkiego Xiq-
407


stwa Litewskiego utwierdzic rozkazališmy. Dan w Warszawie dnia 7 marca roku Panskiego 1713, panowania naszego szesnastego roku” AW AK, t. VII,
s. 153-154, 160-161). Mūšiai tež potęžny Kotowicz wplacic do skarbu 5 tysięcy kop groszy litewskich i tylež oddac K. Kowalewskiemu jako odszkodowanie.
W 1716 roku w Mohylewie mieszkal chorąžy (zwany Žolnierzem) Kowa- lewski, wymieniany w księgach magistratu kilkadziesiąt razy CIstoriko- juridiczeskije matierialy..., t. XXVII, s. 16, 46-63). Najprawdopodobniej byl to žolnierz o charakterze nader towarzyskim, gdyž czynione dlan zakupy to naj- częšciej wodka, wino i piwo, przy tym w ilošciach, ktorych nawet najdzielniej- szy wojak bez pomocy czlonkow magistratu mohylewskiego spožyč by nie potrafil. W ciągu kilku miesięcy stalą pozycję w wydatkach miasta Jego Kro- lewskiej Mošci byty: „wodki dla Kowalewskiego”, ,,dla Kowalewskiego wod- ki”, „Kowalewskiemu wodki”, „wodki Kowalewskiemu”, czyli wariacje dose monotonne.
W 1720 r. Bartlomiej Kowalewski byl burmistrzem Lubomli. 26 lutego 1722 roku do magistratu mohylewskiego wplynęla skarga piekarzy miejskich na ludzi, „ktorzy nie są wpisani w cechu naszym, ktorzy pokątnie piekąc bialy chleb, po rožnych mieyscach pokątnych, po domach ludzkich, nawet y publicz- nie w rynku y w kabaku przedają, w miešeie y przedmiešciach chodząc, oba- rzanki y inny chleb bialy przedają, nie będąc naležnemi y wpisanemi w cechu naszym, na uymę y uszczerbek prawa, porządku y przywilejow od nayjašniey- szyeh krolow ichmciow nadanych”. Wsrod kilku osob nielegalnie zarabiających w ten sposob na zycie wymieniona zostala i zbiedniala wdowa szlachecka Anna Kowalewska, „bywsza chorąžyna mieyska”. W lutym 1728 r. w miasteezku Przerosl w powiecie grodzienskim - jak wynika z akt grodzkich - mieszkalo dwoch szlachcicow o nazwisku Kowalewski: Franciszek i Aleksander (AWAK.
t. VII, s. 440,441).
W roku 1740, 9 listopada, w mohylewskim sądzie miejskim odbyla siq roz- prawa sądowa o znieslawienie szlachcica Franca Kowalewskiego. Oto owcze- sny „stenogram”: „Wyznania zloczyncow: Na urzędzie Jego Krolewskiey Mošci mieyskim mohylewskim, tego roku na sprawach zasiadającym, stanąwsz\ oblieznie Alexander lllinicz, rodem z Mscislawia, zięč Marka, melnika z niz- szyeh mlynow wlosci Polnykowskiey, y Jozef Maciejow, rodem z samego miasta Witebska, do izby sądowey przyprowadzeni, zeznanie swe dobrowolne do akt mieyskich mohylewskich temi stowy uezynili, n co my, zeznawający, na- wiedlismy byli napaše y oppresyą na pana Franciszka Kowalewskiego o pokra- dzione rzeczy przez nas y przy nas innych ludzi niejakowychsci będącvch. u Onisima stolarza, jurysdykanta zamku Jego Krolewskiey Viešei mohylewskiego, za Dębrowną mieszkającego.
A že to przez nieostrožnošč naszą uczynilišmy y niewinnego czlowieka. pana Kowalewskiego, obwinilismy byli y w niego wklipalismy się; za czyrr. onego, jako niewinnego czlowieka, pana Kowalewskiego, od tego naszego uda- nia oczyszczamy, uwainiamy i jako niewinnego, w tym zlym excessie nie będą- cego w spolec-znošci naszey, reputacyą dobrą onemu przywracamy, a sami z_ nasze zle uezynkt pokutowac powinni będziemy, y do tego wyznania ręce nasze podpisujemy krzyžykami, do akt mieyskich mohylewskich jest zapisane. Ir.
408


praesentia jegomošci pana Karola Trockiewicza, ex brachio wielmoznego imč pana Smietanki, viceadministratora zamku mohylewskiego, do tego zeznania, dla przeshichania, ordynowanego” {Istoriko-juridiczeskije matieriaty..., t. XIV, s. 271-272).
Na Litwie historycznej Kowalewscy osiedleni byli we wszystkich doslow- nie powiatach. Uzywali rozmaitych herböw, chociaž wydaje šią, že wszyscy byli z e sobą spokrewnieni i stanowili jeden licznie rozmnožony i szeroko roz- galąziony dom. Drzewo genealogiczne rodu Kowalewskich, zatwierdzone przez heroldię wilenską w 1827 roku, przedstawialo siedem pokolen tego rodu. Za- dziwiac može niezwykla plodnošč Kowalewskich, szczegölnie ješli chodzi
0 dzieci plci męskiej, ktörych w tych siedmiu pokoleniach bylo až 99 (CPAHL, f. 391, z. l,nr 1775a, s. 51).
Kowalewscy mieszkali więc m.in. w powiecie braslawskim, dokąd przenie- šli się z wojewödztwa potockiego. Inni znow posiadali Posolcze w pobližu So- lecznik, kolejni mieli dobra w okolicach Drui, w Wilnie, w Poddubinkach kolo Orszy, w powiatach: nowogrödzkim, dyneburskim, zawilejskim, kowienskim, trockim, wilenskim, rosienskim, oszmianskim, lidzkim. Jedna z galęzi rodu Kowalewskich herbu Jastrzębiec dziedziczyla wies Kowaliszki w powiecie kowienskim w Księstwie Žmudzkim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1852, s. 27-28). Inna galąž osiedlona byla w Korliszkach i Prunkulach w powiecie wilkomier- skim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1852, s. 76). Kowalewscy herbu Lada posiadali zaš Wojtkajcie w powiecie szadowskim w tymže Księstwie (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1852, s. 63-64).
Jedno z odgalęzien rodu Kowalewskich zapušcilo korzenie w siole Kocze- rycze w powiecie bobrujskim. Ich szlacheckošč potwierdzono w roku 1887 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1519). Kowalewscy dose licznie występowali w powiecie dzisnienskim, gdzie się spokrewnili z Tomaszewskimi, Žukami, Szawel- skimi, Hatowskimi, Szadziewskimi, Szymanowskimi, Stolyhwami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117, I). Większošč Kowalewskich uzywala herböw Junosza
1 Dolęga. Wszyscy byli rodowitą szlachtą polską (obszeme informaeje zawiera teka o Kowalewskich w CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1474).
Jakub Kowalewski byl starszym cechu mieczniköw wilehskich w roku 1751 (AWAK, t. X, s. 205). 4 paždziemika 1765 roku do pospolitego ruszenia obywateli powiatu grodzienskiego między innymi stanąl ,jegomošč pan To- masz Kowalewski na koniu gniadym, z karabinem, szablą y pistoletem” {ibidem, t. VII, s. 397). Antoni, Filip Jakub, Kajetan i inni Kowalewscy podpisali w 1764 r. w Warszawie elekeję ostatniego kröla polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 118).
Inwentarz starostwa grodowego dyneburskiego w Xiqstwie Inßantskim sy- tuowanego z roku 1765 wsrod pięciu mieszkahcöw okręgu Bojarskiego wlosci Starozamskiej wymienial dwoch ziemian, szlachcicöw Samuela Pawlowicza i Jakuba Kowalewskiego {Istoriko-juridiczeskije matieriaty..., t. XXXI, s. 40). Takže we wlosci Grawerskiej (okręg Budröw) zarejestrowano wöwezas Jerzego Kowalewskiego (ibidem, s. 62).
Instrukcja poslom na sejm grodzienski dana z sejmiku odprawionego w Lipnie dnia 3 listopada 1678 roku m.in. w paragrafie 18 zawiera następujące
409


wskazówki: „Godne talenta virtutes et qualitates pana Hieronima Kowalew- skiego, chehnihskiego regentą kancelarii, cale sejmiku naszego zgromadzenie tak godne byc uwaza i sądzi, iže Ichmošciom panom poslom injungit, aby arty- kut na przeszly sejm w przeszlej instrukcyi za tyrnže panem regentem Kowa- lewskim z ziemi naszej [dobrzynskiej] napisany serio promovvali, aby do klej- notu szlachectwa polskiego byl przypuszczony; ježeliby tego ten kawaler otrzymac nie mògi, aby na žadne nobilitowanie nie pozwalali” {Lauda sejmików ziemi dobrzynskiej, Kraków 1887, s. 127).
Jeden z Kowalewskich (ze wsi Brodo wo) naležal do nowej administracji, stworzonej na Minszczyznie przez Polaków na terenach oczyszczonych przez oddzialy Napoleona od wojsk carskich (AWAK, t. XXXVII, s. 209). W pierw- szym tomie Aktów i dokumentów wilenskiego, kowienskiego i grodzienskiego genera-gubernskiego zarządu... (Wilno 1912) znajduje się informacja (s. 225), že 29 grudnia 1812 roku aresztowany w Kownie zostal „polskiej shižby porucz- nik Józef Kowalewski - za rozpowszechnianie próznych poglosek wsród miej- scowych obywateli posadzony na rozkaz generata kawalerii grafa Platowa”. „Wina” oficera polegala najpewniej na podtrzymywaniu nadziei, že nie wszyst- ko jeszcze stracone, chociaž wojska rosyjskie szybko posuwaly się na zachód.
W 1820 roku wladze carskie zakwestionowaly szlacheckošč Kowalewskich (wlascicieli majątku Miszkinent). Powodem takiej decyzji byl brak do- wodów nadania przedstawicielom tej rodziny królewskich przywilejów. Ma- rynarz Tomasz Kowalewski nie mògi z tego powodu awansowac službowo (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1694, s. 146-147). Julian Kowalewski w roku szkol- nym 1822/23 byl nauczycielem fizyki i matematyki oraz zastępcą nauczyciela języka rosyjskiego w międzyborskiej szkole powiatowej (CPAHL, f. 721. z. 1, nr 26, s. 19).
Mieszkająca w Wilnie szlachcianka Dorota Kowalewska w maju 1840 roku zaskaržyta w urzędzie generala-gubematora wilenskiego księdza Tadeusza Romanowskiego za to, iž nie chciat zwrócic jej 400 rubli srebrem, požyczonych ongiš przez tego kaplana od jej brata Kazimierza, siedzącego w więzieniu w Wilnie (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 275). Zamieszkaly w Antonopolu w powiecie oszmiahskim Wincenty Kowalewski, syn Jozefą, w 1843 r. zwrócil się do heroldu wilehskiej o potwierdzenie szlachectwa; zaznaczal, že dziedziczną ich posiadlo- šcią byl majątek Miszkinaty (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1628, s. 19-20).
Maciej i Eleonora Kowalewscy z powiatu wilenskiego z miasteczka Lawn w 1840 roku zaskaržyli do sądu ziemianina Gorskiego, który wypędzit ich z arendowanego przez nich majątku Nieczahce, zabral ich mienie na sumę po- nad 628 rubli, a nawet nieprawnie kazal zabrač na rekrutą j ėdy nego syna Ka- spra, którego przez pięč tygodni trzymal zakutego w kajdany. Aby rodzice nie mogli zaskaržyč w urzędzie jego postępowania, kazal i ich uwięzič w swym majątku Poszyrwincie. Trzymal ich w niewoli przez kilkanašcie tygodni. a przed uwolnieniem pobil cięžko, przez co dlugo chorowali, zanim wreszcie mogli udač się do Wilna do urzędu generala-gubematora.
Postępowanie Gorskiego bylo tym bardziej nieprawne, že Maciej Kowalewski byl szlachcicem, a do wojska miai išc nie jego syn, lecz syn kowala z majątku Poszyrwincie. Poniewaž jednak fortuna Kowalewskich nie mogia sie
4 10


rovvnač z bogactwem Gorskiego, sprawa šlimaczyla się jeszcze w 1850 roku po sądach, a sprawiedliwošci dobijala się juž tylko sama wdowa po zmarlym panų Macieju, mieszkająca wowczas we wsi Okamiance (CPAHL, f. 378, z. 1840).
Lista zamieszkalych w guberni witebskiej urzędnikow wyznania rzymsko- katolickiego, zvvolnionych ze sluzby po 1863 r. zawiera dane dotyczące rowniež przedstawicieli rodu Kowalewskich. Owi kontestatorzy carskich porządkovv to m.in. „w povviecie witebskim radca tytularny Aleksander syn Wincentego Ko- \valewski. Ma majątek. Oraz inny radca tytularny Wincenty Kowalewski (...), w Polocku, byly polocki lekarz miejski Floryan Kowalewski”.
Wincenty Kowalewski, szlachcic posiadający majątek w parafii stulgiewskiej w powiecie rosienskim, od stycznia 1865 roku znajdowa! się pod tajnym nadzo- rem policji ze względow politycznych (CPAHL, f. 378, z. 1868, nr 228, s. 176). Kazimierz Kowalewski, wlašciciel majątku Popiele w powiecie nowoaleksan- drowskim, od 1865 rowniež znajdowat się pod nadzorem policji (CPAHL, f. 378, z. 1868, nr 228, s. 97). Podobni lekarz Floryan Kowalewski z powiatu polockiego w latach 1863-1868 znajdowal się pod tajnym nadzorem policji ze względu na polityczną nieprawomyšlnošč (CPAHL, f. 378, z. 6, nr 64).
10 marca 1804 roku heroldia wilenska potvvierdzila rodowitošč YVincentego i Dawida Kowalewskich, szlachcicow z powiatu trockiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 859, s. 40). Wywod familii urodzonych Ko\valewskich herbu tada z 1808 roku podawal: „ Starožytna szlachecka familia urodzonych Kowalewskich, będąc od najdavvniejszych wiekow zaszczycona prerogatywami stanowi szlacheckiemu nadanemi, posiadala tak w Kr61estwie Korony Polskiej, jak tež w Wielkim Xię- stwie Lite\vskim, rozmaite dobra ziemskie, nie mniej zaszczyconą byla wielu znakomitemi w ojczyžnie urzędami. Z ktorej to familii najpožniejsi potomkowie Marcin i Jan Kowalewscy, bracia między sobą rodzeni, byli possessorami dzie- dzicznego majątku Miszkinięta zvvanego, w powiecie oszmianskim ležącego, jak prawo urzędowne na tęž majętnošč pod rokiem 1665 Juli 15 od Marcina i Jana Kowalewskich bratov/ej swej wydane przekonywa”. Skoro mieli bracia Kowalewscy bratową, musieli więc mieč i brata, ktorego imienia wszelako do- kument archiwalny nie wymienia.
Dalėj czytamy natomiast, že „Marcin Kowalewski, wszedlszy w szlubny związek, wydal na šwiat syna Jozefą, jak metryka chrzestna z košciota parafial- nego ilinskiego pod datą roku 1710, miesiąca marca 8, temuž Jozefowi Kowa- lewskiemu wydana i služąca, upewnia”. Kolejnymi potomkami byli Michal i Marcin; požniej Jan i Antoni, ktorych w 1808 roku Deputacja Wywodowa w Wilnie uznala za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” i wpisala do klasy pierwszej ksiąg szlacheckich guberni litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 186-187).
Wywod familii urodzonych Kowalewskich herbu tada z 8 maja 1808 r. po- dawal, že rodzina ta posiadala majętnošč Miszkinięta. Na podsiawie zgroma- dzonvch dowodow uznano Leoną, Tomasza, Jana, Antoniego, Joachimą, Igna- cego, Jozefą, Justyna i innych Kowalewskich za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 241-242). Takže przedstawiciele innej galęzi tegož rodu (Michal, Kazimierz, Maciej, Jozef, Szymon, Jerzy, Krzysztof, Franciszek, Antoni i inni) ogtoszeni zostali 15 czenvca 1808 r. przez Deputację
411


Wywodową Wilenską rodowitą i starožytną szlachtą polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 243-244).
Požniejszy Wywöd familii urodzonych Kowalewskich herbu tada, sporzą- dzony w Wilnie 28 VIII 1820 roku, informowat: „Familia urodzonych Kowalewskich dawna y starožytna od niepamiętnych czasöw szczycila się dostoyno- šcią szlachectwa, ktorey przodkowie przez przychylnošč ku tronowi panujących monarchöw znakomite pelnili tak cywilne, jak woyskowe, urzędy, a gdy wielo- liczne w kraju polskim rewolucye, a stąd wynikle požogi, rabunki, napady nie- przyjacielskie i tym podobne wieloliczne wypadki, ktöre są przyczyną, že ukrytego w glębokiey starožytnošci cieniach domu tego pochodzenia odkryč nie jest podobnem” (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 365).
W 1827 roku sporządzone zostalo dwupienne drzewo genealogiczne rodzi- ny Kowalewskich. Protoplastą jednej z linii byl Teodor Kowalewski Szewardy- kowicz, ojciec Zachary asza i Antoniego, dziad Cypriana, Bazylego, Andrzej a i Aleksandra; po ktorych nastąpili: Jan, Symon, Aleksander, Dominik, Jerzy, Maciej, Jözef, Wincenty. Kolejne pokolenie tej galęzi jest nader liczne, widzi- my tu takie imiona, jak: Michat, Jakub, Ignacy, Tadeusz, Jözef, Stanislaw, Dominik, Tomasz, Karol, Symon, Dominik, Jan, Stanislaw, Jan, Pawel, Michal, Pawel, Stefan, Jözef. Następna fala jest jeszcze potęžniejsza: Mikolaj, Antoni Dominik, Antoni Ignacy, Donat Jan, Felicjan, Michal (ojciec Aleksandra i Jozefą, Jözef (ojciec Ignacego), Michal, Augustyn, Franciszek, Onufry, Dyonizy, Antoni, Stanislaw, Andrzej, Franciszek, Bernard, Maciej, Walerian, Symon, Piotr, Jan, Jözef, Tomasz, Jan.
Od Piotrą Kowalewskiego Szewerdykowicza poszli synowie Jan Jözef i Chryzostom; po nich wnuki: Jözef, dwöch Michaiöw, Franciszek, Jan; i pra- wnuki: dwöch Maciejöw, Jözef, Stanislaw, Jerzy, Antoni, Tadeusz, Tomasz. Joachim, Antoni, Michal Jözef. Następnie w spisie figurują: Jan, Benedykt. Stanislaw, Pawel, Karol, Jan, Ignacy, Kajetan, Wincenty, Grzegorz, Kajetan. I ostatnie odnotowane öwczesnie pokolenie tej linii to: Stanislaw, Wincenty. Piotr, Stanislaw, Antoni (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1775a, s. 51). Jak widzimy. byli Kowalewscy rodziną wyjątkowo rozgalęzioną, zamieszkalą - šilą rzeczy - w rožnych zakątkach kraju.
Wywöd familii urodzonych Kowalewskich herbu Junosza z 1820 roku po- dawal, že „familia ta, w Krölestwie Poiskim i onego prowincyach od najdaw- niejszych czasöw, jak się daje widziec w pismach starožytnošci, będąc dostoj- nošciami i prerogatywami szlacheckiemi zaszczyconą, tak w Koronie Polskiej. jako tež i w Wielkim Xięstwie Litewskim, rozmaite ziemne dobra posiadala. Z ktörej to familii najpožniejsi potomkowie: Marcin, Piotr i Jan Jakubowiczo- wie Kowalewscy, bracia pomiędzv sobą rodzeni, dziedziczyli dobra Miszkinięta zwane, w powiecie oszmianskim položone” (1666).
W 1820 roku Justyn, Jözef, Wincenty, Antoni, Wincenty Onufry, Ignac\ Jözef, Justyn Jan, Mikolaj Stanislaw, Jan Felicjan i Jözef Wincenty Kowalewscy uznani zostali za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” (Archiwum Naro- dowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1483, s. 57). Osiedleni w powiecie oszmianskim Kowalewscy herbu Junosza stanowili galąž Kowalewskich miesz- kających od dawna w wojewödztwie polockim, o czym swiadczy Wywödfamili:
412


urodzonych Kowalewskich herbu Junosza, sporządzony w Wilnie 17 listopada 1804 roku (CPAHL, f. 391, z. I,nr991,s. 185-186).
Interesujący Wywdd familii urodzonych z Kmitow Kowalewskich herbu Kmita, sporządzony w Wilnie 7 grudnia 1819 roku, oznajmiaf, že „familia urodzonych z Kmitow Kowalewskich w powiecie kowienskim zaszczycala się dostoyną prerogatywą y possessyą ziemską. Z teyže familii pochodzący Marcin Kmita Kowalewski, ziemianin Jego Krolewskiej Mošci, ninieyszego wywodu protoplasta, dziedziczyl possessyą ziemską Surgiany zwaną, w powiecie ko- wienskim ležącą”. Mial on syna Antoniego, ktoremu w 1632 roku zapisal tę majętnošč. „Antoni Marcinowicz Kowalewski, že jest oycem Andrzeja, dzia- dem Jozefą, oyca (dopiero) wywod czyniących, o tern za pewnosc poslugują następne dowody”.
Nie sposob przytaczač tu listy licznych dokumentow, metryk, testamentow, kwitow itp. Dodajmy tylko, že „na fundamencie (...) zaprodukowanych dowo- dow” w 1819 roku za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” uznano Jerzego, Stanislawa, Macieja, Jana, Michala, Bernarda, innego Macieja, Adama Kowalewskich z Kmitow, zapisując ich do ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilehskiej klasy pierwszej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 101-102).
Kowalewscy z gubemi witebskiej spokrewnieni byli m.in. z Žukami, Swiatogorami, Pilchowskimi, Newelskimi, Kiewliczami, Doroszkiewiczami, Hatowskimi, Szadziewskimi, Jatoltami, Tomaszewskimi, Stomami, Bocianow- skimi. W innych prowincjach zawierali malzenstwa m.in. z Jankowskimi, Olechnowiczami, Szocikami, Kukowskimi, Adamowiczami, Skalskimi, Ko- šcialkowskimi, Pilsudskimi, Granowskimi, Prozorami, Blažewiczami, Jabloh- skimi (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117, cz. I).
Kowalewscy zamieszkiwali tež na Podolu, gdzie uchodzili za starožytną szlachtę polską (Spisok dworian wniesionych w dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubernii, s. 251). Najwažniejszą rolę na terenie Cesarstwa Ro- syjskiego odegraly dwie galęzie Kowalewskich herbu Dolęga, ktore daly temų krajowi plejadę wybitnych naukowcow i dzialaczy w sferze žycia politycznego.
O Kowalewskich herbu Dolęga Herbarz rodžiu szlacheckich Krolestwa Pol- skiego (cz. 1, s. 164-165) podawal: „Kowalewscy. Z tej rodziny Adam, w r. 1627 majętnošč Kowalewo w ziemi lomžynskiej posiadal. Jozef, do r. 1737, by! dzie- dzicem dobr Zajączkow w ziemi zakroczymskiej. Filip, Antoni, Stanislaw i Wawrzyniec Kowalewscy w roku 1755 dobra Kowalewo i częšč na Dąbrowie w ziemi zawskrzehskiej, po ojcu swym Wojciechu odziedziczyli. Stanislaw i Woj- ciech dobra Chudzewo w ziemi dobrzyhskiej, po ojcu swym Hilarym na siebie spadle, w r. 1774 sprzedali”. Z tych Kowalewskich jeden otrzymal przywilej od Ziemowita, księcia mazowieckiego, jeszcze w 1397 roku. Wlasnie ta rodzina, osiedliwszy się w XVII wieku w okolicach Kijowa, Braclawia i Owrucza, zdo- byla tu znaczne majętnošci i wplywy.
Przodkowie Aleksandra i Wlodzimierza Kowalewskich, znanych uczonych XIX wieku, pieczętowali się herbem Prus III. A. Boniecki {Herbarz polski, t. XII, s. 10) twierdzil, že wyszla ta rodzina z Kowalewa w powiecie kaliskim w Polsce srodkowej, z ktorej to rodziny wymieniani są w zapisach žrodiowych z lat 1411- 1416 Bogusz, Markusz, Pietrasz, Mikolaj i Miroslaw. W roku 1497 Jan Kowa-
413


lewski wyprawit na wojnę woloską swego syna Alberta. W XVI wieku Mikolaj Kowalewski dziedziczyl Belchatow i zostal miecznikiem sieradzkim.
W pierwszej polowie XVII osiedlili się ci Kowaiewscy na Witebszczyžnie, gdzie przybrali przydomek Szewerdykowiczow. Malzenstwa kojarzyli tu z rodami Hurkow, Pogorzelskich, Czyzow i Pohoskich. Zawsze wykazywali się polskim patriotyzmem W czasach agresji moskiewskich walczyli, tracili dzieci i mienie, trafiali do niewoli, jak to bylo np. ze Stefanem Szewerdykowiczem Kowalewskim, dziedzicem Sochnowszczyzny w latach 1658-1667. Do tejže rodziny naleželi Kowaiewscy dziedziczący Wojsznaryszki w powiecie oszmianskim od XVIII w. A. Boniecki nie zamieszczal nikogo z Kowalewskich w szeregu rodzin litewskich džy ruskich, uwažając je wszystkie za rdzennie polskie (Poczet rodow w Wielkiem Ksiqstwie Lite\kskim w XV i XVI wieku, Warszawa 1883 r.).
Wywod szlachecki Kowalewskich herbu Dolęga, wydany w Wilnie 19 wrzesnia 1805 roku, informowal, že „Aleksander Kowalewski, žyjący pod ro- kiem 1707 (...), z krajow polskich przybywszy do Litwy, zostawit po sobie syna Kaz%iierza. Kazimierz Aleksandrowicz Dolęga Kowalewski, dzieržąc Kotlaryszki, z žony Katarzyny Sapkowiczowny herbu Lodzia wydal syna Jozefą, a Jozef (...), dzieržąc Wiluny, z žony Anny Balczewskiej herbu Jastrzębiec zostawil wywodzących się synow: Jozefą, Mateusza, Izydora i Szymona”. Wszyscy oni uznani zostali za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”.
Wywod familii urodzonych Kowalewskich herbu Dolęga, sporządzony w Wilnie w 1820 r., podawat, že „ta familia (...) od naydawnieyszych czasow kleynotem szlachectwa będąc udarowaną, wszelkich prerogatyw y swobod temu stanowi wlasciwych užywając, až do dziš dnia (...) nieprzestannie trwa. Spo- między to ktorey dziš wywodzący się Michal syn Jerzego Kowalewski, Woy- ciecha Kowalewskiego za protoplastę swojego wskazawszy, od onego pocho- dzenie y zaszczyt dostoynošci szlacheckiey przekonal dowodami”, wykazując. iž jego ojciec „by! prawdziwym polskim y niekwestionowanym szlachcicem y obywatelem powiatu grodzienskiego”. Kowaiewscy ci mieli dziedziczny fol- wark Malawicze w powiecie grodzienskim oraz Ostromborze w powiecie stuc- kim. W 1820 r. Marcin i Mikolaj Andrzejewiczowie Kowaiewscy wpisani zostali do klasy pierwszej ksiąg szlacheckich gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 362-363).
Jedna z galęzi Kowalewskich (herbu Dolęga) zamieszkiwala - jak wspo- mnielišmy - w powiecie trockim, gdzie dziedziczyla „ziemię schedę” Borej- kiszki. Wywodzili oni siebie od Marcina Kowalewskiego, wtasciciela (okolo roku 1755) majątku Bartkuny, ktory przekazat go swym synom: Tadeuszowi Grzegorzowi, Antoniemu i Aleksemu Maciejowi. Po nich zaš pozostali potom- kowie: Ignacy, Bamaba, Jan, Antoni, Augustyn, Wladystaw Antoni i Szymon Wladystaw (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1476, s. 1-107).
Kowaiewscy z Czemihowszczyzny užywali herbu polskiego Dolęga i uchodzili za potomkow Jana o przezwisku Czynczyk, towarzysza wojskowe- go, žyjącego w XVII stuleciu (por. W. Lukomskij i W. Modzalewskij, Malo- rossijskij gierbownik, s. 73). A. Bobrinskij i A. Lakier podawali, že Kowaiewscy, ktorzy trafili do Rosji, užywali herbu Dolęga; osiedlili się pod Charkowem
4 14


\v 1682 r. i przeszli na prawoslawie. Siownik encyklopedyczny F. Brockhausa : J. Efrona (Petersburg 1895, t. XV, s. 500) infonnowal o dziejach tego rodu: ..Kowalewscy - rosyjskie rody szlacheckie. Jeden z nich pochodzi od Semena Szymona] Kowalewskiego, ktory wyjechal z Polski do Malorosji okolo roku ² 650.
Jego syn Wasylij (zm. 1682) byl charkowskim obožnym pulkowym. Spo- srod praprawnukow tego ostatniego Jewgraf Pietrowicz Kowalewski zostal ministrėm edukacji ludowej. Ten rod wpisany jest do VI częšci ksiąg genealo- gicznych gubemi charkowskiej. Drugi rod Kowalewskich, sięgający polowy XVII wieku, pochodzi od polskiego wychodzcy Mikolaja Kowalewskiego, kto- ry przyjąl poddanstwo Rosji podczas podbicia Smolenską. Ten rod wniesiony jest do VI częšci ksiąg genealogicznych guberni smolenskiej i twerskiej”. W Rosji zaslynęlo wielu Kowalewskich, utalentowanych tworcow kultury i wybitnych naukowcow.
W XX wieku zapisali się w kulturze europejskiej bracia Maksym (1903- 1988) i Piotr (1901-1978) Kowalewscy, rosyjsko-francuscy intelektuališci. Pierwszy z nich byl matematykiem, historykiem sztuki, filozofem, kompozyto- rem, a takže organizatorėm ruchu chrzešcijahskiego L’Eglise Catholique Or- thodoxe de France. Piotr Kowalewski (takže syn znanego podrožnika Jewgrafa) ukonczyl uniwersytet w Paryžu (w roku 1922), ktorego następnie zostal profesorėm (od 1930 roku). Wykladal tež w paryskim Prawoslawnym Instytucie Teologicznym. Dzialal w rosyjskim ruchu mlodziezowym na emigracji. Zapra- szany byl na wyklady w uniwersytetach Belgii i Niemiec. Wspolpracowal z redakcjami zarowno prawoslawnych, jak i katolickich czasopism. Jego naj- bardziej cenione na Zachodzie ksiąžki to: Istoriczeskij put’ Rosii (kilkanašcie wydan od 1939 roku), Kratkaja istoria roda Kowalewskich (1951-1954), Istoria cerkwi (1958), Naszi dostizenija, rol russkoj emigracji w mirowoj naukie (1960, 1961), Zarubieznaja Rossija (1971,1973). Wiele ksiąžek Piotrą Kowalewskiego wydano tež w języku francuskim i niemieckim.
KOWALSKI (Kovalskis). Bartosz Paprocki w dziele Herby rycerstwa polskiego zanotowal: „Dom Kowalskich (herbu Korab) tamže [w wojewodztwie sieradzkim] starodawny, z ktorych byli dwai do Rusi zajechali wieku mego: Wiktoryn, mąž w prawie biegly, byl naprzod pisarzem grodzkim, potem pod- starošcim tamže, tam się oženil i majętnosci znacznej dostal; drugi byl podstaro- šcim na Barze, obaj potomstwo w onych krajach zostawili”. W. Wittyg (Nieznana szlachta polska i jej herby, Krakow 1908, s. 152-153) przytaczal dane o Kowalskich herbu Gozdawa, Murdelio, Slepowron. Wszyscy wvwodzili się z Polski cen- tralnej.
Tomasz Swięcki (Historyczne pamiątki..., t. I, s. 123) zapisat: „Kowalski Wiktoryn, z Kowala w Sieradzkiem, chorąžy lwowski, potykając się w roku 1649 z Kozakami i Tatarami, gdy mu prawą rękę odcięto, lewą chorągiew uchwycil, gdy zaš i tę utracil, aby się nieprzyjacielowi nie dostala, sobą okryt, tak ižeby ją chociaž niežyjący ojczyžnie dochowal. Kowalski Wierusz, z Wie- ruszowa w Sieradzkiem, za przywilejem od Wladyslawa Jagietly nadanym byl dziedzicem tego miasta. Piotr w roku 1392 ze wsi Michalowa miasteczko
415


PraszkQ w Sieradzkiem fundowal. Bieniasz albo Benedykt, s^dzia ziemski wie- lunski, roku 1401 fundowal w Wieruszowie konwent ksi$zy Paulinöw”.
M. Paszkiewicz i J. Kulczycki (Herby rodöw polskich, s. 431) wspominali o Kowalskich, uzywaj^cych godel Abdank (najliczniejsi na Kresach), Gozdawa, Jasienczyk, Korab, Murdelio, Ostoja, Stawicz, Slepowron, Wieruszowa. Byl to zawsze röd szeroko rozkrzewiony, o ktörym wzmianki w zrödlach archiwalnych pochodzq. juz z XV wieku. Stanislaus Kowalski de Lithwynowo odnotowany zostal np. w zapisach do ksi^g s^dowych Lwowa z roku 1450. Nicolaus Cowal- sky herbu Poraj (de armis Rosarum) szlachcic z ziemi halickiej, wspomniany jest w konstytucji piotrkowskiego sejmu walnego z 4 lutego 1528 r. (W. Sem- kowicz, Wywody szlachectwa, nr 166).
Urodzony Jan Kowalski, dworzanin i jurgieltnik kröla jegomosci, wielo- krotnie odnotowywany byl w ksiqgach s^du slonimskiego w latach 1555-1565 (AWAK, t. XXII, s. 97, 107, 309, 320). Tenze Jan Kowalski pojawia sig w ksiQ- gach grodzkich slonimskich w zapisie z 16 listopada 1561 r. (ibidem, t. XXVIII. s. 8). Juz jako sekretarz krölewski, wlascicielem wsi Bloszna, tenze szlachcic wspomniany jest w ksi^gach grodzkich miasta Slonimia w latach 1575-1576 0ibidem, t. XVII, s. 19, 24-25).
DziesiQtnik Bartosz Kowalski w roku 1584 sluzyl przy hetmanie Janie Za- moyskim (Akty otnosiaszczijesie k istorii z.apadnoj Rossii, t. III, s. 520). Jqdrzej Kowalski podpisal 3 VI 1606 „protestacj^” szlachty wojewödztwa krakowskie- go (Akta sejmikowe wojewödztwa krakowskiego, Krakow 1932, t. I, s. 298). „Joannes Kowalski, ministerialis generalis regni, bedellus advocatialis, wspo- minany jest w dekrecie senatu miasta Krakowa z 7 IV 1637, Mial on oglosic wöwczas nastqpne postanowienie radnych: „Panowie raczcie wiedziec, iz roz- kazanie jest urz^du radzieckiego krakowskiego, aby luzni ludzie wszyscy z miasta, dluzey siJak swiadcz^ materialy przechowywane w Archiwum Narodowym Bialoru- si w Minsku (f. 319, z. 2, nr 1540), rodzina Kowalskich zamieszkala na Bialej Rusi pieczQtowala si$ herbem Wieruszowa; uzywala tez „wszelkich zaszczytöw. szlachcie polskiej wlasciwych, od najdawniejszych czasow”. Przekaz zrödlow> inormuje, ze „urodzony Tomasz Wierusz Kowalski, podkomorzy minski, spto- dzil syna Benedykta, pözniej straznika mihskiego, a ten na pokolenie trzecie dal zycie Stefanowi, podczaszemu orszanskiemu, tego dowodem 1739 Aprila 23 dnia datowane (...) prawo wieczysto-sprzedazne (...). Stefan, podczaszy or- szanski, sptodzil dwoch synöw, Jana i Mikolaja (...). Na pokoleniu pi^tym Mi- kolaj Kowalski splodzit syna Wincentego, ktören byl pierwej rotmistrzem bra- clawskim, a potem szambelanem dworu krölewskiego (przywilej na szambelari- stwo 1791 lutego 3-go)”.
41 6


Ze zgromadzonych w archiwach dokumentow i przekazywanej przez po- kolenia tradycji wynika, ze byl to rod szeroko rozgalqziony, a przy tym swiatly i patriotyczny. Antoni Kowalski z guberni lubelskiej wspominany jest np. w dokumentach policji carskiej z 1855 roku jako ten, ktöry „uciekl za granicQ i uczestniczyl w buncie WQgierskim” (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 2, z. 6, z. 22, nr 1204).
Nazwisko Kowalski nosili jednak nie tylko rodowici szlachcice. Walerian Nekanda Trepka wyliczal w Liber chamorum wielu Kowalskich plebejuszy, podszywaj^cych siQ pod szlacht^: „Kowalski nazwal siQ z Kleparza miejski synek. Byl ojciec jego i matka zywi na Kleparzu i roku 1624. Ten syn ich stu- diowal w Krakowie i w Juristarum Collegium sluchal. Potem od r. 1622 proku- racy^ na trybunale piotrkowskim pocz^l si$ bawic. Ozenil siq w Piotrkowie. Dal byl na zastaw 6000 na Turnaw^, wioskQ, jegomosci panu Gomolinskiemu, od Piotrkowa trzy mile. Mieszkal tam i roku 1633. Mial synow trzech do r. 1633 i dziewcz^t dwoje. Byl stryjeczny tego w Krakowie mieszczanek, Mikolaj, bo- daj nie rodzony, a gwoli prokuratorkowi temu Kowalskim tez zwal si$, tylko ze Famatus pisano go. Nota o tym, gdy go bylo anno 1630 pozwano na ratusz kra- kowski, co nie oddal spelna donatywy do miejskiego poborce.
Kowalski nazwal siq Symon, syn kowalow z Biecza. Byla matka jego zywa i roku 1633. Ten Symon sluzyl u szlachty w krakowskiej ziemi i u Zbigniewa Fraksztyna r. 1632, zas u pana Maciejowskiego Samuela w Sowczynie u Woj- nicza. Gdy byl Maciejowski umarl po sw. Jadwidze, pani poslala tego Kowal- skiego do Warszawy, do brata nieboszczykowskiego, a on zjechal z tymze ko- niem, ze wszystkim wsi^dzeniem i barw^ falendyszow^. Kowalski byl bojarzyn ksiqcia Zbaraskiego, kasztelana krakowskiego, i sluzyl u niego, a gdy umarl ksi^zQ, zerwal po nim pod sto tysi^cy w portugalach samych. Kowalski nazwal si$ Grygier, kowal w Wieliczce, ktöry wdowq Grewczykow^. tamze w Wielicz- ce pojmuj^c r. 1624, odt^d Kowalskim pocz^l siq zwac. Tam w Wieliczce mieszkal, a za slachcica udawal si$”. Fakty te nie obalaja jednak tej prawdy, ze istnialy liczne, autentycznie szlacheckie rody o nazwisku Kowalski. Osiadla w Brandenburgii gal^z Kowalskich uzywala od 1811 r. nazwiska von Schmidt- Wierusz-Kowalski.
Jeden z przedstawicieli rodu, ks. Jozef Kowalski (1911-1942), zostal w 1999 roku wyniesiony na oltarze przez papieza Jana Pawla II jako mqczennik za wiarQ podczas II wojny swiatowej. Schylek jego krotkiego zycia opisano tak oto: „Aresztowany w Krakowie, gdyz hitlerowcöw draznila gorliwosc i zaanga- zowanie mlodego ksi^dza. Wywieziony do obozu w Oswi^cimu, dwa razy trafil do kompanii kamej, byl czqsto bity, szykanowany i upokarzany. Id^c na smierc, prosit o modlitwQ za swoich przesladowcöw. Zamordowany 4 lipca 1942 r. za odmow$ podeptania rözahca. W dzienniku duchowym zapisal: «0 möj Drogi Jezu, daj mi woIq wytrwania, stanowcza, silna, bym zdolal wytrwac przy swoich postanowieniach swi^tych i zdolal dopiac szczytnego idealu swiqtosci, jaki sobie zakreslilem. Ja mam bye i muszq bye swi^tym!”
KOWZAN (Kovzanas) herbu Traby. Pochodzili z tego samego pnia co i Kolwzanowie. Wywodzili siq z Kotodna vel Kolzanowicz w powiecie
417


oszmiañskim. Nieraz uznawani byli przez heroldię wilenską za rodowitą i staro- žytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 156-158). Dzieje tej rodziny opisal ciekawie (wraz z Anną Rimeikiene) profesor uniwersytetu w Caen we Francji Tadeusz Kowzan w ksiąžce Z dziejów jednego rodu (Ko- wzanowie herbu Trąby) w powstaniu styczniowym na ziemi wilenskiej (Wilno- Caen 1996). W ksiąžce tej profesor T. Kowzan m.in. pisat: „Kiedy Kowzanowie otrzymali herb Trąby? Biorąc pod uwagę datą osiedlenia šią na ziemi oszmiañ- skiej protoplasty rodu, Michala Kowzana, stato šią to prawdopodobnie krótko po unii horodelskiej (1413).
Herb Trąby naležy do najstarszych i najznakomitszych w heraldyce pol- skiej. Pieczątowalo šią nim ponad szesčdziesiąt rodzin. Bartosz Paprocki pisat w Herbach rycerstwa polskiego wydanych po raz pierwszy w Krakowie w 1854 r., a wznowionych przez K.J. Turowskiego (Krakow, 1858-1859), že herb Trąby «jest przyniesion z Wloch» i že herbu tego «užywa dom staro- žytny i znaczny Jordanów» (s. 950). Jordanus, szlachcic rzymski, poslany zostal do Polski przez papieža Jana XIII i w roku 971 (mial wtedy 31 lat) zostal pierwszym biskupem poznañskim. Potem «wiçcej jego familii do Polski przybylo». Zmarl w roku 1002 (požniejsze žrodla historyczne podają, že Jordan, rodem z Wloch lub z Nadrenii, byl pierwszym biskupem w Polsce juž od roku 968 i zmarl w roku 984.)
Najwybitniejszą w sredniowieczu postacią pieczątującą šią tym herbem byl arcybiskup Mikotaj Trąba (ok. 1358-1422), pierwszy prymas Polski. Samouk. karierą swą zawdziączal wybitnym zdolnosciom i poparciu Wladyslawa Jagiel- ly. Byl jego spowiednikiem, towarzyszyl mu w podrožy chrystianizacyjnej na Litwą w 1387 r., a jako podkanclerzy koronny (1403-1412), byl zaufanym do- radcąkrola. W 1412 r. zostal arcybiskupem gniežnienskim, zas w 1415 r. prze- wodniczyl polskiej delegacji na sobór w Konstancji; na tymže soborze uzyskal godnošč prymasa día arcybiskupów gniežnienskich.
W cytowanych juž Herbach rycerstwa polskiego Bartosz Paprocki podawal (zapewne za Kromerem, že arcybiskup Mikolaj Trąba «tak byl bardzo wstynąl miądzy wszystkimi na tem koncylium [w Konstancji], iž wiele glosów mial, którzy nah wotowali, aby byl papiežem”, s. 606). Zaš na s. 953 tego dziela czy- tamy: „Od tegož Mikolaja arcybiskupa, wszystkie domy albo familie, które w Litwie Trzech Trąb užywają, wzięli ten klejnot [herb szlachecki] na znak wiecznej swej i domów swych przyjažni i powinnosci na pierwszej unii Polski z Litwą w Rodle [Horodle] za króla Wladyslawa Jagiella, o czem szerzej w przywileju koronnym stoi, sub anuo 1413”.
Wtedy wlasnie 47 rodzin možnowladcow i szlachty polskiej przyjąto do swych herbów 47 rodzin panów i bojarów litewskich: Radziwillowie otrzymali herb Trąby. Zresztą najstarsze zachowane pieczęcie z tym herbem pochodzą z terenu Litwy, m.in. Radziwilla Ostikowicza (požniejszego marszalka nadwor- nego litewskiego, wojewody trockiego i kanclerza wilehskiego) - z r. 1433 oraz jego wnuka Mikolaja (wojewody trockiego, potem wilehskiego, i kanclerza wielkiego litewskiego) -zr. 1501. Byč može Kowzanowie przejęli herb Trąby od Radziwiltów, którzy w powiecie oszmiañskim mieli liczne dobra (ksiąžę Mikolaj Radziwil! zwany Rudym, brat Barbary Radziwitlówny, hetmán wielki
418


litewski od roku 1533, požniej wojewoda wilenski, byl w 1577 r. starostą oszmianskim).
Chcialbym tu przytoczyč dose niezwykle zdarzenie osobiste, związane z tym herbem. Corka moja odnalazla w Denver (Colorado) rodzinę DeKowzan, wywodzącą się z powiatu oszmianskiego, ale calkowicie zamerykanizowaną. Odwiedzilismy ich w roku 1987. Mialem na palcu ofiarowany mi przez starsze- go brata sygnet z herbem Trąby. Ku memu ogromnemu zdziwieniu, zona spara- lizowanego juz wtedy Edwarda DeKowzana wyjęla ze schowka sygnet odzie- dziezony po swym tešciu (urodzony w 1889 r. ojeiee Edwarda, Donat Kowzan, ktory dodal do swego nazwiska partykulę «De», byl synem Juliana Kowzana, imigranta z Europy.) Wyryty byl na nim herb Trąby! Porownalismy oba sy- gnety, rožnice byly minimalne”.
KOZAK (Kazakas) herbu Kozak. Posiadali dobra na Wolyniu i Podolu.
KOZAKIEWICZ (Kozakevičius) herbu Kownia i Korwin. Osiedleni na Wilenszczyznie i Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 287). Dziedziczyli tež Mie- zewo vel Miezow w wojewodztwie polockim w XVI wieku, następnie rozgalę- zili się szerzej. Spokrewnieni byli z Newelskimi, Towianskimi, Hlaskami. W 1819 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 125-126, 339-340). Ponadto starožytną rodowitosc szlachecką Kozakiewiczow potwierdzala heroldia wilen- ska w latach 1800, 1817, 1832, 1837, 1839, 1843, 1845, 1847, 1851 (f. 391, z. 7, nr 2855).
KOZAKOWSKI (Kozakovskis) herbu Lilia, Lis i Koziell. Uzywali przy- domku Puczyna. Od wiekow posiadali majętnošč Krupowską w powiecie lidz- kim. W 1820 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 311-313). Kozakowscy herbu Koziell pochodzili od Lazarza Kozakowskiego, wlasciciela wsi Wolkowskie alias Wolkowiczewskie w polowie XVII w.
W kolejnych stuleciach naležący do tego rodu szlachcice posiadali nieduže folwarki (Bartoszunce, Kojže, Wolkowicze) w powiecie lidzkim. Spokrewnieni byli m.in. z Wilbikami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1846). Andrzej Kozakowski 28 maja 1640 r. nabyl majętnoše Kulwa na Kowiehszczyžnie. Požniej nabyli tež Za- bielszczyznę i inne dobra na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 121-122).
KOZARYN (Kozarinas) herbu Drya. Posiadali majętnošci na Wilensz- czyžnie i Mihszczyznie. W 1819 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodowitąi starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 99-100).
KOZICKI (Kozickas). Rozgalęziony po calej dawnej Rzeczypospolitej dom szlachecki, užywający w rožnych odgalęzieniach herbow: Abdank, Leliwa, Labędž, Rawicz, Pierzchala. Prawdopodobnie z tego rodu pochodzil Filip Ko- zicki (1893-1960), jeden z tworcow nowoczesnej ukraihskiej kultury muzyez- nej, kierownik Filharmonii Kijowskiej i profesor tamtejszego Konserwatorium.
419


W. Nekanda Trepka (Líber chamorum, s. 218) zgromadzit wiadomosci o kilku Kozickich, będących, jego zdaniem, plebejuszami: „Kozicki nazwal się syn chlopa Kozy w Strózy, wsi pana Jordaną Olbrychta, trzy mile od Nowotar- gu anno 1634. Miai lat 24; bestyja pyszną postawę tworzy, potwora chlopska! Miai podjezdka swego”.
KOZICZ (Kozičius) herbu Labędž. Mieszkali od wieków na Wileñszczyznie.
KOZIEKA (Kazekas) herbu Herburt i Krzyžluk. Ich siedziby rodowe znajdowaly na Wolyniu i w Galicji.
KOZIELECKI (Kozeleckas) herbu Labędž. Pochodzili z Polski šrodko- wej. Juž przed 1600 rokiem osiedlili się takže w powiecie oszmiañskim. W latach 1745-1747 Piotr Kozielecki, podczaszy brzeski i braclawski, proceso- wat się z magistratem Mohylewa o zwrot dlugu. O Kozieleckich herbu Rola informowal Boleslaw Starzyñski w swym niewydanym herbarzu znajdującym się w zbiorach Biblioteki Jagielloñskiej w Krakowie.
KOZIELSKI (Kozelskis) herbu Leliwa. Bitny ród rycerski. Mieli nadania w powiecie trockim. W 1819 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodo- witąi starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 256-259).
KOZIELL (Kozelas) herbu Koziell II. Užywali przydomku Poklewski. Posiadali m.in. Antokol pod Wilnem. Silny, rozgalęziony ród lechicki (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 99-100).
KOZIETULSKI (Kozetulskis) herbu Abdank. Slynny ród koronny, znany tež w Wielkim Księstwie Litewskim.
KOZIOL (Ožys) herbu Nowina. W jednym z przekazów archiwalnych czytamy: „Roku 1753, mca January 19 dnia. Na urzędzie Jego Królewskiej Mosci maydebury Krzyczewskiey, slawetny pan Teodor Koziol, burmistrz sta- ry, czynil opowiedanie y žalo wat na Michala Hubę, raycę, y Macwieja Puszka- rza, o to, iž pomienieni obadwa uczynili žahijącego cudzotožnikiem, jakoby miai przysposobič dziecię najemnicy swey, nazwiskiem Kulewiczowey; przy którey takowey ich mowie byl presens Hrehory Moskiewicz, takož staro- burmistrz, y innych niemalo ludzi, jako w targowy dzieñ”.
Po trzech dniach sąd wydal orzeczenie na korzyšč pomówionego. Michal Hu- ba zostal jako oszczerca odwolany z urzędu rajcy miejskiego. Prócz tego sąd po- stanowil, iž winowajca, czyli plotkarz „powinien one pomówienia odwotac przed zgromadzeniem narodu wszelkiego, že nie ja to mówilem, ale pies szczekat, podla- zlszy pod lawę, przy komorach ratusznych będąc”. Jego wspólnik dostal publicznie na placu ratuszowym 20 rózeg i mūšiai zaptacič wysoką grzywnę (50 talarów). Miala to byč nauczka i ostrzeženie dia amatorów skandalicznych pogtosek.
KOZIULICZ herbu Koziulicz. Osiedleni na ziemi wileñskiej i grodzieñskiej.
4 20


KOZLOWICZ (Kazalavicius) herbu Labqdz. Od XVI w. notowani w zro- dlach archiwalnych na Podlasiu, nastqmie w powiecie oszmianskim i innych na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 69).
KOZLOWSKI (Kazlauskas, Ozkinas) herbu Jastrzqbiec, Kozik, Strzala, Wieza, Kozlowski i in. O rodzinie tej pisal Jan Karol Dachnowski w Herbarzu szlachty Prus Krolewskich XVII wieku (Komik 1995, s. 229): „Kozlowscy jedni z Kozlowa, drudzy si$ pisali z Klodki, trzeci z Laskowicz (...). Z dawna ludzie w swobodach i wolnosciach szlacheckich korzystaj^c, nie omieszkali, chlebem rycerskim zyj^c, w ojczyznie z dawnosci, na dobr^ slawQ zarabiac. W domach zacnych szlacheckich starozytnych spowinowacenia swe miewali. O honory i dygnitarstwa nie bardzo dbali, szlacheckim si$ tytulem kontentowali, a gospo- darstwa pilnuj^c, spokojnie wiek swoj dojrzaly prowadzili.
Zaden z nich nie byl taki, ktory by powinnosci swej szlacheckiej i powola- nia wtasnego nie przestrzegal i czym by domowi temu oko zaproszyc miano, jeszcze dot^d w obojej plci nie znalazlem. S3. ci Kozlowscy nie tylko w Pru- siech, ale i w Malej Polszcze za Krakowem, ku granicom sl^skim, okolo Chrza- nowa i Gor Tamowskich. Ludzie takze rycerscy i cnotq a uczciwe bardzo zycie mihij^cy. Gasper Kozlowski, judex terrestris, Ducatus Opoliensis et Ratibo- riensis”.
P. Malachowski doliczyl si$ w koncu XVIII wieku osmiu roznych polskich rodzin szlacheckich o nazwisku Kozlowski, pieczQtuj^cych siQ roznymi herbami (Jastrzqbiec, Kozlowski, Lis, Wieza, Zadora). Bartosz Paprocki w XVI wieku notowal o Jastrzqbczykach: „Dom Kozlowskich, k^dy wspomina te m$ze zaslu- zone: Pankraca, WawrzqtQ, Wojciecha, Piotra i Wszebora. Od tych za wieku mego byl Wawrzyniec, sluz^c zotniersko na Podolu, znaczne m$stwo pokazy- wal; u Iwoni, hospodara woloskiego, byl starszym nad Polaki (...). Byl pojman do Turek, przez Ormiany wykupion”.
A. Boniecki pisal o ponad dwudziestu roznych polskich rodzinach szlacheckich o tymze nazwisku (Herbarz polski, t. XII, s. 96-118). W. Wittyg (Nie- znana szlachta polska i jej herby, s. 154) przytaczal dane o Kozlowskich herbu Gryf i Nal^cz z wojewodztw sandomierskiego, krakowskiego i lubelskiego. Kozlowscy byli tez licznie osiedleni na Sl^sku, gdzie uzywali odmiany nazwi- ska ,,de Kozlovsky” i pieczQtowali si$ klejnotem Wieze (Siebmacher, s. 93).
CzQSte wzmianki o tym domu spotyka si$ w przekazach archiwalnych juz z XV wieku. Jacobus Kozlowski, advocatus in Rz^sna, wymieniany jest przez zrodla archiwalne w 1484 r. {Akta ziemskie i grodzkie z czasow Rzeczypospolitej Polskiej, Lwow 1870, t. II, s. 227-228). Kniaz Hleb Lizynosowicz i Bohusz Kozlowski otrzymali ze skarbca krola Kazimierza Jagiellonczyka w Wilnie odpowiednio 6 i 8 kop groszy litewskich za sluzb$ w 1486 r. (Russkaja Istori- czeskaja Biblioteka, t. XV, s. 353-354). Adam Kozlowski w 1596 r. byl pieczQ- tarzem s^du wilkomierskiego. Wawrzyniec Kozlowski byl zaufanym poslem Stefana Batorego, zanim ten jeszcze zostal krolem polskim (por. S. Orzelski, Bezkrolewia ksiqg osmioro, Petersburg i Mohilew 1856, t. Ill, s. 112-112).
W marcu 1597 general krolewski Maksim Kozlowski prowadzil sledztwo i indagowal uwi$zionego przywodcQ Kozakow S. Naliwajko z powodu grabiezy
421


i mordow, popelnionych przez powstancow w Mohylewie (Akty otnosiaszczije- sie k istorii zapadnoj Rossii, Petersburg 1851, t. III, s. 173). Mikolaj Kozlowski, sędzia sanocki, często wzmiankowany jest w žrodlach pisanych z lat 1616-1620 jako czynny posel na sejm (VL, t. III, s. 184 i n.). W roku 1641 w Orszy pie- czętarzem grodzkim byl Kazimierz Kozlowski. W latach 1639-1642 roku wie- lokrotnie pojawia się w zapisach archiwalnych nazwisko Adama Kozlowskiego, czlonka zarządu mieyskiego Brzešcia Litewskiego (AWAK, t. VI, s. 341 i in.). Jan Kozlowski byl podstarošcim i wojtem powiatu dzisnenskiego w roku 1644.
13 grudnia 1647 roku podstoli czemihowski Stanislaw Gulczewski w lišcie do wojewody Putywla kniazia Jurija Dolgorukowa skaržyl się, že oddzial roz- bojnikow, ktory przyszedl zza moskiewskiej granicy, niszczy pasieki po stronie polskiej, przy czym „u slugi mogo Jana Kozlowskogo takže poltorasta pasiek na Merle powybiwal” {Akty otnosiaszczijesie k istorii zapadnoj Rossii, t. III, s. 98). Zatem rowniez na poludniowo-wschodnich krancach Rzeczypospolitej osiedlali się czlonkowie tej rodziny.
W. Nekanda Trepka opisal w Liber generationis plebeanorum (s. 218-219) liczną grupę nieszlachcicow noszących to nazwisko, pod numerem 967 np. za- notowal: „Kozlowski, chlopski syn z Zakrzowa od Skalmierza. Koziel ojca jego tam zową i braciej jego trzej tamže są i anno 1633; poddani panow Glinskich. Ten nazwany Kozlowski služyl u p. Glinskiego, pana swego, i tam ze služby pojąl služebną roku 1617; dano mu po niej kilkaset zlotych (...). A mily Bože! Choč to chlop stamtąd, a przecie, bestyja, szlachcicem się zowie i na stronie udaje, že mu Glinscy powinni; presumpcyjej gomej jest, že to szablę mial oprawną, a falendysz na grzbiecie z lisami”.
Jan Kozlowski, ziemianin z wojewodztwa mscislawskiego i smolenskiego, oraz žona jego Justyna z Krzywonosow zložyli w magistracie Mscislawia 5 kwietnia 1665 r. podanie, w ktorym opisywali spalenie i zrabowanie calego swego mienia przez oddzialy moskiewskie w 1654 r. W 1668 roku dokumenty magistratu witebskiego wymieniają nazwisko szlachcica Stanislawa Kozlowskiego, posiadającego zašcianek Kozlowszczyzna na Polocczyžnie {Istoriko- juridiczeskije matierialy,,., t. XXVIII, s. 275, 278). Slawetny pan Jozef Kozlowski, „pospolity mohylewski”, w grudniu 1683 r. wyježdžal na sądy asesor- skie do Wilna.
W grudniu 1691 roku w księgach buchalteryjnych miasta Mohylewa zapi- sano: „Wedlug porachowanego rejestru, za rozkazaniem pana wojta i za wia- domošcią pana rajcy skarbowego oddali reszty groszej panom zawiadowcom. panų rajcy skarbowemu Jozefowi Kozlowskiemu (...) wsiego zolotych dwiescie piačdziesiat odin”. Poborca skarbowy Kozlowski występuje w wyžej wymie- nionym dokumencie kilkakrotnie {Istoriko-juridiczeskije matierialy izwleczen- nyje iz aktowych knig gubernii witebskoj i mohilewskoj, Witebsk 1877, t. VIII. s. 81, 145 i in.).
Jozef Kozlowski w roku 1707 postowat w imieniu mieszkancow Mohylewa do Moskwy do cara ze Skargą na majora Wojejkowa, podkomendnego księcia Repnina, ktory - jak stwierdzono w uchwale magistratu i mieszczan z 22 sierp- nia tegož roku - „wielce jest na miasto cięžkim (...), imci pana burmistrza y innych panow radnych nie tylko za wartę sadza, ale bije, žolnierzom bič rozka-
42 2


zuje y rožne aggrawatie calermi miastu y ubogim ludziom czyni y czynič obie- cuje”.
Wiemy Mohylew, tyle razy krwią swych dzielnych obywateli poswiad- czywszy oddanie dia Rzeczypospolitej, jeszcze przed rozbiorami stai się jedną z pierwszych ofiar barbarzynskich zoldaków „cara jegomošci” Szlachta, która przepila i przehulala wielką Rzeczpospolitą, nadal uzywala žycia, ciągala się po sądach, rąbala się szabelkami po karczmach, przegrywala w karty wlasne tony... Lecz pomsta niebios juž się zaczęla. Niektórzy to rozumieli. I nie mogąc w žaden sposób pomóc slabnącej ojczyžnie, ratowali przynajmniej wlasne žyde, uchodząc z terenów szczególnie naražonych na szykany Repninów, Szere- metów, Wojejkowów. Wyruszali nie tylko w kierunku zachodnim, jechali tež na pólnoc i na wschód, do Petersburga i do Moskwy.
W 1714 roku jako poborca skarbowy występowal w Mohylewie Jan Ko- zlowski, syn Jozefą. On tež w 1715 roku jako swiadek zeznawal w sądzie: „Slawetny pan Jan Kozlowski, pospolity mohylewski, mówil, iž za wolą rodzica swego handle w postronnych prowadząc nacyach, zawzdy dobrze o imieniu pana Sopocka slyszal” (Istoriko-juridiczeskije matierialy..., Witebsk 1880, t. XI, s. 454). Swiadczyl o jednym z mieszczan mohylewskich, stosując się do zasady: „Nie zabijay, nie tylko na ciele, ale wedlug moralnego tlumaczenia, na slawie y honorze” tego, kto „calumnii cięžar jęczeč musi”.
22 czerwca 1715 roku mieszkancy wlosci mohylewskiey zwrócili się do króla polskiego ze skargą: „Nayjašnieyszy królu, panie a panie nasz milosciwy (...). Od lat kilkunastu pod ustawicznym niewypowiedzianych extorsyi jęcząc cięžarem, takowey szczególnie podlegamy nieszczęšliwošci, iž od rožnych woysk przechodzących y od często w tey oekonomiey przemieniających się panów ze wszystkiego ubóstwa y substancyi będąc wiecznie wyzuci y do ostat- niey przyszedlszy zguby, teraz - žadnego przy cięžkiey swey mizeryi nie mając wyžywienia sposobu, z glodu z dziečmi puchnąč y umierač musimy. Jedyna tylko nas, po Bogu, zwykla nad utrapionymi monarsza utrzymuje y ubezpiecza clemencya, že nam, poddanym Twoim, przy tym upadku, nie dopuscisz zaginąč (...). Nie dose na tym, czym nas zagniewane trapily nieba, teražnieyszy aren- darz Moyžesz Beniamin Szpeyer, nie mając nad przelaniem krwawych lez chrzešcijanskich žadnego politowania, do szczętu nas ruynuje y inne nieslycha- ne przykrošci y urągania nad chrzescijahstwem czyni”.
W wyniku wojen wyginęla ludnošč miejscowa, „co przed czasy kilka tysię- cy chlopów bylo, teraz kilkaset mizeraków ledwo się znaydzie, w caley wlosci polowa wiosek pustych zostaje y w tych po chlopów trzy, cztery, naywięcey po pięciu mieszkając, nie mogą się od zlodzieystwa wielkiego utrzymač. Juž, panie milosciwy, sii nie staje, gruntą, do wiosek naležące, mianowany Žyd, odebraw- szy, požytki z nich wynayduje, a my czynsz y wszelkie podatki extraordynary- ine placimy”. Prosili więc chtopi o obnižkę nieznošnych podatków oraz o to, ,,aby nam towary komu chcąc przedawac, wodkę, gdzie chcąc brač, podlug dawnego trybu y zwyczaju, a žydowskiego narzucania gorzalek, wpól z woda mieszanych, nie acceptowac wolno bylo (...). O takową intimacyę ime suppli- kujemy y tey laski y milosierdzia u Waszey Królewskiey Mosci pana sležnie
423 I


žebrzemy, ktorey gdy nie będzie, malo kto jest, y ta reszta rozwlec się za grani- cę muši”.
Tak tež bylo. Rząd polski nie potrafil bronič swych obywateli ani przed grabiežą wojsk moskiewskich, ani przed zdzierstwem wlasnych urzędnikow. W tej sytuacji niemato drobnej szlachty i chlopow porzucalo gniazda ojczyste i udawafo się za wschodnią granicę. Car, choč nie dawal wolnosci, ale gwaran- towal jakie takie bezpieczenstwo, pracę i spokoj. Wsrod takich uchodžcow wi- dzimy m.in. szlachetnego pana Anthenazego Kozlowskiego z Witebska. Gdy zaš 22 maja 1773 roku z Mohylewa do Petersburga udawali się dwaj deputaci miejskiego zarządu, „za kolegę ichmošciom” mianowany zostal „imč pan pisarz Kozlowski”.
Herbarz orszahski z 1775 r. podawal następujący wywod tego rodu: „Kozlow- scy herbu Wieze - dwie kwadratowe z dachem spiczastym, každa o trzech oknach w blękitnym polu, nad koroną y hehnem 3 piora strusie; familia wedtug opisania Niesieckiego, Bielskiego y innych w Koronie Polskiey y Xięstwie Litewskim osia- dlošcią y urzędami zaszczycona, Wincenty bowiem Kozlowski - posel z woje- wodztwa podlaskiego na komissją radomską, Albrycht - pose! y mowca na seymie warszawskim, Tomasz - komomik krolewski, Andrzey y Jakub - w Pinskim, Andrzey y Pawel - w Rzeczyckim mięli possessje. Z ktorey progeneracij czasu woyny w Polszcze Seweli Kozlowski, služąc w woysku Rzeczypospolitey, za dokazane dziela rycerskie przeciwko nieprzyjacielowi otrzymal nadaniem sobie gruntą w starostwie uswiatskim między inną szlachtą”.
Jak więc wynika z danych archiwalnych, Koztowscy, šrednia i drobna szlachta polska, licznie osiedleni byli na ziemiach kresowych. Akta archiwalne informują o Kozlowskich zamieszkalych w powiatach wilenskim i wilkomierskim, grodzien- skim i oszmianskim, mohylewskim i trockim, lidzkim i wilejskim, potockim i za- wilejskim, šwięcianskim i mihskim. Najwięcej wszakze przedstawicieli tej rodziny mialo posiadlošci wokol Oszmiany. Wszędzie okrešlano ich rod jako: ,,ze starozyt- ney szlacheckiey polskiey familii pochodzący”. Spokrewnieni byli poprzez mat- zenstwa m.in. z Ruszczycami, Gietowtami de Umiaze, Starzewskimi, Dąbrowski- mi, Jerlikami, Ciechanowskimi (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1491, s. 1-196).
Bardzo licznie osiedleni byli Kozlowscy w powiecie dzisnenskim, gdzie byli spowinowaceni z Szuchami, Szarkowskimi, Miloszewiczami, Kowalew- skimi, Jankowskimi, Rzeczyckimi, Juchniewiczami, Felderami, Wroblewskimi. Parafianowiczami, Palewiczami, Ulasiewiczami, Drozdowiczami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117, cz. II). Jedna z galęzi Kozlowskich herbu Jastrzębiec po- siadala majątek Pluszcze-Adomajcie nieopodal Worn na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1852, s. 106).
Wywod familii urodzonych Kozlowskich herbu Jastrzębiec, sporządzony w Wilnie 15 grudnia 1819 roku, podawal, že „familia urodzonych Kozlowskich od dawna szczycila się prerogatywą szlachectwa (...), dziedziczyla dobra ziem- skie, pelnila znaczne dla kraju publiczne uslugi, w nagrodę czego miala nadane rangi i zawsze za szlachecką uwazana byla”. Ci Kozlowscy mieszkali w powiatach trockim, rosienskim, grodzienskim, wilenskim i innych (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 46-47, 80-81; Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 2512, z. 1, nr 99, s. 190-193).
424


W 1820 roku jedna z galęzi Kozlowskich, zamieszkala w kresowym powiecie wieliskim w gubemi witebskiej, zostala ukazem kancelarii carskiej zepchnięta do stanu chtopskiego - znowu z braku oryginalow przywilejöw sejmöw i krölöw polskich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1692, s. 17). Rodowitosc szlachecka Kozlowskich potwierdzana byla jednak wielokrotnie przez heroldię wilenską (ðîã. CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1013, s. 77 i in.). Rowniez na Podolu mieszkalo w XIX w. 15 polskich rodzin szlacheckich o nazwisku Kozlowski, zktoiych większošč uchodzila za szlachtę starožytną (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubernii, s. 44, 241 i n.).
W XIX wieku Kozlowscy, podobnie jak inne kresowe rody szlacheckie, na- razili się na carskie represje za dawanie swiadectwa polskošci. W 1864 roku Dionizy, Fabian, Franciszek, Roman i Walerian Kozlowscy z gubemi wolyn- skiej zostali skazani przez sąd rosyjski na karę wieloletnich cięžkich robot w twierdzy i fabrykach za udzial w powstaniu styczniowym (M. Micel, Spis powstancöw 1863 roku wiqzionych w twierdzy kijowskiej, s. 64-65).
KOZNIECKI (Kazneckas) herbu Korwin. Posiadlošci rodowe mieli w powiecie oszmianskim.
KOZUBSKI (Kozubskis) herbu Slepowron. Zamieszkiwali w powiatach swięcianskim i rosienskim.
KOŽMIAN (Kozmianas). Znakomita rodzina užywająca godla Nalęcz, bardzo zaslužona dla kultury polskiej. W XIX w. mieszkali w gubemi wilen- skiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 842, s. 317).
KOZUCHOWSKI (Kažukauskas) herbu Poraj. Wywodzili się z Kožu- chowa w ziemi czerskiej na Mazowszu. Następnie dziedziczyli częšč Czamego Bom kolo Wilna. W 1819 r. uznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską(CPAHL, f. 391, z. I,nrl008, s. 115-118).
KPACEWICZ (Kpacevičius) herbu Labędž. Osiedleni byli w powiecie oszmianskim.
KRACZKOWSKI (Kračkauskas). Znani od XVI wieku w wojewodztwie rzeszowskim, gdzie naležala do nich majętnošč Kraczkowa. Mikolaj Kraczkow- ski podpisal w 1773 roku akt konfederacji szlachty wojewodztwa ruskiego.
KRAHELSKI (Kragelskas) herbu Przegonia. Posiadali rodowe folwarki Kodziunce, Krzyczewicze, Nowokunce w powiecie lidzkim oraz Wolkowicze w brzeskim. Spokrewnieni byli m.in. z Lipinskimi i Krupowiczami (CPAHL, f. 391,z.7,nr 1842).
KRAJEWSKI (Krajauskas). A. Boniecki (Herbarz, t. XII, s. 145 i in.) odnotowal Krajewskich herbu Czasza, Dąbrowa, Jasienczyk, Leliwa, Labędž, Oliwa, Poraj, Trzaska, rozsianych po calej Rzeczypospolitej. Od bardzo dawna
425


byli znani w ziemi dobrzynskiej, od XVI wieku takže na Wilenszczyznie. Mi- kolaj Krajewski, bojar hospodarski z Raczun, w 1528 roku wzmiankowany jest w Metryce litewskiej (Russkaja lstoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1749). Stanislaw Krajewski okolo 1577 byl stolnikiem ziemi podlaskiej.
Tomasz Swiącki (Historycznepamiątki..., 1.1, s. 124) podawal: „Krajewski, towarzysz z roty Feliksą Niewiarowskiego, szlachcic z Krajewa w ziemi lom- žynskiej, žotnierz mąžny i piąknej bardzo postawy, gdy przed bitwą, ktorą Karol, ksiąžę sudermanski, z Karolem Chodkiewiczem pod Kircholmem stoczyl, zostal pojmany, stawiony przed Szwedem, chociaž ze związanemi w tyl rąkami, lecz w szyszaku na glowie, w zbroi, a na barkach z lamparcią skorą, nie tracil miny w swych šmialych odpowiedziach. Mansfeld, general, wtenczas, przypa- trując šią rycerzowi, wyrzekl do Sudermana: «Ježeli wszyscy Polacy są do tego cztowieka podobni, nie wątpię o tym, že šią z wojskiem naszym spotkač nie uląkną». Obrazilo to ksiącia i obröciwszy šią do Mansfelda rzekl: «Wež i ty wilczą skorą, a będziesz röwnie straszny jak on». Lecz w dni kilka przepowied- nia Mansfelda šią zišciia, a wilcze sköry tak wystraszyly Szwedöw pod Kircholmem, že na glowę zbici zostali”.
W ksiąžce Andrzeja Kulikowskiego Polskie rody szlacheckie czytamy: „Krajewski herbu Jasienczyk. Protoplasta rodu: Filip, 1413. Wyrožniający šią przodkowie: Filip - 1413 otrzymal liczne przywileje od Jana, ks. mazowieckie- go; Pawel - dr filozofii, prof. Kolegium Mniejszego Akademii Krakowskiej; zm. 8.05.1578, nagrobek w košciele sw. Katarzyny w Krakowie; Felicjan - czešnik i chorąžy gostyhski 1683, kasztelan bydgoski 1706, senator mniejszy; Stanislaw - 1643-1694 kanonik lowicki, administrator generalny gnieznienski; Wojciech, zm. 1708 (brat Stanislawa) - dziekan kapituly lowickiej - nagrobki w šwiątyniach w Lowiczu i Cząstochowie; Marcin XVIII-XIX w. - kanonik plocki 1772, proboszcz zambrowski 1779. Wielki oryginal. Autor i zbieracz sentencji, ktörymi przyozdobil z przesadą kosciöl w Zambrowie. Wydal je dru- kiem: Zbiör napisöw z zambrowskiego košciola, 1799; Kazimierz (brat Marci- na) - marszalek konfederacji barskiej ziemi wiskiej 1769, burzliwego žycia i awanturniczvch przygöd, osobisty wrog Kazimierza Pulaskiego; Jan (1827- 1879) syn Jozefą - uczestnik powstania 1863, dziedzic folwarku Lazy, gmina Lubotyh, gubernia lomžynska. Pozostawil 9 dzieci.”
Inny Stanislaw Krajewski sądzony byl w 1617 r. za udzial w zburzeniu cer- kwi prawoslawnej w Pinsku. Z kolei trzeci Stanislaw Krajewski byl jednym z obrohcöw Smolenską przed agresją moskiewską w 1654 r. obok innych kilku- nastu osöb noszących to šamo nazwisko. Wreszcie Stanislaw z Krajewicz Krajewski, praepositus Calissiensis, custos loviciensis, canonicus gnesnensis, se- kretarz krölewski, oraz Wojciech, Jakub, Jan, Felicjan z Krajewicz Krajewscy, poslowie z ziemi wyszogrodzkiej, w 1674 r. podpisali sufragacją kröla Jana III Sobieskiego (VL, t. V, s. 158). Tenže Stanislaw Krajewski, proboszcz kaliski. kustosz lowicki, sekretarz krola Jana III Sobieskiego, byl w 1677 r. czlonkiem jednej z komisji sejmowych (ibidem, s. 229).
W XIX wieku czytamy w jednej z metryk chrztu: „Roku 1806, miesiąca marca 18 dnia, ja, xiądz Wincenty Žeromskį, paroch cerkwi ostrynskiej. ochrzcilem syna Feliksą Jozefą z rodzicow szlubnych imč pana Jana i Anny
426


z Wiktorowiczow Krajevvskich, urodzonego na dniu 11. Kurnami byli imč pan Tomasz Jažwinski z e dworu Kulbaczyna z imč panną Rozalią Miostkowską zNieprachi. Assistentes: imč pan Tomasz Grzymajlo z Nieprachi z imč panią Polonią Žeromską z plebanii ostrynskiej, imč pan Ignacy Dziežyc z Koziuliszek z imč Panią Teresą Lejkową z Leįkow. Dziecię takož z Lejkow” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1496, s. 13).
Krajewscy w XIX w. mieszkali m.in. w dobrach Lejki w powiecie lidzkim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 842, s. 180). Przynaležnošč tego rodu do stanu szla- checkiego wielokrotnie potwierdzala w XIX wieku heroldia vvilenska (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 183, s. 53-54). Krajewscy herbu Jasienczyk spokrewnieni byli z Lejkami, Porębskimi, Roubami. Wywodzili się od Wojciecha Krajewskiego, ktory jeszcze w XVII wieku wladal zašciankiem Lejki w powiecie lidzkim. Drzewo genealogiczne sporządzone przez heroldię grodzienską w 1832 r. uka- zuje pięč pokolen (17 osob) tej galęzi Krajewskich. Byli tež Krajewscy za- mieszkali w wojewodztwie krakowskim, ktorzy užywali wlasnego herbu.
Bardzo silne gniazdo tego rodu znajdowalo się na Smolenszczyžnie. Częšč z nich przeszla na prawoslawie. Odegrali istotną rolę w kulturze rosyjskiej. Dolgorukow w dziele Rodoslownaja kniga (t. II, s. 332) stvvierdzal: „Krajew- skije. Wyjechali iž Polszi, nazwanije pohiczili po ich majetnošciam”. Obszczij gierbownik zaš (t. VII, s. 108) informowal zaš: „Familia Krąjewskich proischo- dit iž Smolenskogo szlachectvva”.
W okresie zaborow Krajevvskich nie ominęly rosyjskie szykany. Jan Kra- jewski, 20-letni szlachcic z gubemi vvolynskiej, zostal np. w 1864 roku skazany przez sąd rosyjski na 6 lat katorgi w kopalniach za udzial w powstaniu stycz- niowym.
KRAJSKI (Kraiskis) herbu Leliwa. Mieli dobra rodowe przede vvszystkim w povviecie dzisnenskim, ale naležaly do nich rovvniež pojedyncze majątki na calej Witebszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 1130, 1816).
W žrodlach archiwalnych odnotowani zostali m.in.: Dominik, sędzia po- wiatu starodubowskiego, mieszkający w Zadubiu; Dominik, syn Antoniego, ziemianin z povviatu rzeczyckiego w gubemi witebskiej (1812); Jozef, podko- morzy powiatu siebieskiego (1800). Antoni Krajski, sztabskapitan Korpusu Žandarmovv Cesarstwa Rosyjskiego, uzyskal w 1857 r. potwierdzenie rodowito- šci szlacheckiej od Senatu Rządzącego w Petersburgu (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 1816, s. 63-64).
KRAKOWSKI (Krakauskas) herbu Šlepowron. Dziedziczyli majętnošci w povviecie wolkowyskim.
KRAMSKI (Kramskis). Užywali najpevvniej godla Cholevva. Znani byli w Wielkopolsce, Malopolsce i innych dzielnicach Polski. Johannes Kramski, capitaneus districto Žydaczowiensi, oraz Gabryel Kramski, plebanus Žydaczo- wiensis, są vvymieniani vv dokumentach lwowskiego archiwum pobemardyn- skiego z roku 1448 i 1455 (Akta grodzkie i ziemskie z cz.asow Rzeczypospolitej Polskiej, Lwow 1875, t. V, s. 165, 180). Andrzej Kramski (Kromski) otrzymal
427


w 1492 r. od wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellonczyka majętno- šci Radogoszcz i Wolkonask w powiecie branskim na Podlasiu {Russkaja Isto- riczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 530). Andrzej Kramski podpisal w 1697 roku od wojewodztwa sandomierskiego sufragię kröla Augusta II (VL, t. V, s. 424).
Nazwisko wzięli Kramscy prawdopodobnie od miejscowosci Kramsk w Wielkopolsce. Slownik geograficzny Krölestwa Polskiego F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego (Warszawa 1883, t. IV, s. 609-610) podaje informacje o miejscowosciach zwanych Kramsk w powiecie koninskim, walec- kim i gdanskim, jak röwniez o wsi Kramsko w powiecie babimojskim.
KRAPANOWICZ (Krapanavičius) herbu Przyjaciel. Nalezaty do nich dobra w Księstwie Žmudzkim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853a).
KRAPOWSKI (Krapauskas) herbu Jastrzębiec i Slepowron. Osiedleni byli na Žmudzi.
KRASICKI (Krasickis) herbu Rogala. Stanislaw Crassiczki w 1569 r. byt dworzaninem i sekretarzem kröla Zygmunta Augusta. Stanislaus Krasicki, ca- strorum praefectus, obožny kröla jegomošci byl adresatėm wojskowej instrukcji Stefana Batorego, podpisanej w Warszawie 18 stycznia 1579 r. {Biblioteka Or- dynacji Krasinskich, Warszawa 1881, t. V-VI, s. 368-370). 26 kwietnia 1583 r. ,jegomošč pan Stanislaw Krasicki, obožny Jego Krölewskiej Mošci, starosta lubomlski, mial do Gdanską przez faktorow swoich towar lešny” - jak infor- muje zapis w księgach celnych Brzešcia (Archeograficzeskij sbornik dokumen- tow, t. IV, s. 266). Nazwisko Stanislao Krasiczki de Siecin curruum nostrovum praefecto, Lubomliensi, Bolemouiensi, Dolinensiue widzimy w przywileju kröla Zygmunta III z 17 kwietnia 1589 r. (Prawa, przywileje i statuta miasta Krako- wa, Krakow 1890, t. II, s. 13, 619). Adam i Marcin Krasiccy byli w XVII w. starostami Chelmna. Jerzy Krasicki w 1675 r. przeznaczyl na zakon oo. Bazy- lianöw w Zytowicach 10 tysięcy zlotych polskich.
W 1851 roku heroldia wilenska odnotowala w powiecie oszmianskim ro- dzinę Jerzego (syna Jana) Krasickiego, lat 50, utrzymującego się z pracy rąk wlasnych w „arendownym zašcianku” Susliszki w parafii grawzyskiej. Razem z nim mieszkala 35-letnia zona Barbara, cörki: Pelagia (13 lat), Magdalena (9), Helena (3); synowie: Jözef (1) i Franciszek (1). Okolo roku 1860 mieli repre- zentanci tego niezamožnego odgalęzienia zacnego rodu Krasickich ogromne trudnošci z potwierdzeniem swego szlachectwa przez wladze carskie i byli spy- chani, jak wiele innych patriotycznych rodzin polskich, do klasy „jednodwor- cöw” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1497, s. 11-14).
KRASINSKI (Krasinskis) herbu Korwin. Pisali się z Krašnego. Pocho- dzili z Polski srodkowej. Wielmožny pan Pawel Krasinski w 1654 roku bral udzial w obronie Smolenską przed najazdem Moskwy. Gabriel z Krašnego Kra- sinski w roku 1672 byt kasztelanem plockim. Jan Bonawentura Krasinski pelnit funkcję referendarza koronnego. Jan Kazimierz Krasinski w 1661 roku spra- wowal urząd podskarbiego wielkiego koronnego {Akta sejmikowe wojewödztwa
428


krakowskiego, t. III, s. 268, 410 i in.). Wladyslaw Krasiiiski, 22-letni szlachcic z guberai wolynskiej, zostal w 1863 r. zeslany do gubemi symbirskiej za udzial w powstaniu styczniowym. Z tej rodziny pochodzil wielki poetą i myšliciel Zygmunt Krasinski (1812-1859).
W. Nekanda Trepka w Liber chamorum (s. 220) opisal kilku plebejuszöw tego nazwiska: „Krasinski, syn Sebastyjana Wlazla, krawca z Buku w Wielkiej Polszcze, miasteczka biskupiego; služyl kilka lat u szlachty. Potem roku 1618 mieszkal w Myszkowie, wsi w poznanskim kraju. Udawal się szlachcicem. Krasinski z Krasinca, co služyl i okradl pana Trepkę w Czaplach”.
Krasinscy zamieszkiwali tež co najmniej od polowy XVIII w. na Wilensz- czyžnie, gdzie posiadali wies Chodery. Ich rodowitosc szlachecka potwierdzana byla przez heroldię wilenską i kowienską w latach 1819, 1845, 1857, 1872, atakže przez Senat Rządzący Cesarstwa Rosyjskiego w latach 1852, 1857, 1861 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853a, s. 16).
KRASNODĘBSKI (Krasnodembskis) herbu Slawęcin. Osiedleni byli na Podlasiu od XVIII wieku (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopi- söw, 7020-III, s. 47). W Malopolsce Wschodniej uzywali godla Pobög.
KRASNOPOLSKI (Krasnopolskis) herbu Topor i Grzymala. Dziedzi- czyli dobra w Malopolsce. Panowie Krasnopolscy znajdowali się na popisie ziemian sanockich 26 czerwca 1669 roku pod Jablonicą. Pisat o nich m.in. Syl- wester Korwin-Kruczkowski w ksiąžce Poczet Polaköw wyniesionych do god- nosci szlacheckiej przez monarchöw austriackich (s. 36).
KRASOWSKI vel KRASSOWSKI (Krasauskas) herbu Jastrzębiec, Ko- rab, Nalęcz, Rawa, Rogala, Sas, Slepowron, Sreniawa. Jastrzebczycy jeszcze przed 1408 rokiem mieszkali na ziemi plockiej. Dobrze znani byli rowniez w XVI-wiecznym Krakowie i w calej Malopolsce. Niektörzy Krasowscy wzięli nazwisko od miejscowosci Krasowo w powiecie drohiczynskim lub od wsi o tejže nazwie w ziemi bielskiej na Podlasiu. Slownik geograßczny Krölestwa Polskiego (t. IV, s. 645-647) podaje informacje o miejscowosciach Krasöw, Krasowa, Krasöwka, Krasowo, Krasowszczyzna i in., rozrzuconych po calej Polsce i terenach wchodzących dziš w sktad Bialorusi, Litwy, Ukrainy. Pod Krašnem kolo Molodeczna znajduje się miejscowosc Krasowszczyzna.
Nicolaus de Crassowo w 1456 r. byl kasztelanem Wizny, natomiast Paulus de Crassow - sekretarzem krölewskim i kanonikiem lwowskim w roku 1521. Jan Stanislaw Krasowski, szlachcic wilkomierski, wedlug przepisu z 1528 r., w razie potrzeby wojennej mial sam „stanąč pod bron” (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1474). Wladyslaw, Mikolaj oraz Piotr Krassowscy 26 VI 1669 pod Jablonicą wzięli udzial w popisie szlachty ziemi sanockiej.
Krasowscy herbu Jastrzębiec (pisali się: Krasowscy z Dudziemböw - z ziemi brahskiej, oraz: z Krassowa) brali žony z Bhisiöw, Szablowskich, Grzy- bowskich, Toloczköw, Mingajlow, Jawgielöw, Ceplinowskich, Wiercinskich, Hibertöw, Iwaszkiewiczöw, Surguwtöw, Walenowiczöw. Szlachcice ci posiadali nieduze zascianki w powiecie wilkomierskim: Kowaliszki, Owile, Kopie,
4 2 9


Žolciszki, Sterkance, Poprogi. Odgalęzili się tež na powiaty: upicki, wilenski, oszmianski, kowienski, trocki, a takže mieszkali w Wilnie i Pskowie. Duže gniazdo Krassowskich herbu Slepowron (osiedlonych w majętnošciach Podra- kiszki i Kowaliszki) istnialo od XVII w. w powiecie wilkomierskim. Dalo ono odgatęzienie na Księstwo Inflanckie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 78-80).
Za protoplastę rodu uznawano Krzysztofa Krasowskiego, od 1599 roku wlasciciela Kowaliszek, ktory zostawil z žony Krystyny Toloczkowny synow Jana i Mateusza (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 127). W 1816 r. heroldia wi- lenska stwierdzila, že Adam Krasowski razem z zoną Anną z Lukaszewiczöw, synem Kazimierzem i bratem Dominikiem mieszka we wlasnym folwarku Ora- lawszczyzna w powiecie upickim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4098, s. 166). Kras- sowscy z powiatu wilenskiego spokrewnieni byli z Bryczkowskimi, Gimbutami, Surguwtami, Wolkowiczami, Wiercinskimi, Hryszkowiczami, Rymkiewiczami, Suboczami, Mankiewiczami, Malinowskimi.
Krassowscy herbu Rogala od XVIII w. posiadali majątek Polöwka na Wi- lehszczyznie. Heroldie kowienska i wilenska potwierdzily ich rodowitosc szla- checką w latach 1807, 1844, 1852, 1861, a Senat Rządzący Imperium Rosyj- skiego 1855, 1862, 1892 roku. Drzewo genealogiczne, zatwierdzone w Wilnie na początku XX wieku (1906 r.) przedstawia siedem pokoleh tej galęzi rodu (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853a, s. 30). W 1835 r. heroldia grodzienska potwier- dzila rodowitosc Franciszka, Kajetana, Filipa, Wawrzynca, Bartlomieja, Adama, Jakuba, Walentego, Mateusza, Tytusa i innych Krasowskich z miejscowosci Szmurly, Skiwy, Klopoty, Bujny, Kralewice, Sinowice w powiecie drohiczyn- skim w gubemi grodziehskiej (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 8-9).
Wywöd familii urodzonych tembro Krassowskich herbu Rogala, sporzą- dzony przez heroldię wilenską20 lutego 1837 roku, m.in. stwierdzal, že rodzina ta, „užywając wszelkich praw i prerogatyw stanowi szlacheckiemu dozwolo- nych, byla osiedlona w Krölestwie Polskim i posiadata dziedziczny majątek Krassowszczyznę, jakowa majętnošč koleją naturalnej sukcessyi dostala się do Jerzego Žembro Krassowskiego w niniejszym wywodzie za protoplastę wziqte- go. Ten, będąc polączony šlubnym związkiem z Zofią Boglewską, wydal swiatu synow trzech: Franciszka, Piotrą i Pawla, ktörym majętnošč Krassowszczyznę zostawil”. Informacje te dotyczą polowy XVII w. Požniej wladali Krassowscy Chmielowką w powiecie lukowskim; Powojlobią w powiecie rosienskim. Mieszkali tež w Jurborku na Žmudzi. Spokrewnili się tutaj z Marcinkiewiczami i Kondratami.
W 1837 r. heroldia wilenska uznala za rodowitego i starožytnego szlachcica polskiego Jozefą Bonawenturę Krassowskiego. W roku, 30 marca, heroldia potwierdzila starožytną szlachecką rodowitosc Krassowskich herbu Slepowron z Inflant i z powiatu wilkomierskiego: Adama Tomasza, Franciszka Stanistawa Ambrožego, Hieronima Franciszka Antoniego, Aleksandra Jana i in. (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 71-73, 78-80).
W 1844 r. heroldia wilenska odnotowata w powiecie trockim Augusta, Jozefą, Tomasza, Jana, Wincentego, Kazimierza, Franciszka, Antoniego, Stani- slawa, Marcina i innych Krasowskich (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 18, s. 20-24).
4 30


7 sierpnia 1873 r. heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc szlachecką Fran- ciszka, Adama, Jozefą, Antoniego Kazimierza, Marcina, Piotrą i Stanislawa Krasowskich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 187, s. 45-50). Drzewo genealogiczne Krasowskich herbu Jastrzębiec, zatwierdzone w Wilnie w 1903 r., przedstawia osiem pokolen (43 osoby) tego rodu. Ich gniazdem byly Kowaliszki w Księ- stwie Žmudzkim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853a, s. 42).
KRASZEWSKI (Kraševskis) herbu Jastrzębiec. Jan Alexander z Polnego Kraszewa Kraszewski, chorąžy pancemy, oraz Mikolay na Dolnym Kraszewiu Kraszewski podpisali 23 czerwca 1764 roku w Warszawie uchwalę koronnej konfederacji generalnej (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewodzka w Rze- szowie - Dzial rękopisow; Rk-3, k. 174, 176).
Dzięki uprzejmošci pana Olegą Lagowskiego, polskiego naukowca i dzia- lacza w Žytomierzu, autorowi tego tekstu udalo się dotrzeč do materialow doty- czących Jozefą Ignacego Kraszewskiego, ktore są przechowywane w Pahstwo- wym Archiwum Obwodowym w Žytomierzu (f. 146, z. 1, nr 3146). Znajduje się tam m.in. list gubematora wotynskiego do tamtejszego marszalka szlachty z 25 sierpnia 1877 roku, w ktorym to pišmie czytamy: „Zamieszkaly w miešcie Drežnie po wyjezdzie za granicę w 1862 roku, nazywający siebie szlachcicem powiatu luckiego, Jozef Ignacy Kraszewski, zwrocil się do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z prošbą o pozbawienie go obywatelstwa rosyjskiego. Mam zaszczyt prosič Laskawego Pana o zawiadomienie mnie, czy rzeczywiscie pro- szący Kraszewski znajduje się w liczbie szlachty gubemi wolynskiej i kiedy zostal w godnošci szlacheckiej potwierdzony, oraz czy istnieją jakieš przeszko- dy ku temu, by prošbie Kraszewskiego zadoščuczynič”.
Odpowiedz marszalka szlachty wolynskiej, takže w języku rosyjskim, za- wierala m.in. następujące sformulowania: „Józef Ignacy Kraszewski nie znajduje się wsrod szlachty gubemi wolynskiej, zatwierdzonej przez Heroldię Senatu Rządzącego; istnieje jednak teka rodziny, z ktorej pochodzi Jozef Ignacy Kraszewski, a ktora dowiodla swoje pochodzenie w Minskim Zgromadzeniu Deputatow Szlacheckich (...). Jak wynika z uchwaly tegoz minskiego zgroma- dzenia szlacheckiego, podjętej 12 czerwca 1835 roku, do VI częšci tamtejszych ksiąg genealogicznych zostali wpisani Jozef Ignacy z synami Emilianem, Eu- stachym i Konstantym Kraszewskimi (...), ostatecznie zatwierdzeni ukazem Heroldii w dniu 8 grudnia 1837 roku (...).
Jozef Ignacy mial trzech braci: Antoniego, Leona i Boguslawa oraz siostrę Mariannę. Dowodzi tego akt zrzeczny nr 3 na dobra, wies Borowow, w pinskim powiecie ležące, z roku 1816, oblatowany w pinskim sądzie powiatowym (...). Ojcem Jozefą Ignacego byl Jozef Kraszewski, ktory wspolnie z zoną Anną z Terleckich nabyl u porucznikostwa Ksawerego i Reginy Miliniewiczow dobra Dolgie, co wynika z zapisu, poczynionego 5 czerwca 1802 roku w pmzanskich grodzkich księgach sądowych.
O ojcu Jozefą Ignacego wiadomo, že služyl w wojsku i zostal wyrozniony od- znaczeniami, jak o tym šwiadczą: roku 1778 czerwca 10 patent Jego Krolewskiej Mošci Stanislawa Augusta, krola polskiego, na stopieh pomcznika chorągwi pety- horskiej (...); patent tegož krola na stopieh majora i na koniec przywilej JKM Sta-
431


nislawa Augusta, krola polskiego, ktorym «od služby uwalniamy i, pamiętając sumienną i dzielną j ego službę, stopniem wicebrygadiera zaszczycamy» (...).
Ojciec Jozef mial dwoch braci, Antoniego i Boguslawa. Antoni služyl woj- skowo i byl odznaczany rangami, czego dowodzi patent JKM Stanislawa Augusta, krola polskiego, na stopien chorąžego, roku 1765 w listopadzie dany, oraz patent tegož krola z 1766 r, na stopien kapitana i brygadiera w Korpusie Kadeto w. Antoni Kraszewski posiadal dobra Wiszniopol i Korzowka w powiecie zaslawskim na Wolyniu. Boguslaw by! porucznikiem i adiutantem brygady petyhorskiej, jak to poswiadcza patent JKM Stanislawa Augusta, krola, z roku 1784 (...). Dziadem Jozefą Ignacego byl Tomasz Kraszewski, ktory razem z bračmi Andrzejem i Piusem oraz siostrą Marianną (w zamęšciu za Kazimie- rzem Tyszką i matką, Elžbietą z Nieborowskich Kraszewski posiadali dobra Szarzyn w wojewodztwie plockim”.
Pradziadem Jozefą ignacego byl Jan, prapradziadem Szymon, syn Marcina. Od najdawniejszych czasow rodzina pieczętovvala się herbem Jastrzębiec i uchodzila za odwieczną szlachtę polską. Od XVIII stulecia rod odgalęzil się takže na Wolyn i Litwę. Julian Kraszewski byl towarzyszem II Brygady Kawa- lerii Narodowej wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego, co poswiadcza patent z 24 listopada 1791 roku, takže przechowywany w zbiorach Panstwowego Ar- chiwum Obwodowego w Žytomierzu.
KRASKO (Kraskas) herbu Belina. Notowani w žrodlach archiwalnych od roku 1462 r. (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014-III. s. 53). Niektorzy pisani byli takže: Kraska. Wielu przedstawicieli tego rodu wyznawalo prawoslawie.
KRAŠNICKI (Krasnickas) herbu Rawa i Sas. Teodor Zdarbožec Krašnic- ki, szlachcic z powiatu grodzienskiego, wzmiankowany jest w zapisach archiwalnych z roku 1649 (AWAK, 1.1, s. 186).
KRAUS (Krausas) herbu Edler von Kraus. Osiedleni byli w Inflantach (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2563, s. 28).
KRAWCZYNSKI (Kravčinskis). A. Boniecki (Herbarz polskL t. XII. s. 255) zanotowal krotko: „Krawczynscy. Walenty Krawczynski z žoną dziedzi- czyl 1676 r. na Bobrach w wojewodztwie lubelskim”. Mieli pochodzič z dobr Krawce w powiecie konstantynowskim na Lubelszczyžnie. Znani byli tež na Wilenszczyznie i Bukowinie.
KRAZAN (Krazanas) herbu Nalęcz. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie oszmiahskim.
KRECZ (Krečis) herbu Ostoja. Mieli majętnošci w powiecie oszmiahskim.
432


KRECZMER vel KRETSCHMER (Krecmeris) herbu Prus III. Znani juz przed 1600 r. Ich gniazda rodowe znajdowaly siq na Wolyniu, Kijowszczyznie, Kowienszczyznie. Szczególnie zashizeni dia kultury niemieckiej.
KRENZ (Krencas) herbu Leliwa. Osiedleni w województwie poznanskim i innych dzielnicach Rzeczypospolitej.
KREPSZTUL (Krepstulis) herbu Drya. W zbiorach Centralnego Pan- stwowego Archiwum Historycznego Litwy w Wilnie przechowywane sn mate- rialy dotycz^ce dziejów rycerskiej rodziny Krepsztulów, mieszkajncych od wie- ków na Oszmianszczyznie.
Wywód urodzonego Krepsztula herbu Drya, sporz^dzony w Wilnie 26 maja 1800 roku, podawal, ze przodkowie starajncego siq o potwierdzenie przynalez- nosci do stanu szlacheckiego Jana Krepsztula ,,z dawna w Wielkim Ksiqstwie Litewskim w powiecie oszmiahskim w zaszczytach rodowitosci szlachetney folwarki Juroszany, Pogimie, Pogóry dziedziczyli, ze Adam Krepsztul tez fol- warki synowi Michalowi manifestem jego roku 1725 28 stycznia [przekazal], a ze Michal Krepsztul synom Antoniemu, Kazimierzowi, Bartlomiejowi y Do- minikowi Krepsztulom tez folwarki zostawil (...).
Na fundamencie wiqc takowych dowodów rodowitosc szlachetnn imienia urodzonego Adama Krepsztula próbujncych, my, marszalek gubemski, y deputaci powiatów (...) pomienionego Adama Krepsztula za rodowitego y starozyt- nego szlachcica polskiego uznajemy y onego do ksiqgi szlachty gubemi litew- skiey pierwszey klasy zapisujemy. Dzialo siq na sessyi deputacyi szlacheckiey gubemi litewskiey w Wilnie” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 49-50).
Inny Wywód familii urodzonych Krepsztulów herbu Drya, ulozony 15 grudnia 1800 roku w Wilnie, informowal o drugiej galqzi tegoz rodu, ze „familia Krepsztulów, z dawna rodowitosci^ szlacheck^ zaszczycona, ziemskie dziedziczne dobra w Litwie posiadala, ze Jan Krepsztul po przodkach swoich Czepumiszki w powiecie oszmiahskim lez^ce dziedziczne, synom Adamowi y Matysowi Krepsztulom zostawil, jak wyswiecily dwa testamenta: pierwszy Jana Krepsztula - roku 1634 Februaryi 3 dnia, drugi Anastazyi Janowey Krepsztulowey - 1673 Augusta 1 dnia datowane (...). Ze z Adama Krepsztula syn Felicyan, a z niego syn Samuel rodzili siq, 1708 Augusta 2 dnia testament Katarzyny Adamowey Krepsztulowey (...) dowiódl, ze z Samuela Krepsztula synowie Maciey, Jerzy y Thomasz pochodzn, nie mniey, iz Maciey y Jerzy Krepsztulowie folwark Bortkiewicze w powiecie oszmiahskim sytuowany dzierzn, to 1780 Januaryi 25 dnia zapis ugodliwy miqdzy Macieyem y Jerzym Krepsztulami zaszly (...) poswiadczyly”.
Na podstawie przedlozonych dowodów Maciej, Jerzy i Tomasz Krepsztulowie uznani zostali w 1800 r. przez Komisjq Wywodown Wilenskn ,,za rodo- witn y starozytnn szlachtq polskn” i wpisani do ksing szlachty klasy pierwszej gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 92-93). Wedlug Metryki li- tewskiej okoto 1690 roku Krepsztulowie posiadali dobra Jurszany i Bortkowsz- czyzna w powiecie oszmiahskim oraz Kosiny w wilenskim. Krepsztulowie znani byli takze przed rokiem 1700 w powiecie wilenskim; zaznaczyli swn obec-
433


nošč równiez w powiecie telszewskim. Uzywali herbu Drya, byli wiqc czlon- kami tego samego rodu. Na drodze z Pomiednik do Wilna, przy ongisiejszych Lasach Wojczañskich znajdowala siq majqtnosc panów Krepsztulów i panów Woyczañców. Tuz obok wznosila siq góra o litewskiej nazwie Sargukalnas. Informacje o tym zawiera zapis z 21 kwietnia 1695 r. w ksiqgach Glównego Trybunalu Litewskiego.
Jan Krepsztul i Franciszek Kazimierz Krepsztul 26 lipca 1696 r. podpisali uchwalq sejmiku szlacheckiego województwa wileñskiego o wyborze sqdzióvv kapturowych (AWAK, t. XIII, s. 127). W 1800 roku heroldia wileñska odnoto- wala w powiecie oszmiañskim dwie galqzie rodu Krepsztulów. Pienvszą two- rzyli: Jan, Adam, Felicjan, Samuel, Maciej, Jerzy, Tomasz oraz Maciej; drugą- Adam, Michal, Antoni, Kazimierz, Bartlomiej, Dominik Adam (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1512).
Spisek szlachty powiatu oszmianskiego przybylych do miasta gubernskiego Wilna, która može wotowac y byc obrana na urząd z roku 1809 wymienial uro- dzonego Adama Krepsztula (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4096). Tenže Adam Krepsztul, sqdzia graniczny powiatu oszmianskiego, na początku XIX w. posia- dal majątek dziedziczny Jurszany z 8 dymami (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1915, s. 9). O owym znanym rodzie kresowym wspomnial Adam Mickiewicz w Panų Tadeuszu:
„A intercyza caly zakonczyla klopot:
Tak z Borzobohatymi pogodzil siq Lopot,
Krepsztulowie z Kupšciami, Putrament z Piktumą,
Z Odyñcami Mackiewicz, z Kwileckimi Tumo”.
KRESNIK (Kresnikas) herbu Prawdzic. Siedziby rodowe mieli w powiecie lidzkim.
KRETOWICZ (Kretavičius) herbu Dolqga. Osiedleni na Wilenszczyžnie i we wschodniej Malopolsce (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991). Galąž wolyñska rodu uzywala godla Leszczyc. Z tego rodu pochodzit profesor Waclaw Kreto- wicz, znakomity biochemik, czlonek AN ZSRR.
KREUZ (Kriauza) herbu Ostoja. Znani w Inflantach i Wielkim Ksiqstwie Litewskim.
KREZĄ herbu Ostoja. Osiedleni w Wielkim Ksiqstwie Litewskim i w Ko- ronie Polskiej.
KROLICKI (Krolickas) herbu Jastrzqbiec. Zamieszkiwali w powiecie trockini (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 105-106).
KROMOLICKI (Kromolickas) herbu Ciolek. Jak wynika z zapisów zró- díowych, juž przed 1550 r. Kromoliccy mieszkali w Kromolicach w powiecie šremskim. Z tej rodziny wywodzil siq Józef Kromolicki, znany kompozytor i dyrygent niemiecki XX wieku, autor wielu dziel muzycznych i ksiąžek z histo-
434


rii muzyki europejskiej; laureat (1930) Papieskiego Krzyža Zaslugi Pro Eccle- sia et Pontifice.
KROMPIEWSKI (Krampiauskas) herbu Korab. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1).
KROPFVVNICKI (Krapivnickis) herbu Konvin. Pochodzili z Malopolski. Siedziby rodowe mieli takže na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 11, 707). W XIX wieku posiadali wtasną kamienicę w Wilnie przy ui. Trockiej. Spo- krewnieni byli m.in. z Hryncevviczami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 287, s. 7). W 1799 r. heroldia wilenska wpisata Kropiwnickich herbu Konvin do ksiąg szlachty guberni litevvskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 12, s. 37; f. 391, z. 6, nr 11, s. 37).
KROSNOSIELSKI (Krasnoselskis) herbu Prus I. Boleslaw Starzynski w herbarzu Familie litewskie umiešcil ich wšrod rodzin tzw. matoruskich (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7015-III, t. 10, s. 52).
KROLIKIEWICZ (Krulikevičius) herbu Knut. Dziedziczyli majątki w Ma- lopolsce Wschodniej.
KROTKI vėl KOROTKI (Krotkus, Trumpas) herbu Radwan. Pradawny rod w Wielkim Księstwie Litewskim (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014-III, s. 55).
KRUCZKOWSKI (Kriučkovskis) herbu Korwin. Osiedleni byli w Galicji.
KRUK (Krukas, Varnas) herbu Konvin. Posiadali majątki w ziemi gro- dzienskiej i wilenskiej.
KRUKOWSKI (Krukauskas). Znany heraldyk Seweryn Uruski pisal
0 nich: „Krukowski herbu Konvin. Na Mazowszu, z ktorego przeniešli się na Litwę. Gdzie zmienili herb na Šlepowron odmienny (...). Krukowski herbu Šlepowron. Odmiana herbu - na tarczy herb Radwan, lecz na krzyžu chorągwi stoi šlepowron w lewo, w dziobie pieršcien trzymający; w koronie trzy piora strusie. Tę odmianą przyjęli Krukowscy, herbu Konvin, na Litwie osiedleni
1 biorący przydomek Konvin (...).
Mają pochodzič od Glinkow, z ktorych Maciej i Przeclaw, noszący miano Dzik, dostali 1428 r. od Jana ks. mazowieckiego przyvvilej na 10 wlok gruntu pod Ostrolęką, nad ktorym powstaly wsie Drąžewo i Drąžewo-Kruki i od tych dobr potomkowie obdarowanych wzięli nazwisk„o Drąžewski i Krukowski. Bę- dąc licznie rozrodzeni, Krukowscy przeniešli się na Litwę.
Mikolaj, pisarz slucki 1637 r. Zacharyasz, skarbnik mšcistawski, podpisal elekcję 1648 r. z wojewodztwem wilenskim i mšcislawskim, a następnie byl pisarzem grodzkim orszanskim. Wincenty Mikolaj, skarbnik mšcislawski, aFabian, Kacper, Mateusz, Wawrzyniec i Wojciech z ziemią nurską 1697 r.
435


podpisali elekcję” (Rodzina..., t. VIII, s. 87-88; por. tež I. Kapica Milewski, Herbarz, Krakow 1870, s. 220).
Nie ulega wątpliwošci (šwiadczą o tym trzy wielosetstronicowe teki materialo w zrodlowych, dotyczących dziejow tej rodziny, przechowywanych w Ar- chiwum Narodowym Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1609, 1640 i 1619), že rodzina Krukowskich herbu Korwin pochodzila z Wolynia, następnie osiedlila się w wojewodztwie nowogrodzkim (posiadala tu wsie Starosiele i Międzyle- sie), a požniej przeniosla się do powiatu orszanskiego, na Smolenszczyznę i wreszcie na rdzenne ziemie moskiewskie. Istnialy jednak inne gniazda tej sta- rožytnej rodziny polskiej.
P. Malachowski wspominal o trzech rožnych Krukowskich (herbu Gryf, Radwan i nieznanego). W. Witty g (Nieznana szlachta polska i jej herby, Krakow 1908, s. 159) przytaczal dane o Kazimierzu Krukowskim herbu Wieniawa, podstarošcim upickim (1656). A. Boniecki uwažal, že przed XVI wiekiem Kru- kowscy nie odgalęzili się jeszcze z Polski na tereny litewsko-ruskie; w swym dziele Poczet rodow w Wielkiem Księstwie Litewskiem w XV i XVI wieku (Warszawa 1883) nawet o nich nie wspomnial.
Krukowscy zamieszkali na Podolu, jako starožytna szlachta polska, wpisy- wani byli do częšci szostej tamtejszych ksiąg szlacheckich (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodostownuju knigu podolskoj gubernii, s. 246). A. Bobrinskij (Rodoslownaja kniga..,, cz. 2, s. 358) podawal, že rosyjscy Kor- win-Krukowscy wywodzili się z podolskiej galęzi tego domu, ktora posiadala od 1684 r. majątek Zurawlince na Podolu. Potomkowie tego rodu mieli posia- dlošci ziemskie w gubemiach witebskiej i pskowskiej.
W marcu 1632 roku przybyl do Moskwy na stale osiedlenie „Litwin Kor- nejko Krukowskoj, urožieniec orszanskogo powietu, szlachticz bieloruskije wiery”, przywožąc carowi Michailowi Fiodorowiczowi, „gosudarowi wsieja Rusii” wažne informacje wywiadowcze (Russko-bielorusskije swiazi. Sbornik dokumentow, Minsk 1963, s. 112-114). Piotr Krukowski okolo 1620 roku nale- žal do bliskiego otoczenia Jozafata Kuncewicza, metropolity polockiego, za- mordowanego przez mieszczan, manipulowanych przez agentow carskich. Imie jego jest wymieniane w sprawozdaniu komisji krolewskiej po zabojstwie bisku- pa (Jstoriko-juridiczeskije matierialy..., t. XXX, s. 17-41). Zachariasz Krukowski, szlachcic, sluga księcia Lwa Sapiehy, z calą pewnošcią katolik, wspomnia- ny zostal w dekrecie tegož možnowladcy, podowczas starosty mohylewskiego. z 22 V 1621 (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. II, s. 33). By! on w prostej linii przodkiem Zofii Korwin-Krukowskiej.
Zachowal się tekst listu Kazimierza Lwa Sapiehy do Konstantego Bohu- szewicza, zarządcy jego majątku mohylewskiego, dotyczący osadzenia w Orsz> dominikanow. Oto fragmenty owego pisma: „Panie Bohuszewicz. Funduję klasztor wielebnych oycow Dominikanow w orszanskim miešcie. Obiecalem ja w tey okazyey przyslugę tež učzynič ichmošciom, a nie bronič mieysca na klasztor ze dworu mėgo, ktory mam w Orszy. Przeto chcę mieč, abyš waszmosc, wziąwszy te pisanie moję, dwor pomieniony podal imšč xiędzu Ka- mihskiemu, prowincyalowi klasztorow prowincyey litewskiey tego zakonu šwiętego. Prawa pisač na ten dwor czasu nie mam, bom podrožny; k temu in-
436


formaty trzeba mi pierwiey y conceptu, ktory niech pan Krukowski posyla mi. Sprawy jednak na tenže dwor (...) oddasz wmc. Z tym wmc Panu Bogu poru- czam. W Warszawie, 1640 roku, 25 Juni. Kazimierz Leo Sapieha, podkancle- rzy” (Istoriko-juridiczeskije matierialy..., t. XXV, s. 431).
Pod jedną z uchwal sejmiku orszanskiego z roku 1647 widnieje podpis te- gož szlachcica Zacharyasza Krukowskiego. On tež w 1648 r., reprezentując szlachtę wojewödztwa wilenskiego, podpisal akt elekcji kröla Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 100). W roku 1650 krol polski Jan Kazimierz wydal specjalny dokument gwarantujący niezbywalne prawa duchowe i majątkowe cerkwi pra- woslawnej w Rzeczypospolitej. Odpisy tego dokumentu przechowywano we wszystkich magistratach miejskich Wielkiego Xięstwa Litewskiego. Na egzem- plarzu kopii przechowywanej w Orszy widnieje podpis: „Zacharyasz Krukowski, pisarz”.
Pan Szymon Krukowski z Dutkina w 1654 r. walczyl w obronie Smolenską przed agresją moskiewską. Jesienią 1654 r. dwor pana Zacharyasza Krukowskiego w Mohylewie zostal na mocy carskiego ukazu przekazany Mikolajowi Gieldzie, ktory przysiągl na wiemosc carowi i przeszedl na prawoslawie (AJZR,
t. XIV, s. 450, 461-462, 659). Car byl wyjątkowo hojny, wynagradzając zdraj- cöw Polakow, nie to go wszak nie kosztowalo, bo nagradzal lotröw dobrami zagrabionymi polskim patriotom, przewaznie pomordowanym. Wies Trzylesi- ny, rowniez wlasnosc Krukowskiego, car przekazal Ondrianowi Jakowinskiemu (ibidem, s. 452, 506).
Skoro wspomnielismy o M. Gieldzie, wöjcie mohylewskim, to z dokumento w archiwalnych wyziera jego bardzo odpychające oblieze moraine, na ktörym rysują się najwyrazniej zachlannošč oraz služalczošč i sprzedajnošč. Oto fragment jednego z wielu jego listöw (z sierpnia 1655 roku) do cara: „Carowi hospodarowi i wielkiemu kniaziowi Aleksemu Michajlowiczowi, wszystkiej Wielkiej i Malej Rosji samodzieržcowi, bije czolem cholop Twöj, wojt mohy- lewski, Mikolajko Gielda.
W niniejszym, hosudar, roku, jak Lachy w Mohylewie byli odeszli i, od- chodząc, caly Mohylew i moje podworeezko spalili, a Wasza Carska Mošč ob- darowala mnie, cholopa swego, kazal mi nadač podworeezko na mniejszym wale Zacharyasza Krukowskiego, co tež swą hospodarewą hramotą potwierdzil. A to podworeezko w obeenym osadnym czasie cale spustoszone, wcale miesz- kač w nim nie ma gdzie, cale puste i budyneezki wszystkie pognily i zlamane są, i ogrodzenie wokol podworeezka zniszczone (...). Aja, cholop Twöj, wojto- stwo z siebie zdjąč i z dworu wojtowskiego wystąpič powinienem, a dworu, gdzie bym žyč mogl w Mohylewie, nie mam.
Milosiemy hosudarze, car i wielki ksiąžę Aleksy Michajlowiczu, wszystkiej Wielkiej i Malej Rosji samodzierzco, obdaruj mnie, cholopa Twego, z szczodro- bliwego i laskawego dobrodziejstwa swego, kaž, hosudarze, dač mi dwör szlachcica zbieglego Stanislawa Šredzihskiego i swą hospodarewą hramotą to umocnij, aby i w przedbędących czasach w tym dworze mieszkač mi pewnie. A co, hosudarze, dworem Krukowskiego mnie, cholopa swego, obdarzyleš, kaž, hosudarze, ode mnie zabrač. Carze hosudarze, zmihij się” (ibidem, s. 799-800). Monarchą uczynil zadošč tej prošbie i przekazal dwor Šredzihskiego swemu
437


„cholopowi”, a zabudowania nalez3.ce ongis do Z. Krukowskiego kazal oddac do dyspozycji wladz miejskich (por. AWAK, t. XXXIV, s. 64-65).
17 czerwca 1656 r. krol polski Jan Kazimierz pisal w swym kolejnym uni- wersale do szlachty, wyluszczaj^c powody, dla ktorych klqska wojny spadla na kraj: „Nie co inszego do tak straszney w panstwach naszych przywiodlo rewo- lucyey, jeno contemptus legum et sanctiorum, ktore privatorum hominum ausus et effrenata licenda do skutku przywodzic ani do ratunku oyczyzny spolnie z drugimi accedere nie chcieli. Dlatego tez pomieszai Pan Bog wszystkie rze- czy, ze siq za zlosciq. y zdrad^ niektorych Rzeczpospolita ze sromotney niewoli wyswobodzic lacno nie moze”.
Jan Krukowski od 1656 roku byl plebanem w litewskich Kupiszkach (Jan W. Poczobutt-Odlanicki, Warszawa 1987, Pamiqtnik, s. 321). W 1657 r. pul- kownik wojsk kozackich - jak sam si$ nazwal w uniwersale - Jan Nieczay mia- nowal specjaln^ komisjs w Nowogrodku, zlozon^ z miejscowej szlachty, do badania pretensji mieszkahcow, gnqbionych przez Zaporozcow. Do komisji weszli panowie: Samuel Krukowski oraz (bez podania imienia) Buszna, Furosz- cze, Dybowski, Mierzejewski (AWAK, t. XXIV, s. 97). W tymze roku w jednym z poufnych donosow komunikowano carowi Aleksemu Michajlowiczowi, ze „sotnik czerkaski [tj. zaporoski] Krukowskoj zabil na smierc w Horkach podia- czego i wielu soldatow pobil” (AJZR, t. III, s. 581).
Tenze Krukowski oderwal, wbrew ukazom carskich wojewodow, od roli wielu chlopow i mieszczan, wcielaj^c ich do swego oddzialu. Dalej dokument donosil, ze oddzial ten przejmuje po drodze goncow, zmierzaj^cych do Moskwy z Wilna i innych miejscowosei, grabi ich i morduje, czyni tez „pomieszku wie- likuju” oddzialom rosyjskim i ich zaopatrzeniu. Najezdzal tez Krukowski ze swym oddzialem na maj$tnosci tych sposrod szlachty miejscowej, ktorzy przy- siqgli wiemosc carowi, pustoszyl i palil ich dwory, wyp^dzal precz gospodarzy. a chlopow wcielal do swego oddzialu. Mordowal tez kaplanow prawoslawnych. ktorzy agitowali za carem, a sam wyglaszal „przemowy nieprzyzwoite”. Agenci carscy Buturlin i Michajlow domagali si$ od monarchy natychmiastowego roz- kazu, by tego „zlodzieja” zlapano, odeslano do Smolenska i usmiercono (ibidem, s. 582).
Aleksander Krukowski, pisarz s^du sluckiego (1661); Mikolaj Krukowski. dozorca dobr namiestnika sluckiego (1644), a takze Prochor i Fiedor Krukow- scy (1674), tez spod Slucka, odnotowani zostali w ksi^gach grodzkich tego miasta (AWAK, t. XVII, s. 386, 491 i n.). W 1669 roku w dokumentach zapisano informacjq 0 Krukowskim, wlascicielu maj^tku Ususzka, ktory zaplacil 50 zlotych podatku poborcy orszanskiemu (Istoriko-juridiczeskije matierialy..., t. XXVI.
s. 320). Wincenty Mikolaj Krukowski, skarbnik mscislawski, w 1674 r. podpisal w Warszawie od tego wojewodztwa sufragacj^ krola Jana III Sobieskiego (VL.
t. V, s. 162). W roku 1676 prezbiterem terebunskiego kosciola unickiego (nie- opodal Brzescia) byl Jan Krukowski (AWAK, t. III, s. 226). Nazwisko Aleksan- dra Krukowskiego, skarbnika mscislawskieg pojawilo si$ w trockich ksiQgach ziemskich w zapisie z 20 kwietnia 1679 r. (AWAK, t. XXXI, s. 439).
Bazyli Krzysztof Korwin-Krukowski otrzymal 25 lipca 1688 r. od krola polskiego Jana III Sobieskiego przywilej, zabezpieczaj^cy go przed poborami
438


na rzecz wojska. Zostawil on po sobie syna Wladyslawa, ktory mial z kolei syna tegož imienia, a ten trzech potomkow plci męskiej: Jana, Adama i Jozefą. Drzewo genealogiczne jednej z galęzi tego rodu, zatwierdzone w heroldii wi- lenskiej w kohcu XIX wieku, przedstawia osiem pokolen Krukowskich. Herol- dia wilenska i kowienska potwierdzaly szlachecką rodowitosc tego domu w latach 1804, 1832, 1854, 1860, a Senat Rządzący Imperium Rosyjskiego w latach 1857, 1862, 1874 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853-A, s. 26).
Mikolaj Krukowski herbu Slepowron w 1696 roku otrzymal z rąk krola Jana HI Sobieskiego tytul lowczego inflanckiego. Mial on syna Stanislawa (ur. 1714). Kolejny potomek Jan Jerzy Krukowski urodzil się w 1758 r., a jego syn Adam Ignacy - w 1797 {Rodoslownaja roda blagorodnych Krukowskich gierba Slepowron, CPAHL, f. 391, z. 10, nr 207). Znany jest zapis z 1689 roku, w ktorym Adam Mikolaj Sieniawski, hrabia na Szklowie i Myszy, starosta ro- hatynski wymienia imię „slugi naszego jegomošci pana Mikolaja Krukowskie- go”, ktory dzierzawil staw z mlynem w majątku Boreyszowo (Istoriko- juridiczeskije matierialy..., t. XXVIII, s. 211).
W innych dokumentach archiwalnych dzieje tego rodu na przelomie XVII i XVIII wieku przedstawione są bardziej szczegolowo. Wynika z nich, že Mikolaj z Rotnej Korwin-Krukowski 13 marca 1696 roku otrzymal z rąk krola Jana III Sobieskiego przywilej na tytul lowczego inflanckiego i byl wlascicie- lem majątkow Bohuszewszczyzna i Ozarowszczyzna w powiecie grodzienskim, ktore zostawil w spadku swym synom Aleksandrowi i Stanislawowi. Ten ostat- ni zostal tež posiadaczem majątkow Zablocie, Somorokow oraz Nowosiolki w tymže powiecie, ktore zostaly požniej wykupione przez Pacow. Tenze Mikolaj zRotney Krukowski, podczaszy orszanski, zostal zapisany w 1702 r. w księgach sądowych zamku sluckiego (AWAK, t. XVIII, s. 516).
Korwin-Krukowscy spokrewnieni byli m.in. z Sawiczami, Siemaszkami, Dylkiewiczami, Romanowskimi, Ciechanowiczami, Przewalskimi. W XIX w. jedna z galęzi, pozostala w powiecie lidzkim, posiadala tu Siejkiszki i Niewie- ryszki (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1845). Wladyslaw Korwin-Krukowski, porucz- nik Jego Krolewskiej Mošci, podpisal od wojewodztwa trockiego w 1697 r. akt elekcji krola Augusta II (VL, t. V, s. 430). Aleksander Krukowski 9 sierpnia 1698 r. podpisal uchwa!ę szlachty wojewodztwa wilehskiego przeciw samowoli stolnika Sapiehy.
23 grudnia 1699 roku przybyl do Mohylewa Dominik Krukowski (ktorego nazwisko zapisno cyrylicą w księgach buchalteryjnych jako Kriukowskoj), ,,ko- misarz pana naszogo mitosciwogo”. Wydatki, związane z tą wizytą byly duže; zachowal się dlugi spis podarkow i „gotow^ych groszej”, ktore w ciągu okolo siedmiu miesięcy pobytu w Mohylewie zainkasowal komisarz Krukowski. Jakich win, wodek, miodow, ryb, miqs, pierogow, przypraw nie znoszono na stol gošcia, ktory naprawdę byl „drogi”, bardzo drogi... Na šamą tylko sobolą czapkę dla nie- go wydano „talarow twardych pięčdziesiąt”. Ješli podawano dania z ryb, to za každym razem z innych (okonie, leszcze, szczupaki itd.). Jak wynika z danych buchalterii, spijal najchętniej (gospodarze chyba szybko się polapali w gustach gošcia) Dominik Krukowski winko czerwone, ale nie gardzil tež gorzaleczką i mlodym miodem (Istoriko-juridiczeskije matierialy..., t. XIII, s. 130-138).
439


W archiwaliach z wieku XVIII zapisy dotyczące Krukowskich pojawiają się rownie często. W księgach sądowych Glownego Trybunalu Litewskiego zanotowano np.; „Roku 1700, miesiąca Juli dziewiątego dnia. Przed narni sę- dziami glownemi na trybunale Wielkiego Księstwa Litewskiego (...) przypadla sprawa jegomošci pana Stanislawa Korwina-Krukowskiego, skarbnika msci- slawskiego, z niewiemymi Žydami, starszymi kahahi y synagogi wilenskiey: Jozefem Markowiczem, Izraelem Markowiczem, Nachimem Moyžeszowiczem, Abrahamem Samuelewiczem, Gabryelem Moyžeszowiczem, Moyžeszem Iza- kowiczem z dokladem imč pana Michata Rafala Szumskiego, podstolego y po- dwojewodzego wilenskiego (...) o to, iž gdy imč pan Krukowski, skarbnik mscislawski, listem pana podwojewodzego wilenskiego o wydanie obwieszcze- nia y uczynienie takowey odpravvy upraszal, tedy imč pan podwojewodzy, ochraniając tych Žydow y onych snadž w protekcji swojey mając, a czyniąc na szkodę y minę žalobliwego aktora, takowey odprawy uczynič nie chcial y nie uczynil”.
Jeszcze w roku 1699 Trybuna! Glowny Litewski zawyrokowal, iž Žydzi po- winni niezwiocznie zwrocič dtug (2 tysiące talarow bitych i 210 zlotych polskich), inaczej Korwin-Krukowski ma prawo z nich rownowartošč tej sumy przemocą šciągnąč. Ale - jak wynika dalėj z materialow sądowych - „gdy žalujący [skaržą- cy] pan Kmkowski, chcąc za wskazaną summę na dobrach pozvvanych Žydow uczynič executią, u pana Szumskiego o uczynienie oney upraszal, tedy pan Szum- ski, podwojewodzy wilenski, czyniąc ad favorem niewiemych Žydow y onych snadž w protekcji swojej mając, executiey uczynič nie chcial y nie uczynil”. Try- bunal ponownie skazal Žydow na infamię i zwrot dlugow oraz „na gardlo y na lapanie žalującemu panų Kmkowskiemu. Ktora sprawa jest do xiąg glownych trybunalnych zapisana” (AWAKJ t. XXIX, s. 264-267).
Najprawdopodobniej nic nie udalo się skarbnikowi mšcislawskiemu ze sta- rozakonnymi wskorač i pieniądze przepadly, bowiem Kmkowscy ei, mający glowne gniazdo w wojewodztwie trockini, po parų pokoleniach występują jako rodzina nader skromnie uposažona pod względem majątkowym, tak iž niektorzy jej czlonkowie jeszcze przed trzecim rozbiorem kraju przyjęli ofertę služby w Rosji.
W 1706 roku odnotowany zostal w žrodlach archiwalnych Zacharyasz Krukowski, skarbnik mšcislawski, pisarz grodzki orszanski. W lutym 1712 roku w księgach grodzkich Mohylewa zanotowano, iž ze skarbca miejskiego wydano „dla księdza Kmkowicza (vėl Krukowskiego) 2 gamce miodu na 2 zlote” (Isto- riko-juridiezeskije matieriafy..., t. XXIII, s. 13).
W listopadzie 1715 mieszczanie Mohylewa znow wystosowali oficjalny list do krola ze Skargą na „teražnieyszego arendarza, Žydą Beniamina Szpeiera, z natury chrzešcijanstwo nienawidzącego”, ktory cięžko uciska miasto „przez co codzienno z wlošci ludzi ubywač muši y za granicę vvychodzą, nie mogąc tak wielkiego y niewypowiedzianego wytrzymač y wycierpieč nad sobą uciemięže- nia”, gorszego - jak pisali - niž zdzierstwa obcych wojsk. W tymže miesiącu od rozlajdaczonego krola „Augusta Wtorego, z Božey laski” nadeszla „gramota” do administratora Ernesta Karola Szulca, w ktorej mowilo się zarowno o „ochronie” ekonomii mohylewskiej przez monarchę, jak i przewidywano je-
4 40


dyny sposôb realizacji krôlewskiej „laskawošci” - zupeine poshiszenstwo i uleglošč wobec bezecenstw Szpeiera i jego pomocnikôw.
W związku z tego rodzaju „ochroną ekonomii mohylewskiej” doszio do tak krancowej nędzy, že magistrat mūšiai wysprzedawac rzeczy cerkiewne i ko- scielne w Gdansku, by spiacič „dlugi”, ktôre tylko w częšci wçdrowaly do skarbca warszawskiego, wiçksza zaš ich częšč znikaia w bezdennych kiesze- niach urzçdowyçh zlodziejôw. Latwo sobie wyobrazic, co dla czlowieka wie- rzącego znaczy wysprzedaz sprzçtôw šwiątynnych, nie więc dziwnego, že juz w poiowie XVIII stulecia Rzeczpospolita przestaia bye dla swych obywateli mieszkających na wschodzie panstwa opiekunezą matką, a stala siq zlą, bez- duszną macochą. I im bardziej porządny byl cziowiek, tym większą odrazę na- peinialo go to, co się dzialo w kraju, rozszarpywanym na dhigo przez rozbiora- mi przez zdziercow „swoich” i obcych.
W roku 1718, 11 kwietnia, magistrat mohylewski zanotowal w protokole posiedzenia: „Imč pan Theodor Krukowicz, czešnik pamawski, za obligiem od miasta sobie danym na talarôw tysiąc dekretą, tak w Trybunale, jako y w Asses- sorii, z placeniem trojakiey sowitosci na miasto otrzymawszy, oną ad executio- nem przez urząd ziemski grodzki przyprowadzic chce”. Radni zwracali się więc do burmistrza z prošbą o podjęcie decyzji co do konkretnego okresu splacenia dhigu przez miasto temų majętnemu szlachcicowi. Wôjt Mohylewa zaš radzil (w innym dokumencie) zarządowi grodu: „Imci pana Krukowskiego, czešnika pamawskiego, jako przedtem ichmošč panowie magistratovvi uprosili, tak y teraz o dalszą cierpliwosc uprosič, przynaymniey do Seymu” (Istoriko- juridiczeskije matierialy..., t. XII, s. 216, 217).
Že byl pan Krukowski czlowiekiem zdecydowanym, swiadezy następujący zapis w księgach grodzkich mohylewskich z 16 sierpnia 1718 roku: „Imč pan Krukowicz, czešnik pamawski, mając dekretą, tak assessorskie, jako y trybunal- skie, za obligami na osiem tysięcy winney, a z przewodami prawnemi na tysięcy trzydziešcie, ustawicznie o zapiatę kuczy y execucyą nie raz sprowadzic, albo imci panu Larskiemu, sçdziemu ziemskiemu orszanskiemu, wlac chce” (ibidem, s. 233). Nie wiadomo, czy pan Krukowski zdąžyl „wlač” sędziemu, wiemy jed- nak, že miasto zbiednialo i nie bylo w stanie spiacič tak dužego dlugu. W roku 1719 Theodor Krukowski zszedi z tego swiata, a przepychankę zmagistratem mohylewskim kontynuowai jego syn Jan, „czesnikowicz pamawski”.
W paždziemiku 1730 roku do orszahskich akt grodzkich wpisano relację z wprowadzenia biskupa unickiego Jôzefa Gorbackiego we wiadanie Monaste- rem Spaskim. Wsrôd szlachty, „ludzi dobrych, wiary godnych”, zgromadzo- nych na tej uroczystosci wymieniany jest pan Krysztoph Kmkowski, ktôry tež „ręką swą” ziožyi podpis na tym dokumencie (Istoriko-juridiczeskije matieria- ly..., t. XIII, s. 333-338).
23 marca 1733 roku do mohylewskich ksiąg grodzkich wprowadzono dwa zapisy, jeden dotyczący propozycji magistratu, drugi - jego uchwal podjętycn tego dnia: „1-mo. Swiadomo to jest wszystkim wmšč panom, že na mieyskat potrzebę u rožnych panôw miasto zaciągnqlo diugu na talarôw bitych pięčset, jako to, u imč pana Lewenthala, u imč pana Krukowicza y innych, ktôrzy ichmošč panowie kredytorowie, za zbliženiem y nastąpieniem terminôw, omnino
441


exolucyi potrzebują, a w skarbie ratusznym, jako santi waszmosciowie wiecie, summy nie masz; a tak, skąd te talarôw pięčset panom creditorom wyplacic, chcieycie waszmosciowie w tym šcislą y stalą uczynič obradę”.
Po dlugich deliberacjach postanowiono to, co wobec stami finansów grodu byio wiadome od początku: „1-mo. Lubo termin zbližyl się do exolucyi róznym panom kredytorom, jako to, ime panų Lewenthalowi, ime panų Krukowiczowi y innym, a miasto, ob. defectum summy na terminach wyplacic nie može; za czym ichmosciów panów kredytorów o dalsze poezekanie upraszač, a kwotę od summy przychodzącey zaplacič, szlachetnego magistratu upraszamy” (,Istoriko- juridiezeskije mailer ialyt. XIII, s. 417, 418).
30 lipca 1733 roku w księgach magistratu zanotowano: „Imč panų Andrze- jowi Krukowskiemu miasto zostalo winne talarów bitych trzysta dwadziescia, któremu termin expirowal”. W częšci drugiej tegož dokumentu magistrat posta- nawial: „Imč pana Krukowskiego (...) radone zaciągnionych na miasto dhigów, o poezekanie prosič suplikujemy”. 13 paždziemika tegož roku ręka pisarza grodzkiego odnotowala: „Imč pan Krukowski, skarbnik pamawski, talarów dziewięčdziesiąt ichmšciom panom delegatom w drogę požyczone, wyplacenia potrzebuje, ustawicznie kuczy y skomatycznie przykrzy; termin oddania dawno expirowal, trzeba wyplacic”.
18 czerwca 1734 roku zanotowano: „Za obligami imei panu Krukowskiemu od miasta talarów bitych tysiąc pięčset naležy; termina expirowaly, obowiązki y condycye cięžkie, trzeba wyplacic”. Ale w uchwale znôw postanawiano, že trzeba u wierzyciela „wyjednac do czasu dalszego cierpliwosc”. W styczniu 1736 roku magistrat uchwalil nawet specjalny „podatek tynfowy” natožony na Mohylew, by wreszcie się ze skarbnikiem pamawskim Andrzejem Krukowskim rozliczyc (Istoriko-juridiczeskije matierialy..., t. XIV, s. 174, 175).
„Wyplacic trzeba, a nie masz skąd” - oto częsta formulka w mohylewskich księgach grodzkich, dotycząca splaty dlugôw miejskich natarczywie dobijają- cym się swego wierzycielom. Podupadla Rzeczpospolita, a razem z nią jej miasta i jej obywatele. Często, aby splacič jeden dlug, zaciągano kolejny, na jesz- cze wyžszy procent, jak to np. wynika z zapisu, uczynionego 30 paždziemika 1725 roku: „Na uspokojenie imč pana Iwaszkiewicza, podstolego wendenskie- go, vigore zapadlego dekretu, z wyplacenia raty pierwszey talarów bitych 75, zapožyczylišmy u imč pana Sassa, porueznika Jego Królewskiey Mosci infante- ryi, tynfów trzysta; termin bliski oddania przychodzi; a imč panu Iwaszkiewi- czowi za niedziel dwie talarów dwadziescia oddač naležy”. Skaržą się więc panowie rada, iž „miasto ze wszech stron za dawne dlugi ponabierane jest”, przez co magistrat „w ustawicznych pozostaje labiryntach”.
Zdemoralizowanie i zmaterializowanie postaw bylo tak daleko posunięte, že niekiedy wiemi oskaržali - i to slusznie - nawet kaplanów o rozkradanie sprzętow šwiątynnych, jak to mialo miejsce w lipcu 1728 roku, gdy do sądu mohylewskiego wplynęla skarga tego rodzaju na ihumena cerkwi bohojawlehskiej Klimenta Piha- rewicza, który za pieniądze cerkiewne sprawil okazate posagi córkom swego brata, a z listy utraconych rzeczy wynikalo, že skradl ich kilkaset.
W 1749 r. glošna byla sprawa pana Krukowskiego, podezaszego orszan- skiego, który prawoslawne „cerkwie dwie, szczytkowską y porzecką (...) nulla
4 42


data ratione, violento modo popieczętowal”, czyli že z gorliwosci katolickiej przemocą, nie podając uzasadnienia, i bez powodu, zamknąl dwie šwiątynie w archimandrii shickiej. Jakub i dwaj Teodorowie Krukowscy, szlachcice mo- hylewscy, w 1752 r. oskarženi zostali przez wielebnego Piotrą Izmaylowicza namiestnika prawoslawnego, o najazd na Monaster Bujnieki w powiecie orszan- skim (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. II, s. 117).
„Ktorzy to obzalowani mei panowie Krukowscy, nie respektując, že jure victi na lapanie y na gardlo sceleribus addendo mala wszelkiego bezprawia na siebie wzięli professyą, zapomniawszy zatem na rygor prawa, tumultario ausu na dobra funduszowe, wszelką legum obwarowane bezpiecznošcią, wsie Ko- šcianką y Cholmy nazwane, nulla data habendaque ratione, najechawszy, na folwark tameczny napadli. Gdzie žalującemu delatorowi wielebnemu oycowi namiestnikowi monastyra buynickiego strzelaniem palee u ręki skaleczyli y konia w kark postrzelili; žalującego oyca Onisima Budkiewicza, prokuratora folwarku, nahajami tyransko až do krwi zbili, glowe rozbili, znakow tyranskich suchych, krwią nacieklych, niemalo zadali; similiter urzędnika Romana Orlow- skiego bizunowali. Tym się nie kontentując, poddanych tamecznych biciem infestowali: Wasilia Nehajonka enormissime zbili y ramię rozcięli; Adrosowi Zieziulinemu dwa palee u ręki ucięli, samego zbili; Hryszkę Chalimonowego suchemi razami insimile zbili, ręce poprzebijali”.
Gdy dwaj szlachetni goscie monasteru, panowie Leszczynski i Sawicki, probowali upraszač napastnikow o spokoj i pomiarkowanie, ei „jegomošč pana Leszczynskiego na lewą rękę skaleczyli, niemalo wpol dloni rozcięli, w glowie cięcie zadali oraz tyransko, niemitosiemie zbili; similiter pana Sawickiego tyra- nizowali, ręce poprzebijali. Na ostatek locum rozgromili, jamę owsa wybrali; takož owies y jęczmien na ogrodzie zasiany, juž w klosy dochodzący, funditus strawili; w karczmie koscianskiej okna potlukli, spichlerze, parkany porujno- wali et pro convictione sua wlasnie hostilier postępując, desertam zostawili Arabiam. Tandem adsitim dogodziwszy swey impresji, z odpowiedziami, po- chwalkami na zdrowie y žyde žalującego delatora namiestnika buynickiego y wszystkich zakonnikow tegož monastyru odjechali” (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. II, s. 116-120). Tak to „bawila” się szlachta kresowa...
29 lipea 1755 roku magistrai mohylewski stwierdzal, zwracając się do rady miejskiej: „1-mo, ime pan Krukowski, mając dom w Bogu zeszlego imei pana Mikolaja Žaby, czesznika polockiego, za dekretem sądow Trybunalu skarbowe- go Jego Krolewskiej Mošci Wielkiego Xiqstwa Litewskiego, w possessyi; ktory dom teraz tenže imšč miastu pušeič chce; za czym j eželi mamy z imšcią wcho- dzič w kombinacyą, czyli tež nie, o rezolucyąprosiemy”.
Na to fundamentalne pytanie odpowiedziano rozwaznie: „1-mo, respektem kombinacyi na dom waszmosci pana Mikolaja Žaby, teraz u wielmožnego imei pana Krukowicza będący, poniewaz tenže sam imšč žadney wiecznosci na tym domu nie ma, a co większa, že tenže dom w litygiach prawnych zostaje; z tych okolieznošei miasto nie može w kontrakta o wiecznosc wchodzic; a ježeli ime pan Krukowicz ten dom wiecznošcią sobie nabędzie y od innych kompetytorow uwolni, wtedy možemy z imšcią w kombinancyą przystąpič, a teraz do žadney rzeczy nie przystępowač szlachetnego magistratu prosiemy”.
443


W roku 1760 r. pieczątarzem grodzkim polockim byl Jözef Konvin- Krukowicz {AWAK, t. XII, s. 139, 142). Symon Krukowski w lutym 1764 r. podpisal uchwalę sejmiku szlachty wojewodztwa wilenskiego o wyborze są- dziöw kapturowych. Inwentarz z roku 1765 wsrod mieszkancow wlosci kre- wanskiej (wies Liprzowo) w Ksiąstwie Inflanckim wymienia Wojciecha Kru- kowskiego, bojarzyna, wlasciciela „dwöch dymow hibemowych” {Istoriko- juridiczeskije matierialy..., t. XXXI, s. 116). Takže wsrod mieszkancow mia- steczka Lucyn byl jeden z Krukowskich - Michat (ibidem, s. 291).
W roku 1766 w aktach Glownego Trybunahi Litewskiego pojawia šią kilka- krotnie nazwisko ksiądza Pachomiusza Krukowskiego, o ktoryrn napisano: „prezy- dent xiąžy bazylianow konwentu suckowskiego” na Oszmianszczyznie (AWAK, t. XII, s. 215). Aleksander Krukowski, pisarz sądowy slucki, wielokrotnie odnoto- wany zostal w ksiągach ziemskich Shicka pod koniec wieku XVIII (ibidem, t. XXIV, s. 85). Pierwsze kazanie katolickie w jązyku lotewskim wygloszone zo- stalo w 1813 roku w kosciele w Rydze przez slynnego kaznodzieją Polaka, ksiądza Krukowskiego, jėzuitą, ktöry od kilku juz lat walczyl o prawo licznych miejsco- wych Lotyszow do korzystania z jązyka ojczystego w šwiątyniach, dotąd bowiem uzywano języka niemieckiego i polskiego (Gustaw baron Manteuffel, Z dziejöw Kosciola w Inflantach i Kurlandyi, Warszawa 1905, s. 54).
O ile szlachta na terenie Inflant i Bialej Rusi (ograniczającej šią ongiš do te- renöw woköl Witebska, Polocką, Mohylewa, Orszy, Mscislawia) byla w ogromnej wiąkszošci polska, to wsröd ludnošci chlopskiej Polaköw bylo niewielu, chociaž istnialy tu, oczywiscie, liczne wsie polskie. O wlosciach pol- skich w Inflantach w XIX wieku pisal Gustaw Manteuffel (Inflanty Polskie. Poznan 1879): „Zajmują oni cale wioski pomiądzy Lotyszami, zachowali czy- stošč jązyka, lączą šią tylko miądzy sobą (...). Prawdopodobnie przez polskich wojewodow zostali przesiedleni, aby oswiecac Lotyszow; do dzisiejszego dnia stoją od nich na wyzszym stopniu uobyczajenia. Zwyczajnie mieszkają odosob- nieni, osady mają mniej wiącej zamkniąte w sobie; budowle ich są gospodar- skie, porządniej budowane, latwo dają šią rozrožnič od lotewskich (...). Cząsto tam znaležč možna maly kwiatowy i owocowy ogröd, podwörze zdobią od- wieczne drzewa - najcząšciej rozložyste lipy”.
Charakteryzując tamtejszą szlachtą polską, historyk ten pisal: „Szlachta ta odznaczala šią w ogöle uczynnošcią, szczerošcią i prawdziwie polską gošcinno- šcią, wolną prawie wsządzie od wszelkiej prožnej ostentacyi i innych pseudo- arystokratycznych wad i przesądow, na j akie, nie bardzo dawnemi czasy, tak tu, j ak i w innych cząšciach dawnej Polski trochą chorowano. W nowszych czasach braterstwo, zgoda i poblazliwosc w stosunkach towarzyskich staly šią przy- miotami prawie ogölnemi”.
W XIX wieku Krukowscy nadal odgrywali znaczącą rolą w kresowej spo- lecznošci szlacheckiej, studiowali na Uniwersytecie Wilenskim, brali udzial w narodowych powstaniach. Mieszkający w Radziwillimontach Ignacy Krukowski, absolwent Wszechnicy Wilenskiej, w lipcu 1814 roku zwracal šią do rektora Uniwersytetu Jana Sniadeckiego, by skierowal go do pracy nauczyciel- skiej do Bialegostoku lub Wilna (Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego - Dzial rąkopisow, f. 2, KC-284, s. 21-22).
444


19 grudnia 1819 roku Zgromadzenie Szlacheckie Guberni Litewsko- Wilenskiej uznalo, iž „familia urodzonych Krukowskich herbu Gryf jest dawna i starožytna, zaszczycona kleynotem szlacheckim, posiadala rožne dobra ziem- skie, lecz przez liczne w kraju polskim rewolucye, požogi i inne nieszczęšliwe wypadki papiery domowi temų služące ulegly postradaniu, z ktorey to familii idący a do ninieyszego wywodu za przodka wzięty Adam Krukowski byl dzie- dzicem folwarku Mankuniszek w powiecie wilenskim sytuowanego, a mając w zamęšciu urodzoną Maryannę Micewiczownę, w požyciu z nią splodzil syna Michala (1717)”.
Ten z kolei mial z zoną Katarzyną Barbarą Sawicką syna Ignacego, ktory byl ojcem dwoch synow, ochrzczonych w košciele w Turgielach. Dzialo się to na przelomie XVIII-XIX wieku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 406). W žrodlach ar- chiwalnych znajdują się wzmianki rowniez o Annie Krukowskiej z powiatu brzeskiego, ktora w 1819 roku miala trzy siostry nieznane z imienia (AWAK, t. XVI, s. 485), oraz o Ignacym Krukowskim, dozorcy i zastępcy nauczyciela języka rosyjskiego w szkole powiatowej w Molodecznie w roku szkolnym 1822/23 (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 26, s. 17).
Jedna z galęzi Krukowskich herbu Šlepowron odnotowana zostala w 1850 roku w księgach genealogicznych gubemi wilenskiej: Dawid Stanislaw, syn Jana Jerzego, niedawno zmarly; jego zona Konstancja z Siemaszkow (40 lat); synowie: Jerzy Leon (15 lat), Jozef Joachim (8 lat); corki: Franciszka (17 lat), Marianna (6 lat). Majątku rodzina ta nie miala. Jan Jerzy Krukowski, syn Stani- slawa (78 lat), dziadek rodziny, takže figuruje w tym dokumencie, jak rowniež inny przedstawiciel rodu - Adam Ignacy Krukowski oraz jego syn Jozef Edward Albert. Jan Napoleon Krukowski, syn Jerzego, byl w 1828 r. studentėm wydzialu prawa na Uniwersytecie Wilenskim (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 835, s. 88). W 1831 roku Adam Krukowski, syn Macieja, na wlasne zyczenie zwol- niony zostal z Uniwersytetu Wilenskiego i wyjechat do Minską (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 838, s. 43).
W 1863 roku na wniosek generala-gubernatora zwolniony z pracy zostal Jan Krukowski, przystaw ihumenskiego powiatu, radca tytulamy, „jako niepra- womyšlny pod względem politycznym”. W 1864 trafil on pod nadzor policji, ktora podejrzewala go o „udzial w polskim buncie”. Następnie szlachcic ten byl zarządcą dobr hrabiego Potockiego w powiecie ihumehskim (CPAHL, f. 378, z. 1866, nr 181, s. 58). Po 1863 r. za polityczną nieprawomyslnosc zwolnieni ze služby zostali m.in. w gubemi kowienskiej „radca tytulamy Krukowski oraz felczer kowienskiego szpitala miejskiego Florian Krukowski. Bez majątku” (CPAHL, f. 378, z. 1866, nr 181, s. 25).
Lista zamieszkalych w guberni witebskiej urzędnikow wyznania rzymsko- katolickiego, zwolnionych ze služby po 1863 r. zawiera informację, že represjom podlegal rowniez „w powiecie rzeczyckim byly nadzorca więzienia Krukowski. Bez okrešlonego rodzaju zajęč” (CPAHL, f. 378, z. 1866, nr 181). W 1864 roku zostal zeslany na Syberię student Uniwersytetu Petersburskiego Mikolaj Otton Krukowski - za to, že wziąl udzial w powstaniu, ucieklszy ze stolicy. Osiem lat spędzil na cięžkich robotach w kopalniach, zanim powrocil do rodzinnej guberni minskiej. Henryk Osipowicz Korwin-Krukowski, syn Jozefą, radca nadwor-
445


ny, kawaler Orderu Šwiętego Stanislawa III stopnia, znajduje się na 288 pozycji w Spisie inzynierow gornictwa (Petersburg 1897, s. 143). Byl to znakomity fachowiec, autor m.in. Wstępu do hutnictwa želaza, wydanego w 1918 roku.
Wywod familii urodzonych Krukowskich herbu Slepowron, sporządzony w Wilnie 31 maja 1819 roku, podawal, že „familia ta od naydawnieyszych cza- sow będąc prerogatywami stanowi szlacheckiemu wlasciwemi ó dziedziczeniem majątkow po rožnych powiatach zaszczycona, oraz jako znaczna w obywatel- stwie na urzędnikow wybierana byla. Z tey familii idący, a do ninieyszego wy- wodu za protoplastę wzięty Alexander z Rotney Krukowski, szczycąc się do- stoynošcią szlachecką, za odznaczające się zaslugi wespol z synem swoim Mi- kolajem otrzymal od krola polskiego Jana III nadanie dobr ziemskich Karaczewszczyzna zwanych w wojewodztwie nowogrodzkim, za przywilejem roku 1686 Januaryi 6 dnia, a procz tego byl dziedzicem majątku ziemnego Le- pancow w wojewodztwie trockim, jako we dobra syn rzeczonego Alexandra, Mikolay z Rotney Krukowski, schodząc z tego swiata, między wnuka Stanisla- wa, z syna jego Jana zrodzonego, ó dwoch synow swoich, Jakuba ó Alexandra Krukowskich, przez testamentową dyspozycyą roku 1731 Oktobra 15 rozdy- sponowal” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 7-8, 178-181).
Wywod familii urodzonych Krukowskich herbu Slepowron, przedstawiony w Wilnie 13 paždziemika 1837 roku, informowal, že „przodek familii Krukowskich, Alexander z Rotney Krukowski, jako aktualny dworzanin zaszczycony byl urzędem lowczego czernihowskiego, a za woyskowe swoje ó syna jego Mikolaja Krukowskiego zaslugi mial nadane w'spolnie z tymže synem swojem Mikolajem Krukowskim dobra ziemskie Karaczewszczyzna zwane, w wojewodztwie nowogrodzkiem ležące z poddanemi. Tego dowodem jest przywiley krola polskiego Jana III, roku 1688 Januaryi 6 dany, tegož roku Augusta 8 w Trybunale Glownym Litewskim aktykowany” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 129-131).
Byli tež Krukowscy užywający herbu Radwan. „Òà familia od Krola Bole- slawa Šmialego to nadanie herbu za odwazne wyslugi wojenne otrzymala i ta- kowe licznemi wspierając dokumentami i testymoniami pochodzstwo swoje, szlachectwa utwierdzenie odniosla” (Herbarz Infant Polskich z roku 1778, s. 32). Adam Heymowski uwazal, že Krukowscy pieczętujący się herbem Radwan są odgalęzieniem Korwin-Krukowskich herbu Slepowron.
Rodowitosc szlachecka Krukowskich wielokrotnie potwierdzana byla przez heroldię wilenską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1013, s. 139, 171; f. 391, z. 1, nr 1011, s. 134; f. 391, z. 1, nr 183, s. 33-34; f. 391, z. 1, nr 186, s. 49-52). 27 maja 1853 roku potwierdzenie przynaležnošci do stanu szlacheckiego otrzymala rowniež w Wilnie galąž Korwin-Krukowskich zamieszkala w powiecie ponie- wieskim w gubemi kowienskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1434). Rodowitosc szlachecką Korwin-Krukowskich herbu Radwan, potwierdzila w 1834 roku ta sama heroldia. Ci wlasnie Krukowscy znani byli od 1703 roku. Posiadali mają- tek Dziagowce vel Bardzobogaciszki w powiecie oszmianskim, požniej nabyli tež inne posiadlosci. Rod swoj wywodzili od Bazylego Krzysztofa, ktoremu przywilej na wspomnianą majętnošč nadal krol polski August II 8 maia 1703 r. (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 195).
446


KRUNIEWICZ (Krunevičius) herbu Miesiąc odm. (Biblioteka Jagiellon- ska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7015-111).
KRUPELLO (Krupelis) herbu Korczak. Dziedziczyli majątki w powiecie lidzkim.
KRUPIN (Krupinas). W 1528 Klimko Krupiu odnotowany zostal w žro- dlach jako szlachcic zamieszkaly w ziemi podlaskiej. Krupinowie znani byli tež na Wilehszczyznie, gdzie mieli dobra w okolicach miejscowosci Konvie.
KRUPINSKI (Krupinskas) herbu Belina. Pochodzili z Mazowsza. Požniej osiedleni byli tež w Malopolsce i na Litwie.
KRUPOWICZ (Krupavičius) herbu Krupos. Pisali się z Wielkich Win- czow i mieszkali początkowo w powiecie lidzkim (majętnošč Krupowska), na- stępnie zaš w grodzienskim, skąd przeszli do upickiego, wilenskiego i innych. W 1819 r. uznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską przez heroldię w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 74-75, 348-349).
KRUPOWIES (Krupovesas) herbu Lubicz i Topor. Adam Boniecki (Her- barz, t. XII, s. 349) zanotowal: „Krupowiesowie herbu Topor. Jan Krupowies, syn Bartlomieja, Michal i Marcin, synowie Stanislawa; Wincenty, Dominik i Antoni, synowie Jakuba; Onufry, Karol i Alojzy z synarni: Ignacym, Jozefem i Feliksem, synowie Ignacego, a wszyscy wnukowie Marcina, prawnukowie Jana, prapra- wnukowie Stefana Krupowiesa, dziedzica 1674 r. dobr Sawaciszek w powiecie trockim, legitymowali się ze szlachectwa 1804 r. przed Deputacją Wywodową Wilehską”
Wedlug listy z 1528 roku w razie potrzeby wojennej bojar z Ejszyszek Jan Krupowies mial sam stawac ïà êîï³è pod broh (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1504). Polska encyklopedia szlachecka (Warszawa 1937, t. VII, s. 172) informuje zwięžle: „Krupowies herbu Lubicz, nobilitowani 1650; 1854 potwierdzeni; Krupowiesy powiat lidzki”. Rzeczywiscie w powiecie lidzkim od dawna istniala miejscowosc Krupowiesy, odwieczne gniazdo Krupowiesow i Krupowiczow.
W zbiorach Centralnego Panstwowego Archiwum Histoiycznego Litwy w Wilnie (f. 391, z. 1, nr 490) znajduje się obszerny, liczący 344 strony kom- plet dokumentow dotyczących dziejow rodu Krupowiesow herbu Lubicz. Umieszczony w nim wywod rodowitosci szlacheckiej tego rodu, sporządzony przez heroldię wilenską 7 stycznia 1799 roku, podawal: „Przed narni, Ludwi- kiem hrabia. Tyszkiewiczem, aktualnym tajnym konsyliarzem, marszalkiem gubemskim, kawalerem rožnych orderow, prezydujacym, i deputatami ze wszystkich powiatow gubemi litewskiej do przyjmowania i roztrząsania wywo- dow szlacheckich obranymi, zložony zostal wywod rodowitosci szlacheckiej urodzonych Krupowiesow (herbu Lubicz), przez ktory dowiedzionym zostalo, že familia ta z dawna w Xięstwie Litewskim powiecie lidzkim zasiedlona, po- czątek swoj bierze od Bartlomieja Eyzginta Krupowiesa, ktory mial nadane
447


gruntą w parafii ejszyskiej položone, wspólnie z dalszemi imiennikami swemi, przywilejem Zygmunta Augusta, króla polskiego, w roku 1561 konferowanym, a tego potomek Kazimierz Stanislawowicz Krupowies, že miai dwóch synów, Bartlomieja i Wawrzynca, dowiodlo prawo wieczysto-darowne od Kazimierza, ojca Bartlomieja, synowi urodzonemu 1698 miesiąca stycznia 9 dnia vvydane.
Bartlomieja Krupowiesa, ¿e synami byli Marcin, Michal i Andrzej, wy- swiecilo prawo od Marcina Krupowiesa bratu Michalowi na częšč swoją wyda- ne roku 1741, miesiąca lutego 24 dnia. Z Marcina, že pochodzą Andrzej i Jan, wywodzący się teraz, poswiadczylo prawo od Ewy z Lubkiewiczów Danielowej Krupowiesowej, stolnikowej latyczewskiej, Katarzynie z llcewiczów Mariano- wej Krupo wiesowej, matee, Andrzejowi i Janowi, synom, Krupowiesom pod rokiem 1752 miesiąca maja 2 dnia wydane (...).
Z Michala Krupowiesa syna Bartlomieja, že są urodzeni wywodzący się dopiero Bartlomiej i Antoni, o tym dowiodlo prawo od Michala Bartlomiejowi wydane 1768 roku miesiąca lutego 3 dnia, zaš Andrzej Krupowies, trzeci syn Bartlomieja, že splodzil synów pięciu, takže wywodzących się, to jest Adama, Karola, Jana, Tomasza i Jozefą, przekonal testament Andrzeja Krupowiesa 1778 roku miesiąca listopada 18 dnia datowany.
Kolejno, že Wawrzynca syn Antoni Krupowies zostawil dwóch synów, teraz wywodzących się Symona i Eliasza, o tym testament Heleny z Dowgirdów Antoniny Krupowiesowej, matki, roku 1792 miesiąca maja 22 dnia na sądach ziemskich ejszyskich aktykowany, przyswiadczyl. W dalszej kolei, že Jana Krupowiesa, brata rodzonego Stanislawa, byt synem Sylwester, dowiódl list na przyznanie prawa wieczysto-darownego od Marianny z Titianców Janowej Krupowiesowej, matki, Sylwestrowi, synowi, wydany 1741 roku miesiąca stycznia 6 dnia datowany.
Z Sylwestra, že się rodzą Floryan i Jakub Krupowiesowie, wywodzący się. dekret inkwizycyjny grodzki lidzki w sprawie Jakowickich z Krupowiesami w roku 1777 miesiąca grudnia 6 dnia ferowany, stwierdzil prawdę. Udzielnie. že Marcin Krupowies, dziad wywodzącego się Stanislawa, miai syna Jakuba, wyswiecil testament Macieja w roku 1759 miesiąca Oktobra 12 dnia spisany. Jakub zaš, že zostawil syna Stanislawa, podobniež testament j ego 1788 roku miesiąca kwietnia 21 dnia sporządzony, w tymže roku miesiąca maja 5 dnia w aktach ziemskich lidzkich zaaktykowany, poswiadczyl.
Na fundamencie zatem zložonych dowodów, rodowitosc szlachetną imienia urodzonych Krupowiesów probujących, my, marszalek gubemski i deputaci powiatowi (...), familią urodzonych Krupowiesów, jako to wywodzących się Andrzeja z synem Janem, wnukiem Kazimierzem; Jana z synem Ludwikiem. braci między sobą rodzonych, synów Marcina; Bartlomieja z synami: Janem, Michalem, Wincentym, Franciszkiem i Józefem; takož Antoniego braci rodzonych, synów Michala, oraz Karola z synami: Michalem, Bonifacym i Józefem; Adama, Tomasza i Jozefą, braci takož między sobą rodzonych, synów Andrzeja; tudziež Symona z synami Janem i Marcinem; Eliasza z synem Józefem, braci; synów Sylwestra z possesyów Marcinkiszek, Chomiczów i Lubkiszek, nie mniej Stanislawa syna Jakuba, a wnuka Macieja z possesyi Chomiczów, Krupowiesów, za rodowitą i starožytną szlachtę polską oglaszamy i onych do xięgi
448


szlachty gubemi litewskiej pienvszej klasy zapisujemy. Dzialo się na sessyi Deputacyi Generalnej Wywodowej Szlacheckiej Guberni Litewskiej w Wilnie”.
Z biegiem dziesięcioleci rozgalęzili się Krupowiesowie na obszeme polacie kresowe, szczegolnie jednak zaznaczyli swą obecnošč na Wilenszczyžnie. Spo- krewnili się tu z Bamblewiczami, Konopackimi, Sielickimi, Gajewskimi, Son- ginami, Krupowiczami, Tubielewiczami, Kazarynami, Bojkami, Trybortami, Pietkiewiczami, Wojsiatami, Dowiatami, Ejdziukiewiczami, Nowaszkiewicza- mi, Rokickimi, Podejkami, Butrymami, Mickiewiczami, Paszkiewiczami i in- nymi rodami szlachty kresowej. Zamieszkiwali powiaty wilenski, nowogrodzki, trocki, lidzki i inne.
Poniewaž Krupowiesowie byli biologicznie pręžni, musieli rowniež rozsze- rzač swoje posiadlošci i znajdowač nowe siedziby - nabyli m.in. Burdykowsz- czyznę pod Nowogrodkiem. Nie byli co prawda nigdy zbyt majętną szlachtą, lecz cieszyli się powszechnym uznaniem ze vvzględu na szlachetny i povvažny tryb žycia. Po rozbiorach administracja carska nieraz usilowala przeniešč wielu Krupowiesow - szczegolnie gdy byli „nieblagonadiožnyje” - „iz bywszej pol- skoj szlachty w raboczij klass”. Mimo szykan rodowitošč szlachecką Krupowie- sow wielokrotnie potwierdzaly zarovvno heroldie minska i grodzienska, j ak i petersburski Senat Rządzący. W 1804, 1844, 1845 r. heroldia wileriska odno- towala w powiecie trockini Florianą i innych Krupowiesow, „starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 18, s. 19; f. 391, z. 9, nr 703, s. 7).
KRUPSKI (Krupskas) herbu Korczak, Lewart, Szeliga, Topacz. Jeden z najbardziej starožytnych i slynnych rodow polskich, rozgalęziony po calej dawnej Rzeczypospolitej, a požniej znany dobrze takže w Cesarstwie Rosyj- skim. Prawdopodobnie pienvszą siedzibą Krupskich, od ktorej wzięli nazwisko, byla majętnošč Krupę w ziemi chelmskiej, gdzie dziedziczyli dobra na Orcho- wie i z niego się pisali.
Znani byli od początku XV stulecia. W 1584 roku Bartosz Paprocki (Herby rycerst\va polskiego, s. 691) zanotowal: „Dom Krupskich byi wieku mėgo znaczny w Chelmskiem” - ei spošrod Krupskich užywali herbu Korczak. P. Malachowski informowal o trzech rožnych rodzinach Krupskich (herbu Korczak, Topacz oraz nieherbowych).
Tomasz Swięcki (Historyczne pamiątki znamienitych rodžiu i osdb dawnej Polski, t. I, s. 127) informowal o tym rodzie: „Krupski, w ziemi chelmskiej; w nieszczęšliwej potrzebie pod Koszycami, gdy krolevvicz Jan Albrycht dwa konie i oręž stracil, szablę mu podal, ktorą tenže krolewicz, nacierających wielu nieprzyjaciol trupėm položywszy, obronil się. Bemard Krupski wydal Skarby, czyli objawienia šw. Brygidy 1698 roku”.
W zbiorach archiwalnych zachowal się opis najdawniejszych dziejow tego rodu: „Przodkowie domu tego, Prokop z kantora gniežnienskiego, proboszcza sandomierskiego, kanonika krakowskiego, po šmierci Pawla Przemankowskie- go w roku 1293 wstąpil na katedrę krakowską; byl ten Prokop urodzenia zacne- go y bliska krew Leszka Czamego, xiąžęcia polskiego; po matee jego Gryffinie Rusce rozsądku pięknego, stąd go Boleslaw Wstydliwy swoim pieczętarzem uczynil; obyczajow wdzięcznych, ktore go wszystkim przymilaly, do czego mu
449


tez sila dopomagala szczodra we wszystkim r$ka; w Iwanowicach kosciol famy wystawil y dziesi^cinami nadal. Z laski Przemyslawa, krola, a potem Waclawa, prowentow z zup krakowskich przyczynil sukcessorom swoim, dwie lecie jed- nak tylko rz^dzil tym kosciolem y trzy miesi^ce; swiat pozegnawszy 1295 (...). Waclaw herbu Korczak, biskup pi^ty lucki, zycie smiertelne w niesmiertelne zamienil w roku 1462” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1522, s. 1-2).
Jan Krupski wspomniany zostal w chelmskich ksi^gach ziemskich, w zapi- sie z 7 lipca 1483 roku, jako por^czyciel i swiadek ugody mi^dzy rodzin^ Uhroweckich a wtadyk^. chelmskim. Oto odnosna notatka: Acta sunt hec in Chelm feria secunda proxima infra octavas Visitationis Beate Mariae Virginis anno Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo tercio in praesentia generosorum Petri de Trembaczow judicis, Petri de Gorzkow subjudicis, Pauli de Syedlcze tribuni Chelmensium, Stanislai Curopathwa de Novoszyelcze, Johannis de Syenycza, Johannis de Crupe et quam pluribus fide dignis circa praemissa" (AWAK, t. XIX, s. 15).
Jak pisal K. Niesieeki, „Krupscy, herbu Korczak, z dawna w Polszcze na sla- wq imienia swego zapracowali”. Jeden z pierwszych sposrod nich, Jerzy, w bitwie z W^grami pod Koszycami uratowal krola Olbrachta, oddaj^c mu w ostatniej chwili swoj miecz, dokladnie wedlug opisu z przytoczonego powyzej dokumentu archiwalnego. S. Uruski (Rodzina..., t. VIII, s. 93) zanotowal: „Krupski herbu Korczak (...). Wzi^li nazwisko od swego dziedzictwa wsi Krupe w powiecie kra- snostawskim”.
A. Boniecki w dzieie Poczet rodöw w Wielkiem Ksiqstwie Litewskiem w XV i XVI wieku (s. 159) pisal: „Krupscy. Elzbieta, Zofia i Hanna Krupskie majq w 1512 r. sprawQ o podzial maj^tku z siostr^ sw;g kniahini^ Katarzyn^ Bohda- now^ Turowc^ Swirskq.. Wyrok krola Zygmunta, wydany w 1522 r. w sprawie wyzej wymienionych siöstr, powiadamia nas, ze one byly siostrami Szczastnego Krupskiego”. W lipcu 1511 roku pani Szcz^sna Krupska zaskarzyla w s^dzie krölewskim szlachcica Stefana Czaplq o najechanie na jej maj^tek Pilipowsz- czyznQ, pobicie i zabranie poddanych (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 871-873,937-939).
Georgius Krupski de Orchow w 1518 r. byl kanonikiem, potem (do 1533) kaszteianem we Lwowie. Znanym reprezentantem rodu byl Jerzy Krupski, wo- jewoda belski i starosta chelmski, pan rozleglych dobr, ktöry swym kosztem wznosil i odnawial zamki oraz potozyl dia kraju niemale zaslugi na polu zarow- no wojskowym, jak i dyplomatycznym. Pozostawil po sobie syna Hieronima.
Sejm wilehski 1 maja 1528 r. w przededniu wojny z Moskwa zobowi^zy- wal szlachtQ do wystawienia na pospolite ruszenie odpowiedniej do zamoznosci ilosci „koni", tj. uzbrojonych jezdzcow. W mysl tej uchwaly takze wdowy po rycerzach lub ich corki mialy lozyc na pozytek ojczyzny. Jedno ze zdah tego postanowienia dotyczylo omawianego rodu: „Panna Zofia Krupska majet sta- witi try konia" (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1432).
W 1534 roku przed chelmskim s^dem ziemskim procesowaü siq generosus Hieronimus Crupscy i generosus Stanislaus Uchrovyeczky"to jest uro- dzeni pano wie szlachta Hieronim Krupski i Stanislaw Uhrowiecki. W roku 1584 w aktach tychze jako swiadek wspomniany zostal inny Hieronim Krup-
450


ski, subdapiferus terrae Chelmensis [podstoli ziemi chelmskiej] (AWAK, t. XIX, s. 70, 294).
Z roku 1546 zachowala się w žrodlach informacja, že Krupscy mieli wôw- czas posiadlosci w Koronie Polskiej nad rzeką Lutą, wpadająca do Wlodawy, na pograniczu brzeskim (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. I, s. 55-56). W 1560 r. w chelmskich księgach ziemskich wzmiankowany jest nobilis Chri- stophorus Krupski de Orchow capitanus Horodlensi, czyli szlachetny pan Krzysztof Krupski z Orchowa, starosta horodelski (AWAK, t. XIX, s. 117).
Janusz Krupski, podczaszy chelmski, 7 lipca 1566 r. przyrzekl pisemnie księciu Romanowi Sanguszce, že sprzeda mu tyle ziemi, ile zaleje nowy staw Wlodawski na rzece Suchawie: „Ja Yanusz Krupsky, podczaszy chelmsky, wy- znawam y obyawiam tym moim czerografem, yžem uczynil postanowienie z Jego Milošcią xiąžęciem Romanem Sanguszkowiczem (...) o grunt môy Oko- ninsky, ktôry grunt ma zaliacz staw Jego Milošci Wlodawsky" (Archiwum San- guszkôw, t. VII, s. 97-98).
Hieronim Krupski, haeres in Orchow et Krupę, podczaszy chelmski, i jego zona Helena de Ludzin wspomniani są w księgach ziemskich chelmskich w zapisie z 7 maja 1571 roku (ibidem, t. VII, s. 393-395). Tenže Hieronim Krupski, podstoli chelmski, w 1569 r. razem z resztą szlachty tej ziemi zložyl przysięgę na wiemosc Koronie Polskiej (Akta unii Polski z Litwq 1385-1791, Krakow 1932, s. 327). Jerzy Krupski w pelnil w tym okresie funkcję komomika Jego Krôlewskiej Mošci Zygmunta Augusta.
W kwietniu 1577 r. Wojciech Krupski procesowal się w Brzešciu z Janem i Hanną Košciuszkami „o grabieže, boję i napady". „Dobra szlachta" panowie Stanislaw Krupski i Maciej Gôrski wspomniani sąjako swiadkowie w aktach minskiego sądu grodzkiego z 15 marca 1590 r. (AWAK, t. XXXI, s. 57,59). Stanislaw Krupski, „dobry szlachcic", w tym samym roku byl swiadkiem podczas rozprawy przed sądem w Minsku (ibidem, t. XXXVI s. 365).
Z dokumentu z 1684 roku wynika, že Stanislaw Krupski nabyl za 12 500 zlotych od Jana Zakrzewskiego majątek Uzbloč w powiecie oszmianskim. W 1759 roku Franciszek Krupski, syn poprzedniego, przekazai tę posiadlošč swemu potomkowi Janowi, a ow - Michalowi. Ten zaš mial czterech synôw: Andrzeja (1797), Michala (1805), Jozefą (1808) i Kazimierza.
W Inflantach rowniež znana byla drobnoszlachecka rodzina Krupskich. W 1712 roku wymieniany jest np. mieszkaniec Rzežycy Marcin Krupski. Na sąsiednich ziemiach Witebszczyzny w roku 1722 osiedleni byli Piotr i Jan Krupscy (Istoriko-juridiczeskije matierialy, t. XXVII, s. 283). W roku 1713 Piotr Krupski, skarbnik orszahski, i jego žona Marta z Pacewiczow, odnotowani zostali jako ziemianie powiatu wilkomierskiego - posiadali w tym powiecie majątki Mimojnie i Lokiany. Krupscy z tego odgalęzienia rodu brali žony m.in. z Wolanskich, Szpakowskich, Chmarzynskich, Pietraszewskich. Zachowaly się liczne zapisy w księgach metrykalnych košciola w Illukszcie, gdzie przewažnie chrzczono nowo narodzonych Krupskich. Wielu Krupskich mieszkalo rowniež w powiatach wilenskim, oszmianskim i innych (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1522).
4 maja 1718 r. w wilenskich księgach grodzkich zanotowano następujące zeznanie: „Piotr Hurewicz, nie pamiętając na srogošč prawa pospolitego, na
451


šwiętokradcow i zlodziejöw opisanego, šmiai y wažyl się w roku teražnieyszym 1718 ze dnia 29 Apryla, nocnym y zlodzieyskim sposobem, w wieczör, wprzö- dy zakradlszy się y utaiwszy się kryjomie w cerkwi Swiętego Ducha w Wilnie będącey, idąc ku Ostrey Bramie, gdy się ludzie uspokoili i wczasowali, upa- trzywszy sobie porę do kradziežy, zlodzieystwa y šwiętokradztwa, wpol nocy (...) z oltarza Nayšwiętszey Panny, pod tytulem nazywającym się Sokolskim. šwiętokradczą ręką kleynoty, zloto zbierač y krašč, jako to: golych perel bez koralöw pięčdziesiąt osm; trzy sznury perel z koralami; jedna manelka szczero- zlota; jedna zauszniczka z siedmiu diamencikami y z trzema perelkami; jeden sygnet zloty z kamieniem czerwonym". Lista skradzionych kosztownosci sklada się z ponad stu pozycji i nie sposob jej tu w calošci przytaczač, warto jednak przešledzič dalsze losy zlodzieja.
Oto kolejne fragmenty zapisu archiwalnego: „I te wszystkie rzeczy šwięto- kradzko pobrawszy y pokradlszy; niektöre w Wilnie przedawszy, z innemi z Wilna wodą, Wilią rzeką, na plytach y na strugach, rožnie unikając, plynąl do Krölewca, chcąc wyž pomienione rzeczy kradzione sprzedač y spienięžyč". Mieszczanie wilenscy wszakze, „wziąwszy wiadomosc o ucieczce zlodzieja y šwiętokradcy, y mając niektöre lice, w pogon za zlodziejem pojechawszy, w Jurborku miasteczku, niedaleko granicy pruskiey, dnia 9 maja roku teražniey- szego, zlapali, gdzie przy zlodzieju y šwiętokradcy niemalo znalazlszy rzeczy kradzionych z oltarza cerkwi Šwiętego Ducha, u zlodzieja przy wielu ludziach godnych, odebrali y wzięli (...).
A reszty, jako to: czterech sznuröw perel, jednego pieršcienia zlotego z jednym rubinkiem, jednego sygneta zlotego bez krwawinca - panny Teodo- ziey, jedney obrączki pana Krupskiego, dwöch sygnetöw, jednego z czarnym. a drugiego z niebieskim kamieniem, jedney obrączki itp. nie dostaje. 1 za pyta- niem się u zlodzieja y šwiętokradcy odpowiedz odebrali, jakoby jedne pogubil, a drugie sam nie wie, kędy potracil" (AWAK, t. VIII, s. 182-183). Piotrą Hure- wicza spotkal z pewnošcią smutny los, bo prawo staropolskie karalo z reguly tego typu zbrodniarzy „na gardie”. Z tekstu dokumentu wynika, že wspomniany w nim pan Krupski byl wyznania prawoslawnego.
W lipcu 1724 r. w księgach sądowych Glöwnego Trybunalu Litewskiego w Wilnie zapisano nazwisko Stanislawa Jözefata Krupskiego, podczaszego starodubowskiego, landwöjta grodziehskiego, swiadka w pewnej transakcji finansowej (AWAK, t. XXIX, s. 437). 14 grudnia 1730 r. Franciszek Wiszniew- ski, szlachcic spod Grodna, zaskaržyl kilku czlonköw magistratu tegož miasta o napad na niego, ktöry by się skonczyl zle, gdyby niejaki pan Krupski nie urato- wal go z opresji.
Jeden z napastniköw - jak podawal öwczesny zapis sądowy - „wypadlszy z imprezą swą, impetem žalującego delatora w piersi uderzyl, od ktörego razu poslonil się, a potem za jentylia [genitalia] porwawszy, ręką prawą dusil, przy ktörym to duszeniu ciz obzalowani szlachetni panowie magistratowi (...) obses- sem rzuciwszy się, jedni za czuprynę, wlosy z glowy targali, drudzy na ziemi kolanami przyciskając y duchu wypuscic nie dając, pięšciami policzkując, led- wie co o šmierč na tyrnze mieyscu nie przyprawili, okrwawili, y pewnie by zadusili, gdyby imč pan Jözefat Krupski, podczaszy starodubowski, landwojt
452


grodzieñski, y pan Meyster - burmistrz miasta Jego Królewskiey Mosci Grodna od tey zawziętošci y imprezy nie odratowali" (AWAK, t. VII, s. 510). Zaznacz- my na marginesie, ¿e napastnicy: Michal Kolenda, Wojciech Ciechlewicz, Józef Sudan, Daniel Norejka, Mikolaj Szarkowski i Felicjan Legatowicz ani nie sta- wili się na rozpravvę, ani najpewniej nie zaplacili nakazanego przez sąd odszko- dowania.
Z testamentu Franciszka Krupskiego wynika, že rodzina ta posiadala dzie- dziczny majątek Korsakiszki w powiecie lidzkim. Oto tekst tego dokumentu: „Ja, Franciszek Stanislawowicz Krupski, poddając się wszystkim penom, zarę- kom y obowiązkom prawnym, czynię wiadomo wszystkim y každemu z osobna, komu by o tym wiedziec naležato, teraz y na potem będącego wieku ludziom, tym moim wieczystym zrzecznym darownym prawa zapisem, danym y služą- cym jw panų Janowi Krupskiemu, synowi mojemu: Oto iž ja, Franciszek Stanislawowicz Krupski, mając dobra moje ziemskie dziedziczne Užblocie zwane, w powiecie oszmiañskim ležące, prawem naturalney sukcessyi po zeszlym z tego swiata Stanislawie Krupskim do aktorstwa mojego doszle y w spokoyney possessyi zostające, mając na uwadze dobre postępki syna mojego milego, Jana Franciszkowicza Krupskiego, y przychylnosč jego ku mnie, a czując do niego przywiązanie rodzicielskie, rzeczone dobra Uzblocie ze wszystkiemi przynalež- nošciami, z zabudowaniem dwomym y gumiennym, gruntami oromemi y nie- oromemi, sianožęciami, lašami, jarami, zarošlami, paszami, wypasami y podda- nemi dziedzicznemi osiadlemi, z calą ich sumienistošcią y powinnošcią, w mie- dzach i granicach, jakie od dawnych czasów te dobra mialy y teraz mają, nic dla siebie samego nie wyjmując, wszystko panu Francowi Krupskiemu, milemu synowi mojemu, postępuję (...).
A zaš dobra moje tež ziemskie dziedziczne Korsakiszki w lidzkim y Zapóle w grodzieñskim powiatach ležące, sobie do wolnego szafunku y dalszego roz- porządzenia excypuję, do których pomieniony syn móy jw pan Jan Krupski žadnego wstępu y pretensyi do koñca zywota mojego mieč nie može y nie po- winien, dobrami zaš Uzblocie zwanemi bezpošrednio može rządzič y dyspono- wac, wszelkich požytkow wynaydowac bez žadney przeszkody ode mnie y dalszych sukcesorów. Y takowy móy darowny prawa zapis dla lepszey wagi y waloru przy uproszonych ode mnie ustnie y oczewisto pieczętarzach wlasną podpisuję ręką. Dan w Užblociu roku 1759, miesiąca Juni 20 dnia".
Jan Antoni Krupski, szlachcic z Miñszczyzny, odnotowany zostal w 1762 r. w aktach Glównego Trybunalu Litewskiego (AWAK, t. XIII, s. 209). Jan Krupski, czešnik powiatu oszmianskiego, podpisal w 1764 r. akt warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t. VII, s. 68). Jan Krupski, kupiec wileñski (1770- 1776) okrešlany jako „szlachetny", a więc szlachcic, sądzil się z kahalem wileñ- skim o nadužycia kupców žydowskich (AWAK, t. X, s. 523-525). Krupscy, drobna szlachta polska, znani tež byli na początku XIX wieku na Wilenszczyž- nie (Akty i dokumenty archiwa wilenskogo, kowienskogo i grodnienskogo gene- ral-gubernatorskogo uprawlenija, Wilno 1913, t. II, c. 10).
Antoni Krupski w 1790 r. byl kaplanem 20. chorągwi II Brygady, tzw. ukraiñskiej (a szóstej w numeracji ogólnej) kawalerii narodowej wojska koron- nego, w 1790 r. stacjonującej w Tulczynie (Materialy do biografu, genealogii
453


iheraldyki polskiej, t. I, s. 28). 2 marca 1804 roku heroldia wilenska potwier- dzila rodowitosc szlacheck^_ Franciszka Krupskiego z synami Ignacym i Pan- kracym, uzywaj^cych herbu Korczak, a zamieszkalych w powiecie oszmian- skim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 859, s. 34). Krupscy z powiatu wilenskiego uzy- skali potwierdzenie szlachectwa od tamtejszej heroldii takze w latach 1817, 1819, 1820 (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 986, s. 55; f.392,z. 7, nr 4077).
W latach 1821-1825 szlachcic Andrzej Krupski pelnil funkcje „expedytora kancellaryi szlacheckiey powiatu wilenskiego”, przy czym „okazal dowody szczegolnieyszey swojey zdolnosci, akuratnosci i pracy, a tem samem zasluzyl na dobr^ o sobie opini^” (CPAHL, f. 391, z. 2, nr 37). Na liscie szlachty powiatu trockiego z 1844 r. figuruj^ Jozef i Jan Krupscy (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 85, s. 31). „Wikarny hieromnich” klasztoru w Poczjowie Krupski i archiman- dryta Skiwski mieli w 1832 roku klopoty, poniewaz doniesiono na nich, ze wymienili podczas nabozenstwa krola polskiego, a nie imi$ cesarza Rosji (AWAK, t. XVI, s. 588).
24 lipca 1863 r. miejscowa heroldia potwierdzila rodowitosc szlachecka mieszkanca powiatu wilenskiego Michata Krupskiego oraz jego braci Andrzeja i Jozefa (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3763, s. 7). 23 wrzesnia 1864 roku mieszkancy gubemi wilenskiej Konstanty Michal Jan (trzyimienny), Teofil, Kasper Michal oraz Michal Wincenty (synowie Michata) Krupscy otrzymali potwierdzenie, ze nie zostali os^dzeni za zbrodnie kryminalne czy polityczne, nie toczy siq prze- ciw nim z takich powodow sledztwo i nie sq. pozbawieni szlachectwa.
Wywod familii urodzonych Krupskich herbu Korczak z 1804 roku stwier- dzal, ze „familia ta od nay dawn ieyszych czasow byla zaszczycona prerogaty- wami stanu szlacheckiego y ze posiadala w roznych powiatach znaczne osiadlo- sci ziemskie. Lecz potraciwszy przez wszelakie rewolucye krajowe wszelkie dokumenta y rodowitosci swojey dowody (...), od Kazimierza Krupskiego pro- cedency^ swojq. prowadz^". Kazimierz Krupski mial syna Bartlomieja, a ow: Marcina, Wincentego, Franciszka i Izydora - wszyscy mieszkali w powiecie oszmianskim. W 1804 Franciszek oraz jego synowie Ignacy i Pankracy, Marcin z synem Kazimierzem Krupscy uznani zostali przez DeputacjQ VVywodow^ Szlacheck^ w Wilnie za „rodowit^ y starozytnq. szlachte polsk^" (CPAHL. f. 391, z. 1, nr 991, s. 149-150).
Wywod familii urodzonych Krupskich herbu Korczak z 1819 r. podawal, iz „familia ta, b^d^c od naydawmiejszych czasow prerogatyw'ami szlacheckimi zaszczycona, odznaczala siq zawsze szlachetnym postQpow;aniem, pelnila wazne dla kraju posfugi, i dala swey gorliwosci oraz przychylnosci tak dla tronow' panuji|cych monarchow, jako tez y dla swey oyczyzny wiele znacznych dowo- dow, za jakowe to zaslugi zostala od regnantow polskich patentami na rangi i przywilejami na ziemskie dobra udarowan^ (...). 1 tak Stanislaw Jozefat, dwuimienny, wrst^puj^c w slady swych przodkow, piastowal znakomite w kraju urzQda, to jest: byl wprzod podczaszym starodubowskim, a pozniey dworzani- nem skarbu krola polskiego”. Krupscy ci rozgal^zili si^ m.in. i na powiaty ko- wienski oraz grodzienski, W 1819 roku za „rodowit^. y starozytn^ szlachty pol- sk^" uznani zostali przez DeputacjQ Wywodow^ Wilensk^ Jan i Jozef Krupscy.
45 4


Wpisano ich do klasy pierwszej ksiąg szlachty (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 18-19; f. 391, z. 8, nr 2596, s. 299-302).
Wywöd familii urodzonych Krupskich herbu Topacz, sporządzony w Wilnie 31 sierpnia 1820 roku, podawal, že „dom ten za panowania jeszcze pierwey wielkich xiąžąt litewskich, a pözniey nayjašnieyszych krölöw polskich w Wielkim Xięstwie Litewskim na dziedzicznych ziemnych majątkach osiedlony, w biegu licznych pokoleh užyvvając swoböd stanowi szlacheckiemu wlasci- wych, spelniat mnogie w kraju cywilne y woyskowe poshigi, a stąd odznaczal się dzielami, jakie w potomnošci chlubną zostawily pamięč. Mogliby czyniący ninieyszy wywöd urodzeni Krupscy od tych to nader dawnych czasöw odkryč swey starožytney familii genealogią. Lecz mnogie wydarzone w kraju polskim rewolucyjne wypadki, niszcząc wszelkie im služące dokumentą, pozbawily tey o ich przodkach wiadomosci (...).
Ta niezawodna okazala się pewnosc, iž Jan Krupski, za pierwszego przodka przez wywodzących się na linii pokazany, dostoynošcią szlachectwa z przod- köw swoich uzacniony, posiadal ziemną majętnošč Womianki alias Sektele nazwaną, w Xięstwie Žmudzkim w powiecie tendziagolskim položenie mającą, będąc zaš szlubem malženskim z urodzoną Anielą z domu Juszkiewiczowną polączony, wydal na swiat syna Michala. Michal Janowicz Krupski, będąc po- dobniež žennym, zostawil po sobie syna Jozefą z synami Janem, Justynom y Felicyanem, ninieyszy skladającego wywöd”. Wydaje się, že ei Kmpscy mieli tež odgalęzienia na Oszmianszczyžnie. Komisja Wywodowa Szlachecka w 1820 roku uznala Jozefą, Jana, Justyna i Felicyana Krupskich za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 360-361).
Wywöd Familii urodzonych Krupskich herbu Korczak z roku 1820 infor- mowal, že „urodzony Franciszek Stanislawowicz Krupski od najjašniejszego kröla polskiego Augusta UI za zastugi wojenne otrzymal donacyę cztery wloki gruntu z poddanymi, w powiecie grodziehskim od starostwa wolpianskiego odlączone, Zapole zwane, post fata Kazimierza Trokienickiego wakujące, o czym zapewnil przywilej tegož kröla w roku 1736 lipca 30 dnia [nadany]. Następnie Franciszek Krupski z žony, urodzonej Aleksandry z domu Pietra- szewskiej, mial syna Jana, a ten, z žony Heieny Sawickiej, zostawil syna Michala, ktöremu, i cörce Konstancyi, w röwny dzial dziedzietwo pozostawil”. W 1820 roku czterej wymienieni synowie Michala Krupskiego zostali oficjalnie uznani za „rodowitą i starožytną szlachtę polską" i wpisani do pierwszej klasy ksiąg szlacheckich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1084).
Krupscy posiadali takže „w wilejskim lub minskim powiecie majątek na trak- cie z Wilna do Minską idącym, a szešč mil od Minską položony, Lebiedziöw zwany”. Mimo to w 1822 roku Franciszek, Wincenty, Jözef i Onufry Krupscy mieli trudnošei z uznaniem ich rodowitosci przez wladze rosyjskie (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1635, s. 3). Drzewo genealogiczne Krupskich herbu Korczak, zatwierdzone w heroldii wilenskiej w roku 1906, przedstawia siedem pokoleh jednej z galęzi tego rodu, wladającej Jurszyszkami w wojewödztwie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1853a, s. 52).
Na dalszych Kresaeh byli jeszcze jedni Krupscy, užywający herbu Lewart, ktörzy wywodzili się od Jana Krupskiego, wlasciciela Pilonek w wojewödztwie
455


witebskim (1668), posiadaj^cego rowniez przejsciowo wies Bialynicze oraz Babnin. „Rod Krupskich herbu Lewart dowodzil swego szlachetnego pocho- dzenia od protoplasty Jana Krupskiego, hetmana wojsk rosyjskich, posiadaj^ce- go maj^tek (ok. 1668) w wojewodztwie witebskim" (N. Szaposznikow, Heral- dica, 1.1, s. 155).
KRUSZELNICKI (Kruselnickas) herbu Sas. Rodzina malopolska. Bar- tosz Paprocki w 1584 roku zanotowal: „Dom Kruszelnickich [herbu Sas] tamze w tym kraju [na Rusi] rozrodzony i znaczny, mqzowie siawni". Z tego rodu zachowalo siq w pamiqci potomnych wielu slynnych zolnierzy. Juz przed 1572 rokiem Kruszelniccy uzywali przydomkow Czulewicz, Fryzowicz, Lepisze- wicz, Lazarewicz, Procewicz, Stawnikowicz, Surulewicz, Zieniewicz i byli ogromnie rozgalqzieni w Galicji (Poczet szlachty galicyjskiej i bukowinskiej, Lwow 1857, 5. 128-129).
Kruszelniccy w XIX wieku wielokrotnie uzyskiwali potwierdzenie rodo- witosci szlacheckiej. Wywody szlachectwa skladali w heroldii podolskiej (Spi- sok dworian (...) podolskoj gubiernii, s. 50). W zbiorach Historycznego Archi- wum Obwodowego w Kijowie (f. 782, z. 2, nr 430, s. 337-338) S3. przechowy- wane dokumenty archiwalne, d0tycz3.ce rodu Kruszelnickich herbu Sas. Wynika z nich, ze 28 lutego 1838 roku do szostej czqsci ksi^g genealogicznych tejze gubemi wpisani zostali Jozef, Jan, Pawet (synowie Jana, wnuki Stanisla- wa, prawnuki Ignacego) Kruszelniccy. Powtome potwierdzenie przynaleznosci do stanu szlacheckiego przedstawiciele tego rodu uzyskali od Zgromadzenia Deputatow Szlacheckich tejze gubemi 8 maja 1872 roku. Opisu herbu w tej dokumentacji brak. W polowie XIX wieku potwierdzono tez rodowitosc innej gal^zi tej rodziny, mianowicie: Gabryela, Jana, Ignacego, Jozefa, Stanislawa Kruszelnickich.
KRUSZEWSKI (Krusiauskas). Adam Boniecki (Herbarz polski, t. XII, s. 358 i in.) pisal î Kruszewskich herbu Abdank, Lada, Ogonczyk, Prawdzic, Radwan, Rogala. Takze w dziele Zbigniewa Leszczyca Herby rodow polskich (s. 432) wymieniani sa Kruszewscy vel Kruszowscy uzywaj^cy godel Abdank, Gryf, Ogonczyk, Pobog, Prawdzic, Rogala, Jasienczyk, Krygier. Kruszewscy herbu Abdank w zaborze pruskim pisani byli niekiedy jako von Kruczewsky.
Seweryn Uruski (Rodzina..., t. VIII, s. 96) podawai: „Kruszewscy herbu Abdank. Licznie rozrodzona rodzina w ziemi lomzyhskiej, wzi^la nazwisko od wsi Kruszewa". Po raz pien\^szy Kruszewscy wzmiankowani S3, w zrodlach pisanych z 1430 roku. Pozniej osiedleni byli na ziemi grodzienskiej i na innych terenach kresowych. S. Uruski pisal tez 0 Kruszewskich herbu Pniejnia (z po- wiatu zambrowskiego), herbu Radwan (z ziemi liwskiej), herbu Rogala (z ziemi warszawskiej); wszyscy byli bardzo liczni.
Î rozgatqzionej familii Kruszewskich herbu Abdank informowal Spis szlachty Krolestwa Polskiego (s. 120). Polska encyklopedia szlachecka (t. VII, s. 174-175) odnotowala Kruszewskich pieczQtuj3.cych siq godlem Abdank (z Kruszewa w kaliskim), Gryf, Lada, Ogonczyk, Pniejnia, Pobog, Prawdzic, Radwan i Rogala.
456


W dawnych žmdlach pisanych dosč często spotyka się wzmianki î repre- zentantach tego rodu. Bartlomiej Kraszewski, kanonik zawskrzeñski, w 1648 podpisal od województwa plockiego elekeję króla Jana Kazimierza, a Adam uczynil to samo, reprezentując szlachtę ziemi liwskiej (VL, t. IV, s. 107, 111). Marcin Kruszewski od ziemi dobrzyñskiej, Franciszek od województwa plockiego, Stanislaw od ziemi warszawskiej, a Pawel od ziemi liwskiej w 1697 roku zložyli podpisy pod sufragią króla polskiego Augusta II (VL, t. V, s. 435, 450 i n.). Józef Kruszewski podpisal w 1764 r. akt warszawskiej konfederaeji gene- ralnej (VL, t. VII, s. 63).
Kruszewscy posiadali w XVII wieku dobra Ropka, Ossie, Siwierki, Soma- cha i inne w powiecie brañskim na Podlasiu. W 1896 r. Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu potwierdzil rodowitosc szlachecką Juliana Stanislawa Kruszewskiego (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 4,
s. 159-164). W 1835 r. heraldía grodzieñska potwierdzila rodowitosc Antoniego Kruszewskiego, syna Ludwika, wlasciciela dóbr Sypna i Kozlowo w powiecie drohiczyñskim w gubemi grodzieñskiej (ÑÐÀÍ Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 10).
Wsród tzw. „odnodworców" tegož powiatu znajdujemy wówczas Jakuba, Andrzeja, Kaspra i Kazimierza Kruszewskich (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 226). Okolo roku 1850 heroldia wileñska odnotowala w powiecie wilenskim Dionizego Kruszewskiego, dzieržawiącego od ksiąžąt Wittgensteinów majątek Werki. Mieszkal w nim z zoną Walerią oraz synami Adamem Romanem Walerianem, Janem Emilianem Mikolajem, Faustynem Floryanem Antonim, Aleksandrem Gwidonem, jak tež z corką Ewą Waclawa Dionizją (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 123). Jak wynika z innego zapisu archiwalne- go, galąž ta przeniosla się na Wilenszczyznę z Miñszczyzny, gdzie w 1829 i 1844 r. jej przynaležnošč do stanu szlacheckiego potwierdzila heroldia mihska (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1524).
KRUSZOWICZ (Krušovičius) herbu Pó! Podkowy - „z krzyžem y strzala obok do góry želežcem". Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie oszmiañskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 11).
KRUSZYÑSKI vėl KRÓSZYÑSKI (Krušinskas) herbu Pobóg, Pomian, Prawdzic. Micha! Kruszyñski, kasztelanic gdañski, poseí województwa malbor- skiego, podpisal w 1736 roku uchwalę warszawskiego sejmu walnego (VL,
t. VI, s. 300). Rodowitosc szlachecką Kruszyñskich herbu Pobóg potwierdzila heroldia witebska w 1838 r. Wywodzili się oni od Stanislawa Kruszyñskiego, podczaszego sandomierskiego, towarzysza chorągwi pancemej. Kruszyñscy herbu Pomian mieszkali w XIX wieku w powiecie braslawskim. Spokrewnieni byli m.in. z Arcimowiczami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1837).
Wedhig Spisu ziemian mmskiej gubemi (s. 30) Kruszyñscy posiadali w powiecie miñskim dobra Bielikowszczyznę i Staryszcze. Z tej rodziny pochodzil Leonid Kruszyñski (1911-1984), slynny biolog, kierownik laboratorium Mo- skiewskiego Uniwersytetu Pañstwowego. W 1988 r. pošmiertnie otrzymal Nagro- dę Leninowską za monografię Biologiczne podstawy czynnošci umyslowych.
457


KRUS (Krusis) herbu Krus. Osiedleni byli w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 3).
KRYNICKI (Krinickas). W opracowaniu A. Kulikowskiego Polskie rody szlacheckie czytamy: „Krynicki herbu Korab odm. Protoplasta rodu: Jan 1613. Wyrozniaj^cy si$ przodkowie: Piotr - uczestnik konfederacji 1734 r. wobronie Stanislawa Leszczynskiego. Dobra ziemskie i glowne siedziby: wiek XV - Krynica k. Drohobycza, Kawsko k. Stryja; wiek XVI - Krynica, Kawsko, Slonsko k. Droh- obycza, Slawsko k. Tuchli; dzialki w Popiolach, Tuchli, Kruszelnicy i Skolem: dzierzawy: Ksiqz na Pokuciu, Zwiszcze i Mizurynce na Wolyniu, dzialki w Choci- nie i Komorowie; wiek XVIII - Krynica, Kawsko, Katyna; wiek XIX - Krynica. Dwory byly w Krynicy, Kawsku i Katynie. W polowie XIX w. dobra krynickie obejmowaly ok. 333 ha, w tym 212 ha ziemi omej i 111 ha l^k".
KRZECZKOWSKI (KSeckovskis) herbu Prawdzic. Herbarz z XVIII wie- ku podawal î nich: „Krzeczkowscy herbu od monarchow polskich okolo roku 1444 nadanego, Prawdzicz, to jest lew w biatym polu do polowy z muru wy- chodz^cy, w lapach kolo, czyli prawdQ stolowq. maj^cy, z helma ó korony takiz lew wypada, dowodz^c urodzenia swojego slacheckiego od protoplasty Stefana Sepilaki Trombki Trombskiego, dziedzica na Krzeczkowie Krzeczkowskiego. w powiecie nurskim possessjq maj^cego".
KRZECZUNOWICZ (Kse6unovicius) herbu Szeliga. Pradawny röd Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego. Krzeczunowiczowie zamieszkiwali w powiecie oszmianskim, nastQpnie osiedlili si$ takze w Galicji (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dzial r^kopisow, 7014-III, s. 28).
KRZESINSKI (Ksesinskis) herbu Nieczuja i Lodzia. Jak podawal W. Wittyg, Krzesihscy herbu Lodzia pochodzili ze wsi Krzesin w powiecie poznanskim. Jan Krzesinski 3 czerwca 1606 r. podpisal protestacjq kola sece- sjonistow sejmiku nadzwyczajnego wojewodztw poznanskiego i kaliskiego w Srodzie (Akta sejmikowe wojewodztw poznanskiego i kaliskiego, Poznan 1957, cz. 1, s. 301). W tym czasie osiedleni byli tu takze inni reprezentanci tego rodu. Krzesinscy mieli swe gniazda rodowe röwniez w powiecie pinskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 612).
A. Boniecki znal dwie rozne rodziny szlacheckie î nazwisku Krzesinscy, ktöre opisal w swym Herbarzu polskim, (t. ÕØ, s. 3-4): „Krzesinscy z Krzesin w powiecie poznanskim, ktorq. to wies posiadali 1580 r. Jan, Sebastian i Jakub Krzesinscy. Niesiecki im przypisuje herb Nieczuja, a pan Wittyg podaje, ze Mikolaj, Jan i Sebastian Krzesihscy, oplacajacy pobor z Krzesin 1553 r., sa herbu Lodzia l to jest prawdopodobniejsze. Janusz z Krzesin 1364 r., Mikolaj z Krzesin, krewny Mikolaja z Kömika, zostal kanonikiem gnieznienskim 1378 r. Pietrasz z Krzesin 1394 na s^dach w Poznaniu (...). Wojtek z Krzesin fundowal 1398 r. oltarz w kosciele parafialnym sw. Marii Magdaleny w Poznaniu. Syno- wie jego Mikolaj i Piotr. Jakub, syn Macieja, 1450 r. Student Uniwersytetu Krakowskiego. Janusz 1457 r. w Haliczu (...).
458


Krzesinscy z Krzesina w powiecie lęczyckim. Księgi lęczyckie z lat 1386- 1410 wymieniają licznych dziedzicow Krzesina, a mianowicie: Wojciecha z Krzesina i Odolina i synow jego: Jana, Mikolaja i Andrzeja; Wirzchonia i syna jego Stefana; Wielislawa, Domeslawa, Šwiętoslawa, Tomislawa, Albery- ka, Bolestę, Kielcza, Laszcza, Dzierslawa, Szostaka, J ana Szatana, Jakuba Čwi- ka (...). Trojan z Krzesina ma sprawę w Brzešciu 1420 r."
Pawel z Krzesin w powiecie kutnowskim razem z bračmi jest wspomniany w zapisie do lęczyckich ksiąg ziemskich z 9 wrzesnia 1415 r. (W. Semkowicz, Wywody szlachectwa, nr 26). Nobilis Joannes Krzessynski figuruje w aktach kapituly poznanskiej z roku 1550 (Akta kapital z wieku XVI, Krakow 1908, .9. 100). Jan Krzesinski od wojewodztwa kaliskiego podpisal w 1697 r. sufragię kröla Augusta II (VL, t. V, s. 428). Spis szlachty Krölestwa Polskiego (s. 121) zawieral informację o Antonim Waclawie Krzesinskim herbu Nieczuja.
KRZYCZEWSKI (Kričiauskas) herbu Tarnawa. Siedziby rodowe mieli przede wszystkim w powiatach poniewieskim i szawelskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752, 2157). Krzyczewscy mieszkający w wojewödztwie wilehskim uzywali godia Radwan, a osiedleni w Malopolsce Wschodniej - godla Gryf.
KRZYSZTOFORSKI (Krištoporskis) herbu Nowina. Jedni z Krzyszto- porskimi. Pochodzili z wojewodztwa krakowskiego. W XIX wieku ich rodowi- tošč szlachecką polwierdziia heroldia wilenska.
KRZYSZTOFOWiCZ (Krištopavičius) herbu Krzyž odm. W XVI-XVII w. notowani w žrodlach historycznych jako szlachta osiedlona na Nowogrod- czyžnie, požniej tež na Oszmiahszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 70). W 1864 roku Jozef Krzysztofowicz, 19-letni szlachcic z Malopolski, zostal skazany przez sąd rosyjski na szešč lat cięžkich robot za udzial w powstaniu styczniowym (M. Micel, Spis powstancöw.,., s. 66). Z tej rodziny pochodzil znakomity rosyjski paieobotanik.
KRZYWICKI (Krivickas) herbu Lubicz, Pogonia, Strzemię i O stoja. Krzywiccy zamieszkali w powiecie trockim uzywali godla pierwszego. Dawny röd lechicki osiedlony m.in. w? Czechowszc-zyznie w powiecie lidzkim. W 1819 r. uznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 176-177,307-308).
KRZYWIEC (Krivecas) herbu Ostoja. Uzywali przydomku Holownia. Pradawny rod lechicki slawny juž za czasöw Jagielly, nagrodzony za zaslugi bojowe w wojnach z Moskwą i Krzyžakami licznymi nadaniami w powiatach wilehskim, trockim, wilkomierskim, w Inflantach. W 1819 r. uznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską przez heroldię w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 213-220). Jan Dworzecki-Bohdanowicz odnalazl Krzywcow juž w okresie 1540-1610 w powiatach starodubowskim i orszanskim, požniej takže w nowogrodzkim, zawilejskim, rzeczyckim, wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 70).
459


Wywod familii urodzonych Krzywcow herbu Ostoja z 2 X 1800 r. podkre- šlal starožytnošč gatęzi rodu osiedlonej od XVII wieku w dobrach Niewiarunce w powiecie braslawskim, ktorej wielu przedstawicieli uznanych zostalo wow- czas za „rodowitą i starožytną szlachtę polską" (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 84-85).
Wywdd familii urodzonych Krzywcow herbu Ostoja z 3 IV 1837 r. infor- mowal o jednej z galęzi rodu: „Familia Krzywcow od najdawniejszych czasow dostojnošcią dworzanską, posiadaniem dobr ziemskich z poddanymi zaszczyco- na, užywa (...) herbu Ostoja. Wzięty do wywodu za protoplastę rodu Mikolaj Jakubowicz Krzywiec, jako aktualny szlachcic, posiadal wspolnie z zoną Dorotą Joanną Dowmontowną majętnošč familijną Janidyszki zwaną z poddanymi w powiecie vvilkomierskim i oną w czasie požniejszym pomnožyl przykupami oraz byt dziedzicem drugiej majętnošci Szymkiszki, czyli Ostupy zwanej z poddanymi w tymže powiecie wilkomierskim ležącej, po swych przodkach osiągniętej, i takowe obie majętnošci zostawil do dziedziczenia synowi swoje- mu Mikolajowi Krzywcowi.
O tem przekonaly: 1) 1607 Januaryi 15 uczyniony, tegož roku Februaryi 3 w sądzie grodzkim powiatu wilkomierskiego aktykowany testament Doroty Janowny Dowmontowny Mikolajowej Krzywcowej, ktorym majętnošč Janidyszki Mikolajovvi Jakubowiczowi Krzywcowi, powtomemu męžowi zapisala; 2) 1657 marca 14 dany, a 1724 Januaryi 4 w akta sądu grodzkiego powiatu trockiego wprowadzony testament rzeczonego Mikolaj a Krzywca, ziemianina JKM powiatu wilkomierskiego, przez ktory aktorstwo majętnošci jednej Janidyszki (...) synowi swojemu Mikolajowi Krzywcowi wiecznošcią zapisal". Zzapisu dowiadujemy się, že Mikolaj Mikolajewicz Krzywiec zostawil trzech synow: Adama, Jerzego i Samuela, a po nich rowniež pozostalo liczne potom- stwo (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 81-83). W 1844 r. heroldia wilenska odnotowala w powiecie trockim Stanislawa Krzywca (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 18, s. 19).
KRZYWOBLOCKI (Kšivoblockis) herbu Lelivva. Užywali przydomku Fiedkowicz. Od 1529 r. dziedziczyli Dzietkowszczyznę, Fiedkowski Ostrow i inne posiadlošci w powiecie pružanskim. Požniej mieli tež majątki na Žmudzi. W 1819 r. heroldia wilenska uznala ich za rodowitą i starožytną szlachtę polską gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 137-139).
KRZYŽANOWSKI (Križanauskas) herbu Dębno, Grzymala, Prus 1 i Šwin- ka - ei naleželi do starej szlachty polskiej. W 1769, 1771 i 1775 roku trzem nobilitowanym rodzinom žydowskim rovvniež nadano to nazwisko.
Franciszek i Mikolaj Krzyžanowski herbu Sulima z powiatu kutnowskiego wspomniani są w zapisach archiwalnych z lat 1405-1412 (W. Semkowicz, Wy- wody szlachectwa, nr 5, 20). Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego w 1584 roku pisal: „Dom Krzyžanowskich w sieradzkim wojewodztwie staro- dawny i zaslužony (...). Wspominają przywileje koronne za panowania Zyg- munta Pienvszego w roku 1520 Macieja Krzyžanowskiego podsędkiem poznan- skirn, ktory byl designatus corrector jurium et statutorum. Tegož byli synowie:
460


Hieronim proboszczem, a potem opatem tynieckim. Marcin, dworzanin krola Augusta. Jan, wojski poznanski".
A. Boniecki w tomie XIII Herbaria polskiego podal informacje o ponad dziesiąciu rožnych rodzinach polskich, noszących nazwisko Krzyzanowski (herbow m.in. Dąbno, Prus, Jastrząbiec, Sulima, Swinka). Niemalo spošrod nich zamieszkalo na wschodzie Rzeczypospolitej, ale wszyscy Krzyžanowscy po- chodzili z ziem rdzennie polskich. Znani tež byli (jak dowodzil W. Wittyg) inni Krzyzanowscy herbu wlasnego, Krucyni, Sulima. Od dawna obecni na kartkach zapisow archiwalnych.
Mathias Crzizanowsky, burgrabia poznanski, figuruje w zapisach kapituly poznanskiej jeszcze w latach 1522-1543 (Akta kapitul z wieku XVI, Krakow 1908, s. 4; Archiwum Sanguszkow, t. V, s. 148, 202, 347). Joachimus Krzyzanowski w 1565 i 1582 r. pelnil funkcje konsulą m. Krakowa. „Ziemianin ho- spodarski” z powiatu trockiego Jan Stanislawowicz Krzyzanowski odnotowany jest w przekazach z roku 1593. Aleksander z Krzyzanowic Krzyzanowski oraz Jan z Krzyzanowa Krzyzanowski w 1648 roku od wojewodztwa sandomier- skiego podpisali akt elekcji krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 101-102). W 1667 roku Anfinogen Krzyzanowski pelnil funkcją ihumena dzisnenskiego. 7 czerwca 1688 roku ziemianin Hrehory Hlasko zaskaržyl w sądzie polockim „pana Krzysztopha Krzyzanowskiego ziemianina Jego Krolewskiey Mošci wojewodztwa trockiego (...) za dzierženie y odjącie majątnošci Szostakowa" (.Istoriko-juridiczeskije matierialy, t. XXVIII, s. 327).
Z listu jednego z wojewodow moskiewskich z 1685 wynika, že wowczas jednym z urządnikow, odpowiedzialnych za odbior od ludnošci jakuckiej skor sobolich i lisich byl Jurej Kryzanowskoj, czyli Jerzy Krzyzanowski, ktory częšč zebranych dobr nieprawnie przywlaszczal (Akty istoriczeskije..., t. V, s. 197, 199). W tym przypadku chodzilo zapewne o jakiegoš wychodžcę z Polski, ktory przyjąl prawoslawie i przeszedl na službę do cara.
4 paždziemika 1765 roku do pospolitego ruszenia obywateli powiatu gro- dziehskiego między innymi stanąl jegomošč pan Jan Krzyzanowski na koniu bulanym, z szablą y pistoletami” (AWAK, t. VII, s. 419). Nobilis Franciscus Martini filius Krzyzanowski po szkole rosiehskiej wstąpil na wydzial literatury i sztuk pięknych Wilenskiego Uniwersytetu, lecz nie ukonczyl go, poniewaz uczelnię zamknięto (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 839, s. 219). 16 sierpnia 1839 roku w gubemi kijowskiej ekonom K. Krzyzanowski šmiertelnie pobil chlopa ukra- ihskiego. Smierč tą uznano za zgodną z wolą Boską i po upomnieniu zwolniono obwinionego (Daniel Beauvois, Polacy na Ukrainie, Paryž 1987, s. 51).
W. Nekanda Trepka, opisując w Liber chamo rum (s. 225-227) caly szereg „prostakow" tego nazwiska, doszedl do wniosku, že „wszyscy in genere Krzy- ža-noscy chlopi są". Pisal o nich zjadliwie: „Krzyzanowski (...) ten pojąl byl bękartkę Barzyckiego, co w Miechowie miasteczku byl za urządnika. Barzycki nie mial žony, z malką mieszkal, a že tą bąkartką jego pojąl byl ten Krzyzanowski, znač, ze chic; (...). Kupil byl splacheč u Jelže w Krzyzanowicach i od tego nazwal šią. Krzyzanowski zwal šią tež mieszczanek w Sobkowie. Byl tarn anno 1634, mial kilkoro dzieci, jak dorosną, bądzie mial kto krzyže nosie, byle šią
461


w szlachectwo nie wnosič. Krzyžanowski Oleksy, miejski synek. Ten pojąl kucharkę albo raczej založnicą księdza Lubienskiego".
Niektorzy Krzyžanowscy užywali herbu Grzymata. Oni to posiadali mają- tek Czombrow w powiecie novvogrodzkim. Jeden z nich, Zygmunt otrzymal od krola Jana III Sobieskiego (20 lutego 1690 r.) „za usiugi okazane ojczyžnie” majątek Podbiale w powiecie suraskim w wojewodztwie witebskim. Miat on synow Karola i Michata. Požniej Krzyžanovvscy nabyli tež majętnošč Sulatycze (Archiwum Narodowe Biatorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1625).
Zachowa! šią przywilej krola Augusta III z 1754 roku, nadający dwie w!oki i osiem morgovv ziemi Michatowi Krzyžanowskiemu i Joannie z Czemievv- skich, jego žonie, we wsi Krolombroda w ekonomii brzeskiej (AWAK, t. V, s. 411). Krzyžanowscy herbu Šwinka mieszkali m.in. w powiecie vvitkomier- skim, gdzie arendowali folwark Kurany. Spis szlachty powiatu wilkomirskiego z 1795 r. informowal: „Imię Krzyžanovvskich pochodzące z Korony Polskiey osiadlo Xiąstvvo Litewskie w rožnych povviatach”, szczegolnie w wojewodztwie trockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 126).
Lista familii szlachcica Michala Krzyžanowskiego, žyjącego vv powiecie wilkomierskim z konca XVIII wieku wskazuje, že užywal on herbu Svvinka. Znaczącym gniazdem rodovvym Krzyžanowskich byla majątnošč Szostakow vv dawnym wojewodztwie trockim, skąd rozgaiązili šią oni na sąsiednie vvoje- wodztwa. Spokrewnieni tam byli m.in. z Kontrymovviczami, Milenkiewiczami (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690,s. 126).
Byli tež, j ak wspomnielišmy, Krzyžanowscy žydowskiego pochodzenia, ktorzy po chrzcie (1771) užywali herbu Dębno. Wywod familii urodzonych Krzyžanowskich herbu Dębno z 9 stycznia 1825 r. vvspominal o Felicjanie, Onu- frym, Aleksym, Pavvle, Janie, Macieju, Aleksandrze, Janie Kazimierzu, Igna- cym, Franciszku Stanislawie Krzyžanovvskich z gubemi minskiej, ktorych he- roldia oglosila „rodovvitą szlachtą polską”, vvpisując ich do pienvszej częšci ksiąg szlachty tejže gubemi (Archivvum Narodovve Biatomsi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 130, s. 1-8).
Lista zamieszkalych vv guberni witebskiej urzędnikow wyznania rzymsko- katolickiego, zwolnionych ze služby po 1863 r. (CPAHL, f. 378, z. 1866, nr 181) zavviera informację, že szykanom carskich vvladz podlegal rovvniež: „sekretarz vvitebskiego povviatovvego zarządu policyjnego Justyn Krzyžanovvski”. Na Po- dolu mieszkalo wowczas osiem rodzin szlacheckich o nazvvisku Krzyžanovvski (Spisok dworian wniesionnych vv dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubernii, s. 126, 240). Krzyžanovvscy odgalęzili šią rovvniež na vvschod i byli znani vv Rosji. A. Bobrihskij (cz. II, s. 595) podavval: Familija Ktyžanowskich proischodit iž Polszi. Potomki siego rodą, Kryžanowskije, pieriesiels vv Rossiju služili Rossijskomu Priestolu dworianskije služby vv raznych czinach.
W 1864 roku Boleslavv (17 lat), Daniel (30 lat), Jan (45 lat), Kajetan (25 lat), Platon (65 lat), Wincenty (21 lat) Krzyžanovvscy, szlachcice z gubemi ki- jovvskiej i vvolyhskiej, byli sądzeni vv Kijovvie i skazani zostali przez sąd rosyj- ski na Sybir i katorgą za udzial vv povvstaniu styczniovvym (M. Micel, Spis po- wstahcow..., s. 66-67).
462 I


KRZYZEKOWICZ vel KRZYZYKOWICZ (Kšižekovičius) herbu Ko šciesza i Szadzie. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiatach kowiehskim i tel- szewskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
KRZYZEWICZ (Kšiževičius) herbu Prus i Swiehczye. Zamieszkiwali w powiatach szawelskim i telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
KUBLICKI (Kublickas) herbu Ostoja. Slawni juž za czasöw Jagielly z męstwa i odwagi. Posiadali Kublicze, Berezynę, Swilę, Korowojcie oraz inne dobra w wojewödztwach wilenskim i witebskim. W 1819 Kupliccy uznani zo- stali przez heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 244-245).
KUCEWICZ (Kucevičius) herbu Bawola G Iowa. Od wieköw posiadali majętnošč ojczystą Kucewicze Ponaczehskie w powiecie lidzkim. 11 grudnia 1819 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 60-61).
KUCHARSKI (Kucharskis). .lest to nazwisko licznych rodzin polskich užywających ongiš takich herbow, jak: Godziemba, Jastrzębiec, Korab, Lubicz, Prawdzic, Pobog, Rola, Zagloba, Szreniawa, Wieniawa, Wielu z n ich pocho- dzilo z Kiichar w wojewodztwie sandomierskim. Jan, Piotr i Jacek Kucharscy 1 V 1619 podpisali uchwalę szlachtv wojewodztwa krakowskiego „na okazowa- niu” pod Kazimierzem. Stanislaw, Wojciech, Jan į Wladyslaw Kucharscy w 1648 r., reprezentując szlachtę wojewodztwa lęczyckiego, podpisali elekcję kröla Jana Kazimierza (VL, t. TV, s. 104). Radca ordynaryjny kolegialny Ku- charski, zaraieszkaly w Bielcu w Besarabii, zostai objęty tajnym nadzorem poli- cįi rosyjskieį w 1863 roku (Archiwum Narodowe Moldawii w Kiszyniowie, f. 2, z. 1, nr 7643, s. 47)
KUCHMISTRZOWICZ (Kuchmistrovičius) herbu Leliwa. W. Spaso- wicz pisal o nich: „Röd kniaziow Dorohostajskich wywodzit się od Giedymina i dzielil się na dwie galęzie, z ktcrych jedna, pochodząca od Piotrą Olechnowi- cza (kuchmistrza Wielkiego Ksipstwa Litewskiego), dla odrožnienia się od innej odgalęzienia, pochodzącego od Mikoląįa Olechnowicza, przezwala się Kuchmi- strzowiczami".
KUCIAK (Kutekas) herbu Zaremba. Mieszkali na zachodnich terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego.
KUCZEWSKI (Kučiauskas) herbu Porąj. Pochodzili z wojewodztwa sie- radzkiego. Od XVII w. dziedziczyli majętnošč Gawie w powiecie oszmiahskim i Poniemuh w kowiehskim. W 1819 r. zostali uznani za rodowitą i starožytną szlachtę guberni litewsko-wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 203-212, 225-230L
463


KUCZYNSKI (Kučinskas). Ci spošrod Kuczynskich, ktorzy mieszkali na Wilenszczyznie, uzywali herbu Slepowron, niekiedy tež Pomian (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 131-134, 193-200). Ich przynaležnošč do stanu szla- checkiego wielokrotnie byla potwierdzana przez wilenską heroldię.
Spisany w charakterystyczny niedbaly sposob Wywöd familii urodzonych z Kuczyna Gąsiorowskich Kuczynskich herbu Slepowron informowal: „Roku 1819 miesiąca Augusta 18 dnia. Przed narni, Michalem Romerem, radcą stanu litewsko-wilehskim gubemskim marszalkiem y kawalerem, prezydującym, oraz deputatami z powiatow, do przyjmowania y roztrząsania wywodöw szlachec- kich obranymi, zložony zostal wywöd rodowitosci szlacheckiey familii urodzonych z Kuczyna Gasiorowskich Kuczynskich herbu Slepowron, z ktörego gdy się okazalo, že familia ta odwiecznie prerogatywami szlacheckiemi zaszczycona y przed kilku wiekami w wojewödztwie podlaskiem kwitnąca, znakomite pu- blicznych urzędowan stopnie piastująca, y z wieloznanych domöw familiami polączona, oraz prawdziwe swym monarchom z przywiązaniem wiemosci do ich tronöw y oyczyzny oddająca ushigi (...).
W wojewödztwie podlaskim pierwotney familiej przodek Floryjan z Gasio- rowa, wziąwszy od księcia litewskiego Witowta w zaslugach dobra Kuczyn, od nich zwac się począl Kuczyhskim, y tež nazwisko swym potomkom w sukcesji zostawil, z ktörych pomieniony autor, wyliczając znakomitych w oyczyznie męžow, między innemi kladzie Macieja, Jerzego, Marcina, Abrahama - w 1648 w wojewödztwie podlaskim, a Adama, Woyciecha, Jana, Leonarda, Mateusza, y Stanislawa - w 1674, ktörzy elekcję Jana III, kröla polskiego, z Rzeczypo- spolitey Polskiey rycerstwem i jako rodowita szlachta, podpisali.
Takže wspomina Alexandra, oyca Walentego, podsędka ziemskiego dro- hickiego w r. 1676, na wielu funkcyjach kommisarskich y poselskich naydują- cego się, až w koncu 1688 roku skonczy wiek swöy podczas deputacyi Trybu- nalu, ktöry z Niemiry, stolnika podlaskiego cörki, zostawil synöw Wiktoryna y Marcina, nadpradziada teraz czyniącego wywöd. Ten zaš, zostawszy się w wojewödztwie wilehskiem, byl [powiatu] wilkomierskiego sędzię ziemskim, y z Katarzyny Mlodzkiej zostawil na majątku Rewiszkach syna Michala, wedle dowodu (...)1675 roku urodzonego, a ktöry (...) mial w zamęšciu Krystynę Podleską - to upewnil Manifest, czyli protestacyja starostöw rumborskich z Rajęc Duminow Rajeckich o zabranie wszystkiego (...) majątku po podkomo- rzym witkoin.: z Goslawia Podleskim, oyca samey Rajeckiey, 1717 Apryla 7 w grodzie wojewödztwa wilenskiego zamieniony tenže Michal Kuczyhski, sędzia wilkomir., že z pomienioney žony zostawil syna Szymona, a Szymon z Wikto- ryi Poplawskiey - syna Jerzego, oyca dziš czyniących wywöd, przyniosly o tym przekonanie metryki ich chrzestne: 1713 Oktobra 23 dnia košciola szatskiego - na Szymona, w r. 1798 Januaryi 17 wydana, y 1756 Apryla 19 z košciola dray- skiego, w 1798 Apryla 4 wyjęta.
Jerzy zaš Szymonowicz z Kuczyna Kuczyhski, že zostawil po sobie dziš wywodzących się z Anny Subotowskiey urodzonych synöw trzech: Antoniego - w 1782 maja 19; Ambrožego - w 1783 Oktobra 10; Marcellego - w 1787 Januara 16. To upewnily metryki ich chrztu, w 1871 lipca 29 dnia z košciola parafii zayewskiey przez proboszcza tamtego y dziekana wileyskiego wydane -
4 64


z wywodzących się naymlodszy syn Jerzego, Marceli Kuczynski, že ma žonę Mariannę z domu Podleskę, y z nią syna Wincentego, z którym ninieyszy skla- da wywód, a o którym poswiadczy metryka chrztu jego, 1808 Febr. 20 z ko- šciola parafii sorozpolskiey, w 1872 Juli 12 dnia wydana.
Nadto jeszcze, že wywodzący się Antoni, Marceli, y Ambrožy Kuczynscy, jako mieszkający w guberni litto-wilenskiey y dlatego starožytna rodowita szlachta polska, že stosownie z przepisem Rządzącey Zwierzchnosci w terminie y mieyscem oznaczonym z powiatu wilenskiego, podali o swey szlacheckiey ludnošci listę familiyną, utwierdzil o tym zložony w 1816 r. marca 5 dnia wy- dany žonie starszego ich brata Antoniego Kuczyhskiego kwit z przywilejów dworzanskich rozpisów.
Na fundamencie przeto takowych zaprodukowanych dowodów rodowitosc starožytną szlachecką familij urodzonych z Kuczyna Gasiorowskich Kuczyn- skich probujących my, marszalek gubemski, y deputaci powiatowi, stosownie do przepisów w Dyplomacie pod rokiem 1785 naytaskawiey szlachcie nadanym wyražonych, nie mniey tež pilnując prawidel w ukazach z Rządzącego Senatu, Rządowi Gubemskiemu Litt, przeslanych, familią urodzonych, a mianowicie wywodzących się, jako to: Antoniego, Ambrožego y Marcelego z synem Win- centym, synów Jerzego z Kuczyna Gasiorowskich Kuczyhskich, za rodowitą y starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy y onych na mocy ukazu 1801 maja 5 dnia nastalego do księgi szlachty guberni litewsko-wilehskiey klasy pienvszey zapisujemy. Dzialo się na sesyi Deputacyi Generalney Wywodowey Szlacheckiey Guberni Litewsko-Wilehskiey w Wilnie. Marszalek gubemski Michal Römer" (CPAHL, f 391, z. 1, nr 1061, s. 394).
Warto jeszcze wspomniec, že Tomasz Swiecki (Historycznepamiątki..., 1.1, s. 130) opisywal początki tego rodu tak oto: „Kuczynski Florian, herbu Slepo- wron, z Gąsiorowa, wziąl w nagrodę za zaslugi wojenne od Witolda Wielkiego, księcia litewskiego, wlosc Kuczyn w Podlaskiem, i od tego rozrodzil się zna- mienity z zaslug w ojczyznie dom Kuczyhskich. Wiktoryn, kasztelan podlaski, žyjący na początku wieku XVIII, oddal wažne krajowi poslugi, równie jak i jego potomkowie. Uposažyl jezuitów w Drohiczynie. Chryzostom, franciszka- nin, wydal Mowę o sw. Salomei, królowej halickiej w Krakowie 1673 roku".
KUDOROWSKI (Kudarauskas) herbu Mora. Ród koronny. Od XVII wieku dziedziczyli takže dobra Plikiany vel Kudaryszki w województwie troc- kim. W 1819 r. zostali uznani przez heroldie wilenskąza rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 97-98).
KUDZEWICZ (Kudevičius) herbu Labędž. Znani w Wielkim Księstwie Li- tewskim (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014-111, s. 32).
KUDZICZ (Kudičius) herbu Pogonia. Mieszkali na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058).
KUDZINOWICZ (Kudinavičius) herbu Przyjaciel. Ich dobra rodowe znajdowaly się na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991).
465


KUKIEL (Kukelis) herbu Leliwa. Spokrewnieni byli z Kloczkami, Ban- dowiczami, Terleckimi, Reuttami, Kolnickimi i inną szlachtą kresową. Ich przodek Gawrylo Kukiel posiadal majątki Horodcewicze i Horki w woje- wödztwie polockim jeszcze w pierwszej poiowie XVIII w. Jego syn Tadeusz nabyt ponadto Stodolniki w powiecie oszmiahskim w 1741 r., gdzie osiadl jego syn Jan, wnuk Antoni, prawnuk Stefan i ich potomkowie Konstanty Jerzy, Win- centy Eliasz, Jözef i Antoni. Ta galąž rodu Kukielöw uzyskala potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej od heroldii wilenskiej w 1845 r. (CPAHL, f. 391. z. 10, nr 210).
Wywöd familii urodzonych Kukielöw herbu Leliwa z 1820 roku podawal, že „Gabryel Kukiel, rodowitošcią starožytną szlachecką zaszczycony, podiug swiadectwa dekretu Trybunalu Glownego W. Ks. Litewskiego (...) pod rokiem 1737 mial w wieczystem wladaniu majętnošč Horodczewicze, w wojewödztwie polockim ležącą. 1 z kolei będąc z urodzoną Izabellą Reuttowną zaszlubionym, syna Tadeusza po sobie zostawil (...). Wymieniony Tadeusz Gabryelowicz Kukiel posiadal jeszcze z wlasnego nabycia majętnošci Stodolniki zwane, w powiecie oszmiahskim ležące (...) i byl ojcem Jana, porucznika za patentem het- mana W. X. Litewskiego Ogihskiego w roku 1775; a takže syna Antoniego z synami Stefanem, Janem i Tomaszem".
Na początku XIX wieku Kukielowie byli wlascicielami kilku folwarköw (Kropiwna, Nowodworce, Karlowszczyzna i in.). Biorąc pod uwagę wszystkie te fakty, Deputacja Wywodowa uznala rodzinę Kukielöw w 1820 roku za „ro- dowitą i starožytną szlachtę polską", wpisując ich do klasy pierwszej ksiąg szla- checkich gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 412- 413).
Wzmianki o nich spotyka się w zrödlach pisanych juž z XVI wieku. Woj- ciech Kukiel, pelnomocnik sądowy kniaziöw Solomereckich, bronil ich intere- söw przed magistratem minskim w kwietniu 1582 r. (AWAK, t. XXXVI, s. 53, 54). „Dobry szlachcic” Jan Kukiel występowal w minskim sądzie jako swiadek w 1590 i 1593 r. (ibidem, s. 363; t. XVII, s. 112). 22 czerwca 1592 r. ziemianin grodzki z powiatu minskiego, pan Wojciech Kukiel, przed sądem tegož miasta „opowiadal i obciąžliwie zalowal tymi slowy, iž doszla mnie tąją wiadomosc (...), že w roku 1592 miesiąca Juni 20 dnia, tak i inszymi dniami, wziąwszy przed sobą zly umysl, Tatarzyn imienia [z majątku] Trusowickiego, na imię Szczęsny Hjaszewicz, z žoną swoją Rėžą Czumczujewną (...) chcąc mnie zdrowia pozbawic, tak tež i ogniem spalič w domu swoim, na každym miejscu we wszystkim strzegą, o tym ja, będąc sam z malžonką, z dziečmi, z czeladzią swą niebezpieczny zdrowia swego od nich samych, tak i od przyjaciöl ich, zdradliwym obyczajem tak zbicia, strucia i spalenia od ognia, aby mnie samego, žonę, dzieci, czeladž i uszkodzenie od ognia majętnošci mojej co szkodliwego i zlego nie potkalo, proszę, aby to opowiadanie moje bylo do xiąg grodzkich minskich zapisane"(AVL4K, t. XXXI, s. 108-109).
14 sierpnia 1592 r. „wožniczka ziemianina hospodarskiego powiatu min- skiego pana Woyciecha Kukielewicza, na imię Hryszko, žalowal i opowiadal (...), iž Szczęsny Hjaszewicz z žoną swą Rožą i z synem Adamcem, mając z sobą kola w lesie, w niebytnošci mej w domie moim ten Tatarzyn z žoną i z
466


synem swym žonę mą wlasną šlubną, na imię Marynę Szczęsnownę, z calą ma- jętnošcią moją wybrawszy, zaszczepki do kleci i do kubtow poodbijawszy, wszystko od mala do wielka wykradli i pobrali, a to jest: groszy gotowych z kubla wzięli kop dziesięč, plotna cienkiego lokei pięč, každy lokieč po dwa grosze kosztowal; rownego plotna lokei sto, koszul męskich cienkich pięč, (...) czapkę lisicą podszytą, siermięg nowych trzy, kozuchow baranich dwa, topor, košę, sierpy dwa; tak tež i žony mojej biale chusty i inszą odziež, wszystko od mala do wielka pobrawszy i do domu swego tuž w Trusowiczach wywiezli i wyprowadzili" (AWAK, t. XXXI, s. 110).
W 1759 roku w magdeburgii uszackiej odnotowany zostal pan Tadeusz Kukiel, ziemianin, kupujący dobra Czerce na Polocczyžnie (Istoriko- juridiezeskije matieriaty, t. XXVII, s. 335-336). Feliks Justyn Kukiel byl rotmi- strzem miasta Wilna i syndykiem, jak dowodzi wzmianka z roku 1794. Ks. Kukiel, proboszcz wolczynski, w 1794 r. byl czlonkiem „Komisji Porządkowej Brzeskiej-Litewskiej”. Kazimierz Kukiel byl w latach dwudziestych XIX wieku nauczycielem w bobrujskiej szkole parafialnej (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 26, s. 17). Generat Jan Kukiel w roku 1898 byl dowodcą Brygady Charkowskiej wojsk Cesarstwa Rosyjskiego (N. Szaposznikow, Heraldica, 1.1, s. 259).
Kukielowie początkowo naleželi do rodowitej szlachty polskiej z okolic Polocką. Posiadali tu wowczas nieduže majętnošci ziemskie. W XIX w. spoty- kamy juž ich takže w powiecie oszmianskim, gdzie wladali m.in. wsią Ko- zmowszczyzna w parafii trabskiej, zasciankiem Santoki w parafii holszanskiej, folwarkiem Kukiele w parafii krasnosielskiej.
Spisek szlachty powiatu oszmiahskiego przybylych do miasta gubernskiego Wilna, ktora moze wotowac y byč obrana na urząd z roku 1809 wymienial wsrod innych Feliksą Kukiela (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1096). W grudniu 1819 r. heroldia wilenska potwierdzila szlachecką rodowitosc Jerzego Adamowicza Kukiela z synami Antonim Andrzejem Wincentym i Jozefem Franciszkiem oraz bratem Ksawerym, zamieszkalych w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1006, s. 46). Przynaležnošč Kukielow do stanu szlacheckiego potwier- dzana byla przez heroldię wilenską m.in. w latach 1820, 1845 (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 131, s. 40).
30 wrzesnia 1830 roku na Uniwersytecie Wilenskim wypisano następujące swiadectwo: Auspiciis augustissimi et potentissimi Imperatoris Nicolai l, Russorum Autocratoris ete, ete, etc. (...). Cum nobilis Joannes Josephi filius Kukiell, studiorum curriculo in Gymnasio Minscensi emenso, in Civium hujus Caesareae Litterarum Universitatis Vilnensis numerum adseriptus, primum in Ordine, Professorum scientiarum Physico-mathematicarum Physicae, Chemiae, Botani- cae et Mineralogiae, spatio unius anni; postea vero in Ordine Professorum scientiarum Ethico-politicarum Juri tum Romano, tum Criminali veterum et recentiorum gentium, tum Patrio, tum Ecclesiastico, Historiae juris Romani, Oeconomiae publicae, Historiae universali et Statisiicae generali, Statisticae Rossici Imperii et Diplomatiae, nec non Rhetoricae et Poesi, Linguae Latinae et Litteraturae Rossicae, per bennium multam et assiduam operam dederit, atque in examinibus diligentiam suam et processus Praeceptoribus suis adeo probaverit, ut ad formulam legis § 22 de conferendorum honorum academicorum
467


ratione modoque die XXIV Junii Anni MDCCCXXIX suffragiis Professorum Facultatis Juridicae Studiosi Actualis gradum et honorem meruisse judicaretur; Nos proinde, ea, qua pollemus, auctoritate, eumdem ornatissimum Joannem Kukiell Studiosum Actualem in Facultate juridica renuntiamus ac declaramus, atque Xll-ae Civium Classi adscriptum, cunctis juribus atque commodis huic loco et ordini propriis, eumdem gaudere testamur. In cuius rei fidem Litteras has Patentes Caesareae Litterarum Universitatis Vilnensis sigillo munitas sub- scripimus. PP. Vilnae in Aedibus Academicis Anno MDCCCXXX die XXX mensis Septembris. N6010" (CPAH Litwy, f. 721, z. 1, nr 837, s. 128).
KUKIEWICZ (Kukevicius) herbu Mogila. Dziedziczne posiadlosci mieli na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 488).
KUKLINSKI (Kuklinskas) herbu Prawdzic. Osiedleni byli przede wszystkim w Malopolsce Wschodniej, ale mieli dobra ziemskie takze w innych dzielnicach Rzeczypospolitej.
KUL-KULEWSKI (Kulis-Kiliauskas) herbu Jastrz$biec. Ich rodowe po- siadtosci znajdowaly si$ w powiecie oszmianskim.
KULCZYCKI (Kulcickis). PieczQtowali siq herbami: Grzymala, Krzyz III, Krucyni, Lis, Sas. Nazwisko wzi$li od miejscowosci rodzinnej Kulczyce,
0 ktorej Slowni/c geograficzny Krolestwa Polskiego (Warszawa 1883, t. IV, s. 859-860) podawal: „Kulczyce, rustykalne i szlacheckie, wies w powiecie samborskim, 7 km na wschod od s^du powiatowego, urz^du pocztowego, stacyi kolejowej i telegrafu w Samborze (...). Wies dzieli si$ na liczne przysiolki
1 dworzyska. Przez polnocno-zachodni naroznik plynie Dniestr. Czqsc wsi zwie siq Wygod^ (...). Z Kulczyc pochodz^ liczne szlacheckie rodziny Kulczyckich. We wsi sq. slady wielkich okopow i wzgorze zwane do dzisiaj Mogilk^".
Ze wzgl^du na wielkie rozmnozenie uzywali Kulczyccy rozmaitych przy- domkow: Abramowicz, Chapka, Cmajlo, Dasiewicz, Daszynicz, Gnida, Gut, Hawicz, Hrycynicz, Hubiak, Hust, Klimowicz, Kolodczak, Kostyk, Makaro- wicz, Mielkowicz, Poliwka, Ruczka, Smuk, Szelestowicz, Sztokajlo, Szumilo, Smietanka, Tarasowicz, Tuluk, Wacynicz, Waskowicz, Wolczek, Zyhajlo. Przynaleznosc Kulczyckich do stanu szlacheckiego byla wielokrotnie potwier- dzana w XVIII i XIX wieku przez urz^dy heraldyczne Lwowa, Buska, Przemy- sla, Halicza i Galicyjski Wydzial Stanow (por. Poczet szlachty galicyjskiej i bukowihskiej, Lwow 1857, 132-136).
Hipolit Stupnicki w opracowaniu Herbarz polski i imionospis w Polsce za- sluzonych ludzi (Lwow 1859, t. II, s. 78) opowiadal: „Kulczycki herbu Sas. Porfiry, wladyka pinski, slawny z gorliwosci o uni$ swi^t^. Kulczycki Jerzy Franciszek, rodem z Sambora, pierwotnie tlumacz wschodniej kompanii han- dlowej, podczas pamiQtnego obl^zenia Wiednia przez Turkow roku 1683 dal niezwykly przyklad poswiQcenia: odwazyl si^ bowiem przedrzec przez oboz turecki opasuj^cy dookola miasto, by uwiadomic Jana Sobieskiego, spiesz^cego do odsieczy, o smutnym stanie Wiednia. Przebrany po turecku, z niebezpie-
468


czenstwem žycia swego doprowadzit do skutku umowę między wodzami i po- wrociwszy do ucišnionego miasta, ozywil w nim nadzieję nieplonną.
Po oswobodzeniu Wiednia šmiafy nasz rodak za položoną tak wielką zaslu- gę nic więcej nie žądal, jak urządzenia pierwszej kawiami w tym miešcie. Mia- sto atoli przez wdzięcznošč postanowilo nadto zawiesic popiersie jego we wszystkich pozniejszych kawiamiach i corocznie obchodzič pamiątkę tego Po- laka, by potomkom przypominač tym bezinteresowne pošwięcenie się jego.
Kulczycki Innocenty, urodzon na Rusi galicyjskiej, po odbyciu nauk w Kijowie, požniej w Moskwie, doszedl przez wlasne zaslugi do godnosci bi- skupa perejasiawskiego. Piotr Wielki, ceniąc jego zdolnošci, przeznaczyl go do Pekinu. Nie zostal przypuszczony, wrocil przeto do Irkucka w Syberii i osiadi tam w Wozniesienskim Monastyrze, oddając się opowiadaniu Slowa Bozego rožnym poganskim pokoleniom, z ktorych wielu sklonil do przyjęcia chrztu šwiętego. Založyl oraz wlasnym kosztem szkolę i trudnil siq przy niej nauczy- cielstwem. Žycie bogobojne i wielce cnotliwe zakonczyl roku 1731".
Walerian i Sebastian Kulczyccy na sejmiku proszowskim 11 maja 1676 roku musieli się tlumaczyč z dlugiego niewywodzenia swej rodowitosci szlachec- kiej (Akta sejmikowe wojewddztwa krakowskiego, t. IV, s. 49). Duže gniazda panow Kulczyckich herbu Sas znajdowaly się w Wilnie i Slonimie oraz w oko- licy tych miast. Ci Kulczyccy wielokrotnie uzyskiwali potwierdzanie przyna- ležnošci do stanu szlacheckiego od heroldii wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1556; f. 391, z. 10, nr 214). Jozef Kulczycki, jego synowie Cezary Wiktor, Zenon Jakub, Leopold Feliks i corka Sabina Wanda, zamieszkali w Wilnie, zostali uznani za rodowita szlachtę polską przez tutejszą heroldię 9 listopada 1845 roku, zaš przez Senat Rządzący w Petersburgu 31 maja 1846 r. (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 287, s. 8).
Wedtug danych tejže heroldii z 1849 roku Jozef Kulczycki, syn Teodora, lat 63, radca dworu, kawaler Orderu Swiętej Anny trzeciego stopnia, zamieszkaly na przemian w miešcie gubemialnym Wilnie i w miešcie powiatowym Slonimie, žo- naty z Karoliną Lulpmską, corką Franciszka, lat 43, mial synow Cezarego Wiktora (lat 14), Zenona Jakuba (12) i Leopoldą Feliksą (7) oraz corkę Sabinę Wandę (17). Rodowitošč szlachecka Kulczyckich potwierdzala takže heroldia kowienska w roku 1855. W latach 1822 i 1835 heroldia grodziehska uznala za rodowitego szlachcica polskiego bezrolnego Tomasza Kulczyckiego z powiatu drohiczynskie- go (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 99).
Od 1861 roku jedna z galęzi rodu Kulczyckich rniala nadany tytul hrabiow papieskich. Sylwester Korwin-Kruczkowski w księdze Poczet Polakow wynie- sionych do godnosci szlacheckiej przez monarchow austriackich (s. 37) odno- towal reprezentantow tego rodu o przydomkach: Daszynicz, Gut, Szumito, Smietanka-Ruczka).
W XIX wieku wielu Kulczyckich przystąpilo do polskich powstan narodo- wych, naražając się na carskie represje. Feliks (38 lat), Roman (43 lata), Konrad (21 lat), Stanislaw (33 lata) Kulczyccy, szlachcice z gubemi kijowskiej, zostali skazani na wieloletnie więzienie, katorgę i zeslanie syberyjskie za udzial w powstaniu styczniowym (M. Micel, Spispowstancow..., s. 68).
469


KULESZA (Kulesas). Szeroko rozgal^ziony rod, osiedlony ongis w okoli- cach Grodna, Wilna, Witebska i Minska. Jak wynika z danych archiwalnych, Kuleszowie uzywali najczQsdej herbu Slepowron (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 305-306). Wywödfamilii urodzonych z Korwinöw Kuleszöw herbu Slepowron z 1819 r. stwierdzal, ze „familija urodzonych Korwinöw Kuleszöw (...) jest dawn^, starozytn^y od niepami^tnych wieköw prerogatywami szlacheckimi w kraju polskim y Xi^stwie Litewskim zaszczycon^, dobrze krajowi oyczyste- mu y panuj^cych tronom zashizonq. oraz znakomit^. "(CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 50-51).
Jan Kulesza w 1618 r. by! poborcq. podatkow w powiecie bielskim (VL, t. Ill, s. 168). Albertus Kulesza odnotowany zostal w 1633 roku jako vice- capitaneus castrensis Branscensis et causarum judex. Okolo 1705 roku na Uniwersytecie Wilehskim teologi$ moraine wykladal Jan Kulesza.
Jedna z galqzi Kuleszöw herbu Slepowron wywodzona byla od protoplasty Mikolaja Kazimierza Kuleszy, ktöry posiadal maj^tek Kulszany- Miguciany w powiecie oszmiahskim i nastqpnie, w roku 1688, przekazal te dobra w spadku synowi Jerzemu. Po tym pozostalo trzech synöw: Antoni. Michal i Jan, a takze dziesiqciu wnuköw: Jozef, Onufry, Bartlomiej, Adam (synowie Antoniego) oraz Jozef, Michal, Gabriel Antoni, Szymon, Franciszek (synowie Jana). Z tych Onufry mial syna Kajetana, Bartlomiej - Antoniego Onufrego; Adam Antoni - Jözefa Jana, Kazimierza, Tadeusza Pawla, Wiktora Michala; Gabryel Antoni - Ignacego Wincentego i Stanislawa (CPAHL, f. 391, z. I, nr 1548, s. 1-247).
Kuleszowie mieszkali licznie w powiecie lidzkim, gdzie znani byli od XVII stulecia, a od 1707 r. posiadali majQtnosc Stankiewicze. Za protoplast^ ich rodu byl brany Jakub Kulesza, ktöry mial synöw Bazylego i Benedykta. Byla to ro- dzina rdzennie polska. Jak si$ wydaje, niektöre jej gahjzie przez pewien okres wyznawaly prawoslawie, zanim nie powröcily ostatecznie do religii rzymsko- katolickiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 118, s. 1-21). Kuleszowie mieli röwniez siedziby w powiatach dzisnehskim i polockim. W 1710 roku odnotowani zostali w zrödlach mieszkaj^cy na tych terenach ,,imc pan Maciey Kulesza, administrator starostwa kozianskiego wielmoznego imci pana Jana Pakosza stolnika polockiego" oraz „Jan Stanislaw Kulesza, starosta orszanski, komisarz woje- wödztwa smolenskiego”.
Drzewo genealogiczne szlachelnego rodu Kuleszöw herbu Slepowron, za- twierdzone w Minsku 1832 roku, przedstawia siedem pokoleh - 17 osöb (Ar- chiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1697). W 1843 r. Jan, Ignacy, Wincenty, Stanislaw, Michal, Mikolaj, Antoni, Jozef Kuleszowie zostali uznani za rodowit^ szlacht^ polsk^ przez heroldi^ wilenski| (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1628, s. 32-37).
KULIGOWSKI (Kuligauskas) herbu D^bno. Pocz^tkowo znani przede wszystkim w powiecie grodziehskim, pözniej tez w innych. W 1820 r. heroldia wilehska uznala ich za rodowit^ i starozytna szlachtQ polsk^ (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 382-386).
4 7 0


KULIK (Kūlikas, Tilvikas) herbu Drogomir odm. Wywodzili się z ziemi chelmskiej. Potem znani byli tež na Kijovvszczyžnie i Bialej Rusi, a takže w Rosji.
KULIKOWSKI (Kulikauskas) herbu Drogomir. Starožytny rod koronny, slynny takže na Litwie, Bialej Rusi, Ukrainie i w Rosji, gdzie Kulikowscy spo- krewnili się z cesarskim domem Romanowow. W powiecie szawelskim Kulikowscy posiadali wies Zagorska Plebania i Starozagorska Plebania (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1782). Licznie osiedleni byli tež w powiatach dzisnenskim i wi- lenskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117,1).
W przekazach archiwalnych notowani byli od XV wieku. Johannes Kuly- kowski (de Culicow), Leopolis subdapifer, jest wspomniany przez žrodla pisane w latach 1465-1473. 5 X 1765 do popisu szlachty powiatu grodzienskiego sta- nąl ,jegomošč pan Piotr Kulikowski, pieszo, z karabinem (...); imc pan Jan Ku- likowski ïà êîï³è gniadym, z szablą, pistoletami (...); imc pan Antoni Kulikowski, ïà êîï³è karym, przy szabli" etc. - w sumie ponad 30 osöb ze szlacheckiej majętnošci Kuliki. Konstanty Kulikowski, 20-letni szlachcic z gubemi wolyn- skiej, byl w 1864 roku sądzony i zostal skazany za udzial w powstaniu stycz- niowym (M. Micel, Spis powstahcow, s. 68).
W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 230) donosil î Kulikowskich nieszlachcie: „Kulikowski przezwal się Stasiek, chalupnika Lešnego syn w Lipsku miastecz- ku, z zagrod pod dworem, poddany pana Wierzbickiego, sędziego chelmskiego. Ten ociec Lešny, chalupnik, kradi sila rzeczy chlopom z Lowczej - wsi î grani- cę: barany, jatowice. Pokradl im raz želaza od kilkunastu plugow na roli w po- ludnie. Lowczowianie, dogoniwszy go z tern, obwiesili bez prawa na Wierzbickiego - pana jego - gruncie. Chlopi zaš Wierzbickiego, oddawszy trupa, posta- wili go we wrociech è plebana w Lowczej. Tak tego Staška ojca obwieszonego poniewierali (...).
Stasiek wtenczas zboža sprzedawal, a zarwawszy ze dwa tysiące, wionąl precz (...). Pojąl tamže (...) službną chtopownę, Ulanowską zwali ją (...). Kuli- kowskim nazwal się. Tego Staška matka, chalupniczka z Lipska, bywala tam u niego; on nie kazal jej wspominac, by byla matkąjego. Tak z chlopa woznice uczynila się presumpcyja goma i pyszna, potwora îïà sprošna. Węgrzyn jeden mowil: «szlachcica niet horszeho, gdy z chlopa budiet pan, to się odymajet, pysznit bestyja, a zasię skupil, dieržyt, boitsia, sztoby do takoj nędze nie pry- szol, w jakoj šia urodil". Sila takich - ach, niestetyž - w Polszcze". Oczywiscie, zbyt powažnie tych slow zacietrzewionego autora traktowač nie warto.
Wywöd familii urodzonych Kulikowskich herbu Drogomir, zatwierdzony przez heroldię w Wilnie 20 sierpnia 1820 r., podawal, iž „familia ta (...) jest dawna i starožytna, zawsze prerogatywami szlacheckiemi i dziedziczeniem majątkow ziemnych zaszczycona, oraz znakomitemi urzędami w dawnym wieku uprzywilejowana (...). Samuel Kulikowski dziedziczyl w powiecie wilko- mierskim majątek Pomusze zwany, starszego syna Jana wydzieliwszy, resztę majątku dalszym swym synom: Krzysztofowi, Kazimierzowi, Mikolajowi, Pawlowi i Zygmuntowi w sukcesję przeznaczyl. Î czem zapewnil testament jego w roku 1652 Septembra 7 dnia uczyniony (...).
471


Z tych Kazimierz Samuelovvicz Kulikovvski, dziedzic po ojcu rzeczonego Pomusza, pojąwszy w malženstwo z domu Knatelownę, splodzil z nią dwoch synow: Jozefą i Antoniego Gabryela, dvvuimiennego, z ktorych starszemu Joze- fowi stryj jego rodzony Mikolaj Samuelowicz Kulikowski częšč swoją w Po- muszu zapisal (...). Z tych tedy synow Kazimierza Antoni Gabryel, dvvuimien- ny, Kūlikowski, wyzuwszy się z oyczystego majątku, possydowal rožne w po- wiecie wilkomierskim pravvami arendownemi majątki (...) y zašlubiwszy w malženstwo Annę de domo Nawrocką splodzil z nią syna Tadeusza, teraz wywodzącego się (...).
A tak Tadeusz syn Gabryela Kulikowski, wiodąc žycie szlacheckie, possy- dując ciągle possessye arendovvne w powiecie wilkomierskim, pojąl w malžen- stwo Dorotę Hrehorowiczownę i ma z nią, a wspolnie z nim dopiero wywodzą- cych się synow dwoch: Antoniego i Jana". Wszyscy Ci Kulikowszy zostali przez heroldię wilenską uznani za „rodowitą y starožytną szlachtę polską" i wpisani do pienvszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 319-320).
Drzewo genealogiczne Kulikowskich herbu Drogomir, zatwierdzone przez heroldię wilenską w roku 1909, przedstawia osiem pokolen tego rodu (70 osob plci męskiej). Za protoplastę tej galęzi uznany zostal Jan Aleksander Kulikow- ski, ktory na mocy rozporządzenia krola polskiego Jana Kazimierza otrzymal trzy pasy gruntu we wsi Kowale na Nowogrodczyžnie w roku 1667. Jego syn Daniel nabyl majątek Pul ze wsiami Gelwie i Ažukulteny w powiecie wilko- mierskim. Požniej dokupiono položone w tymže powiecie wsie Marynajcie. Žunkiszki, Powiryncie. Heroldia wilenska i kowienska potwierdzily starožyt- nošč tego rodu w latach 1805, 1826, 1833, 1844, 1846, 1859, 1860; zaš Senat Rządzący Imperium Rosyjskiego - w latach 1888, 1893, 1905, 1912 (CPAHL. f. 391, z. 7, nr 1853a, s. 72).
KULPOWICZ (KulpaviČius) herbu Lubicz. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 113-115). Znani tež byli w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 722,991).
KULWIEC herbu Labędž. Kulvietis to litewska odmiana ich nazwiska. Osiedleni byli na Wilenszczyžnie i Žmudzi. Kulwiecowie zamieszkali w powie- cie dzisnenskim byli spokrewnieni m.in. z Markiewiczami i Pupkiewiczami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117,1).
KULWINSKI (Kulvinskas) herbu Boncza. Od XVII w. znani byli w po- wiatach oszmianskim, nowogrodzkim, wilkomierskim, kowienskim i in. Ich rodowitošč szlachecką potwierdzila heroldia wilenska w 1819 roku (CPAHL, f. 391, z. l,nr 1008, s. 52-54).
KULAK vėl KULLAK (Kulakas) herbu Topor odm. Wywodzili się z wojewodztwa wilenskiego. Požniej mieli posiadlosci w Wielkopolsce. Odno- towano ich takže w povviecie rzeczyckim w Latgalii (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 210).
472


Samuel Kazimierz, Jan Kazimierz, Floryan i Wenslaw Kulakowie podpisali w 1648 r. od wojewodztwa wilenskiego elekcję krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 100). Jan Kulak by! namiestnikiem miasta Mscislawia w 1653 roku. Z tej rodzi- ny pochodzi! Teodor Kullak (urodzony 12 IX 1818 roku w Krotoszynie, zmarly 1 III 1882 roku w Berlinie), znakomity niemiecki kompozytor i profesor forte- pianu, založyciel i dyrektor Neue Akademie der Tonkunst, ktöra w chwili jego zgonu liczyla 1100 uczniow; przyjaciel F. Liszta. Jego syn Franz Kullak (12 IV 1844, Berlin - 9 XII 1913, Berlin) röwniez by! pianistą wirtuozem i nauczycie- lem muzyki.
W Polskich rodach szlacheckich Andrzej a Kūliko wskiego czytamy: „Kulak-Okolow vel Okolo-Kulak herbu Topör odm. Protoplasta rodu: Samuel Okolo-Kulak. Wyrožniający się przodkowie: Jan syn Edmundą - prezes Urzędu Skarbowego, wiceprezydent Warszawv 1939, zginąl we wrzesniu 1939 podczas bombardowania Ratusza; Tadeusz (1904-1933) s. Kazimierza - ochotnik 203. Pulku Ulanow w wojnie polsko-bolszewickiej 1920, odzna- czony Krzyžem Virtuti Militari. Dobra ziemskie i glowne siedziby: Biežun, woj. plockie - w posiadaniu rodziny w latach 1860-1912; Strzegocin, pow. Lęczyca - w posiadaniu rodziny od 1903; Siewiersk, woj. wloclawskie - w posiadaniu rodziny od 1903. Zabytkowy dwor. Obecnie częšciowo zdewa- stowany, park wycięty".
KULAKOWICZ (Kulakavičius) herbu Košciesza. Siedziby rodowe mieli w powiecie rosienskim.
KUMIEWICZ (Kumevičius) herbu Roža. Juž przed 1533 r. posiadali dobra Nowickie w powiecie kowienskim. 15 grudnia 1819 r. uznani zostali przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 68-69).
KUMPIKIEWICZ (Kumpikevicius) herbu Jastrzębiec i Tępa Podkowa. Dziedziczyli majątki w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853a).
KUNATO (Kunatas) herbu Topor. Osiedleni w Malopolsce Wschodniej.
KUNCEWICZ (Kuncevičius) herbu Labędž, Žnin, Jelita, Poraj. Polska encyklopedia szlachecka (t. VII, s. 226) podaje następujące dane o szešciu rož- nych rodzinach Kuncewiczow: „Kuncewicz herbu Jelita, 1500, Kuncewicze [powiaty] nowogrödzki, borysowski. Kuncewicz herbu Labqdz, 1413 nb., [po- wiaty] lidzki, wilenski, oszmianski, minski. Z tej rodziny: Aleksander, w 1815 porucznik WP, Bogdan 1510 kn. smolenski, Jakub Teodor, 1661 kn. minski, 1661 kn. zmudzki, 1664 wojewoda brzesko-litewski. Kuncewicz herbu Poraj, 1500. Wlodzimierz Wolynski, [powiaty] kowiehski, wilenski. Z tej rodziny Jozefai Swiety, 1617-1623 arcybiskup potocki - męczennik. Kuncewicz herbu Wieruszowa, 1600, Kostence, powiat kaniowski. Kuncewicz herbu Žnin, 1540, wilenskie. Kuncewicz herbu nieznanego, 1550, [powiaty] kowienski, grodzien- ski, kamieniecki, wilenski, pinski".
473


Obszeme matedaty dotyczące dziejöw rodu Kuncewiczöw znajdują się w Archiwum Narodowym Bialorusi w Minsku (f. 319, z. 2, nr 1676). Wedlug zgromadzonych tam informacji najdawniejszym siedliskiem Kuncewiczöw byla najpewniej Grodzienszczyzna.
Jakub Kuncewicz w latach 1514-1516 byl litewskim koniuszym nadwor- nym {Archiwum Sanguszköw, t. II, s. 115). Fedor Iwanowicz Kuncewicz okolo roku 1580 petnit funkcje chorąžego powiatu grodzienskiego (AWAK, t. XXX, s. 119). Jakub Kuncewicz, chorąžy i deputat grodzienski, 27 IV 1598 r. podpisal wyrok Sądu Glownego Trybunalskiego w Wilnie (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, s. 139). W 1615 roku odnotowany zostal w księgach grodz- kich Grodna pan Jakub Kuncewicz, chorąžy grodzienski (AWAK, t. I, s. 172, 173 i in.).
10 paždziemika 1655 r. „zalowali y opowiadali urodzeni panowie Benedykt y Lewon Kuncewiczowie sami od siebie, imieniem braci y bliskich krewnych swoych o tem, iž z dopuszczenia Božego, za nastąpieniem glownego nieprzyja- ciela Moskwicina (...), gdy pierwszy raz pod miasto Sluck przyszedl, a rodzic žalujących, pan Seweryn Kuncewicz, uchodząc od tego jako glownego nie- przyjaciela ze wszystką swą substancyą, majętnošcią ruchomą, ile cokolwiek zbioru y majętnošci swey mial, z kohmi, bydtem, z wozami, (...) do puszczy Obhiczna, ktöra za mil dwie od Kosynicz, do taboru z sąsiadem jechal, w tym razie spotkawszy ich nieprzyjaciele Moskwici, ulapili, od wszystkiego ubostwa odgromili, samych na šmierč tyrahską zamordowali y zamęczyli.
Tamže juž ten nieprzyjaciel gtowny wszystkąjego majętnošč, pana Kunce- wicza, ktora byla przy nim, mianowicie woz z koniem, skrzynię, rožne sprawy, to jest przywileje od krolow ichmosciow domowi ich y im samym služące, tu- dziež prawa rožne na kondycye wieczyste Miechowo, w powiecie slonimskim ležące, ktore przodkowie ich trzymali, (...) to Moskwicin wszystko zabrawszy, nie wiedziec, gdzie podzial" (AWAK, t. XXXIV, s. 66).
W grudniu 1661 r. pan Roman Kuncewicz, ziemianin spod Slucka, zložyl podanie w sądzie: „W roku przeszlym 1655, Oktobra 10 dnia, gdy Moskwa przyszla z Kiecka y z Niešwieža dragi raz pod miasto sluckie, tamže stanąwszy obozem, czaty y zagony na kilkadziesiąt mil od Slucka puszczali, paląc dwory y wsie rožnym panom w Xięstwie Sluckim będące y nas, ubogich iudzi, wni- wecz obrocili, kogo jeno nalaztszy, bądž we wsi, tak tež y w puszczy wszyst- kich w pien šcinali y na šmierč zabijali, y tyrahsko ogniem palili. A gdysrny w puszczę z bydelkiem y z rzeczoma do Obluczna się sprowadzili y tamže sie chronili, tedy ci zdraycy, napadlszy na tabor nasz, wiele Iudzi pozabijali, bydlo, konie, fanty pozabierali'YAlVAA", t. XXXIV, s. 217-218).
Zdarzali się jednak i tacy Kuncewiczowie, ktorzy posröd wojennych zabu- rzeh potrafili pomnožyč swą „substancyą”: Jakub Teodor Kuncewicz, pulkow- nik wojsk polskich, przyjąl w 1656 roku poddahstwo moskiewskie, za co w powiecie polockim otrzymal posiadlosci ziemskie (Russko-bielorusskije swiazi. Sbornik dokumentow, s. 376-377).
W roku 1665 Jan Kuncewicz byl prefektem Kongregacji Nawiedzenia Naj- šwiętszej Marii Panny w Wilnie (por. Ludwik Piechnik, Dzieje Akademii Wileh- skiej, t. Ill, s. 75). Maciey Kuncewicz, „pisarz przewielebney kapituly wilen-
4 74


skiey”, wspomniany jest w aktach archiwalnych z 1667 r. Jan Walerian Kunce- wicz (zm. 1690), wojewoda brzeski, byl starostą kaniowskim i dubiskim.
Wywod familii urodzonych Kuncewiczow herbu Labędz oznajmial: „Roku 1798, miesiąca grudnia siodmego veteris, a ošmnastego novi stili dnia. Przed narni, Ludwikiem hrabią Tyszkiewiczem, aktualnym taynym konsyliarzem, y deputatami ze wszystkich powiatow guberni litewskiey do przyjmowania y roztrząsania wywodow szlacheckich obranymi, zložony zostal wywod urodzonych Kuncewiczow herbu Labędz, przez ktory dowiedzionym zostalo, ze familia ta starožytna, z dawna w rožnych wojewodztwach y powiatach prowin- cyi litewskiey szlachcie przyzwoite urzędy posiadala, a z niey pochodzący Mi- chal Kuncewicz, wnuk Jana, podkomorzego nowogrodzkiego, a syn Samuela, sędziego ziemskiego lidzkiego, mial trzech synow: Alexandra, Krzysztofa y Konstantego, wedlug dowodu dzialu między Alexandrem y Krzysztofom Kuncewiczami, nim lat doszedl Konstanty, pod rokiem 1686, miesiąca czerwca 23 dnia czynionego. Pošledniey Konstanty Kuncewicz, pisarz grodzki lidzki, (...) splodzil takož trzech synow, to jest: Michala, Jozefą y Stanislawa, z ktorych Michal Kuncewicz, takož pisarz grodzki lidzki, že byl oycem wywodzącego się dziš Jerzego, zaswiadcza testament jego, roku 1750, miesiąca lipca 6 dnia na- staly.
Na fundamencie zatem zložonych dowodow, rodowitosc szlachetną imienia urodzonych Kuncewiczow probujących, my, marszatek gubemski y deputaci powiatowi, stosownie do przepisow (...), familią urodzonych Kuncewiczow, jako to wywodzących się, Jerzego, pisarzewicza grodzkiego lidzkiego, y synow jego: Antoniego, Zygmunta, Jerzego, Alexandra y Jozefą Kuncewiczow za ro- dowitą y starožytną szlachtę polską oglaszamy, y onych do xięgi szlachty guberni litewskiey pierwszey klasy zapisujemy. Dzialo się na sessyi Deputacyi Generainey Wywodowey Szlacheckiey Guberni Litewskiey w Wilnie" (CPAH- L, f. 391, z. I,nr948, s. 95-96).
Kuncewiczowie herbu Roža znani byli w wojewodztwie wilenskim, jak po- daie Polska encyklopedia szlachecka, ale takže w trockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 119-120). Kuncewiczowie herbu Labędz posiadali w powiecie iidz- kim majątki Poturze, Zubiszki, Noniszki, Mejnaliszki, Nowy Dwor. Drzewo genealogiczne tej gaięzi rodu, zatwierdzone w heroldii wilehskiej w 1832 r., przedstawia dziewięč pokoleh (37 osob plci męskiej). Rod swoj wiedli od Ma- cieja Kuncewicza, od okolo 1550 roku wlasciciela wsi Jurgielance w powiecie lidzkim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1839).
Wywod familii urodzonego Kuncewicza herbu Žnin, sporządzony w Wilnie 7 grudnia 1800 roku, informowal, že „Szczepan Kuncewicz, syn Szczęsnego Kuncewicza, z Katarzyną Baranowiczowną, zoną svvą, po nahyciu mienia Bara- nowiczc zwanego, w powiecie oszmiahskim sytuowanego, zostawil po sobie synow czterech, to jest: Jana, Mikolaja, Jarosza y Pawla Kuncewiczow, wedle poswiadczenia (...) z roku 1612 Januaryi 8 dnia wydanego (...)". W 1800 roku Adam, sędzia ziemski oszmiahski, oraz jego synowie Hilary i Leon Kuncewiczowie iiznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską, Wpisano ich do ksiąg szlacheckich klasy pierwszej guberni litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 86-87).
475


KUNDZICZ (Kundičius) herbu Pogonia odm. Nestor Daszkiewicz Kun- dzicz herbu Pogonia IV okoio roku 1500 za zashigi wojenne otrzymal od krola polskiego dwadziescia kilka wlok gruntu w parafii kryhskiej w powiecie gro- dziehskim. Zostawil po sobie siedmiu synow: Hrysa, Hryna, Deszkę, Hostylę, Jaca, Lawryna i Jaškę. Z nich poszli dalsi potomkowie i rodzina stala šią po latach rozgalęziona i silna.
W roku 1827 heroldia grodziehska postanowila wpisac do szostej częšci ksiąg szlacheckich liczne grono Kundziczow: Tomasza, Joachimą, Pawla, An- toniego, Karola, Kazimierza, Teofilą, Jozefą, Stanislawa, Michala, Tadeusza, Marcina, Adama, Bartlomieja, Juliana, Wincentego, Mikolaja i innych (CPAH- L, f. 391, z. 9, nr 2892, s. 472-476).
KUNEJKO (Kuneika, Kuneikis) herbu Topor. Dziedziczne majątki mieli na Wilenszczyznie, Žmudzi i Grodzienszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 103-104). W 1799 r. zostali wpisani do ksiąg szlachty guberni litewskiej.
KUNICKI (Kunickas) herbu Boncza, Abdank, Labędž, Sas. Pochodzili z okolic Chelma i Lublina. „Alecku Kunickomu 10 kop grosze] z myta w Lucku" wyplacono w 1486 r. ze skarbca krola Kazimierza Jagiellohczyka (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 366).
Grzegorz Kunicki w 1634 r. byl wojewodą newelskim, siebieskim i krasno- grodzkim na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej (Russko-bielorusskije swiazi. Sbornik dokumentow, s. 124-125). Michai Kunicki, przezywany Malacki Staroda - jak wynika z zapisu w księgach Glownego Trybunatu Litewskiego z 21 kwietnia 1732 r. - byl wlascicielem wsi Kucyszki, Towkocie i Podbirže w powiecie upickim, Wędziagoly w kowienskim i Dowgirdziszki w trockim. Jego synowie Jozef i Stanislaw dziedziczyli te posiadlošci. Kolejni potomkowie tej rodziny osiedlili šią takže w okolicy Lidy i Miadzioly, gdzie posiadali nie- duže zašcianki (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1572, s. 1-38).
Kuniccy slynęli z zaslug rycerskich dla Rzeczypospolitej. Stefan Kunicki byl kasztelanem chelmskim; w 1763 podpisal manifest senatorow i poslow wobronie niepodleglošci Rzeczypospolitej (Publiczna Biblioteka Wojewodzka i Miejska w Rzeszowie - Dzial rąkopisow, Rk-3, s. 85). W 1864 roku Alojzy (20 lat), Hilary (67), Jozef (33), Witalis (16) i Wladyslaw (26) Kuniccy, szlachcice z guberni ki- jowskiej i wolynskiej, zostali skazani przez sąd rosyjski na rožne kary za udzial w powstaniu styczniowym (M. Micel, Spispowstancow..., s. 68).
KUNIEWICZ (Kuneviččius) herbu Bawola Glowa, Poraj, Tępa Podkowa. Naležaly do nich dobra ziemskie w powiatach nowogrodzkim i wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008).
KUNIGLIS herbu Kuniglis. Starožytna rodzina rycerska w Księstwie Žmudzkim.
KUPRASZEWICZ (Kuprasevičius) herbu Nalęcz. Dziedziczyli posiadlo- šci na Polocczyžnie i Witebszczyznie.
476


KUPREWICZ (Kuprevičius) herbu Lubicz i Poraj. Rejestrowani w woje- wodztwach kowienskim i wilenskim oraz na Grodziehszczyžnie i Minszczyžnie.
KUPŠČ (Kupstys) herbu Gozdawa. W XVII w. dziedziczyli dobra Lejle w Księstwie Žmudzkim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 117-118).
KURAKIN (Kurakinas) herbu Korybut. Rod slynny w Rosji, chociaž niewątpliwie pochodzenia litewsko-polskiego.
KURCEWICZ (KurceviČius) herbu Kurcewicz. Szlachta ukrainna rozga- lęziona na trzy duže odnogi, z ktorych jedna uzywala przydomku Koryatowicz, nieslusznie - jak stwierdzil W. Wittyg - nawiązując do rzekomego pochodzenia od Koryata, syna Giedymina.
KUREK (Kurekas) herbu Kur. Osiedleni w srodkowej i wschodniej Pol- sce, znani byli tež w powiatach trockim i wilenskim. Kurkowie herbu Godziemba pochodzili z Krakowskiego, w XIX wieku notowani byli rowniez w powiecie oszmiahskim na Wilenszczyznie.
KURMIN (Kurminas) herbu Lącki. Posiadali dobra Ląckie i Wysoki Dwor w powiecie lidzkim. W 1820 r. zostali uznani przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 366-367).
KUROPATNICKI (Kuropatnickis) herbu Nieczuja. Mieli dobra rodowe we Wschodniej Malopolsce. Przez pewien czas mieszkali takže na Žmudzi
KUROPATWA (Kurapka) herbu Jastrzębiec. Pochodzili z powiatu zawi- chojskiego. Požniej znani byli na ziemi lwowskiej i halickiej.
KUROWSKI (Kurauskas) herbu Lubicz, Naięcz, Prawdzic, Sreniawa, Strzemię, Topor, Węžyk, Zadora. Jerzy Kurowski byl w roku 1669 sędzią sie- leckim w okolicach Brzešcia.
KURYLOWICZ (Kurilavičius) herbu Korczak. Dobra rodowe mieli w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 3). Licznie zamieszkiwali ongiš takže w powiecie dzisnenskim, gdzie byli spokrewnieni z Kamickimi, Czyzewskimi, Szadurskimi, Swirzewskimi, Czyžami, Olszewskimi, Pietkiewi- czami, Onoszkami, Sadowskimi, Jelehskimi, Slowihskimi (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117,1).
KURZ (Kurcas) herbu wlasnego. Možny rod z Wolynia. Wzmiankowany w žrodlach archiwalnych od 1528 roku.
KUSTYNSKI vėl KUŠCINSKI (Kustinskas) herbu wlasnego. Ich rodo- witošč szlachecką potwierdzila heroldia witebska w 1835 r. (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, s. 101).
477


KUSZELEWICZ (Kušelevičius) herbu Junosza. Zamieszkiwali w powie- cie lidzkim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 73, 1840).
KUSZELEWSKI (Kuseliauskas). Uzywali herbu Prawdzic i Syrokomla. Juž w XVII w. posiadali dobra Janowo i Wesolowo w wojewodztwie wilen- skim. W 1820 r., jako rodowita i starožytna szlachta polska, wpisani zostali do pierwszej częšci ksiąg szlachty guberni litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 357-361). Byli rowniez Kuszelewscy herbu Syrokomla. Ci dziedziczyli majątek Cybule w powiecie trockim. W 1819 r. uznani zostali przez heroldię wilenską za „rodowitą szlachtę polską" (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 12-13).
KUSZEWICZ (Kuševičius) herbu Dolęga. Znani byli od wiekow w okoli- cach Kijowa i na Oszmianszczyžnie. W 1819 r. heroldia wilenska uznala ich za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 148-149).
KUSZLEJKO (Kušleikis) herbu Košciesza. Mieli majętnosci w powiatach rosiehskim, szawelskim i telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853, 1106).
KUTKIEWICZ (Kutkevičius) herbu Bialynia. Osiedleni byli w powiecie telszewskim (CPAH, f. 391, z. 7, nr 1853a).
KUTYLOWSKI (Kutilauskas) herbu Lis. Dziedziczyli posiadlošč Ptaszow- ka w powiecie kowienskim. W 1820 r. zostali uznani przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 358-359).
KUŽMA vėl KUŽMO herbu Slepowron. Od XVI wieku notowani w žro- dlach archiwalnych na Mazowszu, Podlasiu i Litwie. Niektorzy heraldycy uwa- žają, že stanowili jeden rod z Ciecierskimi.
KUŽMICKI (Kuzmickas) herbu Jastrzębiec. Majątki rodowe mieli na Minszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 55-56). Wywddfamilii urodzo- nych Kužmickich herbu Jastrzębiec z 1819 r. stwierdzal, že rodzina ta „od nay- dawnieyszych czasow zaszczyconą byla rodowitošcią szlachecką, to jest jeszcze przed unią miala juž za zasrugi nadane sobie przez bylych xiąžąt litewskich ziemne majątki, z ktorych zawsze jako szlachta pelnila shižbę wojenną i inne, stanowi szlacheckiemu przyzwoite powinnosci”.
KWASI-ULAN. Dawna szlachta osiedlona w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 707).
KWASZEWICZ (Kvasevičius) herbu Kroczak. Dziedziczne dobra mieli na Žmudzi.
KWASNIEWSKI (Kvasnevskis) herbu Nalęcz. Dziedziczyli majątki w Malopolsce Wschodniej. Posiadali tež dobra na Litwie.
478


KWIATKIEW1CZ (Kvetkevičius) herbu Gryf. Znani byli w Polsce polu- dniowo-wschodniej.
KWIATKOWSKI (Kvetkauskas) herbu Gryf, Leliwa, Nowina. Kwiat- kowscy herbu Gryf dziedziczyli Leszczylôwkç w województwie nowogrôdz- kim, Kiemiance w powiecie oszmianskim, a takže wiele innych dóbr w rôznych powiatach. W 1819 roku uznani zostali przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 163-169). W zabo- rze pruskim Kwiatkowscy niekiedy pisani byli jako Quadkowski lub nawet Blumstein albo Blumenstein.
W 1864 roku Edward (17 lat), Jan (23), Józef (26), Ludwik (20), Mikolaj (32) i Piotr (33) Kwiatkowscy, szlachcice z gubemi kijowskiej i wolynskiej, byli sądzeni przez sąd rosyjski i skazani na wieloletnią katorgę za udzial w po- wstaniu styczniowym (M. Micel, Spispowstanców..., s. 69).
KWIECINSKI (Kvetinskas) herbu Gryf. Prócz Polaków byli tež Žydzi tego nazwiska. Niektórzy Kwiecinscy pochodzą od Piotrą Kwiecinskiego, neofity, który w 1764 r. przeszedl z judaizmu na katolicyzm. Miai syna Jana i czterech wnuków: Stanislawa, Jozefą, Augustyna i Izaaka. Mieszkali oni w powiecie oszmianskim i uzywali herbu Nieczuja (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 991, s. 191).
Inni niepolscy Kwiecinscy wywodzili się od Antoniego, który w 1743 r. przeszedl z judaizmu na katolicyzm, miai syna Macieja i wnuka Karola, za- mieszkalych w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1596).
Ludwik Kwiecinski, 30-letni szlachcic z Królestwa Polskiego, zostal przez sąd w Kijowie skazany na cztery lata cięžkich robot w fabrykach za udzial w powstaniu styczniowym (M. Micel, Spis powstanców..., s. 69).
KWIECEWICZ (Kvecevičius) herbu Jasienczyk. Osiedleni na Litwie (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 408, 2569).

KWIETKA vel KWIETKO (Kvetka) herbu Lis. Mieszkali w powiecie kowienskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1450, 752; f. 391, z. 9, nr 2569).

KWILECKI (Kvileckas) herbu Szreniawa. Ongiš szeroko rozgalęzieni w powiatach podwilenskich. Początkowo pisali się „na Kwilczu", gdyž pocho- dzili z Korony Polskiej. Jedna z galęzi tego rodu miala nadany tytul hrabiowski.

KWINTA (Kvintas) herbu Drya. Posiadali liczne dobra w powiatach bra- slawskim, oszmianskim, wilenskim i in. W 1804 r., jako rodowita i starožytna szlachta polska, wpisani zostali do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi li- tewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 307-310).
Jak stwierdzal Produci rodowitosci domu wielmoinych Kwintôw z 1804 r., „starožytne imią domu WW Kwintôw znane w prowincyach W. X. Litewskie- go, wysokie zawsze posiadalo urzędy" (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2460).
4 79

KWINTO herbu Odrow^z. Najpewniej stanowili jeden rod z Kwintami herbu Drya.
KWIRA (Kvirys) herbu Slepowron. Dziedziczyli dobra ziemskie w po- wiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1404,649,722, 927).

KWITKA vel KWITKO (Kvitkas). Drobna szlachta z wojewodztwa ki- jowskiego. Bye moze stanowili jeden rod z Kwietkami. Wczesnie zruszczeni. Z tej rodziny pochodzil Kliment Kwitko (4 XI 1880, Kijöw - 19 IX 1953), zna- ny radziecki teoretyk i historyk muzyki, profesor moskiewskiego konserwato- rium, m^z poetki ukrainskiej Lesi Ukrainki (Larysy Kosacz).

LINIEWICZ (Linevicius) herbu Ölepowron. Siedziby rodowe mieli w po- wiatach wileñskim i grodzienskim. „A Jana Lieniewicza w czolo kijem uderzono i odebrano, êîé szary z siodlem i uždą wziqty, a kord, a czapka szara za trzy grosze, a dwie czapkj kunie” - to fragment jednej za skarg, zaniesionych przed grodzienski sąd grodzki jeszcze w 1541 roku. Wówczas to drobny szlachcic z Grodzieñszczy- zny štai šią jedną z ofiar rozbójniczych praktyk ludzi bądących na shizbie wielmoz- nego pana Hrehora Wotowicza {AWAK, t. XVU, s. 228). Jan Liniewicz, mieszka- niec Wilna, ewangelik, jest wspomniany w íródtach archiwalnych z 1785 r.
Limewiczowie osiedleni na Wolyniu uzywali herbu Liníewski i znani byli od koríca XVII stulecia (W. Lukomskij i W. Modzalewskij, Maiorossijskij gierbownik, s. 95). Ród ten w ogóle, jak uwazal W. Modzalewskij (Maiorossijskij rodoshwnik, K.ijöw 1912, t. III, s. 83-89), wywodzil šią z Wolynia, skąd w XVII-XVUI w. odgalązil šią na Litwą i Bialą Rus. W XVII-XV1II wie- ku Liniewiczowie byli wielokrotnie wzmiankowani w zapisach do ksiąg grodzkich i ziemskich na Litwie, Bialej Rusi i Wolyniu. Žony brali m.in. z takich domów, jak: Kryczewscy, Krasowscy, Umañcowie, Ostrožscy, Stawi- scy, Dziemidowscy.
Wywód familii urodzonych Liniewiczów herbu ¿lepowron z 1811 roku stwierdzal, že „familia Liniewiczów, bądąc starožytną oraz rodowitoscią szla- checką zaszczyconą, posiadala ziemską possessyą (...), tudziež, že piastowala urząd bunmstrzowski w magistracie miasta gubemialnego Wilna”, ñî upraw- nialo do dziedzicznego szlachectwa. „Jan Stanislawowicz Liniewicz, dziad wy- wodzącego šią wespól z bracią rodzonemi Sebestyanem, Antonim i Jerzym, že posiadali w powiecie tuckim osiadlosč ziemską (przed 1714). Nastąpnie wspo- miiiany Jan Liniewicz mial synów dwóch Jana i Marka". Pawel Liniewicz w 1810 r. sprawowal urząd burmistrza Wilna. Mtal on syna Mikolaja, ochrzczo- nego w košei ele Šwiętojanskim 18 grudnia 1796 r. Na podstawie zgromadzo- nycb dowodów uznano Pawia i Mikolaja Liniewiczów za „rodowitą i starožytną szlachtą polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 116-117).
26 lipca 1841 roku heroldia wileñska rozpatrywala sprawą o potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej Liniewiczów; Jana, Pawia, Aleksandra, Mikolaja
35


i Konstantego. Zamieszkali w powiecie wilenskim wywodzący šią nie byti jed- nak w stante przedstawié jakichkolwiek dokumentów na poparcie swych starati (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1662).
W kwietniu 1908 r. umari w Petersburgu na zapalenie phic jeden z najwy- bitniejszych generalów rosyjskich Mikolaj Liniewicz, na początku wojny japon- skiej ataman Kozaków Nadamurskich (jedynej formacjì wojskowej, która wyka- zala bojowy zapal i ocalita honor w starciach z Japonczykami), w koncu kampa- nii gl0wnodowodzący calej armii rosyjskiej. Brat i siostra generala mieszkali w Krakowie, zachowując narodowosé i język ojczysty. Ów Liniewicz pozosta- wil pamiętniki,
LIPICKI (Lìpickas) herbu Lis, Nieczuja, Rawicz. Šwiętoslaw Lipicki, kasztelan konarski, z Wielkopolski, wspominany jesi wielokrotnie w roku 1572 na kartach dziela Swiętoslawa Orzelskiego Bezkrólewia ¡csiąg ošmioro jako wy- jątkowo aktywny polityk szlachecki.
LIPINSKI (Lipinskas) herbu Gozdawa, Lubicz, Rawicz. Wladali posiadlo- stiami ziemskimi w powiatach lidzkim, oszmiahskim, wilenskim, šwięcianskim, zamieszkiwali tež w Wilnie, Spokrewnieni byii nrun. z Wróblami i Lopacinski- mi (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1664). Herbari rodzìn sziaeheckich Królestwa Poi- skiego (cz. 2, s. 63) informowal; „Lipins cy (herbu Gozdawa). Z tej rodziny Jan, wojski ziemì nurskiej, w roku 1724 byl poslem na sejm z tejže ziemi”. Melania Lipinska, psychoterapeutka zamieszkala w Paryžu, zaslynęla na początku XX wieku, wykorzystując zabiegi psychofìzyczne, oparte na starych doktrynach hinduizmu, by doskonalic higienę moralną i stan fizyczny czlowieka.
Wywód urodzonych Lipinskich herbu Gozdawa z roku tysiąc oémsetnego m-ca maja dwudziestego szóstego dnia podawat: „Przed nami, Ludwikiem hrabią Tyszkiewiczetn, aktualnym taynym konsyliarzem, marszalkiem guberii- skim, kawalerem róznych orderów, prezydującym, y deputatami ze wszystkich powiatow gubemi litewskiej do przyjmowania y roztrząsania wywodów sziaeheckich obranymi, ztozony zostal wywód urodzonych Lipinskich herbu Gozdawa, przez który gdy dowiedzionym zostalo, že Adam Lipinski, pradziad njniejszy wywód skladającego Macieja Lipihskiego, przy zaszczytach rodo- witošei szlachetnej, mając posiadlošc ziemską w powiecie oszmianskim ležą- cą, Woysznaryszki zwaną, zostawioną w spadku swemu synowì Danielowi, wcdlug przyswiadczenia pozwanego w sprawie Cypryana Glinka, konìuszego, do grodu oszmiahskiego wniesionego w tysiąc siedemsetnym trzecim Juli 30 dnia zeznanego.
Kalėją Daniel Adamowicz Lipinski sptodzil syna Józefa, który wspólnie z zoną swoją Marcyanną Danilowiczowną na Stanislawa y Petronellą z Hance- wiczów Bemackich oraz dalszycb w krzywdzie swey w roku 1744 Decembra 24 dnia w grodzie oszmianskim žali! šią, Tenže Józef Lipinski, posiadając majętno- sci Poklewo y Kozlowszczyzną zwane, w tymže powiecie oszmianskim, miai syna Michala, o czym dowiodlo obwieszczenie Michala Józefa Narbutą, surro- gatora, rotmistrza y pisarza grodzkiego powiatu lidzkiego, w sprawie Stanislawa y samey Bemackich temuz Józefowi Lipinskiemu, synowi jego Michatowi
36


y dalszyra wydane w roku 1747 m-ca Augusta 9 dnia. Michal zaš Jozefovvicz Lipinski, že zostavvil wywodzącego się dziš Macieja z sytiem Antonim, metiyki chrzestne, jedna - roku 1717 Februari 25 dnia y druga - 1793 Juni 9 dnia dato- wane, stwierdzily tą prawdę.
Na fiindamencie więc takowych dowod6w TOdowitosč szlachetną imienia urodzonych Lipinskich probujących, ray, marszatek gubemski, y deputaci po- wiatowi, stosownie do przepisow w dyplomacie pod rokiem 1785 naylaskawiej szlachcie nadanym, wyražonych, nie mniej tež pitnując się prawidel w ukazach zRządzącego Senatu rządowi gubemskietnu litewskiemu przestanych, wywo- dzących šią urodzonych Macieja, oyca, y Antoniego, syna, Lipinskich za rodo- witą y starožytną szlachtę polską oglaszamy y onych do księgi szlacheckiej gu- berni Iitewskiej pierwszej klasy zapisujcmy” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995).
lnny Wywod familii urodzonych Lipinskich herbu Rawicz, z 2 marca 1804 roku, informowal: „Przed narni, Michalem hrabią Brzostowskini, marszalkiem gubemskim, orderow Oria Bialego i Šwiętego Stanislawa kawalerem y šw. Jana Jerozolimskiego komandorem, prezydującym, oraz deputatami ze wszystkich powiatow guberai litewsko-wilenskiej do przyjmowania y roztrząsania wywo- dow szlacheckich obranemi, zložony zostal wywod rodovvitošci starožytnej fa- milii urodzonych Lipinskich herbu Rawicz.
A przez ktory gdy dowiedzionym zostalo, že Floryau Lipinski pochodzi z oyca Jakuba Lipinskiego, rodowitošcią starožytną szlachecką y užywaniem prerogatyw temuž stanowi wlašciwych oraz possydowaniem mąjętnošci dzie- dzieznej, Legnowska zwanej, w ziemi chelmskiej ležącej, zaszczyconego (...). Potnieniony Floryan Jakubowicz Lipinski za przywilejem nayjašniejszego Stani- skwa Augusta, krola polskiego, roku 1780 Juni 8 dnia konferoivanym, a roku 1797 miesiąca Oktobra 8 dnia aktykowanym, zaszczyconym zostal (...), splodzil synow czterech (...).
Na fundamencie przeto takowych zaprodukowanych dowod6w rodotvitošė starožytną szlachecką urodzonych Lipihskich probujących, my, marszaiek gubemski, y deputaci powiatowi, stosowme do przepisow w dyplomacie pod rokiem 1785 naylaskawiej szlachcie nadanym, wyražonych, nie mniej tež pil- nując šią pratvidel w ukazach z Rządzącego Senatu rządowi gubemskiemu litewskiemu przcslanych, familią urodzonych Lipinskich, jako to wywodzą- cych šią Stanislawa, Jozefą, Tomasza y Jozefą Floryanowiczow za rodowitą y starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy, y onych do księgi szlacheckiej gubemi litewsko-wilehskiej pierwszej klasy zapisujemy” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995).
Jeszcze jeden Wywod familii urodzonych Lipinskich herbu Lubicz, sporzą- dzony w Wilnie 9 stycznia 1836 roku, podawal, že rodžiną ta posiadala majątek Woynikiszki w powiecie brastawskim (CPAHL, f. 391, z, 1, nr 1053, s. 79-81). Za protoplastę tego rodu wzięto w tym wypadku Macieja Samuelowicza Lipifi- skiego. W 1836 za szlachcicow uznani zostali Kazimierz oraz dwuimienny Aleksander Piotr Lipinscy.
LIPKOWSKI (Lipkauskas) herbu Brochwicz. Wywodzili siebie z Inflant, lecz posiadali majętnošci przede wszystkim w Galicji i na Kijotvszczyžnie. Byli
37


spokrewnieni m.in. z Zahorowskimi, Grzybowskimi, Szczeniowskimi, Iwasz- kiewiczami, Borzęckimi, Koiyszkami, Marikowskimi, Lisowskimi.
LIPNICKI (Lipnickos) herbu Holobok. Dziedzic2yli majątki w powiatach trockim, sluckim, drezenskim, wilejskim, w wojewodztwie witebskim. Nazwa herbu Holobog (Holobok, Olobok) pochodzi od wsi Olobok nad rzeczką Olobok w Wielkopolsce w powiecie odolanowskim. Przynaležnošč Lipnickich do stanu szlacheckiego potwierdzila heroldia witebska w 1835 r. (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, s. 126). W polowie XVIII wieku kilku przedstawjcjeli tego rodu ostedlilo się wojewodztwie czernihowskim, gdzie uchodzili za starožytną szlachtę polską (Miloradowicz, Rodoslownaja kniga..^ 1.1, s. 57).
LIPNIEWICZ (Lipnevičius) herbu Dolęga i Holobok. Wywod familii uro- dzonych Lipniewiczdw herbu Dolęga z 10 sierpnia 1835 roku podawal, že „fa- trtilia ta, dostojnošcią dworzahską od dawna zaszczycona (...), uzywala i teraz užywa herbu pod nazwą Dolęga, ktory wyobrazany jest w ksztalcie takim: ma byč podkowa biala, do gory barkiem niby brama wystawiona, krzyž zloty w niej na wierzchu w srodku; pošrodku podkowy strzala biala albo beit želežcem na d61, w polu fcdękitnem; w hehnie skrzydla sępie, a przez nie strzala z želežcem w prawo obrbcona (,.,).
Jan Lipniewicz, przodek, posiadai dobra ziemskie Sekuny zowiące się, z siedliskami w Xięstwie Žmudzkim, powiecie wielohskim položone” na dhigo przed rokiem 1738, kiedy to Lipniewiczowie sprzedali ten majątek panom Ja- montom. Požniej nabyli w tymže powiecie dobra Mackany, czyli Kutelany oraz Pogorduwie, j ak tež rozgaięzili się po dalszych okolicach. Poprzez malzehstwa spokrewnieni byli m.in. z Domaszewiczami, Pietkiewiczami, Dąbrowskimi, Swolkieniami i innįsziachtą kresową.
W roku 1835 Wilenska Deputacja Wywodowa uznala Ignacego, Mateusza, Kazimierza Jozefą, Antoniego, Jana Dawida, Tomasza Mikolaja, Tadeusza i Stanislawa Lipniewiczow, zamieszkaiych w kilku powiatach podwilenskich i na Žmudzi, za „aktualnych dworzan”, Ich imiona wpisano do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s, 27-29).
LIPSKI (Lipskis), Adam Boniecki (Herbarz polski, t. XIV, s. 316-348) po- dawat wiadomosci o rožnych rodach sziacheckich o nazwisku Lipski, užywają- cych rozmaitych herbow; Abdank, Doliwa, Družyna, Grabie (ei od XVI w. byli rozgalęzieni na Wschodzie), Holobok, Janina, Korczak, Košciesza, Kuszaba, Lubicz, Labędž, Lada, Pobog, Pomian, Rawicz, Rogala i in. Na Kresach w powiecie oszmianskim mieszkali tež Lipscy herbu Dębno (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 218). Zascianek Antokrewski w powiecie wilkomierskim posiadali natomiast Lipscy herbu Grabie. Jedna z galęzi rodu Lipskich, herbu Lada, miaia nadany tytul hrabidw Pahstwa Rzymskiego.
Samuel Lipski z Lipy byl wšr6d rycerstwa polskiego zajmującego Moskwę w latach 1611-1612 r. Maciej Lipski, wojski rawski, w 1633 roku wspomniany zostai jako deputat Trybunahi Koronnego (VL, t. Ill, s. 377). Jan Lipski, referendarz koronny, w 1633 r. podpisal konfirmację generaltią Wladyslawa IV (ibidem, s. 371).
38


Franciszek Szczęsny Lipski, kasztdan sochaczewski, w 1633 roku mianowany zostai cztonkiem Trybunahi Koronnego w Radomiu (ibidem, s. 376).
Jan i Stanislaw Lipscy z województwa belskiego, Kasper Zygmunt in Lipie Lipski, kasztelan rawski, Jan Olbrycht Lipski, podkomorzy i pose! rawski, Samuel na Lipiu Lipski, starosta stantslawowski, Maciej z Lipia Lipski, wojski rawski, w 1648 roku podpisali akt elekcji króla Jana Kazimierza (VL, t. IV,
s. 107, 112).
L1S (Lapis) herbu Lis. Znani byli przede wszystkim w Malopolsce Wschodniej.
LISANSKI vel LISIANSKI (Lisauskas) herbu Lis (Mzura). Adam Bo- niecki wywodzit ich z ziemi halickiej. W latach 1730-1772 zaslynąl na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej ksiądz Herakliusz Lisanski, čakonų šw. Bazyle- go Wielkiego prowincyi litewskiey proto-konsultor y superior”, następnie arcy- biskup smoleiiski i siewierski, doktor šwiętej teologii. Wstawil šią nie tylko wy- daniem w oficynie Akademii Wilenskiej dzielka pt. Sigmon magnum in pan>o licet fortunatissimo lamen (1730), ale i najazdami na zi ernie sąsiadow {AWAK,
t. IX, s. 333, 335, 376; t. XVI, s. 195; t U, s. 315). Alfons Lisanski byl nauczy- cielem fizyki i matematyki cholopienickiej szkoly powiatowej w roku szkolnym 1822/23 (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 26, s. 17). Lisanscy osiedli w glębi Cesarstwa Rosyjskiego uzywali nadal polskiego herbu Lis lub Mzura (por. A. Lakier, Rus- skoja gieraldika, t. II, s. 442).
LISICKI (Lisickas). Uzywali m.in. herbów Gryzima, Jastrzębiec, Kamion- ka, Prus. Wszyscy wywodzìli šią z ziem rdzennie polskich, lecz rozgalęzieni byli po calej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W 1667 Jan Lisicki odnotowany zostai w zródlach archiwalnych jako szlachcic zamieszkaiy w powiecie orszan- skim na Bialej Rusi.
LISIECKI (Liseckis). A. Boniecki podawal, že Lisieccy wywodzący šią z Lisca Malego w powiecie koninskim uzywali herbu Drya, a pochodzący z Liszek w ziemi drobiczynskiej - herbu Lis. Lisieccy herbu Drya w XVIII wieku osiedleni byli w powiecie wilbomierskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 156), Byli tež Lisieccy herbu Sreniawa i Przyjaciel II oraz pieczątujący šią ¡nnymi znakami, rozproszeni po calej dawnej Rzeczypospolitej. Wzmianek o tym rodzie zachowalo šią w zasobadi archiwalnych niewiele. Andrzej Lisiecki z województwa poznanskiego podpisal np. w 1697 r. sufragacją króla Augusta II (VL, t. V, s. 422). Szlachecką rodowitoàé Lisieckich potwierdzala heroldìa wilenska w latach 1800, 1821, 1848, 1854 (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 131, s. 47).
LISIK1EW1CZ (Lisikevicius) herbu Szeliga. W przekazacb archiwalnych wzmiankowani byli od XVII wieku.
LISSOPACKI v d LISTOPADZKI (Listopackis) herbu Žnin. Dziedzi- czyli majątki w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 11-12). Przed-
39


statviciele tego rodu zashtžyli się w walce o niepodleglošč Litwy w latach 1918- 1920.
LiSOWSKI (Lisauskas). Jak podawai A. Boniecki (Herbarz polski, t. XIV, s. 366 i n.), Lisowscy užywali herbow Bieleje, Boncza, Doliwa, Jastrzębiec, Jež, Leliwa, Lis, Lubicz, Mądrostki, Nalęcz, Nowina, Odrowąž (ei wczešnie odgalę- žili się na Kresy Wschodnie), Pomian, Poraj, Przeginia, Slepowron. Wszyscy wywodzili się z ziem rdzennie polskich, ale znani požniej byli tež w Prusach, na Rusi i Litwie. Procz Polak6w, byli tež Lisowscy Tatarzy, pochodzący ze Stu- dzianki į Ortelu Kr61ewskiego na Podlasiu (S. Jadczak, Šladami Tatarow na Podlasiut Lubiin b.r., s. 11).
W latach 1633-1637 Jan Lisowski byl początkowo landwojtem, następnie po dwojewodzyin polockim. Latem 1665 r. do ksiąg wilenskiego sądu grodzkiego wpi- sano następującą skargę: „Jegoruose pan Jan Lisowski, ziemianin Jego Krolewskiey Mošci powiatu lidzkiego, zanosi manifestatią y solennie protestui e na Moskala Lwa Sytina o to y takowym sposobem, iž podezas plagi Boskiey, mając obžalowany wy- uzdaną wolno£č nieprzyjacielską, a niesluszney ambitji wsobie postanowienie, uprzątsąwszy gwa!townie zawojowaną patinę Kataizynę Witoldowiczownę, a leraž- nieyszą pana Lisowskiego malžonkę, pierwiey antycypųjąc zginieniem y zamordowa- niem strasznym, sprowadzeniem w zsylkę, w pizegrožkach codziennych sam z nst swoich przytomnie odpowiadając, ponawial (.,,),
Wziąwszy ją raptem y violento modo, zaraz wyrok dal: «Dziš tobie žyč ze mną, a szlub brač, a inaczey knutem brač, wisieč albo zginąč ode mnie». A tak ni žywą, ui martwą w strachu do popa przyprowadziwszy innile poszlubil, hostili progressu y žyl niedziel dwanašcie”. Wiema wilnianka wzbraniafa się przed zbliženiem z barbarzynską bestią. Wowczas Sytin postanowil ją Jako niewolnicę obwiesič, co mial tyran Myszecki wojewoda za codzienną pociechę na hakach ludzi wywieszač y inne morderstwa y tyranie tym podobne czynič”. NadszedI tež w tych dniach rozkaz cara, by w powiatach wilehskim, trockim, oszmianskim i lidzkim, zasiedlo- nych elementem polskim, „powyšcinač ludzi y wniwecz ogniem zrujnowač". Tylko blyskotliwe zwycięstwa wojsk krolewskich pod Potonskiera i Krašnem, ktore zmu- sily naježdžcę moskiewskiego do ucieczki, uratowaly žycie pani Lisowskiej i tysią- com innych mieszkancow tych ziem. Po wygnaniu wroga zapisano więc t cytowaną skargę do ksiąg sądowych (AWAK, t. XXIV, s. 387-389).
Lisowscy wspominani są rėwniež w zapisach archiwalnych dotyczących XIX wieku. Antoni Lisowski w 1818 r. byl czlonkiem Grodzienskiego Zgroma- dzenia Szlaclieckiego, reprezentując powiat nowogrodzki (Biblioteka AN Litwy - Dzial rękopisow, F. 150-95). Wyw6d familii urodzonych Lisowskich herbu Natęcz z 1819 roku stwierdzal m.in., že „ta familia w kronikach i histotyi naro- dowey polskiey ze znakomitych dziel rycerskich y posiadania wysokich cywil- nych urzęd6w, a mianowicEe z wiemošci ku monarchom i przywiązania do oy- czyzny glošna, dla rožnych klęsk i rewolucyi narodowey, a stąd dla zatracenia odleglych wiekėw dokuinent6w, nie będąc w stanie wysokiey pochodzenia oka- zač epoki, zaczyna od urodzonego Jozefą Lisowskiego z Korony do Litwy przy- bylego” - do wojewodztwa nowogrodzkiego w roku 1713. „Jozef Lisowski, stolnik sanocki, przenioslszy się z Korony Polskiey do Litwy i pojąwszy w mat-
40


žetistwo Maryannę Wolską, užywając zaszczytow szlacbeckich, dziedziczyt majętnošci Morozowicz częsč trzecią (,,,), Spiodzii trzech synow: Stanislawa, Benedykta i Wincentego” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr995, s. 192-193).
Jeszcze jeden dokument, pošwięcony dziejom tej rodziny, mianowicie VYy- wod familii urodzonych Lisowskich herbu Slepowron z 1835 roku, podawal: „Familia Lisowskich, szczycąca šią od dawnych czasow prerogatywarni szla- cbeckimi, užywala i dzis užywa herbu Slepowron (...); zaczyna wywod swoj od Karola Lisowskiego, ktory dziedziczyl dobra ziernne Bolin, Turzyca, Hrehoro- wicze, Toronkiewicze i Zahlirmikj macierzyste, w powiecie polockim ležące. Mial syn6w szešciu: Dadžboga, Aleksandra, Michala, Dominika, Teofilą i Stanislava” - okolo roku 1690 (CPAHL, f. 391, z. I, nr 1045, s. 10-14).
L1SZKUN (Liškunas) herbu Pobdg. Dobra rodowe mieli w povviecie tel- szewskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 18).
LITWJNOWICZ (Litvinavičius) herbu Jelita. Posiadali majątki w woje- wodztwie wilenskim.
LOKTS herbu Lis. Dziedziczyti posiadlosci w povviecie poiockim.
LONTKIEVVICZ vėl LĄTKIEWICZ (Lontkevičius) herbu Prus. Za- mieszkiwali w powiecie lidzkim na Wilenszczyžnie i szawelskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr995).
LOTRYNOWICZ vėl LOTRYNOWlCZ (Lotrinavlčius) herbu Pelikan, Osiedleni byli na Wi!eriszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995).
LOUTREC de TOLOUSE (Lotrekas) herbu \vlasnego. Naležaty do nich majątki w powiecie szawelskim (CPAHL, f, 708, z. 2, nr 2426).
LUBANSKI (Liubanskis) herbu Abdank, Zagloba. Osiedleni byli w woje- wodztwie vvilenskim.
LlfBECKl (Lubeckas). Szeroko rozgaięziony dom szlachecki, pieczętują- cy się w rbžnych odnogach godlami Boiicza, Janina, Jelita, Jastrzębiec, Prus i. Najstynniejsi i najwybitniejsi z nich to wywodzący się od Ruryka Druccy- Lubeccy herbu wlasnego, czyli Druck. Posiadali na Kresach liczne majątki ziemskie. Dzieje tego rodu są powszechnie znaue.
Wywod familii urodzonych Lubeddch herbu Lubart z 16 maja 1812 roku podavva): „Ta familia od dawnych wiekow szczycila się prerogatywami szla- checkimi, ziemskie majątki posiadala, z ktorej Szymon Lubecki, že possessyą dziedziczną dzieržat, 1695 roku Augusta 2 dnia prawo wieczyste przedažne od urodzonego Jerzego na Zubaczach Turą na folwark Ratkuszki zwany, w powie- cie braslawskim ležący, wydane Szymonowi i matžonce jego Arnie Kwinciance Lubeckim (...) przyniosio przekonanie.
Pomieniony Szymon Lubecki z związku malžehskiego wydal na Swiat bliž- niąt synow dwoch: Kazimierza i Jozefą Koleją Kazimierz i Jozef Szymo-
41


nowiczowie Lubeccy, preenioslszy šią w powiat wilkomierski w parafią laba- norską, wydali swiatu synôw: Kazimierz - Andrzeja, a Józef - Krzysztofa (...). Andrzej zas wydal na swiat Jakuba, a Krzysztof- Jozefą”.
W 1812 roku heroldia wilenska wydata nastąpujące postanowienie; „Familią urodzonycb, a mianowicie wywodzących šią Lubeckich: Jakuba Andrzejewicza z synami Janem i Tadeuszem, oraz Jdzefa Krzysztofowicza z synami Ka2imie- rzem i Szymonem za rodowitą i starožytną szlachtą polską uznajemy, ogiaszamy i onych do księgi szlachty guberai litewsko-wilenskiej pienvszej klasy zapisu- jemy” {CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 126-127).
18 grudnia 1819 roku ta sama heroldia stwierdzila, že „familia ta od daw- nych czasow i niepamiętnych wiekôw bądąc zaszczycona prerogatywą szlachec- ką, piastowala rožne urząda cywilne i odbywata szarže wojskowe” oraz oglosila „rodowitą szlachtą polską” inną galąz rodu, tnianowicie Jana Wawrzyiicewicza Lubeckiego 2 synami Marcinem, Jakubem, Adamem i Maciejem (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 194-195). Ksiąžę Ksawery Lubecki, syn Franciszka, figu- ruje na liscie sziachty gubemî wilenskiej z roku 1849 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3807).
Byli i nieszlachcice tego nazwiska. Walerian Nekanda Trepka w Uber cha- morum (s. 248) zanotowal: „Lubecki zwal šią Krzysztof, bękart Šrzeniawy Stanislawa, ktory Srzemawa byl dozorcą wsi kilku koio Staniątek, a nie mial žony, mieszkal z chlopską dziewką z Luboni, wsi od Tuchowa circa 1584, z ktorą mial bękartoiv Krzysztofa, Stanislawa, Jądrzeja. Krzysztof od Luboni, skąd matka byla, nazwal šią. Naktadal im na naukę ociec i do Węgier ich sial. Wyprawil Krzysztofa na trzy konie po usarsku do Moskwy anno 1606 z panem Mniszkiem Jak przyjechal z Moskwy, przecięto mu bylo gąbą w Bochni w karezmie. Potem do Wągier na kilka koni ociec wyprawil go. Tam go zabil sluga pana Stanislawa Wielowiejskiego”.
LUBIECKI (Lubeckis). Adam Boniecki (Herbarz polski, t. XV, s. 32) po- dawal o nich: „Lubieccy herbu Jastrząbiec. Bolešcic z Lubiecza, w Piotrkow- skim, Jan 1528 r. w orszaku arcybiskupa w Lowiczu. Maciej, Wojciech t Stani- slaw, dziedzice Lubiecza 1552 r. Daniel, oženiony z Agnieszką Hermanowską 1599 r.”
Polska encyklopedia szlacbecka (t. IV, s. 376) informuje o Lubieckich herbu Tąpa Podkowa (ok. 1500 roku) z Lubcza w powiecie piotrkowskim oraz Ogon- czyk (ok, r. 1590) z powiatu szadkowskiego. Na Kresach w urządowych doku- mentach heraldycznych niekiedy utožsamiano Lubieckich z Lubeckimi, chociaž pierwotnie byly to rodzîny rôzne,
W poïowie XIX wieku Lubieccy dziedziezyli m.in. Mankowicze w powiecie nowogrodzkim oraz Odacbowicze w wilenskim (CPAHL, f, 391, z. 8, nr 98, s. 13), Jan Lubiecki w tym czasie dzierzawit zašcianek kolo wsi Scia- buty w powiecie oszmįanskim od panôw Tyszkiewiczôw (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 101).
W, Nekanda Trepka (Liber..., s. 248) pisal o Lubickich plebejuszach, podają- cych siç za szlachtą: „Lubiecki nazwal i šią dwaj bąkarci pana Wojciecha Gomolin- skiego z Widawy z miejskądziewką. W Lubczu od Piotrkowapiąė mi! mieszkal”.
42


LUBICZANKOWSKI (Lubičiankauskas) herbu Lubicz, Rodowe posia- dlosci mieli na Podolu, Litwie i Bialej Rusi. Byli spokrewnieni z ks. Lubeckimi, Soltanami, Bonczewskimi (Ardùwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f 319, z. 2, nr 3034; f. 319, z. 1, nr 5568; f. 319, z. 2, nr 1898; f. 833, z. I, nr 5). Z tej rodziny wywodzil šią zastužony dzialacz oswiatowy Jan Lubiczankowski (uro- dzony w 1772 roku - zmarly po roku 1833), po studiach w Wilnie profesor gim- nazjalny w Berdyczowie, Mozyrzu, Mohylewie.
LUBIENIECKI (Lubeneckas) herbu Rola i Sas. Bariosz Paprocki pisal
0 nidi: „Dom Lubienieckich na Kujawach starodawny i možny, bywali kasztela- ny, dygnitarzami, ludzie Rzeczypospolitej zasluženi”. Lubienieccy z Lubienia znani byli przed wiekami wsród szlachty ziemi krakowskiej.
Herbarz rodžiu szlacheckich Krölestwa Polskiego z 1853 r. (cz. 2, s. 3-5) podawal: „Rodzina szlachecka z Lubienca Lubienieckich herbu Rola w dawnem województwie brzesko-kujawskiem osiadla. Z niej pochodzącym: Kajetanowì, Augustynowi i Janowi Kantemu Lubienìeckim cesarz rzymski, król Galicyi
1 Lodomeryt, Józef II w roku 1783 tytu! hrabiów nadal i dyplom na tą godnošč ze zmianą herbu dawnego tymže udzielil”.
Johannes Lubyenyeczki, nobilis de civitate Wladislaviensi, figuruje w attach kapituly wlociawskiej z roku 1528 (Akta kapital z wieku XVI, Krakow 1908, s. 267). Pawel Lubieniecki z Lubienca w 1632 roku podpisal akt elekcji króla Wladyslawa IV (VL, t, III, a. 366). Mikotaj, Tomasz, Stanislaw, Aleksander z Lubienca Lubienieccy w 1648 roku zložyli podpisy pod aktem elekcji króla Jan Kazimierza jako deputaci z województwa lubelskiego (VL, t. IV, s. 106). Jan Fran- ciszek na Lubieniach Lubieniecki byl przyjacielem króla Jana III Sobieskiego.
W 1717 roku Antoni Augustyn Lubieniecki byl przeorem i oficjalem zakonu sw. Bazylego Wielkiego w Witebsku. Na akcie konfederacji ziemian halickich z 5 VI 1767 r, m.in. znajduje šią zdanie: „Stanislaw Lubieniecki przy wierze, wolnosci i prawach dawnych swem i Franciszka Lubienieckigo, brata mego rodzonego, imieniem podpisują šią”. Wladyslaw z Lubienia Lubieniecki 12 wrzesnia 1644 r. podpisal uchwalę sejmiku proszowskiego (Akla sejmikowe województwa krakowskiego, t. II, s. 292, 304).
Lubienieccy z Lubienca herbu Rola w 1782 lub 1783 roku mianowani zo- stali hrabiami cesarstwa austriackiego w nagrodą wielkich zaslug w administra- cji i wojskowosci tego panstwa (Sylwester Korwin-Kruczkowski, Poczei Pola- ków wynìesìonych do godnoèci szlacheckiej przez monarchów austriackich w czasie od roku 1773 do 1898, s. 39).
Stanislaw Lubieniecki (1623-1675), slynny pisarz ì polemista reìigijny, autor dziel Hìstorìa reformatioms Poloniae, Theatntm Cometicu, oženiony z Zofią Brzeską, miai synów: Bogdana Teodora (1653-1718), znakomitego malarza, rektora Królewskiej Akademiì Sztuk Piąknych w Berlinie, oraz Krzysztofa, tak- že malarza o europejskiej slawie.
Wedhig takich histotyków jak Orino Klopp, Foucher de Careil czy Józef Ignacy Kraszewski od Lubienieckich pochodzit wybitny niemiecki my siici d, filozof i matematyk Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716); inni jednak znawcy dziejdw (Adam A. Kosinski, Stanislaw Szenic) skionni byli wywodzió go z Lebnickìch herbu Lubicz, dawnego rodu polskiego z Pomorza. Sam G. W. Leibniz rozpoczynal
43


swą autobiografía síowarai: Leibnizorum sive Lubenieciorum nomen slavonicum, familia in Polonia... Tego rodzaju modyfikacje nazwisk polskich w Niemczech byly czymš zwyktym w ciągu wielu wieków. Mortęski byi tam pisany jako Morthangen, Niszczycki - Niszczhytczk, Ostromecki - Ostrometzken, Nieki - Nietzsche, Zaremba - Saramba, Zelislawski - Syslow itd.
LUBK1EWICZ (Lubkcvičius) herbu Rola i Trzaska. Osiedleni byli na Wileñszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690).
LUBOCHOÑSKI (Lubokonskis) herbu Ostoja. Od XVII wieku mieli po- siadlošci w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. l,nr 90-91).
LUBOMIRSK1 (Lubomirskas) herbu Sreniawa. Wielki i zasfužony ród aiystokratyczny, mający gíówne siedziby w Malopolsce. Istnieje o nim obszema literatura naukowa (por. T. Zielinska, Polskie rody arystokratyczne).
LUBOWICZ herbu Lubicz. Wzmianki o tym rodzie pojawiają się w prze- kazach archiwalnych od XVI wieku.
LUDKIEWICZ (Ludkevičius) herbu Doliwa, Orzel, Szaszor. Dziedziczyli dobra na Wilenszczyžnie i Žmudzi, w powiatach trockim, kowieñskim, rosien- skim i in. (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690). Stanislaw Ludkiewicz (ur. 24 grudnia 1879 r. w Jaroslawiu) byl synem nauczyciela szkoly ludowej; Studiowal filologių na Uniwersytecie Lwowskim, uczęszczając jednoczešnie na zajęcia do konser- watorium; następnie studiowal muzykologię w Wiedniu. Zapisat się w dziejach kultury jako wybitny ukrainski kompozytor i teoretyk muzyki, od 1939 profesor Uniwersytetu we Lwowie, od 1956 przewodniczący Związku Kompozytorów Ukrainy. Zostawil liezne dziela, m.in.: Bar Kochba, Dowbusch, Dniepr, Kaukaz,
LUDOWICZ (Ludavičius) herbu Rola i Lodzia. Ich majątki rodowe znaj- dowafy się w powiatach rosiefiskim i szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 707).
LUDWIG (Ludvikas) herbu Ludwig, Ich rodowitosc szlachecką potwier- dzila heroldia wilenska 4 czerwca 1835 roku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s. 15).
LUGAJLO (Lugailas) herbu Lubicz. Zamieszkiwali w powiecie kowieñskim (CPAHL, f. 391, z. 11, nr 46).
LUKIANSKI (Lukianskis) herbu Przyj aciei. Osiedleni byli w powiecie wilkomierskim.
LULEWICZ (Lulevičius) herbu Kosciesza. Dziedziczyli majątki w po wiatach nowogródzkim, szawelskim i innych (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 736).
44


LUTECK1 (Luteckas) herbu Nowina. Pochodzili z neofitow (przed 1768 r.). Midi dobra w powiecie kowienskim (CPAHL, f. 391, z. 1, or 995, s. 124-125).
LUTKIEWICZ (Lutkevičius) herbą Doliwa i Rostaj. W rainionych wie- kach posiadali liczne dobra w powiecie upickim i innych. 30 Upca 1820 r. zostali uznani przez heroldię wilenską za rodowitą i starozy tną. szlachtę polską (CPAH- L, f. 391, z. 1, nr 995, s. 259-260; f. 391, z. 1, nr 1045).
LUTOMSKI (Lutomskas) herbu Szeliga, Wywodzili się z Pomorza. W czasach nowozytnych znani byli w Inflantach i Księstwie Žmudzkim (CPAHL, f, 391, z. 1, nr 995, s. 86-87).
LUTOSLAWSKI (Lutoslavskis) herbu Drogomir, Jelita, Slepowron. W Malopolsce pieczętowali się godlein Lada. Albertus Luthoslawsky 3 maja 1439 r. podpisai w Korczynie uchwalę szlachty ziemi krakowskiej, sandomier- skiej, lubelskiej i ruskiej, mającą na względzie „usunięcie zlego, ktore się pod- czas maloletniošci krola w regencyi zakradto” (Codex epistolaris saeculi dėtimi quinti, Krakow 1819, t. II, s. 389).
Wojciech Lutoslawski w okresie 1579-1587 by) miecznikiem przemyskim. Marc in Lutoslawski w 1578, a Jan Lutoslawski w 1591 roku pelnili funkcje notariuszy grodzkich w Sandomierzu. Marcin Lutoslawski podpisat 9 maja 1587 r. uchwalę rad i rycerstwa wojewodztwa krakowskiego „na okazowaniu” pod Pro- szowicami (Akla sejmikowe wojewodztwa krakowskiego, t. 1, s. 129). O Luto- slawskich herbu Slepowron wzmiankowat Boleslaw Starzynski w swym niewy- danym herbarzu (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dziat rqkopisow). Z tego rodu wywodzili się slawni tworcy kultury XX wieku: filozof Wincenty Lutoslawski i kompozytor Witold Lutoslawski.
LUTOSTANSK1 (Lutostanskis) herbu Jelita i Slepowron. Dziedziczyli dobra ziemskie na Žmudzi.
LUTOWICZ (Lutavidus) herbu Lubicz. Ich rodowe posiadlošci znajdo- waly się na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z, I, nr 1539).
LUTYK herbu Hipocentaurus. Od wiekow znani byli na Wilenszczyznie i Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. H, nr 51).
LWOWICZ (Lvovičius) herbu Kostrowiec. Posiadali majętnošci na Bialej Rusi i Žmudzi.
45


MROWlriSKI Jö«f, major 4-go pulku piechoty liniowej, w uznanlu zaslug potožonych dla kraju, dekretera z d. 18 wrze- ¿nia r. 1821, ogtoszonym w Dz. Pr, 12 wrzeinia r. 1827, oirzy- mat szlachectwo i herb Kordi „tia tarczy, nad ktdrą helm przy- ozdoblony zlotą pięcioIi£ciową koroną z potröjnym strusim bia

Herb Kord.

lyra pidrem, w czerwonym polu mlecz o&trzem w gdrę obröco- ny w poärodku tarczy, i poroiądzy dwotna krzytam) zlotymi ry- cerskhni*. Dz. Pr. T. XII, sir. 17 — 20.
Hr. Ostr. Nr 1452, powolując šią na Dz. Pr. t dyplom ory- glnalny, nie zamleszcza hefmu,

Opis godia szlacheckiego na karde dawnego horbarza


LABANOVVSKI (Labanauskas) herbu Zagtoba i Kantakuzen. Zamieszkiwali w powiatach wiikomierskim, szawelskim, kowienskiin i rosienskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 404,2157,2405,3878; f. 391, z. 6, nr 7,707). Od polskich Labanow- skich herbu Korab odm. pochodzil znakomity rod rosyjski Lobanow6w.
LABANOWSKI-DOWIAT (Labanauskas-Doviatas) herbu Gryf. Dzie- dziczyli majątki w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
LABICKI (Labickas) herbu Junosza. Rodowe posiadiožci mieli na Wi- leiiszczyžnie i Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
LABIEWSK1 (Labevskis) herbu Leliwa. Osiedleni byli na Žmudzi i Wi- lefiszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
LABIIVOVVICZ (Labinavičius) herbu Sas. Zamieszkiwali w okolicach Trembowli. Znani tež byli w Mafopolsce Wschodniej,
LABUČ (Labutis) herbu Labędz. Nazwisko to jest trawestacją miana La- bqdž. Polska encyklopedta szlachecka (t. VIII, s. 30) podaje: „Labuc vėl Labudž herbu Labędz, nobilitacja 1600; 1829 ponownte; 1830 ponownie; Labucie pow. dzisnenski, owrucki”. Jan Dworzecki-Bohdanowicz w swym Herbarzu szlachty litemkiej umiešcil Labuciow w powiecie oszmianskim, gdzie mieszkali juž okolo roku 1565 (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 220).
Wywod familii urodzonych z Pawlowiczow Labuciow herbu Labędz z 23 czenvca 1811 roku podawat: „Jerzy Pawlowicz Labuc, pierwszy protoplasta domu tego, w zaszczytach rodowitošci szlacheckįej possydowal dobra zicmskie w powiecie wilehskim ležące, z wtasnego nabycia (3 II 1651), Žeymy zwane”. Zostawil trzech synow: Aleksandra, Bartlomieja i Nikodemą.
Labuciowie byli spokrewnieni z Surkontami, Kibortami, Matachowskimi. W 1811 roku heroldia wilcnska uznata za „starožytnych i rodowitych szlachci- cow polskich” Kazimierza, Tomasza Stanislawa, Andrzeja, Tadeusza, Ignacego, Mateusza Adama, Franciszka i innych Labuciow (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 108-109; 114*115). Takže w 1837 roku heroldia «dietiška uznala Jozefą, Ju- styna Aleksandra, Franciszka, Wladyslawa Aleksandra, Ignacego Komeliusza Marka, Aleksandra Izydora, Leoną Waclawa, Jerzego, Feliksą Rajmunda Labu- ciow za „starožytnych dworzan”. Wpisano ich do szostej częšci ksiąg szlachty gubemi wilehsko-litcwskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 144-145).
LABUN (Labunas) herbu Labędz. Dziedziczne posiadlošci tego rodu znaj- dowaly się w powiecie vvilehskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
47


LADA (Ladas) herbu Lada. Znani byli zarowno w Wielkim Ksiçstwie Li- tewskim, jak i w Koronie Polskiej.
LADOWSKI (Ladauskas) herbu Leîiwa. Zamieszkiwali w powiede ko- wîenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 214-215).
LAGODOWICZ (Lagodavičius) herbu Korczak. Notowani byli w przeka- zach arcbiwalnych od XVII stuleda.
LAGOWSKI (Lagauskas) herbu Grzymala. Przynaleznosé Lagowskich do stanu szlacheckiego kilkakrotnie potwierdzala heroldia wilenska. Rod ten miaį siedziby rôwniez na Wolyniu i w Malopolsce.
LAJEWSKI (Laievskis, Lajauskas) herbu Samson. Wywôd familii uro- dzonych Lajewskich herbu Samson z 9 wrzesnia 1835 roku stwierdzai, že ,,fami- lia Lajewskich, od najdawniejszych czasow szczycąc šią dostojnoscią dworzan- ską, uzywaia herbu Samson (...) i že przodkowic familii tej w starozytnošci prawami i swobodami dworzanskiemi zaszczyceni, posiadali dobra ziemskie dworzanskie, a mianowide, že Krzysztof Markowicz Lajewski, wojski powiatu kowiehskiego, wziçty za protoplast^ do niniejszego wywodu, posiadając dobra antecessorskie, jeszcze z wlasnego nabycia, odziedzïczyt drugïe dobra, Eyksze zwane, w Xiçstwie Žmudzkim, w powiede wilkiskim sytuowane”, ktôre nabyl w 1605 roku od Petkunow,
Krzysztof miaį syna Wladystawa, ktôry nabyt od S. Pakosza majętnošc Ro- žany w Ksiçstwie Žmudzkim, alėją w 1625 sprzedal, a pozostal tylko na Syk- szach, zapisując je w testamende synowi Jerzemu, ktôry i tą posiadlošc sprzedal w 1683 roku. Jerzy Lajewski pozostawil po sobie syna Wojciecha Aibrychta, a ten - Jana Chryzostotna i Jerzego. Od poiowy XVIII w. Lajewscy cząsto slu- žyli w wojsku polskim. Požniej posiadali wies Balsie. W 1835 r. Antoni Dominik Lajewski uznany zostai przez heroldią wilenską za „rodowitego i starožytne- go dworzanina”. Wpisano go do szôstej cząsci ksiąg S2lachty gubemi wilenskicj (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s. 58-60).
LAKITYCZ (Lakitičius) herbu Pelikan. Dziedziczyli majątki ziemskie na WilenszC2yžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1026).
LAKKOWICZ (Lakovičius) herbu Biatynia i Leliwa. Osiedleni byli w powiatach wilkomierskim i rosienskim (CPAHL, f. 391, z. 11, nr 18).
LAKOWICZ (Lakavičius) herbu Przyjadel. Dziedziczyli dobra Potomien vėl Muldziszki na Wilenszczyznîe. 11 grudnia 1803 r. uznani zostali przez heroldią wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 49-50).
LAKUCEWICZ (Lakutevičius) herbu Nalącz. Od wîekôw ich dziedziczną posiadloscią byiy Prawdziszki w powiecie kowienskim. 17 listopada 1803 r.
48


uznani zostali przcz heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtą polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 43-44).
LANIEWSKI-WOLK (Lanevskis-Vilkas) herbu Duže Wieze. Wywödfa- milii urodzonych Laniewskich Wolkow herbu Duže Wieze z 1819 r. stwierdzat, že „familia ta starožytna, z dawna w Wielkim Xięstwic Litewskim w powiecie grodzienskim siedüsko swoje mająca, Laniewicze zowiące się, od ktorego przy- domek Laniewski wzięfa, a z niej pochodzący Uias Laniewski Wolk, splodzil synöw trzech: Krzysztofa, Pawla i Jakuba” - po roku 1600 (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1010, s. 84-85). Nikodem Laniewski Wolk byl wysokim urzędnikiem polskiej policji w Minsku za czasöw Napoleons - latem i jesienią 1812 r.
t ANSKI vel LANSKOJ (Lanskis), Wywodzili šią od Ląckich herbu Ko- rzbok. W 1400 roku Franciszek Lanski przybyl do Moskwy, stając šią protopla- stą wielkiego rodu rosyjskiego, ogromnie zashižonego dla Cesarstwa Rosyjskie- go. Mikolaj Lanskoj, general-major, oraz Wasyl Lanskoj, brygadier, dowodzili wojskami rosyjskimi podczas dlawienia powstania polskiego w 1794 r.
LAPCZYNSKJ (Lapčinskas) herbu Jelita. Licznie osiedleni na Kowiehsz- czyžnie i Podolu (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 87, 131, 2594). A. Bonieeki {Herbarz polski, t. XV, s. 177) w następujący sposob opisywal ich rodowöd: „tapczyiiscy herbu Jelita odm. Walenty Lapczynski, syn sohysa ze Strzalkowa pod Radomskiem, za zashigį položone w swym fachu i za odznaczenie šią jako zolnierz w bitwach pod Gdanskiem, Potockiem, Wielkiemi Lukami i Pskowern otrzymal 1581 r. w obozie pod Pskowern szlachectwo z herbem Jelita, do ktorego adoptowal go hetman Za- moyski, a kröl dodal nad hehncm otwartym rąkq zbrojną z mieczem podniesionym do cięcia". Pözniej spotykamy galązie tego rodu na ziemi bdskiej, iwowskiej, nur- skiej, na Wolyniu i w powiecie brasfawskim. Wielu Lapczynskich zamieszkiwafo röwniez w wojewödztwie trockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 220-221).
EAPINKIEWICZ (Lapinkevidus) herbu Korczak. Naležaly do nich dobra ziemskie w wojewödztwie minskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1715).
LAPINSKI (Lapinskas) herbu Dotęga, Jelita, Lubicz, Lada, Rogala, Sle- powron, Szreniawa, Trzaska. Wywöd familii urodzonych Lapinskich herbu Jelita z 4 XII 1803 r. jako protoplastę wschodniej wskazywal Macieja Lapinskiego, ktöry „za zashigi i dziela znakomite rycerskie” otrzymal od krölöw polskich dobra Fredamyjže i Wyganiszki w Inflantach.
Jego syn Samuel posiadal je až do potopu szwedzkiego. „Lecz gdy Inflanty przez krola szwedzkiego zawojowane, od Rzeczypospolitey Polskiej odpadly, wowczas Samuel Maciejowicz Lapihski, dotrzymując zaprzysięžonej monarsze swemu i Rzeczypospolitey wiemosci, opuszczając dobra swe dziedziczne w Inflantach, przeniösl się do Litwy w powiat brasiawski i possydowat mąjętnošc Wojnikiszki”. Stalo šią to przed rokiem 1676.
Samuel zostawil synöw Kazimierza, Macieja, Jana i Stanislawa. Ci tež do- czekali się synöw, ktorzy przeniešli sie do ännych powiatöw, m.in. wilehskiego.
49


Miejscem ich osiedlenia byly Tawaryszki. Lapinscy w XVIII i XIX wieku po- siadali rowniez dobra Polesie i Wojnikiszki w wojewödztwie wilehskim, nieda- leko miasteczka Ostrowiec.
W 1803 r. heroldia wilehska uznala Samuela z sy narni Wawrzyncem, Janem i Wincentym; Bartlomieja z synaini Marcinem, Szymonem, Antonim i Wawrzyncem oraz wnukiem Ignacym; Marcina z synem Jerzym, Jerzego, Jozefą i innych Lapihskich za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich imiona do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 46-47). Szlachecką rodowitosc Lapihskich potwierdzata heroldia wilenska takže 4 XII 1804, 8 VIII 1832 i 6 V 1861 roku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1276, s. 1-165).
LAPKA herbu Szreniawa. Wztniankowal o nich Boleslaw Starzyhski w swym rękopišmiennym herbarai, przechowywanym w zbiorach archiwalnych Biblioteki Jagiellonskiej w Krakowie.
LAPPO vel LAPA (Lapas) herbu Junosza, Lada i Lubicz odm. Jan Dwo- rzecki-Bohdanowicz znalazl Lappdw herbu Lubicz odm. w XVII wieku w po- wiatach oszmianskim, trockim, wilehskim, minskim, witebskim i slarodubow- skim. Zamieszkiwali oni m.in, w Dowboryszkach i Hanuszyszkach, a takže mieli kamienicę przy Zielonym Mošcie w Wilnie (CPAHL, f. 391, z, 9, nr 2782, s. 220-221). Jak wynika z archiwatiöw, byly jeszcze i tune galęzie tego rodu.
A. Boniecki {Herbarz polski, t. XV, s. 183-184) pisal o tym rodzie: „Lapo- wie vel Lappowie herbu Lubicz z Lap w ziemi bielskiej. Galęzie tej rodziny pozostale w Koronie zmienily swe pierwotne nazwisko na Lapihski; galęzie osiadle na Litwie zachowaly je z pisownią Lappa. Stefan i Jakub, synowie Marcina Lappy, Marcin Lappa i Wojciech Lappa z Daniiowa 1464 r. występują w aktach wiskich. W 1528 r. stawili się na popis następujący ziemianie z Lap: Andrzej Stary, Mikolaj, Jan i Andrzej Andrzejewicze, dziedzice Lap Węglo- wych; Piorr i Mikolaj Kraskowicze, dziedzice Lap Korczaköw; Marek i Marcin, bracia Witowicze; Jerzy i Grzegorz Maciejewtcze, dziedzice Lap Witowych (...), Tomek i Stanislaw Janowicze, dziedzice Lapow Kwitow (...); Marek Ro- zek, Marek Sasin, dziedzice Lap Zakowych”
Rodzina Lapow byla bardzo liczna, samych tylko wsi i zasciankow o nazwie Lapy bylu kilkanascie. Od XVI wieku rod ten nabyl majętnosci rowniez na Kre- sach, gdzie odgrywal znaczną rolę w wojewödztwach i powiatach: minskim, witebskim, starodubowskim, wilehskim, oszmianskim, trockim, šwięciahskim, bobrujskim. Lapowie spokrewnili się z Korzeniowskimi, Giedyminami, Bulha- kami, Majkowskimi, Berezowskimi, Slizniami, Jankowskimi, Czyžami, Wil- czynskimi.
Galąž Lappöw zamieszkala w powiecie wilkomierskim, užywająca herbu Lada, wywodzila się od Ferdynanda Lappy, wedtug rodowej tradycji wychodzcy ,,z krajow szwedzkich”, ktöry mial mieč okolo roku 1453 majętnosci Kukenhau- za i Wehelmayza. Poniewaz Moskwa skonfiskowala te posiadlosci, Lappowie przesiedlili się do Rzeczypospolitej, gdzie posiadali m.in. Gudahce (CPAHL, f. 391, z, 1, nr 1690, s. 166).
50


Wywodfamilii urodzonych Lappow herbu Lada, przedstawiony 18 VI 1835 r., podawai, že rod ten w XVIII wieku posiadai majątek Gmmbiny w powiecie wilkomierskim, ale pochodzil z powiatu trockiego. Pozniej Lappowie wladali tež folwarkiem Kompocie w powiecie braslawskim, W 1835 r heroldia wilenska uznata Bonifacego; Karola i Mikolaja Lappow, synow Andrzej a, a wnukow Je- rzego Stanislawowicza, za „starožytnych dworzan”, wpisując ich do szostej czę- sci ksiąg szlachty gubemi wilenskiej (CPAHL, f, 391, z. 1, nr 1045, s. 53-54).
Wywod familii urodzonego Kazimierza Lappy herbu Junosza z 18 III 1804 roku podawai, že „rzeczona farailia od dawna rodowitošcią starožytną szlachec- ką i uzywamem prerogatyw temuž stanowi wlasciwych, oraz possydowaniem dobr ziemskich, nie mniej piastowaniem urzędaw zaszczycona byla. Z tej po- chodzący Matys Lappa, dziedzic mąjętnošci Lapieniow Judupia, dawniej w powiecie oszraianskim, a teraz zawilejskim, ležącej, mial syna Aleksandra; prze- konal o tern pozew w roku 1638 z instancy! xiędza Reczka, altarzysty swirskie- go, od Aleksandra Matysowicza Lappy wniesiony, Pomieniony Alexander (...) spiodzil syn6w trzech: Stanistawa, Jana i Aleksandra”.
W ciągu wiekdw rod ten rozmnožyl się licznie, spokrewniając šią przez malzenstwa z miejscową szlachtą: Markicwiczami, Hohrbami i in. Na podstawie licznych dokumentow w 1804 roku heroldia wilenska uznala oszmianczyka K. Lappą za „rodowitego i starožytnego szlachcica polskiego”, wpisując go do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi Htewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 61-62).
LAPPO-DANILEWSKI (Lapas-Danilevskis) herbu Lubicz odm. Polska encyklopedia szlachecka (t. VIII, s. 39) informuje: „Licznie rozrodzona rodzina w potnocnym Mazowszu i na Podlasiu; pierwotną jej nazwą bylo Lapa od wsi Lapy w ziemi wiznenskiej; tej tež nazwy jest kilka osad na Podlasiu juž w XV wieku založonych przez te rodziną, ktora w ciągu XVI wieku zmienila nazwisko na Lapinski (...). Wielu jej czlonkow miaio rožne przydomki: Barwik, Gozdzik, Stryjec, Zięč etc”.
LAPUSZEWSKI (Lapušauskas) herbu Jastrzębiec, Osiedleni byli w Mar- ciniszkach w powiecie kowieiiskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 152-154).
LASKI (Laskis) herbu Korab, Dziedziczyli dobra na Wilenszczyžnie i Wi- tebszczyžnie. „Jednodworec” Jan Laski okolo 1835 r. byt wlascicielem gruntow w sioie Klopoty Bujne w powiecie drohiczynskim (CPAH Biaiorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 228). W. Nekanda Trepka (Liber chamorum, s. 236) odma- wjal niektorym Laskim szlachectwa, donosząc m.in.: „Laski zwal šią rzežnik na Kleparzu, byl i anno 1634. Syn jego Jan Laski w Toniniu byt rzežnikiem”.
LASTOWSKI (Lastauskas) herbu Sas, Bawol. Nazwisko wziąli od miej- scowosci Lastoja w ziemi oszmianskiej, gdzie mieli liczne dobra, m.in. posia- dlosc Cimochowskie (CPAHL, f. 391, z, 9, nr 2415, s. 45-46).
Teodor Lastowski byl oszmiariskim pisarzem grodzkim w 1606 roku, Otro- chim Lastowski, Kozak, odnotowany zostai w zapisie do starodubowskich ksiąg
51


miejskich z 27 sierpnia 1664 r. (W. Modzalewskij, Otrywki iz starodubowskoj miejskoj knlgi, Czemihow 1911, s. 10). Michal i Tomasz tastowscy okolo roku 1690 posiadali Szczepanowicze w parafii graužyskiej {Metryka litewska, Warszawa 1989, t. II, s. 154).
Zygmunt Lastowski w 1731 r. wydat w diukami Akademii Wilenskiej wla- sne Kazania o powolanbt, obyczajach i obowiqzkach plebana,.. (K. Čepienė, J. Petrauskienė, Vilniaus Akademijos spaustuvės leidiniai, Vilnius 1979, s. 310). Inny Zygmunt Lastowski w 1798 r. byl regentem grodzkim powiatu braslaw- skiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1660, s. 84).
Wywdd familii urodzonych Lastowskich herbu Sas z 26 maja 1800 r. poda- wal; „Familia ta z dawna rodowitošcią starožytną szlachecką zaszczycona, dobra ziemskie w Litwie, a mianowicie w powiecie oszmianskim dziedziczyla. Z tej pierwszy przodek Tomko Leonowicz Lastowski, dziedzicząc dobra ziemskie w powiecie oszmianskim ležące, odlączywszy gruntą od mienia swego Cimo- chowskiego, z bracią swą Maciejem i Michalem Lastowskimi za ošm kop groszy litewskich Miszkowiczom wiecznošcią wyprzedal, jak przeswiadczyto o tym prawo po rusku pod datą 10 Oktobra indykta 4 pisane.
Następnie syn pomienionego Tomki Lastowskiego Sasin Tomkowicz Lastowski, z bracią swą i dalszemi, dochodząc dziedzictwa majętnošci Poklewicz nad rzeką K!a.wą w powiecie oszmianskim ležącycb, w pozwie autentycznym przed sąd ziemski oszmianski w roku 1581 Apryla 14 wniesionym (...) dowo- dzit, že ojciec jego Tomko, jako tež on i jego brada rodzeni Fedor i Michal, są prawemi sukcesorami po Leonie Lastowskim tejže majętnošci Poklewia.
Rzeczony Sasin Tomkowicz Lastowski byl ojcem Jana i Jarosza, z ktorych pierwszy, Jau, mając majątnožč wieczystą w Szczepanowiczach w tymže powiecie oszmianskim od Puciatow nabytą, na polowic onej, za sumę sto kop groszy litewskich wniesioną, ženie swej Maryanrie Janownie Markiewiczownie Jano- wej Lastowskiej prawo zastawne w roku 1630 Januaryi 10 wydal i przyznal. Podobniež brat jego Jarosz Saginowjcz Lastowski, synowi swemu Marcinowi Jaroszewiczowi Lastowskiemu wydając prawo donacyjne w roku 1642 maja 1 datowane, a w ziemstwie oszmianskim przyznane, pomienit drugiego syna swego Wojciecha, będącego w zakonie (..,). Marcin Lastowski przez Moskwę w niewolę zabrany zostal i nie powrocil”.
Spošrod potomkow jego brata Tomasza, nadal pozostających w ojczystym powiecie oszmiahskim, heroldia wilehska w 1800 r. uznata za „rodowitą i starožytną szlachtę polską" Jozefą Lastowskiego z synami Marcinem i Toinaszem; Antoniego z synami Hieronimem, Mateuszem, Michalem, Jozefem, Maciejem, Stanislawem, Kasprem; Tomasza; Felicjana z synem Kasprem, Stefana z synami Antonim i Tomaszem; Jozefą Andrzeja; Stantslawa z synami Karolem i Ignacym (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 13-14). 29 stycznia 1875 r. heroldia wilehska potwierdzila szlachecką rodowitosc Wincentego Lastowskiego i jego žony Zofii z Silickich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 187, s. 35-36).
W XIX wieku rodzina Lastowskich, licznie zamieszkala w powiecie oszmiahskim, posiadala lub dzierzawila nieduže zašcianki w okolicy miasteczek Smorgonie, Traby, Graužyszki, Holszany, Juraciszki. Poprzez maizenstwa La- stowscy spokrewnieni byli z Zieniewiczami, Dmochowskimi, Worokumskimi.
52


LASZEWSKI (Lašauskas) herbu Prawdzic, Ich majątki rodowe znajdo- waly šią w powiecie wiikomierskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 161-162).
LASZKJEWICZ (LaŠkevičius) herbu Leliwa i Lada. Polska encyklopedla szlachecka (t. VIII, s. 46) podaje: „Laszkiewicz herbu Leliwa, 1563 nobilitowa- ni, potwierdzeni 1782, 1821, 1851, 1853; taszkowo powiat plocki, Matopolska, nowogrödzki, wileiiski. Przodek tej rodziny Jan Laszko otrzymal szlachectwo w 1563 roku od Zygmunta Augusta; jcgo potomkowie przybrali nazwisko Lasz- kiewicz”. Godlem Leliwa pieczętowali šią röwniez Laszkiewiczowie nobilito- wani Kozacy od 1677. Owi Kozacy mogli tež byč zbiegią na Ukrainą szlachtą polską, jak to nąjczęiciej w tego rodzaju przypadkach bywalo,
W grudniu 1819 r. heroldia wilehska potwierdzila szlachecką rodowitosc Kazimierza, Piotrą, Edmundą, Jufiana, Romualda, Piotrą, Edwarda Laszkiewi- czöw (herbu Leliwa) zamieszkalych w powiecie trockim (CPAHL, f, 391, z. 1, nr 1006, s. 43, 47). Ta sama heroldta 18 grudnia 1819 r. potwierdzila takže przynaležnošč do stanu szlacheckiego Franciszka, Wincentego, Michala, Anto- niego, Dominika, Jakuba, Tomasza, Jerzego Karola, Kazimierza, Edwarda, Jana i innych Laszkiewiczow - w sumie szeščdziesiąt osöb pici mąskiej. Wszyscy oni osiedleni byli w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1723).
Laszkiewiczowie byli rodem patriotycznym, w XIX wieku brali udzial w polskim ruchu niepodleglosciowym, O ksiądzu Laszkiewiczu z powiatu no- wogrodzkiego policyjny raport przygotowany dla gen erat a- gubematora gro- dzienskiego z 7 lutego 1862 r. m.in. informowal, že „w szczegölnosci obecnošč jego, i wczeSniej nieraz przyiapanego na czynieniu zamątu, w tym powiecie jest w najwyzszym stopniu szkodliwa” (Archiwnyje matieriaty Muramewskogo Mu- zieja, Wilno 1913, t, 1, s. 20). Laszkiewicz i Miladowski byli dowödcami 130- osobowego oddziahi w powiecie nowogrodzkim w czasie powstania stycznio- wego. W 1866 roku pod nadzorem policyjnym znajdowat šią w powiecie bialo- stockim radca tytulamy Franciszek oraz byly sekretarz magistratu orszanskiego Szymon Laszkiewiczowie,
W 1868 r. zamieszkali w powiecie trockim Jozef i Julian Laszkiewiczowie uzyskali potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej z heroldii wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 842, s. 5-7). Jak podaje - chyba mylnie - W. Modzalewskij (Ma- brossijskij rodoslownik, Kijöw 1912, t. III, s. 26) ukrainsko-btaioruscy Laszkiewiczowie pochodzili z mieszczan starodubowskich i uszlachceni zostali do- piero na przelomie XVII-XVIII w. Pdzniej brali oni žony ze znacznych domow kresowych, takich jak: Zawadowscy, Sobolewscy, Gajewscy, Baraszewscy, Dunin-Borkowscy, Wilczykowie, Walkiewiczowie, Makowscy,
Duža galąz rosyjska Laszkiewiczow zawsze przyznawata šią do polskie- go pochodzenia. W tomie siödmym (s. 161) herbarza ObszczŲ gierbownik dworiansktch rodow Wsierossijskoj Impierii zanotowano: „Familia Laszkie- wiczöw pochodzi z polskiego szlachectwa. Iwan Laszka w 1563 roku od kiola polskiego Zygmunta Augusta otrzymal przywilej na ziemie, ktörego potomkowie Laszkiewiczowie, przesiedlając šią do Rosji, sluzyli tronowi rosyj skiemu”.
53


LAWCEWICZ (Laucevičius) herbu Jastrząbiec. Przez wieki dziedziczyli drobne posiadlošci ziemskie zarowno na Wilehszczyznie, jak i na Žmudzi. Ich starožytną polską rodowitošc szlachecką wielokrotnie potwierdzala heroldia wilehska (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, 1058).
LAWIEC (Lautius) herbu Trzy Lilie. Ich dobra rodowe znajdowaty šią w powiecie wiikomierskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
LA WIN SKI (Lavinskas) herbu Pob6g i Drzewica. Od stuleci byli osiedleni w wojewodztwie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 89, s, 2). Znani byli szcze- golnie w okolicach Podbrzezia. Posiadali zascianek Szrubiszki i Butkieliszki. W wieku XIX byli juž došč szeroko rozgalęzieni. Naležaly do nich wtedy za- scianki Nowosady, Jodaki, Dūžy Dwor. Lawihscy zawsze uchodzili za starožytną i rodowitą szlachtę polską. Poprzez matzenstwa spokrewnieni byli z rodz į narni Bankowskich, Wojtkiewiczow i in. (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1726; f. 391, z. 8, nr 2541, s. 22).
Lawihscy, užywający przydomku Adamowicz, mieszkaii w powiecie wileh- skim. 20 listopada 1819 r. potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej uzyskali w heroldii wilehskiej Pawel, Antoni, Samuel, Daniel Antoni, Antoni Justyn, Jakub, Jözef Wincenty i Justyn Bartlomiej Lawihscy (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 76).
Lawihscy znani byli röwniez od XVII wieku na ziemi lwowskiej i witeb- skiej. W 1667 r. Stanislaw Lawinski odnotowany zostal jako mieszkaniec Polocką. Kazimierz Lawinski w 1744 roku byl jednym z zarządcow cechu wileh- skich gamcarzy i iglarzy {AWAK, t. X, s. 141).
Za protoplastą Lawinskich herbu Pobög uchodzii Jan (zm. 1687), ktöry po- siadat majątek Wilejki w powicie wilenskim. Ci Lawihscy spokrewnieni byli m.in. z Ordami. Ich przynaležnosč do stanu szlacheckiego potwierdzala wielo- krotnie heroldia wilenska. Drzewo genealogiczne Lawinskich, sporządzone w 1855 roku, przedstawialo siedem pokolen tej familii (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 219).
LAWROWSKI (Lavrovskis) herbu Sas. Posiadali mąjątki w Malopolsce Wschodniej.
LAWRYNOWICZ (Laurinavičius, Laurinkus) herbu Bialynia, Šlepo- wron, Godziemba, Radwan, Korczak, Lodzia, Korab, Leliwa. Lawrynowiczowie herbu Lodzia i Korab na podstawie przywileju kröla Zygmunta III z 1591 r. posiadali dobra ziemskie we wlosci twerskiej w powiecie rosiehskim oraz Plat- kiszki, Wildomiszki, Poszyle w tymže powiecie. Požniej zamieszkali tež w in- nych powiatach.
Za protoplas tą tego dawnego rodu byi brany Jan Lawrynowicz, ktory mial syna Adama oraz wnuköw: Krzysztofa, Michala i Stanislawa. Lukasz Lawrynowicz byl „woznym hospodarskim” powiatu wilehskiego w 1608 roku. Lawrynowiczowie spokrewnili šią z Grudzinskimi, Ludowiczami, Pluszkiewiczami i Maczukami (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 158-159).
54


LAWRYNOWICZ-PILECKI (Laurinkus-Pileckis) herbu Labądž. Dzie dziczyii dobra ziemskie na Žmudzi (CPAHL, £ 391, z. 9, nr 2782).
LAWRYNOWICZ-POSZEWIC (Laurinavičius-Poševičįus) herbu Godziem- ba. Miejscem ich osiedlenia byl powiat braslawski (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
LAWRYNOWICZ-POSZYLSKI (Laurinavičius-Pošilaytis) herbu Bia- lynia. W polowie XVI wieku mieszkali w wojewodztwie brzeskim i na Žmudzi. Spokrewnieni byli m.in. z Labanowskimi, Dowsinami, Milwidami i Oziemblow- skimi (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782).
LAWSKI (Lavskis) herbu Pomian. Siedziby rodowe tej familii znajdowaty się w powiecie szawelskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 18).
LAZAREWICZ (Lazarevičius). Zamieszkiwaü w powiatach nowogrödz- kim, trockim, wilenskim i minskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 665, 707; f. 391, z. 4, nr 1729,1731). Stanowili najpewniej jeden röd z Lazarewiczami.
LAZAROWICZ (Lazarevičius) herbu Košciesza. Dziedziczyli majątki w powiatach oszmianskim, wilenskim, kobtynskim i wilejskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2563; £391, z. 6, nr 18, 709).
LAZOWSKI (Lazauskas) herbu Krzywda. Mieli posiadlošci w powiatach podwilenskich (CPAHL, £ 391, z. 1, nr 995, 1280, 1300).
LĄCK1 (Lonekis) herbu Brodzic, Brochwicz, Puchala. Znani byli w Maio- polsce i na Wolyniu, jak tež w innych dzielnicach Rzeczypospolitej.
LĄTK1EWICZ (Lontkevičius) herbu Prus. Wywodzili się z Korony Pol- skiej, Następnie nabyli dobra Pohisz w powiecie oszmianskim, gdzie mieszkali przez kilka wiekow. 9 grudnia 1819 r. uznani zostali przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 178-179),
LEMPICKI (Lempickas) herbu Junosza. Mieli posiadlošci zaröwno w Ko- ronie Poiskiej, jak i Wielkim Księstwie Litewskim.
LOBACZEWSKI (Lobačevskis) herbu Lada i Jastrzębiec, P, Malachowski zanotowal w Zbiorze nazwisk szlachty (Lublin 1805, s. 274): „Lobaczewski byi poslein na sejm ostatni grodziehski z Wobynia”. Jan Nepomucen Bobrowicz w Dodatku do Hetbarza polskiego ks. Kaspra Niesieckiego (s. 280) pisai: ,Ä.î- baczewski byl poslem na sejm ostatni grodzienski z Wolynia (...). W roku 1788 J6zef regent ziemski czernihowski”.
Lobaczewscy wywodzili się zapewne z Malopolski. P6zniej mieli siedziby w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 86), W linii prostej byli po- tomkami staropolskiego rodu Wnuczkow, dlatego tež teka z materialami doty- czącymi dziejow tej rodziny, przechowywana w žytomierskim Panstwowym
55


Archiwum Obwodowym, ma nazwę Teki Wnuczkow-Lobaczewskich (f. 146, z. 1, nr 3480, s. 9-10 i n.).
W jednej z notatek z tej teki czytamy: „Wnuczek herbu Jastrzębiec, dom sta- rožytny. Jan Wnuczek, kanonik gniežnienski w roku 1466. Wnuczek Jan [inny], wojski czenvonogrodzki 1523, po ktorego šmierci Zygmunt I, krėl polski, pew- ną summę przysądzil Strzemieckiemu. Piotr Wnuczek, podkomorzy wielki Iwowski 1605 (...). Drudzy z nich w Xięstwie Litewskim po rožnych woje^ wodztwach osiedli. Marek Wnuczek, rotmistrz krolewski, pod Wielkimi Lukam i 1569 byl jeden z posI6w litewskich do Lublina do dokonczenia unii z Koroną. Adam, podsędek vvilenski, pisarz ziemski ošwięcimski 1613; Stanislaw, posel na sejm 1621. Tomasz, podstoli orszanski, mial za sobą Eleonorę Markiewiczownę, wojską minską (...). N. byla za Pawlem Cysmontem, ta znalazla obraz Panny Maryi Cysmontowski cudami wstawiony, Trzy Wnuczkiewicz6wny byly na opiece Zygmunta Augusta, krola”.
W XIX wieku Lobaczewscy herbu Jastrzębiec mieli liczne posiadlošci na Wolyniu. Byly to m.in. Bondarowka i Ghichow w powiecie owruckim; w ziemi chelmskiej zaš: Wišlica, Labun, Michalowiec, Wilice, Murawska, Zarycz. Szla- checka rodowitošc Lobaczewskich zostala potwierdzona przcz Wolynskic Zgromadzenie Deputatow Szlacheckich 28 paždziemika 1801, 29 grudnia 1803, 23 grudnia 1832, 7 kwietnia 1852 roku (Panstwowe Archiwum Obwodowe w Žytomierzu, f. 146, z. 1, nr 3480,3481).
Wywod familii urodzonych Lobaczewskich herbu nieznanego z 1820 roku informowai: „Familia ta od niepamiętnych lat w Litwie zamieszkala, a mianowi- cie w powiecie grodzienskim w okolicy Eysmontach Wielkich, dziedziczne zicmne miala posiadlošci, z ktorey to starožytnej i prerogatywami szlacheckimi uzacnionej familii pochodzący Piotr Lobaczewski, za przodka w niniejszym wywodzie wzięty, pošrod zaszczytow szlachectwa possydowal za prawem za- stawnym majętnošč Miszkowszczyznę, i byl ojcem synow trzech: Franciszka, Stefana i Wincentego.
W roku zaš jeszcze 1753 starožytnej swej rodowitošci przed zgromadzeniem sejmikowym powiatu grodzienskiego skladal wywod. Tak o tem najprzod 1752 Februaryi 8 laudutn sejmiku grorrmicznego powiatu grodzienskiego urodzonym Piotrowi ojcowi, Stefanowi synowi Lobaczewskim wydane, tejže daty w grodzie grodzienskim aktykowane. Po wtore 1752 Augusta 23 i 1754 Februaryi 7 dilia testymonialne pisma od urządnikow i obywatelt powiatu grodzienskiego na sej- miki zgromadzonych, tymže wielmožnym Lobaczewskim stužące, I z kolei po trzecie, 1760 Februaryi 5 dnia testament Piotrą tobaczevvskiego na synow swo- ich Franciszka, Stefana i Wincentego Lobaczewskich wszelką pozostalošė, jak nie mniej folwark zastawny Miszkowszczyznę rozdzielający - niezaprzeczalne pizyniosly upewnienie.
Następnie z wyražonych Piotrą synow Stefan Lobaczewski3 že zostawil po sobie syna Jozefą, a ten z urodzoną Dominiką z domu Pobiedzinską sziubem zlączony, že synow czterech: Antoniego, Ignacego, Justyna i Kajetana, niniejszy skladąjących wywod Lobaczewskich na šwiat wydal”. Jak wynika z zapisow archiwalnych, chlopcy ei chrzczeni byli w Graužyszkach i Oszmianie.
„Wywodzący się Lobaczewscy prowadzą žycie z dzieržanego przez siebie folwarku Stodolnik” - stwierdzala dalėj Komisja Wywodowa VVilenska i kon-
56


kludowala: „Na fundamencie przeto takowych wyzej poszczegolnionych dowo- dow (...) Lobaczewskich za rodowitą i starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych do księgi szlachty gubemi litewsko-wiienskiej klasy pierw- szej zapisujemy. Dzialo się na sessyi Deputacyi Generalnej Wywodowej Szla- checkiej” (CPAHL, f, 391, z. 1, nr 995, s. 253-254).
W lipcu 1820 r. heroldia wilenska rozpatrywala takže sprawę î potwierdze- nie rodowitosci szlacheckiej Stefana, Jozefą, Antoniego, Ignacego, Justyna i Kajetana Lobaczewskich, mieszkancow powiatu oszmianskiego. „Wywodzący się” nic byli jednak w stanie podac jakichkolwiek dokumentow ma potwierdze- nie starožytnošcį swego rodu (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1732).
Lobaczewscy byli w ubieglych wiekach czqsto wzmiankowani w zapisach archiwalnych, W jednym z listow ñàãà Aleksego Michajfewicza z 1654 roku jest informacja î przybyciu do Moskwy trzech poslow od Bohdana Chmielnickiego. Jeden z nich nazywal się Harasym Lobaczewski {Archiw Jugo-Zapadnoj Rosii, t. XIV, s. 57). W 1669 roku w aktach grodzkich chelmskich zanotowano, ¿e venerabilis Stephanus Lobaczewski, ecciesiae ruthenicae Szacensis presbiterus, oraz generosus Alexander Borzęcki, bonorum villae Szacko quovis juris titulo possessors, procesowali się o najazd i grabiež {AWAK, t. XXIII, s. 291, 299- 301). W roku 1677 jako prezbiler unickiego koscioia w okolicach Brzescia od- notowany zostal w zapisach archiwalnych Teodor Lobaczewski (.AWAK, t. III,
s. 260). W roku zaš 1690 Stefan Lobaczewski peinil podobną funkcję w Kodniu w powiecie brzeskim {ibidem, s, 262),
6 czerwca 1670 roku „¿alowal ó opowiadal ziemianin Jego Krolewskiey Mošci wojewodztwa polockiego, pan Samuel Lobaczewski, na woyta Stobody ziemian panow Wincentego ó Jerzego Szczytow Zabielskich”, iž podczas najaz- du moskiewskiego, „snadž za hramotą carską”, zawladnqli jedną z jego posia- dlošci, ležącą tuž pod polockim zamkiem dolnym, „Ktory žalujący p. Lobaczewski, objąwszy dobra swoje oyczyste, wieczyste, prawu wieczystemu ziemskiemu przynaležące Jazno, Noszczewicze ó folwark Lobaczewszczyznq, spokoynie ó urzqdownie” na ziemi swej gospodarowai.
Dalėj zapis w księgach magistratu oznajmial: „A teraz juž, po szczęšliwym rekuperowaniu z rąk nieprzyjacielskich moskiewskich fortec ó calego woje- wddztwa polockiego, p. Lobaczewski, przez lat poltora będąc w spokoynym dzieržaniu tego swego placu ogrodu Zapolockiego wzwyz pomienionego, a ¿e w odleglosci mieysca za mil kilkanašcie p. Lobaczewski od Polocką mieszkając, wi adomose i žadney miec nie m ogi, ñî z tym ogrodem dziaio się. A jako teraz ten žatujący, przybywszy do Polocką, w roku teražniejszym 1670 msca Juni 1 dnia wziąl pewną wiadomoic od niektbrych ichmosciow panow przyjaciol swo- ich, že ten woyt Chwat, nie wiedziec, czy z woli, wiadomosci y rozkazania ich- moSciow panow Szczytow, bezprawnie y nienaležnie ten plac ogrodu caly, wy- biwszy onego žahijącego ze spokoynego dzierženia, odjąl y zbožem rožnym przez dwie lecie pasząc, ony nasiewa y wszelakie požytki z tego ogrodu przy- chodzące na swoy wlasny požytek obraca” (Isioriko-juridiczeski/e matieriafy
t, XXV, s. 388), Na drugi dzien, 7 czerwca 1670 r., Samuel Lobaczewski za- skarzyl w magistracie polockim niejakiego Teodora Sadowskicgo i syna jego Jana, za to, že bezprawnie („za hramotą, snadž podobno carską”) žagamąi ma-
57


jątek Orzechowo Zajezierze, stanowiący wlasnošč siostry jego Maryanny Loba- czewskiej Paw)owej Hatovvskiej, z drugiego malženstwa Andrzejowej Drozdo- wiczowej.
Zdarzenia te, ktore sklonity Samuela Lobaczewskiego do szukania sprawie- d!iwošci na drodzc sądowej, byty skutkiem epizodu makrohistorii, plączącej bezlitosnie prywalne losy. Car bowiem podczas krdtkiej okupacji Biatej Rusi przez wojska moskiewskie odbieral ziemie tym rodzinom, ktore wycofaiy się wraz z oddzialami polskimi, i przekazywal je w ręce tych, ktorzy „calowali krzyž", tj. przysięgali na vviemosč carowi. Po wypędzeniu naježdžcy między dawnymi gospodarzami, o ile powracali žywi i zdrowi, a nowymi panarni wyni- kaly na tym tie ostre konflikty, ząjazdy, sprawy sądowe.
Z przytoczonych skarg wynika, že Lobaczewscy pozostawali w tym czasie wiemi Koronie Polskiej, co sprowadzalo na nich liczne nieszcztįšcia i znaczne straty majątkowe. Nieprzypadkowo wylicza w swej skardze pan Samuel, že rocznie Sadowski tylko miodu imbierai „pudow cztery" z barei orzechowskich, „a pud miodu natenezas kupowano na targu po zlotych 6; do tego y z jezior io- wiąc przez te wszystkie lata rožną rybę, miat wielki požytek”. Zažąda) wiqc odpowiedniego odszkodowania {istoriko-juridiezeskije matieriafy..., t. XXV, s. 391-392).
Trzecią skargą, tym razem na Jana Mackiewicza, zarządcę dobr jezuickiego kol egi um polockiego, oraz na rektora tejže uczelni, księdza Mikolaja Šlaskiego, zložyl Samuel tobaczewski 9 czenvca 1670 roku. Z tekstu tego uader wymow- nego dokumentu dowiadujemy šią, iž autor jego „przybywszy z pobiegow z krajow litewskich”, dokąd uciekl przed wojskiem cara moskiewskiego, dowie- dziat sitį, že takže częšė ziem ojea jego, Gabriela Lobaczewskiego, ktory „od siedmiudziesiąt lat y wiącey w spokoyney possessyi swey wieczystey byl”, nie- prawnie zajęta zo stata przez osoby zaskaržone. Przy tym zaznacza pan Samuel, že „nie tylko rodzic jego, ate dziad y pradziad onego od davvnego czasu w ta- kimže spokoynym dzierženiu [folwarku pod potockim zamkiem wyžszym] zo- stawali”.
Nie zwažając na to, zarządca Mackicwiez „miedze zepsowawszy, pooral, z wielą pomoenikami, gromadnie y z czeladzią swą dwomą, y rožnym zbožem ponasiewal”, w innym znovv miejscu „miedzą przeorawszy, grunty zaszedl on p. Lobaczewskiego wlasnego, oyczystego, niwq wielką, nazwaną Snieszkovvsz- czyzną — nie wiedzieč, czy z woli y wiadomošci imšei xiądza Mikotaia Šlaskiego, rektora, tudziež y xiądza Wroblewskiego, prokuratora natenezas kolegialne- go, czy z swego zlego domysfu”. Domagal šią zatem pan Samuel Lobaczewski zwrotu przywlaszczonych ziem, „gruntow y sianozęci’’ (ibidem, s. 391 -393).
W kolejnym dokumencie z tego okresu czytamy: „Wypis z ksiąg mieyskich kodenskich roku 1679, dnia 20 Februari. Przed narni, urządem mieyskim koden- skim woytowskim y bunnistrzowskim, na zwyklym sądownym mieyscu spolnie zebranym stanąwszy, w Bogu wielebny jegomošč oyciec Stephan Lobaczewski, prezbiter nasz swiętomichalowski kodenski, wespol z jeymošcią panią malžonką swoją, panią Maryanną Kowalewską Stephanową Lobaczewską, malžonkowie, z dokladem potomstwa ichmošciovv, mianowicie urodzonym panem Stephanem, Piotrem, Janem y Mikoląjem Lobaczewskimi, synami swemi - z jedney, a z
58


drugiey strony u rodzony jegomošč pan Mikoiay Lobaczewski, rodzony b ra t wyž pomienionego (...).
Teraz tu przed narni zeznali swôy dobrowolny kontrakt, a to w takowy spo- sôb: iž roku y dnia wyž pisanego w Bogu widebny oyciec Lobaczewski, pre- zbiter nasz kodeiiski, wespôl z jeymošcią panią malžonką swoją y z wyž pomie- nionymi pany synami swymi, za sp61ną wszystkich dobrą wolą y radą, przedali jegomošci panų Mikolajowi Lobaczewskiemu z rownego dziaiu trzecią cząšč dziedzicznych dobr swoich, ležących w wojewôdztwie ruskiem, w ziemi chelm- skiey, nazwane Wilice, Zarzecze y Pokrzywnik, to jest gruntą, ogrody, iąki, potereby, budynki, staw, mfyn y ze wszystkiem, cokolwiek jeno w mojey tam oyczyžnie ode dwôch trzeciemu mnie bratu nalezato, tak tež y pani malžonce mojey.
Tedy te wszystkie dobra, nam przedtem naležyte, od mata do wiela, pic so- bie, ani potomkom swoim žadnego prawa y possessyi nie ostawując, tylko jegomošci panų Michalowî Lobaczewskiemu y jeymosé pani malžonce y potomkom ichmosciôw przedališmy za pewną sumą, to jest za zlotych czterysta, ktorą sumą speînia wyîiczong odebraliémy do rąk naszych (...}. Wolno jest jegomošci panų Mikoiajowî Lobaczewskiemu, rodzonemu memu, te ze wszystkim zeznane dobra od nas, jako pewny dar w naležytych aktach roborowac sobie y swym sukcessorom na wieczne czasy do spokoynego uzywania, bez žadnego wstçpu y turbacji ode mnie y od moich âukcessorow. Dziato šią w Kodniu, anno et die, ut supra" {AWAK, t. XXVII, s. 64).
Interesujące szczegoty z dnia powszedniego szlachty kresowej przynosi na- stępny zapis archiwalny z grodzienskich ksiąg grodzkich. „Anno tysiąc siedem- set jedenastego, miesiąca Februari dziesiątego dnia. Ja, jcneral powiatu grodzienskiego, nižey na podpisie tym wyrazony, wtadomo czyniç y zeznawam tym moim relacyinym listem, i i bytem užytym od w Bogu wielebnego irnci oyca Piotrą Lobaczewskiego - protopopy podlaskiego, prezbitera doylidzkiego, do plebanii nazwaney Doylidy, w dobrach zabhjdowskich, w powiecie grodzien- skim ležących, gdzie przybywszy, widziaiem wielebnego oyca Lobaczewskiego zaęiątego w b rodą: pod wargą raz dūžy cięty szablą, od ktôrego zacięcia wszy- stek krwią splynąl, y chustek we krwi zbroczonych cztery oglądalem, ktôry to w Bogu wielebny oyciec mienil, že ad sacra disponenda juž przez te okrwawie- nie žadney nie može mieé conservatii ai do dyspensy zwierzchnoèci, ktôre to zaciçcie miat (...) od jegomošci pana Antoniego Rahozy — towarzysza chorągwi petyhorskiej, na dobrowolney drodze, bez dania žadney y naymnieyszey przy- czyny, przy bytnošci pana Bohdanowicza, namiestnika, pana Boguckiego y pana Jurewicza, towarzystwa teyže wyz rzeczoney cborągwi. Jan Ludziwotiski - jene- rat Jego Krolewskiej Mošci powiatu grodzienskiego. Anno 1711, dnia 10 Februari” (AWAK, t. VII, s. 470).
Piotr Lobaczewski w tymže dniu, 10 lutego 1711 roku, zaniôsl skargę przed magistrat miasta Grodna, ktôra zostata przez pisarza grodzienskiego zreferowana w nastąpujący sposôb: „Iž obzalowany jegomošč [Antoni Rahoza], przepo- mniawszy bojažni Božey, srogošei prawa pospolitego W. X. Litewskiego, takož y artykulôw woyskowych, nie wiedziec z jakich miar zawziąwszy przeciwko žahijącemu jegomošci [Piotrowi Lobaczewskiemu] zly y zawziçty rankor,
59


w roku teražnieyszym 1711, miesiąca Februari trzeciego dnia, gdy žalųjący przewielebny oyciec na dniu wyž mienionytn byl zaproszonym dla cbrzestu odprawicnia dziecięciu do chorągwi stojącey w dobrach zabhidowskich, we wlošci niewodnieckiey, do wsi Doylid, do przystawstwa imci pana Jozefą Lo- sowskiego, w povvjecie grodziehskim będących.
A gdy žalųjący, w Bogu przewielebny oyciec, po ochrzczeniu dziecięcia za- bawiwszy się trochę u ichmošciow towareystwa, bez dania žadney y naymniey- szey nikom u przyczyny, nazad do domu powracat, z ktorym imč pan Bohdano- wicz, namiestnik teyže chorągwi, imč pan Bogucki, imč pan Jurewicz, imč pan Wysogierd y imč pan Jan Korycki jechali, jegomošč, nie vvidząc z jakiego rankom, z dobytą uganiając się szablą za ichmošciami, a dopędziwszy m praesentia wyž rzeczonych ichmošciow, nie mowiąc slowa žadnego, nielitošciwie y nie- milosiemie na glowę szablą žatującemu, w Bogu przewielebnemu, ciąl, ktory že trochę się na wozie dobrowolną dragą jadąc. umknąl, y glowę na bok schronil, tedy ten impel cięcia, ñî mial przyjšč na glowę, w twarz przez wargę y brodę z prawey strony dostal się.
A tak juž widząc oyca žalującego krwią zbroczonego, gdy jeszcze dmgim impetem siec y nękač myšlil, ichmošci tam przytomni będąc, aby tey zawzięto- šci poprzestal, hamowali”. Zawzię£ošč Rahozy musiala byč wielka, skoro wido- kroč jeszcze porywal się na księdza Lobaczewskiego, kazat go aresztowač i groži! mu zabiciem. Wszystko to dzialo się juž w czasie rozpręženia Polski (AWAK, t. VII, s. 471-472). Nie dziwncgo že niejeden polski szlachcic kresovvy nabieral wsttętu do rodak6w i uchodzil przed nimi za granicę, do Niemiec, Rosji, gdzie indziej.
Lobaczewscy znani byli od dawna nie tylko na Kresach Wschodnich, ale i na ziemiach Mabpolski. 24 listopada 1734 roku do sądu grodzkiego w Chet- mie wpiynęla Skarga szlachcica Sosnowskiego na jego sąsiada Bazylego Loba- czewskiego. Caty ten dokument spisany zostal w języku lacinskim, z wyjątkiem parų polskich zdau w oryginale, ktčre Lobaczewski mial wypowiedzieč, nakla- niając jednego z chlopow do bicia swego pana, Sosnowskiego wtašnie: „Bijže teraz pana swego y rozkazuy mu na pariszczyznę, tak jak on tobie tež rozkazy- wab” oraz „zabij takiego a takiego syna, ja go zaplacę, južem dai za jednego siedmnašcie tysięcy, a to fraszka u mnie, y tego zaplacę” (AWAK, t. XXVII, s, 66), Widocznie wrogošč sąsiedzka byla i w tym przypadku glęboko zakorze- niona...
W 1718 roku w aktach magistratu brzeskiego odnotowano następującą da- rowiznę: „Piotr Wladyslaw Oziemblowski, woyski wojewodztwa brzeskiego, Ester Joanna z Tulowskich Oziemblowska, woyska vvojewodztwa brzeskiego, wiadomo czyniemy tym naszym skriptem ninieyszym y na potem będącego wieku ludziom, iž chcąc mieč w opatrznosci chwalę Boską, fundujemy cerkiew w majętnosci naszey wieczystey, nazwaney Tryszyn Szlachecki, pod tytūlėm protekcyi Nayšwietszey Ðàïïó y swiętych apostolow Piotrą y Pawla, a chcąc y postrzegając tego, aby chwala Boska zawsze odprawowana byla, z szczerey ku Bogu žarliwošci, jako pan y kolator upatrzywszy na to czlowieka zgodnego, pana Mikolaja tobaczewsk;ego, dobrze sobie zaleconego”. Dla tej cerkwi unic- kiej przeznaczal Oziemblowski niemalo gnmtow, z ktorych „žadnych nie powį-
60


men będzie wtelebny ociec Mikolay Lobaczewskì powinnoáci, ani sukcessoro- wie jego do skarbu Rzeczypospolitey ani do dwom mego piade, oprócz chwale Boskìey zadosc czynic” {AWAK, t. Ili, s. 135-136).
Jakub Lobaczewskì, kapfan unieki w miejscowosci Maszów na Chelmsz- czyžnie, zostal w lutym 1725 r. pobíty przez niejakiego Antoniego Budzynskie- go, o czym in formų j e zapis w chelmskich księgach grodzkich z 2 marca 1725 r, {AWAK, t. XXVII, s, 188). Przywilej królewski z XVIII wìeku dotyczy kolejnego przedstawiciela tego sfynnego w okresie I Rzeczypospolilej rodu: „August III, z Boiey laski król polski etc. Oznaymujemy tym listem, konsensem naszym, wszem wobec y kazdemu z osobna, komu o tem wiedzieé nal ežy, ižešmy po- zwolíb y dopukili (...) urodzonemu Janowi Pluszczewskiemu, aby mògi prawa swego dozywotnìego na wlok trzy we wsi Lachowce nazwaney, w ekonomii brzeskiey, w kluczu rudzkim ležące, sobie služącego, zrzec się, ustąpic y wle- wek prawny in personas urodzonych Antoniego y Elžbiety z Kurowskich Loba- czewskich, malzonków, uczynió.
Który to wlewek alias cessya, skoro prawnie uczyniona y przed aktami któ- remikolwiek authentycznemi zeznana będzie, myjąza wažnąmieč deklarujemy, jako tę, która za konsensem naszym stanie siq. Wolni y mocni będą pomienieni urodzeni Lobaczewscy, maféonkowie, przerzeezone wlok trzy, z polamì, rolami, gruntami, sianozqciami, tąkami, borami, lašami, gajami, jeziorami, rzekami, rzeczkami, budynkami, poddanemi y ich powinnosciami, czynszami, daninaini, oraz ze wszystkiemi z tycb wlok intratami, dochodami, prowentami, cum omnibus attinendis et pertinendis» nic nie excypuiąc ani wylączając, w swoją objąw- szy possesyq, trzymac, dzieržeč, uzywac, az do ostatniego žydą swego kresu in solidum oboje, lub która z nich osoba w žydu superstes zostanie.
Z których to wlok czynsz pienięžny po tynfów 4 z wloki do skarbu naszego coroeznie wypíacac; hybernq zas y inne podatki, wedhtg dyspartymentu zwierzcbnosci ekonomiezney wnosió powinni bqdą. Obiecujemy tež po nas y po najjaštiieyszych nastqpeach naszych, iž wspomnionych Antoniego y Elžbiety z Kurowskich Lobaczewskich, malzonków, od spokoyney possesyi y tenuty dozywotniey tycliže wlok trzech nie oddalemy, y nikomu do oddalenia mocy nie damy, prawa nasze królewskie, Rzeczypospolitey y Košciola jwiqtego rzymsko- katolickiego w cale y nienaruszenie zacliowując. Na co, dia lepszey wiary, wagi, przywiley ten rqką naszą podpisawszy, pieczęč naszą przycisnąc rozkazališmy. Dan w Schowie, dnia XXIV miesiąca maja, roku Paúskiego MDCCLV, pano- wania naszego XXII roku. Augustus rex” [AWAK, t. V, s. 382-383).
Lobaczewscy o przydomku Wnuczek jeszcze w XIX wieku zamieszkiwali w Malopolsce, uzywali oni herbu Jastrzqbiec (S. Korwiu-Kruczkowski, Poczel Polaków wyniesionych do godnosci szlacheckiej przez monarcfww austriackich w czasie od roku 1773 do 1918, Lwow 1935, s. 39). Od XVII stulecia zakorze- nilt siq polscy Lobaczewscy takžc na ziemiach Cesarstwa Rosyjskiego. Juž w 1627 roku w moskiewskich dziedzinach mieszkal Jitewski czlowiek”, tj. prze- siedleniec z Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego, Teodor Lobaczewskì {Russko- bielorusskije swiazi. Sbornik dokumentow, Minsk 1963, s. 93). Z tego rodu po- chodzii wybitny matematyk rosyjski Mikolaj Lobaczewskì, który 29 kwietnia 1838 r. otrzymal dyplom nadający mu rosyjskie dziedziczne szlachectwo (por.
61


Bobrinskij, cz. 2, s. 632). Z tej rodziny wywodzila się röwniez Stefania Loba- czewska (ur. 31 lipca 1894 we Lwowie), wybitny polski teoretyk i historyk mu- zyki, profesor i rektor Wyzszej Szkoly Muzycznej w Krakowie, ktora następnie kierowaia Instytutem Muzyki na Uniwersytecie Jagidlonskim.
LODZIATA herbu Wadwicz. Dziedziczyli majątki w powiecie oszmian- skim {CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
LOGINOWICZ vel LOHYNOWICZ (Loginomius) herbu Pelikan i Kru- szowski. Byli posiadaczami Hcznych zasciankow na ziemi minskiej, witebskiej, borysowskiej, wilenskiej i oszmiaiiskiej. Spokrewnili się m.in. z Czasznickimi, Wankowiczami, Rydzewskimi (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1736; f. 391, z. 6, nr 8, 110, 707, 1623, 2754; f. 391, z. 8, nr 86, 101).
Wywöd familii urodzonych Lohynowiczöw herbu Pelikan z 17 XII 1819 r. stwierdzal: „Familia ta jest starožytną i od niepamiętnych czasow prerogaty- wami szlacheckiemi zaszczyconą, za zaslugi rycerskie, podjęte trudy, ofiary dla Ojczyzny czynione, lennymi przywilejami i nadaniami panujących mo- narchöw obdarzona". Za protoplast? wziqty Krzysztof Lohyttowicz, „mąž w dzielach rycerskich wslawiony”, uzyskal w 1661 roku od kröla Jana Kazi- mierza potwierdzenie nadania döbr Wo-tkowicze w wojewödztwie Smolensk im nad rzeką Bieiuszynką, ktore otrzymal jego ojciec od Wladyslawa IV. Pröcz tego Krzysztof Loginowicz posiadal majątek Czechy. Jego synowie Jan i Gabryel dali początek dworn liniom rūdų, osiadlego SZCZegÖlnie Ucznie w powiecie oszmianskiim.
W 1819 roku heroldia wilenska uznala Kazimierza, Franciszka, Ferdynanda, Mich ala, Stanisiawa, Jana i wielu dalszych Lohynowiczow „rodowitą i starožytną szlachtą polską”, wpisując ich imiona do pierwszej częsci ksiąg szlachty gu- bemi wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 188-191).
LOJBA (Laibas) herbu Wadwicz. Ich siedziby rodowe znajdowaty się w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1,723,2821).
LOJBA-MONTYGIERD (Loibas-Montigerdas) herbu Wadwicz. Dziedziczyli majątki w powiatach wilenskim, wilkomierskim i innych (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
LOJEWSKJ (Lojevskis). Polska encyklopedia szlachecka (t. VIII, s. 67) infonnuje o Lojewskich herbu Belina, Brochwicz, Jasienczyk, Jezierza, Junosza, Radwan, Samson, zamieszkatych na ziemi warszawskiej, w Galicji, na Podolu itd. Nazwisko wzięli od dobr Loję i Lojewo w ziemi wiskiej. Stanowili jeden rod z Kowalewskimi herbu Junosza (por. J. Kapica Milewskt, Herbarz, s. 228, 249; Spis szlachty Krölestwa Polskiego, s. 139),
K. Niesiecki (Herbarz polski, t. VI, s. 263) podawai: „Lojewski. W sando- mierskiem wojewödztwie i w ziemi wiskiej, w tej Jędrzej Lojewski podpisal elekcyą Jana Kazimierza. Jan na Lojowcach Lojewski, ktorego z Maryanny Oborskiej synowie: Stanislaw, franciszkanin, Samuel i Pawet, bezpotomni. Zo-
62


fia, Piotrą Kobielskiego malžonka. Lojewskiego, wojta ceremskiego, chwali [go] Paprocki w Panoszy z męstwa na Podoiu 1575 r.”
Andrzej Lojewski od ziemi wiskiej w 1648 r, podpisal akt elekcji krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 109). Jozef i Leonard od ziemi wiskiej, Benedykt to- jevvski od ciechanowskiej ~ podpisali w 1697 roku elekcję krola Augusta II (ibidem, t. V, s. 445). W. Nekanda Trepka pisal w L'tber chamorum o kilku Lojew- skich „synach chlopskich” z WieIkopolski oraz z ziemi sandomierskiej,'
Wywod familii urodzonych Lojewskich herbu RadwO jakowej niezaprzeczonej prawdzie dostateeznie upewnily następne pisma dowody, a najprzčd roku 1748 Nowembra 25 dnia pozew autentyczny od uro- dzonego Antoniego rwaszkiewicza urodzonemu Michatowi Lojewskiemu w dobrach jego Wierzbieliszkach podany; po wtore, metryki chrzestne: 1744 marca 15 - Antoniego, w księgach košeiola parafialnego widzienskiego; 1745 Februaryi 10 - Andrzeja; i 1793 Juni 16 - Antoniego, w księgach košeiola parafialnego szeszolskiego zapisane; nie mniej, že Antoni Michalowicz Lojewski mial dožywotną possessyę w zašcianku Pojodziach, to dowiodlo prawo roku 1780 Juni I dnia wydane. Oraz že z Antoniego radžą się Michal, Jozef i Win- centy, o tem następne pisma dowody dostateeznie upewndy: a najprzod roku 1768 Oktobra 9 - metryka Michala w księgach košeiola kiemowskiego; 1783 Apryla 6 Wincentego - w księgach košeiola mejszagolskiego zapisane (.,.).
Na fundamencie przeto takowych zaprodukowanych dowodow, rodowitošč szlachecką familii urodzonych Lojewskich probųjących, my, marszalek gubern- ski i deputaci powiatowi, stosownie do przepisow (...), familią urodzonych, a mianowicie wywodzących się, jako to: Michala z synami Adamem, Floryanem i Symonem, oraz Jozefą Wincentego z synem Justynem, Antonowicz6w, nie mniej Antoniego Andrzejewicza Lojewskich - za rodowitą i starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych (...) do księgi szlachty guberni litewsko- tvilenskiej klasy pierwszej zapisujemy. Dzialo się na sessyi Depufacji Generalnej Wywodowej Szlacheckiej Guberni Litewsko-Wilenskiej w Wilnie” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 265-266).
63


LOJKO (Loikas) herbu Wąž. Na Litwie uzywali takže godia Košciesza iLuk - zamieszkali w powiecie lidzkim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 349, 1538), O rodzie tym pisal K, Niesiecki {Herbarz polski, t, VI, s. 277): „Lojko herbu Wąž stojący do gėry w koronie. Z Polski do K.sięstwa Litewskiego pizeniešli się. Przydomek mają Rędzięjewscy albo Rydzewscy (...). Karol Lojko, lowczy orszahski, w Wielkiej Polszcze osiadl, syn6w jego kilku”.
LOJOWSKI (Lajauskas). Stanowili zapewne jeden rod z Lojewskimi. Uzywali godel Belina i Radwan odm. Częšč Lojowskich zniemczyla się i juž w XVI wieku pisala się „von Logau”. Przedstawiciele tej rodziny zajmowati wysokie stanowiska przy dworze cesarzy Austrii. Na Wilehszczyzme zamiesz- kiwali przede wszystkira w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z, 6, nr 707).
LOJTWA (Loivas) herbu Wąž. Osiedleni byli w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 3,280 i in.).
LOKUCIJEWSKI (Lokutevskis). Polska encyklopedia szlachecka (t. VIII, s. 68) niešcišle informuje o domniemanych Lokucijewskich vel Lokuciewskich herbu Boncza: „Lokucijewscy herbu Boncza, 1700, Lokucie powiat horecki, Litwa”. Dokladniejsze dane przytacza Adam Boniecki {Herbarz polski, I. XV, s. 369): „Lokucijewscy herbu Žnin, w oszmianskim. Prawdopodobnie mieli swoj wtasny znak herbowy z ksztaltu podobny do wielkiej litery «S» i przy legityma- cji nazwali go Žninem, ktöry mial tę literą przedstawiac.
Nikodem Lokuciewski podpisat elekcję Michata Wisniowieckiego. Syn jego Adam sprzedal w 1665 r. Polany w powiecie oszmianskim. Felicjan Michat, skarbnik inflancki, jako chorąžy; Stanislaw i Szymon stawili się na pospoiite ru- szenie 1698 r. Aleksander z ziemi halickiej, elektor Augusta II. Andrzej otrzymal w 1748 r. konsens na cesję Miudziun w powiecie oszmianskitn”. Adam Lokuci- jewski, starosta nierowski, sędzia glöwny kapturowy powiatu oszmianskiego, pod- pisal w 1764 roku akt warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t, VII, s. 60).
Wartosciowe szczegoty do dziejöw rodu zawiera Wywöd familii urodzonych Lokucijewkic.h herbu Žnin z 6 kwietnia 1814 roku, w ktörym m.in. podawano, že protoplasta kresowej galęzi tej rodziny, Jan Grzegorzewicz Lokucijewski, „wziąl początek žycia swojego w wojewödztwie sieradzkim, gdzie dotychezas ta familia ma swoje znaczne osiadlosci ziemskie. Jan, shižąc wojskowo, dostal się roku 1539 do Wielkiego Xięstwa Litewskiego, gdzie, wszedlszy w szluby matženskie z Milo- szewicz6wną, nabyl dziedzictwem majętnošc Pieszkuniszki w powiecie lidzkim ležącą, i tam splodzil syna Stanislawa (...),
Stanislaw wiqc lanowicz, stawszy się po ojcu naturalnym dziedzicem, po- mienione dobra wyprzedal, sam zaš przeniöst się w powiat oszmiahski, rözne w onym ponabywal dobra, gdzie z dwoch žon, to jest: z pierwszej Heleny Ra- dziwilowiczöwny splodzil synow Nikodemą i Cypriana; zas z drugiej - Mikolaja (...). Nikodem Stanislawowicz zostawil po sobie synöw pięciu: Adama, Stanislawa, Nikodemą, Krzysztofa i Mikolaja” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 77-81; f. 391, z. 8, nr 86, 92,101,131,283,284, 308,321,543,2558).
Jak wynika z zapisöw archiwalnych, Lokucijewscy brali žony m.in. z Butleröw, Denisewiczöw, Kontowtöw, Chomihsktch, Žotędzi6w, Tracewskich, Bielskich,
64


Suchockich, Taszlinskich, Lagtowskich, Maszkowskich, Lukaszewiczow, Pobie- dziriskich, Andruszkiewiczow, Kowzanow, Szumiewiczow, Krolikowskich i gąsto zaludniii caly powiat oszmianski, jak tež w znacznym stopniu swiqcianski i wilen- ski, posiadając tu iiczne dobra, jak np. Kisie, ChroIowszczyzną, Deynow, Kuszla- ny, Bryndziszki, Kleje, Male, Adamowszczyzną, KiSary, Kurmilany i inne. Mieszkali tež w Oszmianie, Swiqcianach, Murowanej Oszmiance i Wilnie.
W 1814 roku heroldia wilenska uznala Adama, Rajmunda, Antoniego, Jozefą, Ignacego, Alojzego, Tadeusza i kilkunaslu innych Lokucijewskich za „rodo- wįtą i starožytną szlachtą polską”, wpisując ich imiona do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej. Ta sama heroldia potwierdzila szlachecką rodowitoic Lokucijewskich takže w latach 1804, 1851, chociaž w drngiej polo- wie XIX wieku mieli oni kiopoty z zatwierdzeniem szlachectwa przez petersbur- ski Senat Rządzący, poniewaz wladze rosyjskie dąžyly do likwidacji šrednio zamožnej szlachty polskiej jako elementu najbardziej patrįotycznego i niebez- piecznego dla imperializmu carskiego (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1710, 1736; f. 391, z. 7, nr 2855, 47, 64, 65, 66, 67, 68, 4096; f, 391, z. 9, nr 604).
LOMANOWICZ (LamanaviČius) herbu Ošia Glowa. Od XVI11 w. noto- wani w žrodlach archiwainych jako szlachta zamieszkata w powiecie mozyrskim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 223). Posiadali dobra Kustownica pod Min- skiem.
LOMANOWSKI (Lamanauskas). Pochodzili z Lubelszczyzny. W XVII i XVIII wieku licznie zamieszkiwali w powiecie potockim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 265). Zapewne z tej rodziny wywodzil šią Michal Lomonosow, wielki rosyj- ski uczony-encyklopedysta, poetą i filozof. Rodzina Lomonosow6w pieięgno- wala zresztą legendą o swym szlachecko-polskim pochodzeniu. Ich nazwisko pierwotnie musialo byč mne, poniewaz gdy w 1895 roku okręgowy sąd w Pe- tersburgu zwrocil się do Wilenskiej Wywodowej Deputacji Szlacheckiej o do- starczenie danych, dotyczących szlacheckiego pochodzenia Gieorgjja Dmitrije- wicza Lomonosowa, ktoiy mial jakieš kiopoty natury prawnej i podawal, iž w Wilnie są przechowywane informacje potwierdząjące jego przynaležnošc do stanu szlacheckiego. Heroldia wilenska odpisala jednak, že dokumentow takich nie odnaleziono (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 1467).
LOMNICKI (Lomnickis) herbu Nalęcz. W. Wittyg wspominai rowniez o Lomnickich herbu Nieczuja odm. W XVIII w. przedstawiciele tego rodu zamieszkiwali w powiecie kamienieckim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 223).
LOPACINSKI (Lopatinskis) herbu Lubicz. Osiedleni byli na Wilensz- czyžnie.
LOPATO (Lopatas) herbu Mogila i Lopott. Siedziby rodowe mieli w po- wiatach wolkowyskim, oszmianskim, wilenskim i trockim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
65


LOPOT (Lopotas) herbu Korczak odra. W ¿rodiach archiwalnych notowa- ni byli od XV wieku.
LOSKE vėl LOSSKI (Loskis) herbu Brodzic i Rogala. Znakomita rodzina pochodząca z Polski srodkowej, znana tež na Litwie, wielce zashižona w Rosji. Wspomina o nich większošč polskich dziel genealogiczno-heraldycznych. O Loskich herbu Rogala wzmiankuje Boleslaw Starzynski w rękopišmiennym herbarzu, znajdującyrn się w archiwalnych zbiorach Biblioteki Jagiellohskiej w Krakowie.
Tomasz Šwięcki (Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osob dawnej Polski, 1.1, s. 153-154) podawal: „Loski Adryan, herbu Rogala, w Mazowieckiem, rotmistiz i mąž slawny - Franciszek, podkomorzy warszawski, posel na sejm 1724 roku, wydal Džwięk na džwięk wiary oraz Mowy sejmowe i sejmikowe.
Ks. Kasper Niesiecki (Korona Polska, t. III, s. 154) napisal: „Loski herbu Rogala w mazowieckim w-wie. Z tych Paprocki wspomina Adryana Loskiego, rotmistrza y męža slawnego; do tychže pociąga Stanislawa, wojewodę mazo- wieckiego w roku 1574 (...), Loscy piszą się z Woli Chynowskiey y jedneyže z Chynowskimi dzielnicy, z ktorych Jan, kasztelan wiski, podpisal dekret prze- ciwko heretykom 1528 (...). Aleksander, kustosz katedralny y officyal general- ny kieki, proboszcz rzeplinski 1690”.
Adam Boniecki (Herbarz polski, t. XVI, s. 5-14) wspomina! o trzech rėž- nych rodach szlacheckich, užywających odmiennych herbow: „Loscy herbu Brodzic z Losi w powiecie warszawskim. Piotr Loski z bračmi dziedziczyt 1578 r, na Losiach w powiecie warszawskim, na Chrošcielach i Kątach w pow. kamieh- czykowskim”. Dom ten spokrewniony byt m.in. z Bromirskimi, Suchodolskimi, Komorowskimi, Rudzkimi, Plochockimi, Czaczkowskimi, Jakubowskimi, Li- sowskimi. Przedstawiciele tego rodu byli pizez wieki znani i wplywowi w War- szawie i na Mazowszu.
„Loscy herbu Rogala z Losią w ziemi czerskiej. Piotr Pilik ze Skul, podkomorzy 2akroczymski 1390 r., wojewoda mazowiecki, czyli czerski 1406-1435, darowal 1432 synowcom swoim Janowi i Abrahamowi dobra Škuly, Siubice, Rudę, Dobryszewo, Chynowo, Wolę w ziemi czerskiej (...). Byli to zapewne synowie Jana z Losią, chorąžego czerskiego 1409-1416”. Ci Loscy byli rowniez mocno rozgalęzieni (m.in. na ziemi sandomierskiej).
Jak wynika z zapjsow archiwalnch, Loscy brali žony z takich domow, jak: Ciolkowie, Skaszewscy, Zatiwscy, Gorscy, Czajkowscy, Lesiewscy, Boguslaw- scy, Jastrzębscy, Barkowscy, Skolimowscy, Wolscy, Izbinscy, Ossuchowscy. Ojednej z najznamienitszych galęzi rodu Loskich A, Boniecki pisai: „Loscy ksiąžęta na Losku w oszmianskim powiecie. Tytulu tego uzywala Anna księz- niczka Worotynska, wdowa po nieznanym bližej księciu Januszu, fundatorka košriota w Losku 1480 r., zmarta bezdzietnie przed 1492 r.”
O Loskich herbu Brodzic informowal Spis szlachty Krolestwa Polskiego (Warszawa 1851, s. 139). Dose często wzmianowani byli oni w dawnych prze- kazach archiwalnych. Szczepan Loski, wojski rzeezyeki, w 1578 r. mianowany zostal przez krola Stefana Batorego poborcą specjalnego podatku na cele wojny z Moskwą (VL, t. II, s. 197). Gdy w maju 1612 roku w okolicy wsi Žošle w po-
66


wiecic trockim zjawili się žolnierze porucznika Jana Loskiego (z regimentu pana Wielamowskiego), czlonkowie sądu komomego rozbiegli się z posiedzenia ,,po- strzcgąjąc ubostwa swego”, taka poprzedzata ich stawa (AWAK, t. XXX, s, 423).
Wojciech, Jan, Krzysztof, Kazimierz, od ziemi czerskiej, Franciszek i Andrzej, podczaszowie ziemi zakroczymskiej, Loscy, od ziemi warszawskiej - podpisali w 1697 raku sufragię krola Augusta Ã1 (VL, t. V, s. 443-444). Franciszek Alojzy Loski, podczaszy, posel i deputat ad pacta conventa ziemi zakroczymskiej, sądzia i podstarosci grodzki warszawski, w 1699 r. podpisal konsty- tucją sejmu warszawskiego (VL, t. VI, s. 25). W 1703 roku zostal on czlonkiem Rady Krolewskiej, aw 1710 r., jako chorąžy, sądzia i podstarosci grodzki war- szawski, podpisal konstytucję sejmu w Warszawie (ibidem, s. 53, 100).
Jozef Loski, „skarbnik ziemi warszawskiej y sędzia teyže ziemi sądow kap- turowych”, podpisal 23 czerwca 1764 roku w Warszawie uchwalę konfederacji generalnej koronnej (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewddzka w Rzeszowie — Dziaf rękopisow; Rk-3, k. 174), Onufry Loski w 1794 r. by! czlonkiem cen- tralnych wtadz narodowych (ðîã. Akty powstania Košciuszki, 1.11, cz. 2, s. 105).
LOSOWICZ (Losovičius) herbu Syrokomla i Rozmiar, Zamieszkiwali za- rowno w Wielkim Księstwie Litewskim, jak i w Koronie Polskiej.
LOSOWSK1 (Losovskis) herbu Grzymaia, Jez, Prus III, Szeliga. Znani z rycerskich zastug na Bialej Rusi i Litwie, Jan Losowski byt koniuszym woje- wodztwa polockiego w 1668 roku; Michal Losowski - lowczym slonimskim w roku 1678, Cyprian Losowski, „ziemianin jego Jego Krolewskiej Mosci wo- jewodztwa polockiego”, w 1712 roku zapisal polockim ojcoin bazylianom dobra Stąjki i Ladosntį, ktore ongis jego przodkowie otrzymali w nadaniu od krola Michata Korybuta Wisniowieckiego za zastugi rycerskie.
Losowscy lieznie osiedleni byli tež w powiatach shickim, siebieskim i polockim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 13, 667, 546). W wojtostwie nowosielskim w wojewodztwie witebskim w latach 1714-1722 mieszkal m.in. - wedlug ksiąg ziemskich - Amdan Losowski, bojar krolewski (Is ta riko-j uridiczeskije matie- riafy..., t. XXVII, s. 260-261). Lista zamieszkaiych w guberni witebskiej urzęd- nikow wyznania rzymskokatolickiego, zwolnionych ze siuiby po 1863 r. infor- muje, ze w powiecie newelskim byt to m.in. „byly sędzia newclskiego sądu po- wiatowego Michal Lossowski. Ma majątek i dom” (CPAHL, f. 378, o. 1866, nr 181).
LOS (Losis, Briedis). Rod lieznie osiedlony na ziemiach Korony Polskiej, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rusi i Inflant, W roznych odgalęzie- niach uzywali herbow: Dąbrowa, Luk t Zagloba. Powszechnie znani byli od wieku XVI.
Wywod familii urodzonych Losiow, zatwierdzony w hetoldii wilenskiej 17 sietpnia 1820 roku, stwierdzal: „Przed narni, Michalem Romerem, radeą stanu litewsko-wilenskim, Orderu Šwiętej Anny drugiej klasy kawalerem, prezydują- cym, oraz deputatamj z guberni litewsko-wilenskiej, do przyjmowania i roztrzą- sania wywod6w szlacheckich obranemi, zložony zostal wywod rodowitosci sta-
67


rožytnej szlacheckiej familii urodzonych Losiow herbu (...), z ktorego okazalo się, že familia urodzonych Losiow, od dawnych czasow zaszczycona prerogaty- wami szlacheckiemi, posiadala dziedziczne dobra ziemne.
Spomiędzy ktorej to familii poehodzący, a w niniejszym wywodzie za przodka wzięty, Jerzy Los, ktory dziedziczyl majętnošč Chodziewicze zwaną, w wojewodztwie minskim sytuowaną, jak pošwiadczyl pozew w sprawie Aleksandra Chlopickiego z Jerzyni Losiem, dziedzicem majętnošci Chodzie- wicze zwanej, w wojewodztwie minskim sytuowanej, i sukcesorem po zeszlej Justynie Skorupiance, horodniczance minskiej, z pienvszego malženstvva Mikolajowej Wrzeszczowej, z powtomego Albrychtowej Bekowej, a z trze- ciego Jerzyny Losiowej, w dacie 1676 Januarii 4 dnia pisany i w ziemstwie minskim zeznany.
Tenžc Jerzy Los z žony Justyny Skorupianki wydal šwiatu syna Stanislawa, a ten po sobie dwoch synow zostawii: Wladystawa i Macieja S tau i slawow i czo w Losiow (...).
Z przerzeczonych dopiero synow Stanį slawa Wiadyslaw Los, mieszkając za prawami arendownymi i zastawnymi, po wyzuciu się z dobr ojczystych, zawsze i ciągle užywal woInošci i swobod szlachetnych, byt ojcem Krzysztofa Losią, a ten po sobie zostawii czterech syn6w, niniejszy wywod skladających: Kazi- mierza z synami Michaleirt i Tomaszem; Jerzego; Jozefą z synami Andrzejem i Maciejem, oraz Tomasza z synem Symonem, o tym šwiadectwo w miejscu zaginionych metryk chrzestnych (...) z košciola michaliskiego (...) udowodnilo. Drugi syn Stanislawa, a brat rodzony Wladysiawa, Maciej Stanisiawowicz Los, spiodzit syna Krzysztofa, a ten po sobie dwoch zostawil švviatu synow, Jaknba i MichaJa, niniejszy wywod skladąjących”. Częšč tego licznego rodzehstwa (sta- nowiącego zaledwie jedną z wielu gaięzi rodu) mieszkala w powiecie zawilej- skim, częšč w oszmianskim, inni przeniesli się dalėj na polnoc, na Žmudž, do Inflant i na polskie Pomorze,
Werdykt heroldii wilenskiej w 1820 roku byl następujący: „Na fundamencie przeto takowych zaprodukowanych dowodow, rodowitošč starožytną szlachecką imienia urodzonych Losiow probujących, My, marszalek gubernski i deputaci powiatowi, stosownie do przepisow (..,), familię urodzonych Losiow, mianowi- cie wywodzących się: Kazimierza z synami Andrzejem i Maciejem; Tomasza z synem Symonem; tudziež Jakuba i Michala, synow Krzysztofa Maciejovvicza, Losi6w za rodowitą i starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych do ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej klasy pierwszej zapisujemy. Dziato się na sessyi Deputacji Jeneralnej Wywodowej Szlacheckiej Gubemi L i tewsko- W i 1 ensk iej w Wilnie” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 267-268). W tymže 1820 roku heroldia wilenska pahvierdzila rodowitošč trzech innych odgaJęzien rodu Losi6w, zamieszkaJych w powiatach oszmianskim i šwięcian- skim na VVilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1744). Warto dodač, že dwie galęzie Losiow herbu Dąbrowa otrzymaly w 1789 roku tytul hrabiow austriac- kich. Znani byli takže Losiowie na Bialej Rusi, w Inflantach, Žmudzi. W Pru- sach pisali się „von Losch” (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 72).
Jak wynika jednak z dociekan genealogicznych niestrudzonego Nekandy Trepki, byla i nieszlachta tego nazwiska. W Liber chamorum (s. 247) zanotowal
68


on; „Los, pacholczysko, skądsi zerwalo. Przywędrowal do Krakowa i pojąi byt na Kleparzu (...) dziewkę”. Jest to zapewne pospolite pomowienie.
LOTOCZEK (Lotočekas) herbu Topdr. Od XVII w. posiadali dobra Wisz- niowszczyzna w powiecie lidzkim, pozniej tez Gruszteliszki w kluczu widzkira. 31 sierpnia 1820 r. uznani zostali za rodowitą i starozytną szlachtį przez herol- dię wilenską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 309-312).
LOWCZYNOWSK1 (Lovčinovskis) herbu Gryf. Mieszkaii w Lowczy w powiecie kowienskim {CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 110-111).
LQWEJKO (Loveika) herbu Kotwica. Ich rodowe majątki znajdowaly šią przede wszystkim w powiecie braslawskim, gdzie od wieku XVI wspominani byli w zrodlach pisanych (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2415, s. 36-37). Stefan Lo- wejko pelnil funkcję poborcy mozyrskiego w 1590 roku. Jan Loweyko w roku 1593 byl marszalkiem powiatu mozyrskiego, sędzią grodzkim wilehskim, se- kretarzem Jego Krolewskiej MoSci. W tymze roku nabyl kamienicę i plac w Wilnie (AWAK, t. XX, s. 97).
LOWIECKJ (Loveckas) herbu Nalącz. Dziedziczyli posiadlošci we Wschodniej Malopolsce. W. Wittyg wspominal takže o Lowieckich herbu Ostoja w Lowcach na ziemi przcmyskiej.
LOWIEJKO (Laveikis) herbu Korczak. Kasper Niesiecki w tomie szostym Herbaria poiskiego (s. 276) pi sal o nich: „Inni ich zowią Lowikami w mozyr- skim powiecie. Michal Lowiejko 1569, Wawrzyniec Lowika, stoluik mozyrski, syn jego Jan, chorąžy mozyrski. Stefan Lowiejko, wojski mozyrski 1589”. Lo- wiejkowie stanowili zapewne jeden rod z Lowejkami herbu Kotwica.
LOW1ENIECKT (Loveneckis) herbu Topor. Stynqii ongiš z walecznosci i męstwa, Osiedleni byli w powiatach nowogrodzkim i wotkowyskim. Pocho- dzili z Wielkopolski, ale byli tež znani w Malopolsce, Na Kresach mieli siedziby takze w powiatach lidzkim i wilehskim (CPAHL, f. 391, z. 3, nr 111; f. 391, z. 6, nr 1622; f. 391, z. 7, nr 2820).
Krzysztof Lowieniecki, szlachcic z ziemi poznahskiej, figuruje w zapisach do ksiąg grodzkich tegož miasta z 4 stycznia 1627 r. (Akla sejmikowe woj. po- znamkiego i kaliskiego, cz. 1, s. 222). Aleksander z Lownicy Lowieniecki, cze- šnik i podstarošci mozyrski, w 1648 roku podpisal w imieniu szlachty woje- wodztwa mihskiego akt elekcji krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 115). Antoni Lowieniecki podpisal w 1764 roku uchwalą warszawskiej konfederacji general- nej (VL, t. VII, s. 67).
LOWMIANSKI (Laumenskas) herbu Bogorya i Slepowron. Rodowe majątki mieli w powiatach trockim, grodziehskim, wilkomierskim, oszmiahskim i innych. Spis szlachty powiatu wilkomierskiego z roku 1795 zawiera m.in. wy- wod genealogiczny Ignacego syna Floryana z Maciejewicza Lowmiahskiego,
69


herbu Bogorya. Czytamy w tym dokumencie: „Prapradziad wywodzącego šią JWPan Walenty Macìejewicz herbu z wyž wyrazonego Bogoria prawem wie- czystym w roku jeszcze 1573 (...) folwark Lowmìany alias Lenartowszczyzna w województwie Wilenskim ležący od JWPanów Mikolaja Jurazyca Giedroycia, Józefa y Jadwigi z Jurazyców Giedroyciów Pinkiewiczów nabyt” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 168).
Wywód familii urodzonych Lowmianskich herbu Slepowron z 1 lutego 1810 roku zawiera nastąpujące informacje o dziejach tego rodu: „Przed narni, Kazi- mierzem Sulistrowskim, marszalkiem gubernskim, Ordern Šwiątej Anny II klasy kawalerem, prezydującym, oraz deputatami ze wszystkich powiatów gubemi litewsko-wilenskiey do przyjmowania y roztrząsania wywodów szlacheckieh obranymi, zlozony zostal wywód rodowitoscì szlachecktey familii urodzonych Lowmianskich (herbu Slepowron) przez który gdy dowiedzionym zostalo, že Tymoteusz Woyciechowicz Lowmianski, dziad Marcinowicza, a pradziad Anto- niewiczów y Mikolajewicza Lowmianskich, nabyl od Tyzenhausa dziedziczny folwark Szaukszteliszki w powiecie wilenskim ležący, poswiadczylo prawo wieczyste roku 1704 Apiyla 4 dane, tegož roku marca 2 w grodzie aktykowane [On to w stanie] malženskim ze Skip oro wną synów Wladyslawa, Samuela, Mariana, Jana Tymoteuszewiczów y dalszych spiodzit” (CPAHL, f. 391, z. I, nr 1061, s. 433).
LOZINSKI (Lozinskas). Wedhig Polskiej encyklopedit szlaeheekiej (t. VIII, s. 82) nazwiska Lozihski uzywalo szesč róznych rodzin szlacheckicii, pieczqtu- jących šią herbami: Krzywda (woj. Iwowskie i lubelskie), Leliwa (pow. bory- sowski, dubienski, woj. poznanskie oraz Galicja), Lubicz (na Wolyniu) oraz Rogala (równiez na Wolyniu).
Lozinscy herbu Lubicz od wieków mieszkali Lozinach w województwie ru- skim; czqsto pisali šią „de Loziny’* lub „Lozino-Lozihski”. W XIX wieku posia- dali lub dzierzawili takie miejscowoäci, jak: Zabrudzie, Uszczapów, Obycho- dów, Nowy Kürzen, Dąbr0wka, Turžyca, Bondarówka - w powiecie owruckim; Jaremicze, Rayki - w powiecie nowowolyhskim; Hyzniki, Gubin, Wclnicz, Be- režyniec - w powiecie ostrogskim. Lozinscy zamieszkiwali takže na Kresach Rzeczypospolitej w powiecie nowogródzkim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 665).
Wolyriskie Zgromadzenie Deputatów Szlacheckieh potwierdzalo starožytną rodowitosc licznych gniazd tego domu m. in. 11 kwietnia 1802, 24 paždziemika 1802, 18 marca 1803, 11 listopada 1821, 8 lipca 1824, 18 paždziemika 1832, 15 grudnia 1832, 22 czerwca 1832, jak tei w latach 1829, 1834, 1844 i in. Takže Departament Heroidi i Senatu Rządzącego w Petersburgu w latach 1851 i 1888 potwierdzal ich szlacheckošė. Jednak niektóre gatęzie tej rodziny tak podupadiy, že Kijowska Centralna Komisja Rewizyjna (31 grudnia 1840 i 8 grudnia 1844) byla zmuszona dwie rodziny nalcžące do tego domu wykluczyc ze stami szla- checkiego (Pahstwowe Archiwum Obwodowe w Žytomierzu, f. 146, z. 1, nr 3488, 3490, 3491, 3492, 3493).
LUBA herbu Lubicz, Siedziby rodowe mieli w powiecie szawelskim i in. (CPAHL, f. 391, z. 6, nr7, 11; f. 391, z. Il,nr41).
70


LUBKOWSKI (Lubkauskas) herbu Boncza (w Polsce srodkowej i na Po- dolu); Grabie i Korczak (w Matopolsce i na Wolyniu); Nalącz (ra Lubelszczyž- nie); Rawicz (w zieini lwowskiej). Szlachecką rodowitosc tubkowskich po- twierdzana byla w XIX wieku przez heroldię w Kijowie i Departament Heroldii Senatu Rządząeego Cesarstwa Rosyjskiego w Petersburgu,
LLfBNlCKI (Lubnickas) herbu Rola. Znani byli na ziemiach koronnych. Przez pewien czas mieszkali röwniez w Wilnie.
LUBOWICZ (Lubavičius) herbu Lubicz. Dziedziczyli posiadlošci w po- wiecie szawelskim.
LUCEW1CZ (Lucevičius) herbu Nowina. Wywodfamilii urodzonych Lttcewi- czöw herbu Nowina z 6 VIII 1802 roku stwierdzal, iž „ta familia od dawnych cza- söw w zas2czytach urodzenia szlacheckiego zostając i prerogatyw temu stanowi przyzwoitych piastując, do dziš dnia trwa”. Protoplasta rodu Stanislaw Lucewicz okolo 1650 r. pozostawil trzech synöw: dwöch Janow i Bazylego. Ci tež mieli po- tomstwo. W 1802 r. Ignacy, Jerzy, Pawel, Karol, Dominik, Piotr, Franciszek i kilku innych Lucewiczow beroldia wilehska uznala za „rodowitą szlachtą polską”. Wpi- sano ich do pierwszej cząsci ksiąg szlachty gubemi minskiej (Archiwum Narodowe Bialomsi w Minsku, f. 319, z. I, nr 32a, s, 335-337). Lucewiczowie mieszkali takze w powiecie sluckim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 546). Z tego rodu pochodzil wybitny poetą bialoruski piszący pod pseudonimem Janka Kupala.
LUCKIEWICZ (Luckeviiius) herbu Sas. W przekazach historycznych ich nazwisko pojawia šią od XVI stulecia.
LUCZYNSKT (Lučinskas) herbu Nowina, Samson i Slepowron. Pochodzili z Malopolski. Pozniej rodzinne majątki mieli w powiecie haiickim. Znani byli tež w Besarabii i na Wilenszczyznie. Wielu przedstawicieli tego rodu ulcgto zruszczeniu. W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 249) uwazai, ¿e byli tež plebejusze tego nazwiska: „Luczynski nazwal šią Wojciech. Stužyt kilkanascie lat u szlach- cica za Warką ku Warszawie (...) anno 1635 (...). Szlachcicem potąžnie šią zowie”.
O Luczynskich herbu Nowina wspominal Boleslaw Starzyhski w drugim tomie swego niepublikowanego herbarza, przechowywanego w zbiorach archi- walnych Biblioteki Jagiellohskiej w Krakowie. Luczyhscy vel Luczanowscy pisali šią „z Luczyc” w ziemi krakowskiej - i uzywali herbu Starykon.
K. Czarniecki (Herbarz polski, Gniezno 1881-1882, t. II, s. 94) podawal o nich: „Wincenty, syn Jana, udowodnil szlachectwo w heroldii Krölestwa Polskiego; to samo Grzegorz, Stanislaw i Bazyli w Wydziale Stanow Galicyjskich 1811. Do tego zapewne domu naležy Franciszek Kanty, astronom i matematyk polski w Krakowie, žyjący w XVIII w.; syn jego Jan (zm. 1820), doktor filozo- fii, profesor fizyki w Liceum Krzemienieckim”.
Inne zrödlo heraldyczne zawiera o tym rodzie nastąpujące informacje: „Lu- czyhski Franciszek, wydai rozprawy tyczące šią sądownictwa krajowego. Jan,
71


profesor fizyki w Krzemiencu, jako byly uczen Šniadeckiego przeniösl do swoich lekcji jego dokladnošč i gruntownosc w wyktadach matematycznych; napisal oraz kilka traktatöw uczonych, ktöre mial wydac drukiera, czemu jednak šmierč przed- wczesna przeszkodzila roku 1820” (H. Stupnicki, Herbarz polski, t. II, s. 123).
LUGAJLO (Lugailas) herbu Lubicz. Dziedziczne majątki Lugajtöw znaj- dowaly šią w powiecie wilenskim (CPAHL, f, 391, z. 6, nr 7).
LUGOWSKI (Lugauskas) herbu Lubicz, Prastary rod wslawiony jeszcze w walkach ks. Leszka Czamego z Jacwingami i LitwąT Nazwisko wziqli od na- danej za męstvvo Wiskowi posiadiosci Lugt, Pözniej niektöre galęzie uzywaty tež herböw Drzewica i Junosza. W. Nekanda Trepka (Liber..., s, 249-250) znaj- dowal licznych Lugowskich w ziemi wielunskiej i sieradzkiej, lecz uwazal ich nie za szlachtę, tylko za „synöw chlopskich”.
Stanislaw Lugowski w 1587 roku podpisal akt warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t II, s. 226). Aleksander z Lugöw Lugowski, starosta lelowski, 25 czerwca 1648 r. podpisal uchwalq sejmiku proszowskiego (Akta sejmikowe wojewödztwa krakow skiego, t. II, s. 354). Stanislaw Lugowski w tymze roku zložyl podpis od wojewödztwa lubelskiego na akcie elekcji kröla Jana Kazimie- rza (VL, t. IV, s. 106).
W 1819 i 1835 r. heroldia grodzienska potwierdzila rodowitosc szlachecką Piotrą, Franciszka, Wojciecha, Marcina, Jozefą, Wawrzynca i Jana Lugowskich, wspölwlascicieli döbr Puchaly Stare w powiecie drohiczynskim (CPAH Bialoru- si w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 113).
LUKASLEWICZ (Lukasevičius) herbu Lukasiewicz I i II (w polu niebie- skim korona zlotą, za nią dwie skrzyzowane strzaly ostrzem do göry; oraz w polu niebieskim trzy trąby, nad nitui dwa skrzydta czarae). Nobilitowani w 1782 r. (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rąkoptsow, 7020-III, s. 72).
LUKASZEWICZ (Lukaševičius). Lukaszewiczowie to rozgalęziony i sil- ny rod szlachecki, szczegölnie licznie zaludniający ziemie Polski wschodniej, Biatej Rusi, Litwy. Rözne jego odgalęzienia užywaly herbow Bawola Glowa, Doliwa, Jastrząbiec, Korona, Lis, Luk, Odrowąž, Pomian, Strzala, Trąby, Troj- strzai, Wieniawa i in.
Piotr Malachowski wspominal o Lukaszewiczach herbu Luk. Podobnie Adam Boniecki (Herbarz polski, t. XVII, s. 97), ktöry zanotowal: „Lukaszewiczowie herbu Luk. Kilka, a može j kilkanašcie bylo rodzin, ktöre nosily nazwisko urobione z imienia ojca, wzglądnie przodka swojego, Lukasza. Nalezaly one do röznych rodöw, ale z czasem przewaznie uzywaly herbu Luk”.
O czlonkach tego domu często spotyka šią wzmianki w zrödlach pisanych z ubieglych stuleci. Wedlug listy z 1528 r. w razie potrzeby wojennej „bojaryn mied- nieki Mikolaj Lukaszewicz majet stawitj 2 koni” (Russkaja Isioriczeskaja Biblioteka, L XV, s. 1433-1434). W 1567 r. w regimencie orszanskim Filona Kmity služyl Jan Lukaszewicz, ,41a nim pancerz, przylbica, sahajdak, szabla, oszczep, rohatyna; walach pod nim plesniwy” (Archeograficzeskij sbomik dokumentow, t. IV, s. 215).
72


Iwan Lukaszewicz w 1577 roku byl woznym powiatu trockiego (K. Jablonskis, Istorijos Archyvas, Kowno 1934,1.1, s. 219). Jurka Lukaszewicz, mieszka- niec Mohylewa, zostal w 1578 roku zaskaržony razem z trzema innymi kolega- mi, že po pijanemu poturbowal niejakiego pana Jana Soleckiego. W 1582 r. woznym powiatu minskiego byl Szymko Lukaszewicz, zaš woznym powiatu trockiego - Jan o tymže nazwisku (Archeograficzeskij sbomik dokumentow, t. II, s. 154, 161).
Adam Lukaszewicz, stolnik i podstarošci slonimski, w grudniu 1619 r. są- dzit sprawę dotyczącą kradziezy z gumna wielmoznego pana Jana Jundzita trzech beczek žyta, co odnotowano szczegolowo w slonimskicb księgach grodz- kich (AWAK, t. XVII, s. 246). Eustachy Pawel Lukaszewicz w 1648 r. od woje- wödztwa nowogrödzkiego podpisal elekcję kröla Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 107), Lukasz Lukaszewicz w 1654 r, byl jednym z obroncöw Smolenską przed napascią moskiewską.
Jak podają zrodla archiwalne, w 1695 roku z Wilna przyjechal do Mohylewa z uniwersalem krölewskim do kupcöw szlacbetny pan Lukaszewicz, ktöremu kupiono „dwie kwarty i cwiartkp wina”, co skrzętnie odnotowano w księgach buchalteryjnych. 7 maja 1698 roku do ksiąg grodzkich brzeskich wpisany zostal przez generala krolewskiego Samuela Jacewicza „kwit relacyjny y obdukcyjny", na ktorym napisano: „Ja, jeneral Jego Kr. Mošci w-wa brzeskiego (...) zezna- wam, iž w roku teražnieyszym 1698 z stroną szlachtą panarni Theodorem y Ja- kubem Terpilowskiemi, z ktoremi, za užyciem od calego magistratu wszystkich mieszczan kodenskich, prezentowal cialo, tyransko a niemilosiernie przez prze- wrotnoäc žydowską, zawsze chciwych krwie chrzešcijansk tey, zabitego syna Tymosza Lukaszewicza - raycy pomienionego miasta Kodnia, na imę Matiasza Lukaszewicza, tu w miešrie Jego Kr. Mošci Brzešciu, y oglądalem z pomienioną stroną moją szlachtą, przy mnie natenczas będącą; na ktorym, za okazaniem sobie, widzialem kolo uszu w glowie rany trzy nožem zrznięte, wedle ucha le- wego trzy rany klute, snadž nožem, oko prawe wyhjpione, kark wyrznięty, po samych žylach wszystkie cialo skatowane, zmęczone, poprute sztychami po plecach, bokach, piersiach, pięty poodrzynane.
Owo zgola trudno zliczyč ran, zadanych na pomienionym synu Tymosza Lukaszewicza. Oraz stosując się do prawa pospolitego, po wszystkich czterech rogach wožąc cialo obwolalem, iž te tyranskie zamordowanie stanęlo przez Žy- dow, jako mienili przede mną mieszczanie kodenscy y oyciec Tymosz zamor- dowanego dziecięcia, že w roku wyž pisanym dnia stodmego maja, podczas processiey te dziecię porwano, a potem, gdy zaraz opyt czyniono, nie nalazlo się. Y dosyc swemu zawziętemu umyslowi uczyniwszy, chytry naröd zydowski, unikając kary ziego uczynku, w roku teražniejszym 1698, miesiąca maja 12 dnia, na lące Omszana nazywąjącey się porzucili”,
Smutne to ¿wiadectwo smutnych czasöw, nierzadkie w owej epoce. A oto jeszcze jedna podobna „historyjka" W roku 1700 przed Glöwnym Trybunaiem Litewskim toczyla się sprawa o zuchwale zrabowanie w jednym z kosciolöw na Wilenszczyžnie licznych, dužej wartošci wyroböw jubilerskich. Jeden ze swiad- köw zeznawai na rozprawie:, ja, Jan Krzysztof Lukaszewicz, przysięgam panų Bogu Wszechmogącemu, w Träycy Šwiętej Jedynemu, na tym: jako sprawie-
73


dliwie w roku teražnieyszym 1700 ze dnia 25 na dzien 26 miesiąca kwietnia, w nocy, niewierni Žydzi: Jakub Salomonowicz z miasta Pihczowa, Nachim z Lublina, Izrael z Przeworska, Johel z Murawy, Moszko przezy wa]ący się Senator (...) w nocy przez zamki do košciota komayskiego dobywszy šią, cymbo- ryum siekierami rozhipawszy, puszką z 46 komimikantami, a kielichow dwa prožnych wziąli y czyli do kahalöw, czyli tež gdzie oddali. Z obrazöw ozdoby odarlszy, srebro, kleynoty, lamp dwie wiszących, w zakrystyey monstrancyą wielką y pieniądze zabrali; szkody na ztotych 12 tysięcy uczynili (...). Moszko, Žyd wižunski, srebro košcielne od tych ziodziejow za talaröw 19 nabyt, zlo- czyncöw u siebie przechowywal, ktörych potem kabai wizunski na porękę wziąl. Na czym wszystkim jako sprawiedhwte przysiągam, tak mi, Panie Bože, dopo- mož, aješli niesprawiedltwie, Bože, mią ubij*'. Dodajmy, že Jan Krzysztof Lu- kaszewicz byl zakrystianem košciola w Komajsku.
4 pazdziemika 1765 roku do pospolitego ruszcnia obywateli powiatu gro- dzienskiego między innymi stanąl „jegomošė pan Piotr Lukaszewicz z szablą i pistoletami”. Adam od powiatu stommskiego, Antoni, Ignacy, Piotr, Leopold i Krzysztof Lukaszewiczowie od powiatu starodubowskiego podpisali w 1764 r. elekcją ostatniego kröla polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 120). W 1771 r. zanotowano w przekazacb pisanych nazwisko Jana Lukaszewicza, szlachcica zamieszkalego w Polocku.
Niektore galązie tego rodu po przyjąciu prawoslawia zruszczyly się. Lukaszewicz, general-major wojsk rosyjskicb, byi dowodcą jednego z oddzialöw, ktėre dlawiJy polskie powstanie 1794 r. na Wilenszczyznie i Minszczyžnie (Archiv wilenskogo general-gubernatora, 1.1, s. 685, 701 i in.). Byto to spowodo- wane z pewnoscią trudną sytuacja ekonomiczną wielu przedstawicieli rodziny Lukaszewiczöw. Potwierdza to Herbarz orszanski z konca XVIII wieku, w ktö- rym czytamy: „Lukaszewiczowie herbu Wieniawa: giowa žubrza z rogami, przez nozdrze wie zawiedziona, czyli cyrkul w žoltym polu, nad hehnem poi lwa z mieczem; wedtug Kroniki Niesieckiego fol. 185 familia rodowitošcią szla- checką, urządami y possessjami dobr ziemskich w Xięstwie Litewskim, w wo- jewödztwie nowogrodzkim zaszczycona, z ktörey Konrad Lukaszewicz za dziela rycerskie w shižbie woyskowey otrzymal nadaniem gruntą od starostwa uswiat- skiego odlączone, ktöre przy wolnoäci szlacheckiey do piątego pokolenia na- stępcy possydując, žadnych dokumentöw dla uböstwa y odlegiosci zamicszkania od familii w W. X. Litewskim pröcz szlachty takowej descendeneji nie okazali”.
Wywod familii urodzonych Lukaszewiczöw herbu Luk z roku 1800 za protoplastę rodu przyjmowal Zygmunta kniazia Lukaszewicza (r. 1553), wla- sciciela miejscowoSci Bokszfy, naiežącej wöwezas do ziemstwa trockiego, ktöry mial trzecb synow: Jana, Marcina i Jakuba (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 23-24, 59-60, 98-99, 118-119, 271-272). Natomiast Wywod familii urodzonych Lukaszewiczöw herbu Pomian z 20 pazdziemika 1817 r. podawai: „Przed nami, Teodorem Roppem, marszalkiem gubemskim y kawalerem, prezydųją- cym, oraz deputatam] ze wszystkich powiatöw gubemi htewsko-wilenskiey do przyjmowania y roztrząsania wywodow szlacheckich obranymi, zložony zostal wywod rodowitosci szlacheckiey familii urodzonych Lukaszewiczöw (herbu Pomian), z ktorego gdy šią okazalo, oraz z Dekretu wywodowego familii Luka
i s


szewiczow w Deputacyi ninieyszey pod datą roku 1800 Juni 28 dnia nastalego, že przodkowie domu y imienia urodzonych Lukaszewiczow od wiekow nie- pamiętnych dostoynošcią szlachecką y posiadaniem ziemskich majątkow za- szczyceni, mianowicie wziąty za protoplastę ich imienia Abrakam Hrynczak- Lukaszewicz, zaszczycony prerogatywą szlachecką, ¿e dobra ziemskie Hryn- ciszki w powiecie szawelskim po swoich antecessorach dziedziczyl y wyzuw- szy šią z onych, w czasie požniejszym synow czterech, jako to: Mateusza, Jerzego, Gaspra y Melchiora splodzil.
Z ktorych Mateusz synow piąciu: Marcina, Jerzego, Stefana, Antoniego (juž z potomstwem wywiedzionego) oraz Mateusza niežyjącego, ktorego synowie Alojzy i Sylwester takže się wywiedli, zostawih Jerzy mial syna Franciszka, podobniež z synem Tadeuszem wywiedzionego, Gasper zaš czterech syttow: xiądza Felicyana, Jozefą, Karola y Joachimą; a Melchior trzech synow: Dominika, Wincentego y Jozefą swiatu wydai („.j.
Spomiądzy wywiedzionych wyžey (...) z Stefana y Rožy z domu tapinskiej Hrynczakow Lukaszewiczėw splodzeni synowie Mateusz y Marcin Rukaszevvi- czowie przeszli na mieszkanie w powiat rosiehski, ktorzy powodem rožnych przemian krajowych dla niedostarczenia mctryk w wywodzie nie zostali umiesz- czeni. Lecz že z tych samych Stefana y Rožy z domu Lapinskiey i,ukaszewi- czow dziš wywod czyniący dvvuimienny Mateusz Zacharyasz y Marcin tuka- szewiczowie rodzą šią, o tem metryki chrztu 1783 Septembra 5 dnia Mateusza Zacharyasza, a 1796 Nowembra 6 dnia Marcina Stefanowicz6w Lukaszewiczow pošwiadczyty. Z tych zaš Mateusz oženiony z Anną Pawtowską, že wydal Šwiam dwoch synow: Bonifacego y Onufrego, podobniež metryki chrzestne 1810 Juli 22 Bonifacego, a 1812 Oktobra 24 Onufrego z košciota parafialnego hrynciskiego wyjęte o tem zapewnity.
Procz wyžey wyszczeg61nionych dowodow rodowitošč szlachecką urodzonych Lukaszewicz6w y ich procedencyą dostatecznie okazujących, dopiero wy- wod czyniący Lukaszewiczowie, svspierając one dla dokladnieyszego wyjašnie- nia dostoynošci szlacheckiey przez nich samych, jako tež y ich antecessorow užywanych, zaprodukowali jeszcze pod datą 1817 roku Septembra 30 dnia z oddania listy familijney szlacheckiey kvvit z l2by Skarbowey Litewsko- Wilenskiey vvydany sobie služący.
Na fundamencie zatem takov/ych zaprodukowanycli dowodow, rodowitošc szlachecką imienia urodzonych Lukaszewiczow probujących, my, marszalek gubeniski y deputaci powiatowi, stosownie do przepisow (...), nic mniey tež pilnując šią pravvidel w ukazie Rządzącego Senatu rządowi gubernskiemu prze- sianych, familię urodzonych, mianowicie wywodzących šią, jako to: dtvuimien- nego Mateusza Zacharyasza z synarni Bonifacym y Onufrym oraz Marcina, sy- now Stefana Lukaszewicza za rodowitą szlachtą polską uznajemy y oglaszamy, y onych do ksiągi szlachty gubemi litewsko-wilehskiey klasy pienvszey zapisu- jemy. Dziato šią na sessyi Deputacyi Generalney Wywodowey Szlacheckiey Gubemi Litewsko-Wilenskiey w Wilnie".
Przy tym Dekrecie, jak infontutje pizypis do požniejszej kopii urządowej - w Žurnale Deputacyi Szlacheckiey Wywodowey Wilens!dey — z 24 listopada 1832 roku, zapisana zostala następująca rezolucja: „Stuchano expedycyi marszalka po-
75


wiatu rosienskiego dnia 27 Septembra tego roku za Nr 3167 do Deputacyi niniey- szey adresowany, przy ktorey zalączając metryki chrzestne: 1817 roku stycznia 3 - Dominika y 1819 grudnia 25 - Jozefą Kazimienza, synow Mateusza, Lukaszewi- czow, w urzędowych extraktach z akt diecezyi žmudzkiey za naležytym o zgodno- sci przez tameczny konsystorz pošwiadczeniem wydane, prosil, by tychže synow Mateusza do Dekretu wywodowego roku 1817 Oktobra 20 dnia nastalego dolączyč.
Deputacya z uczynioney sprawki w aktach swoich widząc, že Mateusz Za- charyasz, syn Stefana, Lukaszewicz przez dekret 1817 roku Oktobra 20 dnia nastaly, ma sobie przyznaną dostoynošč szlachecką, a z powyžszey expedycyi y nadesianych metryk przekonywając się, žc žądający dolączenia są prawymi jėga synami, y podusznym okladem nie zajęci, - postanawia: na mocy powyž- szych dowod6w Dominika y dwuimiennego Jozefą Kazimierza, synow Mateusza, Lukaszewiczow do dekretu 1817 Oktobra 20 dnia nastalego dolączyč y kopią dekretu wespol z rezolucyą stronte wydač, a marszalka rosienskiego o tem zawiadomič"(CPAHL, f. 391 .z. l,nr343,s. 6-7).
Wywddfamilii urodzonych Lttkaszewiczdw herbu Dolivea z 1835 r. podawal, že w potowie XVII wieku posiadali oni dobia Obelica w wojew6dztwie trockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s. 45-47). W powiatach rosienskim, telszewskim, wilenskim i szawelskim zamieszkiwali Lukaszewiczowie, ktorzy užywaii herbu Pomian (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 343). W powiecie slonimskim i trockim byla osie- dlona irnia rodzina o tymže nazwisku i herbie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 344). Nato- miast Lukaszewiczowie z powiatu lidzkiego pieczętovvali się godlem Luk i Lenk (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 382,383,384, 385). Nie byly to jednak rčžne rodziny. Jak wynika z przekazow archiwalnych, Lukaszewiczowie herbu Luk rowniež byli spo- krewnieni z tymi, ktorzy uzywali herbu Pomian (CPAHL, f. 391, 2. 1, nr 1690, s, 163). Drzewo genealogiczne Lukaszewiczow herbu Luk, zatwierdzone w Minsku w 1822 r., podaje opis dzievvięciu pokolen tego rodu, od protoplasty Mikolaja po- czynając (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 774, s. 37).
Wtelu z tego rodu wyrožniafo się gorącym patriotyzmem polskim i znako- mitymi uzdolnieniami umyslowymi. Nieznany z imienia ksiądz proboszcz Luka- szewicz z miasteczka Krzywe Jezioro na Podolu w 1822 r. mial przymusowo nawracač prawoslawnych na katolicyzm i byl chyba represjonowany (por. P. Batiuszkow, Podolia, Istoriczeskoje opisanije, Petersburg 1891, s. 226). Jan Lukaszewicz więziony byl w 1833 roku w kiasztorze oo. Dominikan6w w Grodnie, a następnie zostal oddany pod sąd polowy i zeslany za udzial w glo- šnej sprawie Zaliwskiego-Szymahskiego-Ciechanowiczat związanej z probą wszczęcia kolejnego powstania polskiego na Wilehszczyžnte i Grodziehszczyz- nie (CPAHL, f. 378, z. 1832, nr 1672, s. 23).
W 1845 r. ksiądz Jan Ignacy Augustyn Lukaszewicz otrzymal od heroldii wdehskiej potwierdzenie rodowitošci szlacheckiej (CPAHL, f. 391, z. I, nr 1630, s. 15-17). Kierownictwo Kancelarii MSW Rosj: nakazalo 21 grudnia 1863 roku odnalezienie i roztoczenie nadzoru nad organizatorami ruchu powstahczego na Grodzienszczyžnie. Na szczegolowej liscie widzimy nazwiska: Jundzill, Lu- kaszewicz, Strawinski, Kobylinski, Duchinski, Eysymont, Barancewicz, Braut, Skaržyhski, Szyszko, Grzymajlo, Kądzicrski, Wroblewski, Latkowski, Zaremba (CPAH Bialorusi w Grodnie; f. 970, z, 2, nr 15).
76


bnienna lista urzędnikow yyyznania rzymskokatoliękiego zwolnionych ze služby po 1863 roku ze wzglqdu na polityczną nieprawomyšlnosč, z oznaczeniem ich obeenego miejsca zamieszkania., dotycząca guberat wilenskiej z 24 listopada 1866 roku (CPAHL, f. 378, z. 1866, nr 181) zawiera m.in. następujący punkt: „Kolležski sekretarz Michal syn Jozefą Lukaszewicz, služyl w urzędzie guber- nialnego prokuratora; zajmujc šią ukladaniem prošb w prywatnych sprawach, z otrzymywanych wynagiodzeii utrzyrauje siebie i rodzinę”. Jak widac, wysoką. cenę placili nieraz Lukaszewiczowie za swoj patriotyzm.
O Lukaszewiczach herbu Luk pisal Teodor Žychlinski co następuje: „Giiiazdem tej starožytnej rodziny jest dawna Rus, w szczegolnošci zas ziemia nowogrodzka, gdzie dotąd Lukaszewiczowie kwitną. Wystawieni na Wschod- nich Kresach Rzeczypospolitej na częste napady, przelewając krew w ciąglych memal z wrogami zapasach, nie mogli groraadzič fortun znaczniejszych, ktorych blask by podniosl byl ich znaczenie; Przeciež mimo to piastowali urzędy” (Zlotą księga szlachty polskiej, Poznan 1884, t. VI, s. 227).
Jedna z galęzi tej rodziny przeniosia się do Wielkopolski i wydala Jozefą Lukaszewicza (1799-1873), slynnego pisarza oswiatowego, autora dziel Dzieje kosciolow wyznania helweekiego na Litwie, Historya szkol w Koronie i W. Księstwie Litewskim od najdawniejszyeh czasow ai do roku 1794 (4 to- my) i in. Na Ukrainie znani byli Lukaszewiczowie w siole Demianiec kolo Perejasiawia, spokrewnili się poprzez branie žon z Markowiczami, Rustano- wiczami, Mogil axis kimi, Lizohubami, Zakrzewskimi, Wiszniewskimi, Roma- nowiczami — Slawotynskimi (por. W. Modzalewskij, Maiorossijskij rodo- slownik, t. Ill, s. 200-212).
LUKIANOWICZ (LukianoviČius) herbu Przyjaciel. W zrodlach archiwal- nych notowani byli od XVI wieku.
LUKIEWICZ (Lukcvičius) herbu Jelita. Osiedleni byli na Wilenszczyznie (CPAHL, f, 391, z. 1, nr 444),
LUKOMSKI (Lukomskis). Starožytny rod rycerski. Adam Boniecki {Her barz polski, t. XVI, s. 106-119) pisai o Lukomskich herbu Dtya, Nalęcz i Praw- dzic, wywodzących się z Lukoma w powiecie koninskim: „Wit i Jasiek Lukom- scy swiadczyli 1399 r. w Lędzie. Wit mial sprawę z opatem lędzkim w Pyzdrach 1402 r. Mikolaj z Lukoma 1411 r. w Kaliszu, a Pietrasz 1428 r. w Lędzie wystę- pują. Jasiek komomik sądu ziemskiego w Pyzdrach 1414 r. Mikolaj, kanonik wilenski, sekretarz krolewski 1504 r. Jan, sędzia kapturowy poznanski 1697 r.” Tenže autor obszemie informowal o Lukomskich herbu wlasnego z Lukomli w wojewodztwie witebskim, wywodzących siebie (wedlug legendy rodzinnej) od jednego z synow Olgierda, księcia litewskiego. Znal tei Lukomskich herbu Jastrzębiec, jak tež kilku innych, mniej slynnych.
W zbiorach Panstwowego Archiwum Obwodowego w Kijowie (f. 782, z. 2, nr 420, s. 245) znajduje się informaeja o godle Lukomskich. Oto tekst opisu herbu przethimaezony z języka rosyjskiego: ,,W niebieskim polu miecz z takimiz dwoma skrzydlami, ostrzem w gorę. W prawym rogu tarezy mala zlotą tareza z prostym krzyžem. Na helmie korona, nad ktorą zlote pioro orte”.
77


W. Modzalewskij twierdzil (Malorossijskij rodoslownik, t. III, s. 213-220), že Lukomscy pochodzili z miejscowosci Lukomie niedaleko Humania i že žony brali m.in. z takich domöw, jak: Dubscy, Kostenieccy, Ogronowiczowie, La- skiewiczowie i in. Pterwsza cząšc tej mformacji jest mylna. Lukomscy bowiem wywodzili šią z Polski, a micjscowosc na Ukrainie nazwano od ich nazwiska w XVII wieku. Na ziemiach Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego gnieždzili šią w powiecie oszmiahskim, trockim, grodzienskim, wilenskim i in. Pieczqtowali šią tu herbami: Doliwa, Drya, Jastrząbiec, Prawdzic i Roch odm. Ksiąžą Kon- stanty Lukomski, starosta ulski, figuruje w lišcie urzqdowym z 1573 roku, pisa- nym w Wilnie. Mial on stawic 50 koni do Orszy na spotkanie z poslami mo- skiewskimi (Archeograficzeskij sboniik dokumentow, t. I, s. 150).
Reprezentanci rūdų Lukomskich walczyli w szeregach wojsk polskich podczas oblęženia przez Stefana Batorego w 1580 roku Wieliza, Wielkich Luk i Zawotocia (por. Sprawy wojenne kröla Stefana Batorego, Krakow 1887, s. 208, 225, 226). Jan vel Iwan Lukomski, poset na sejm 21 marca 1595 roku w Krakowie, wspomniany zostaf w pierwszej cząšci dziela §. Orzdskie- go Bezkrolewia ksiąg ošmioro. Stanislaw Lukomski 3 czerwca 1606 r. podpi- sal protestacją kola secesjonistöw sejmiku nadzwyczajnego wojewödztw po- znahskiego į kaliskiego w Šrodzie (Akta sejmlkowe woj. poznanskiego i kali- skiego, cz. 1, s. 301). W 1627 Jan Lukomski byl starostą w Pyzdrach. Dawid Lukomski w roku 1619 byl deputatėm, czyli czlonkiem Glöwnego Trybunalu Litewskiego w Wilnie.
Generosus Andreas Lukomski, canonius Cracoviensis, wzmiankowany jest w dekrecie kröla Zygmunta III z 29 maja 1626 r. (Prawa, przywiieje i statuta miasia Krakowa, Krakow 1890, t. II, s. 159). Jan Lukomski, oszmianski sądzia ziemski, przed 1630 r, byl wtascicielem Bielkowszczyzny nad Dnicprem koto Orszy (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. II, s. 40). Basilius Lukomski w 1632 r. podpisal elekcją kröla Wladyslawa IV (VL, t. III, s. 366). Samuel Eu- stachy Lukomski w 1647 r. byl czlonkiem jednej z poselskich komisji granicz- nych (VL, t. IV, s. 60). Pani Zofia Lukomska (po mąžu Michatowa Raczynska) w 1654 r. wystawila trzech žohiierzy z wlasnych dobr dla obrony Smolenską przed najazdem Moskwy.
Teodor Lukomski, szlachcic z ziemi krakowskiej, w 1667 r. odnotowany zostai w ksiągach grodzkich tego miasta. Dadzbög Jerzy Lukomski, podczaszy i posel wojewödztwa minskiego, w 1674 r, podpisal akt warszawskiej konfede- racji generalnej (VL, t. V, s, 132). Wojciech Lukomski o przydomku Prawda, posel ziemi zakroczymskiej, oraz Teodor Lukomski, podczaszy i wöjt minski, posel wojewödztwa minskiego, w 1674 roku podpisali elekcją kröla Jana III Sobieskiego {ibidem, s. 161-162). Felicjan i Franciszek Lukomscy od wojewödztwa witebskiego podpisali w 1697 r. elekcją Augusta II (ibidem, s. 450 i in.). Jan Wojciech Lukomski, poznanski sądzia kapturowy, w 1697 roku ztožyl podpis pod oznajmieniem nowo obranego monarchy (ibidem, s. 462). Teodor Lukomski, witebski sądzia ziemski, oraz kniahini Maria Lukomska w 1699 le- gowali duze sumy na Collegium Polockie ojcöw jezuitöw. Owa pani Lukomska w 1709 r. darowala Zakonowi Ojcöw Bazylianöw 500 zlotych polskich. Nie- stusznie posądza Walen an Nekanda Trepka Lukomskich z Wielkopolski i Mato-
78


polski o to, ii byli plebejuszami, naleželi oni bowiem do odwiecznej szlachty, užywającej herbu Nalęcz i Szeliga.
Dokument z 1712 r, zawiera następująee informacje o tym rödzie: „Ja, Eustachi z Olgierda xiąžę Pawfowicz Eukomski, ziemianiti Jego Królewsktej Mosci z województwa polockiego, a powiatu orszanskiego, czynię wiadomo tym moim listem dobrowolnym wieczystym (...) zapisem, danym jasnie wielmoznemu panu Józefowi z Olgierda xięciu Pawtowiczowi Lukomskiemu, bratu rodzoncmu mlodszemu memu. Na to, iž co po zejsciu z tego swiata godnej paminei z Olgierda xiąžęcia Pawla Eukomskiego, dobrodzieja rodzica naszego, spadla suk- cessya dóbr naszych ojczystych na nas dwóch braci wyž wyraionych, jak tež z pierwszego podziahl z jegomošciem Pawlowiczem Jerzym Eukomskim, trze- cim bratem naszym rodzonym, który wedfug podziahi nam šią zrzeki, tych ojczystych dóbr w w-wie polockim ležących, nazywających się Bielewszczyzna, Turyna, Rypiriszczyzna, Toronkiewicze, Zielony Ostrów, (...) ze wszystkiemi poddanemi do nich naležącemi, tak gruntów, sianozqci, lasów, puszczy, gajów, rzek, stawów, sadzawek i róznych uroczyszcz na nas, rodzoną bracią, Jozefą i moie Eustachiego Eukomskich spadtych; zostawszy my, dwaj bracia, wiecz- nemi sukcessorami wszystkich namienionych ojczystych, macierzystych dóbr”. Umowa dotyczyla podzialu dóbr dziedzicznych między bracini Eukomskimi, jak tež dania ich cząsci w posagu siostrze Katarzynie, wychodzącej za mąž za Jerze- go Stabrowskiego (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1759).
Jan Dworzecki-Bohdanowicz w Herbarzit szlachiy Utewskiej pisal o Eukomskich, kniaziach, herbu „Pol Gozdawy, na niej. krzyž, pod nią belka. Z tych Bohdan Andrzejewicz Eukomski, sėdžia ziemski orszanski w roku 1586; Mary- na Iwanowna Eukomska za Mikolajetn Olechnowiczem 1551; Jaroslaw K.on- stantynowicz Eukomski, podsędek lidzki 1595” (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782).
Wywód familii urodzonych Lukomskich kerbti Prawdzic z 29 maja 1800 r. podawat; „Aieksander Eukomski, dziad dzis wywodzących się, užywając prero- gatyw stanowi szlacheckiemu przyzwoitych, ponabywal ziemskie possessye w okolicy Buželach w powiecie trockim poiožonej za prawami wieczysto- przedažnymi, jako to; za pierwszym w roku 1604 miesiąca Juni 16 dnia od uro- dzūnego Buzelewicza; i za drugirn 1628 takož od Buzelewicza; za trzecim w roku 1699 od urodzonego Niebierwickiego wydanemi. Tenie Alexander Eukomski miai synów dwócb: Jana i Mikola) Lukomskich (...). Z kolei, zostawszy dzicdzicem drugiej polowy majątku ojczystego, Mikotaj Aleksandrowicz Eukomski splodzü synów trzech: Marcina, Jakuba oraz lana Mikolajewiczów Lukomskich (...).
Na fundamencie przeto takowych produkowanych dowodów, rodowitosc starožytną szlachecką familii urodzonych Lukomskich probujących, my, mar- szalek gubentski i deputaci powiatowì (...) familią urodzonych Eukomskich, jako to: Jakuba Mikolajewicza z synami Benedyktem i Jakubem oraz Wiktorego Marcinowicza Lukomskich za rodowitą i starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych do xięgi szlachty gubemi litewskiej klassy pierwszej zapisu- jemy” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 17-18). Na lišde szlachty powiatu troc- kiego z 1844 r. odnotowani zostali natomiast Jakub, Benedykt, Wiktor i inni Eukomscy (CPAHL, f. 391, z. S, nr 85, s. 35; f. 391, z. 9, nr 18, s. 24).
79


Kolejny dokument archiwalny dowodzi, že byli tego nazwiska takže uszlachceni Žydzi. Wywdd familii urodzonych Lukomskich herbu Doliwa z 11 stycznia 1801 roku stwierdzal bowiem: „Urodzeni Tomasz, Jan i Maciej, brada, Lukomscy niewątpliwie z ojca Jana, a dziada Tomasza Lukomskich, neofitow, pochodzący prowadzili žycie szlachetne, a przeto za aktualną szlachtę od oby- watelow powiatu lidzkiego miani i uwazani byli”. Uznani więc zostali przez heroldię wilenską za „aktualną szlachtę polską” i wpisani do klasy drugiej ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 39-40).
LUKOSZEWICZ (Lukoševičius) herbu Gozdawa i Luk. Zamieszkiwali w powiatach trockim i telszewskim (CPAHL, f, 391, z. 6, nr 7, II).
LUKOWICZ (Lukavičius) herbu Newlin i Lukocz. Dziedziczyli dobra zieroskiena Wilehszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1026, 1690).
LUNIEWSKI (Lunevskis) herbu Lukocz. Pochodzili z Podlasia; požniej zakorzenili się takže na Litwie i w Rosji. Polska encyklopedia szlachecka (t. VIII, s. 96-97) podaje informacje o Luniewskich herbu Plewa, ktorzy wyszli z miejscowosci Luniewo w ziemi nurskiej, a rozgalęzili šią na Podlasiu i w Ma- lopolsce; herbu Prawdzic - w woj. piockim i przemyskim; herbu Slepowron - w powiecie drohiczyhskim.
Luniewscy jeszcze w XIX wieku mieszkali w dobrach Wojtkowice Stare i Wanna Wypychy w powiecie drohiczynskim w gubemi grodzteriskiej (CPAH. Bialomsi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 113). Luniewscy herbu Prawdzic i Slepowron notowani byli w žrodlach archiwalnych jako szlachta osiedlona na Podlasiu, Mazowszu, Žmudzi i w Malopolsce.
LUNKIEWICZ (Lunkevičius) herbu Prus I i Boža Wola. O d wiekow dziedziczyli dobra Mienkojanskie Kirklewskie i inne w powiecie lidzkim. 11 stycznia 1801 r. uznani zostali przez heroldię wileiiską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 41-42; 263-264).
LUNIN (Luninas) herbu Ostoja. Pochodzili ze Žmudzi. Licznie zamieszkiwali w Rosji.
LUNSKI (Lunskas) herbu Labędž. Ich siedziby rodowe znajdowaty się w powiecie telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 18, 707),
LUSK1NA herbu Kosciesza. Herbarz szlachty wilebskiej (s. 71) z XVIII wieku mformowak „Luskinowie herbu Košciesza; są dwie strzaly zlamane, kori- cami z sobą spojone, wpol na spojeniu jelcem na ukos przewiedzione, w czer- wonym polu; na hehnie 3 pi6ra strusie, dowodząc dawnoSci swey familii, rodo- witosci urodzenia šlacheckiego y possesji dobr ziemskich, nadan krolewskich w rožnych wojewodztwach y powiatach, zaszczytu honorow od Tymofieja Lu- skiny Zaranowskiego, mającego dobra wieczyste Zaranowo jeszcze od roku 1500, ktory mial syna Stefana, w6yta miasta Witebska, co pošwiadczają dwie žaloby przed sąd grodzki witebski na tegož woyta witebskiego”.
80


Za dzielnošč w bojach z Moskwą, Turkam i i Szvvedami otrzymali Luskino- wie znaczne posiadlošci ziemskie na Witebszczyžnie. Zachowal šią Regesir rynsztunku pozostaiego po nieboszczyku jegomošci panų Stefanle tuskinie przy maišaties z roku 1650. Spisany jest w nim - jakže symboliczny - „majątek” rycerza polskiego, ktory polegl w bitwie z naježdžcą: „zbroy dwie z szyszakami; polki rysie jedne; bandoletow krotkich do koni para jedna; pistoletow para jed- na; msznica ptasza jedna; tnuszkiet z krzesem jeden; muszkiet drugi, ktory za- raz, skoro umarf nieboszczyk, wziąl teyze godziny pan Jerzy Luskina; szabia w oprawie prostey jedna; kulbaka, gote lęki drzewiane, stara; siodlo husarskie stare, axamitem byto kryte y glowica Srebrem oprawiona; te oddawszy nieboszczyk tablice na obraz porobil; strzemion husarsktch para niejednakiey roboty” {¡storiko-juridiczeskije matieriafy, t. XXVIII, s. 111).
W polowie XVIII wieku w Witebsku odnotowano Antoniego, Kaži m i erza, Onufrego, Stefana, Ignacego, Konstancję Luskinow, naležących do elity tamtej- szej spolecznosci, W XIX wieku przynaležnošč Luskin6w do stanu szlacheckie- go potwierdzala hcroldia wileiiska (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 13).
LUSZCZYK (Luščikas) herbu Lukocz, Wywodzili się z wojewodztwa mšcislawskiego, pozniej dziedziczyli Adamovvszczyznę w powiecie oszmian- skim. 18 grudnia 1803 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 51-52).
LYCZKIEVVICZ (Ličkevičius) herbu Leliwa. Od XVI-XVII w. notowani w žrodiach archiwainych jako szlachta osiadta na Grodziehszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 311).
LYKO (Liksis) herbu Cielątkovva. Zamieszkiwali w Wilnie i najbližszej okolicy.
LYSZCZYNSKI (Liščinskas) herbu Korab. Dawna polska rodzina rycer- ska siynna takže w Rosji. Genealodzy węgierscy pisali o jednęj z galęzi rodu: „Lyszczyhski-Trojekurow herbu wlasnego. Od 1528 w Brzešciu Litewskim. Rosyjski tylu! hrabiowski od 1916. Szlachecka rodzina Lyszczynskich odziedzi- czyla po kądzieli [po matce] godnošč i imię wygastych ksiąžąt rosyjskich Troje- kurowow” (Stefan graf von Szydlow-Szydlowski, Nikolaus R. von Pastinszky, Der polnische and litauische Hochadel, Budapest 1944, s. 60).
Reprezentanci tego rodu byli od XVI wieku wzmiankowani w zapisach ar- chiwalnych, przewažnie w wojewodztwie brzeskim-litevvskim. Michno Lysz- czyhski mial stawič dwa konie, a Pronko - jednego do pospolitego ruszenia we- dhig rejestru z 1528 r, (Russkąja Istoncieskaja Biblioteka, t. XV, s. 1531). W majų 1577 r. Leon Lyszczynski z Lyszczyc zaskaržy) Jana Gieraltowskiego, sąsiada, o to, ii ow ze stegami napadl na niego w drodze i zagrabil mu dwa woly i koma. Sprawa sądowa toczyta się w Brzešciu.
W 1632 žrodia archiwalne odnotowują w okolicy Brzešcia Hieronitna, Stani- slawa, Wawrzynca, Marcina, Lukasza Lyszczynskich. W 1665 Piotr Lyszczynski sprawowat urząd podczaszego mielnickiego na Podlasiu. Hieronim Kazimierz
81


Lyszczynski, pinski pisarz grodzkj, wzmiankowany jest w zapisach z 1658 r., w dziesiąč lat požniej widzimy go na urzędzie podsądka wojewodztwa brzeskiego.
W brzeskich aktach grodzkich z lat 1670-1671 wzmiankowani są Lukasz, Piotr, Mateusz i Wincenty Lyszczynscy. Jakub wspomniany jest w 1693 r. przez jeden z zapisöw magistratu brzeskiego. W 1697 roku uchwalq brzeskiego sejmi- ku szlachecktego podpisali Jan, Hieronim, Aleksander i Jan Lyszczynscy. Go- tard (1703), Jakub i Filip (1714), Wladyslaw (1716), Stanislaw (1740, rotmistrz Jego Krölewskiej Mosci) Lyszczynscy notowani są w papierach brzeskiego za- rządu miejskiego. Okolo 1750 roku Floryan Tadeusz Lyszczynski byl brzeskim wicenamiestnikiem i wiceregentem grodzkim, zaš Stanislaw Korczak Lyszczynski w roku 1793 — lowczym nowogrodzko-siewierskim.
O począlkach tego domu Wywöd famiiii urodzonych Lyszczynskich herbu Korczak z 1819 roku podawa): „Lew Lyszczynski [posiadal] dziedziczne dobra Lyszczyc i Dobromierz w wojewödztwie brzeskim ležące, jak dowodzą manifestą na rok 1579 o zaginieniu sterty zboža, przez Lwa Lyszczynskiego zaniesio- ny”, a takže Skarga O zabör wolow i konia przez Krynickiego z 1577 r. Zostawil Lew Lyszczynski synow: Konstantego, Stanislawa i Jana (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 995, s. 176-177).
Lyszczynscy byli spokrewnieni z Niepokojczyckimi i Witanowskimi. W wieku XIX reprezentanci rodu cząsto figurują w zapisach tajnej policji rosyjskiej, w archiwaliach Wszcchnicy Wilenskiej. „Szlachetny mtodzienicc Adam, syn Ambrožego, Lyszczynski w 1826 r. uzyskal tytul kandydata praw na Uniwersy- tecie Wilehskim” (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 833, s. 44). Zapewne brat poprzed- niego, nobilis Michael, Ambrosii filius, Lyszczynski, po ukonczeniu gimnazjum w Bialymstoku studiowal na wydziale etyczno-politycznym Wszechnicy Wilenskiej. Zaswiadczenie o tym otrzymai po zamkniąciu uczelni w 1832 roku (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 839, s. 178).
Adam, Stefan i Jdzef Lyszczynscy, ziemianie z powiatu bialostockiego, za- mieszani byli w spisek patriotyczny, zawiązany przez P. Ciechanowicza, M. Szymabskiego i N. Hordynskiego w 1833 r. Trafili pod sąd polowy i zeslani zostali na katorgą (CPAHL, f. 378, z. 1833, nr 1672). W lipcu 1840 r. odnoto- wano, že nad ziemianinem z powiatu bialostockiego Jozefem Lyszczyiiskim rozciągniąto tajny nadzör policyjny (CPAH Biatorusi w Minsku, f. 1, z. 20, nr 287). Za udzial we wspomnianym spisku zaplacil 5 latami zsylki do Penzy. Jak wynika ze žrodel, w latach 1838-1842 byly prezes zarządu bialostockiego sądu cywilnego, tenže Jozef Lyszczynski, znajdowal się po powrocie z Penzy pod tajnym nadzorem policji. W konspiracji juz udzialu nie brat, gospodarowal we wlasnym majątku (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 174, s. 3).
W okresie požniej szym jedna z galęzi rodu Lyszczynskich przyjęla prawo- slawie. Przy koncu XIX wieku Michal Lyszczynski byl oficerem 21. Murom- skiego Pulku Piechoty. Syn jego, tež Michal, okolo 1910 roku byl oficerem Wolynskiego Pulku Lejbgwardii. Zona Michala Lyszczynskiego - seniora miala na imią Nadiežda, a dzieci: Nikolaj, Natalia, Borys, Dmitrij, Olga, Irina, Nadiež- da. Byla to wiąc juž rodzina rosyjska (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, 2. 2, nr 1882).
Niektorzy z Lyszczynskich wrącz Iubowali šią w dorabianiu sobie wymysl- nych rodowodow. Wydana w 1907 roku geneatogia wyprowadzata ich od nieja-
82


kiego Korczaka, zyj^cego jakoby jeszcze przed urodzeniem Chrystusa, a pocho* dz^cego od Ozyrysa, syna Chama i wnuka Noego. Wsród swych przodków wy- mieniali Lyszczyñscy widkich ksi^z^t ruskich, cesarzy bizantyjskich, rzymskich i germaáskich, królów szwedzkich, polskicb, pruskich, duñskich, angielskích, czeskich, norweskich, ale tez... prostych pasterzy (por. L. Sawiolow, Lekcii po russkoj genealogii, Moskwa 1908, s. 35).

LYSZKIEWICZ (Liskevicius) herbu Ostoja. Dzied2iczyli maj^tki w po- wiatach braslawskim i wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 707),


MAKOWSCY.

Roku 1774. įlįst* kWuaryi S6 dnin. Jm. Pan Akxandrr Mason-ski, lieriiein |* nižey odraovauym ptazftuferf «r, uyttod sai-y «• ziemstwii' protfincyi OisKitiskii'tr ucxjuil-

Herb JELITĄ.
Powinne bydž trzy kopje zlote, ežy ždtte, ulo- žone na ksztalt gwiazdv iv czynvonym poln, takžc dwie poboczne, koucaini y ostrzem do gory wyryckliwams strzednia mi dot prosto koikvm, z przydnniem pot podkowy; nad liet- uicm pul kozln, ivvskaknjącego, nugi przednie do gory įvyniosi, w prawn tarezy obrocony, z rogarni na gloivie.

Uowodail sziarh«twa swtgo;
I GUS. Maja 7 dm datovanym. icgnž roku y miesiąra 23 dnia k grodzie rolor- kim aktyUwanym, iwtamentcui Hfliny ■iaiuisakiciviczAwny Michalowoy ClmlzniiskiM tt- mczj ■!. P. Ji'r/.eu’i* Makousikirgo,
I7ol. 4Jklobru 2"> dtiis- Prati-ssem iimeuim J, P, Jvtžrgo Makanskirgo m Jej Mi' Pntliiv Ainw1 uskirezankg o gwaltoMiu intnizyif du luajjtuoiti SudziolQWiCZ w gro* daic Poloekiui Mjiiionyin.
17tiū, marta 14 dnia. Pr.iwarn zaalawnyut na folnark Wielkie siolo, od 7. PP. SiidankOw J. P. Alexandra«! Makovrstiemu


Makowski
Jeriy.

MAKOSIEJ vel MOKOS1EJ (Mokosejus) herbu Wukry. Pradawny ród w Wielkim Księstwie Litewskim (Biblioteka Jagielloñska w Krakowic - Dzial r^kopisów, 7014-III, s. 50).
MAKOWELSKI (Makovelskis) herbu Epinger. Mieszkali przez wieki wpowiecie oszmiañskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1785). Nazwisko wzięli od zašcianku Makowle w parafii bystrzyckiej, ležącego w pói drogi między Nie- menczynem a Womianami w powiecie oszmiañskim.
Jeden z dawnych dokumentów archiwainych informuje: „Roku 1755, mie- siąca marca dwudziestego dnia. Na urzędzie Jego Królewskiey Mošci grodzkim brzeskim, aktami starosciñskiemi przede mną, Karolem Wieszczyckim, podsto- lim y podstarošcim sądowym grodzkim w-wa brzeskiego, comparendo persona liter wielebny oyciec Bazyli Makowelski, prezbiter cerkwi paszuckiey, líst fun- duszowy na plebanię teyže cerkwi od imc pana Alexandra Gedeoną Tyszkow- skiego, starosty KJepackiego, sobie dany y shtžący, ad acta podai, który wpisując w xięgi de verbo ad verbumT tak się w sobie ma: Alexander Gedeon Tyszkowski, starosta Klepacki, aby chwaia Boza cerkwi paszuckiey, majątnosci mojey, w w-wie brzeskim ležącey, pod tytuíem Narodzenia Panny Maryi będą- cey, nie tylko uymy y uszczerbku nie cierpiala, lecz coraz większe w nabozeú- stwie pomnoženie brala, a Pan Bóg, którego imieniowi ¿wi$temu dom pošwię- cony, nieustającym sposobem powinnie byl chwalony.
Idąc tedy torem swiątobliwych antecessorów moich, a do pobožnych onych sklonjwszy šią intencyi, list jasnie wielmozney pañi Ahafii Sapiežanki Bohda- nowney, wojewodzíney minskiey, y Mikolajowey Pacowey, podkomoizyney brzeskiey, w dacie roku 1603, msca maja dnia 20 przez wíelebnego oyca Mate- usza Makowelski ego, prezbitera kamienieckiego y adminisíratora cerkwi paszuckiey, przede mną prezentowany y pokladany, we wszystkiem aprobują, to jest, wydawszy prezentę na syna pomienionego wielebnego oyca Makowelskie- go, na imią Bazylemu Makowelskiemu na tę moją cerkiew paszucką, zacho wuję tegož nominata paszuckíego przy siedlisku, gdzie jego antecesorowie mieszkali, przy wsi Paszuckach y wszystkich do tego siedliska przynaiežytošciach y wol- nošciach, jako antiquitus anteccssorowie jego uzywali y po nim sukcessorowie jego będą wolni, i te wlók trzy gruntu oromego w uzywaniu z dawna cerkiew- nym bądącego, w ich ograniczeniu przy cerkwi paszuckiey utwierdzam.
Po trzy razy w každyrn poletku do tych wlók z naddatkamt, z ląkami, gaja- mi, zaroslami, takže wolne mlenie we mtynach paszuckich bez miarki, bądž do dworu, bądž do arendy naležącym, na rzece Leney wolne ryb lowienie, piwa robtenie y gorzalki kurzenie na swoję potrzebą, bez przeszkody arendzie, do dworu naležąccy. Potomstwo zas tego nominata, wyzey specyfikowanego, ježeli mu Pan Bóg da, do poddañstwa y imventarza tak samego, jako sukcessorów jego naležeč nie będzie powinno. Chcąc miec teraz y na potem następujących sukces- sorach moich, aby tey woli y dyspozycyi w tym liscie teraznieyszym fundacyj- nym zawartey cale dosyó czynili y w niczym sprzeciwni nie byli, wkladąjąc na teraznieyszego nominata i po nim następujących, aby wedtug obfitošci susten- tamentu tym listem objašnionego obfitey pracy, nieleniwego starania w obrząd- kach ccrkiewnych y ochędostwie oney nieustannym ku zbudowaniu ludzkiemu osobliwie parafian dusz chrzeáciañskich, krwią Chrystusa Pana odkupionych,
100
swiqtobliwemi y pobožnemi postępkami y przyktadami do nabozenstwa pobu- dzali y swojey dosyč czyniti powinnosci.
Na co wszystko dla lepszey wiary y powagi przy podpisie ręki mojey do togo listu funduszu pieczęč przycisnąc rozkazalem. Pisan w Klepaczach, dnia osmego Juni roku 1737. U tego listu funduszu podpis ręki aktora przy pieczęci tegož na laku czerwonym wycisnioney tcmi exprim į tur slowy: Alexander Gede- on Tyszkowski. Ktory to takowy list funduszu, przez wyž wyražoną osobę ku wpisaniu podany, ze wszelką w nim wyražoną rzeczą jest do xiąg grodzkich brzeskich przyjąty y wpisany” {AWAK, t. III, s, 171-172).
Kolejny dokument o nazwie Wiadomosci o stanie szkol y pensyonow guber- ni litewskiey z roku 1800 podawal, že w szkole powiatowej w Borunach prefek- tem byl wowczas ksiądz bazylianin Ignacy Makowelski, szlachctc. Dowiaduje- my się z tego zapisu, it „uczyl się w Zakonie Xięžy Bazylianow” i že pilnose i „konduitę” mial dobrą (Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego - Dzial rękopi- s<5w, f. 2, DC-73, s. 60-61).
19 paždziemika 1836 r. do kancelarii Wilenskiej Deputacji Szlacheckiej wplynęlo podanie o następującej trešei: „Najjašniejszy, Najpotęžniejszyl Wielki Monarcho, Imperatorze Mikolaju Pawlowiczu, samorządzący calą Rossyą, Panie Najmiiosciwszy! Przynosi prošbę Jozef syn Jana Makowielski, kancelarzysta sądu ziemskiego oszmianskiego w rzeczy następnej.
Ojciec proszącego Jan, syn Onufrego, z synami Wincentym, Bazylim i Aleksandrem Makowielscy, uznani [zostali] za dworzan przez dekret w roku 1816 Juli 28 dnia w Deputacyi Wywodowej Szlacheckiej Grodzienskiej nastaly, proszący zaš, będąc narodzonym po nastaniu powyzszego dekretu, jeszcze nie jest do onego dolączony. Na dowod więc swojego pochodzenia skladając: 1. urzędową kopię dekretu wywodowego w Deputacyi Grodzienskiej nastalego; 2. metrykę chrzestną roku 1816 Nowembra 17 dnia przy cerkwi rudnickiej zapisaną i przez Konsystorz Litewski Grecko-Unicki Duchowny požwiadczoną; 3. swiadectwo od urzędu marszalka powiatu pružanskiego, dnia 15 listopada 1835 roku, za N. 1133 wydane, že proszący jest wniesiony do drugiego rzędu dworzan pod N. 610; 4, swiadectwo od u rzędu Oktobra 1836 za N. 970 wydane w trešei następnej, že proszący jest aktualnie synem Jana Makowielskiego, ktory ma przyznaną do- stojnošc dworzanską przez dekret roku 1816 w Deputacyi Grodzienskiej nastaly, že nigdzie nie jest podusznym okladem zajęty, zostaje dopiero na shižbie w kan- celaryi Sądu Ziemskiego Oszmianskiego, a brat jego rodzony, ksiądz Wincenty Makowielski, jest proboszczem grecko-unickiej smorgonskiej cerkwi od kilku- nastu lat, gdzie przez tenže czas nieprzerwanie mieszkają.
Przeto najpoddaniej proszę, aby najwyzszym Waszcj Imperatorskiej Mosci ukazem zalecono bylo tę prošbę moją w Deputacyi Wywodowej Szlacheckiej Wilenskiej przyjąč i skutkiem onej dekret Deputacyi Grodzienskiej roku 1816 Juli 28 dnia do akt niniejszej Deputacyi wprowadzic, i na mocy zlozonych do- wodow mnie, proszącego, do tegož dekretu dolączyc i kopię nastač mającej re- zolucyi wydac oraz dokumentą skladane pod rewers powrocic, Najmilosciwszy Monarcho, proszę Waszej Imperatorskiej Mošci o tej mojej prošbie naznaczyč wyrok (,,,). Jozef Makowelski, kancelarzysta sądu ziemskiego oszmianskiego” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1626, s. 1-5).
101
W odpowiedzi na tę prosbę na sesji Deputacji Wilenskiej 22 grudnia 1836 zawyrokowano: „Poniewaz ze zfožonej kopii dekretu wywodowego famjlii Ma- kowielskich 1816 Juli 28 dnia w Deputacyi Wywodowej Szlacheckiej Gubemi Grodzienskiej nastatego widac, že Jan syn Onufrego Makowielski uznany [zo- stab] za szlachcica, a ze zložonych metryki chrzestnej i swiadectw od urzędu marszatka powiatu pružanskiego i oszmianskiego wydanych, že proszący Jozef jest aktualnie synem tegož Jana Onufrego Makowielskiego i od dawna w powie- cie oszmianskim zamieszkali, nadto jeszcze proszący zajęty jest službą monarszą cywilną, przeto na mocy punktu 968 IX tomu Zbioru praw dekret familii uro- dzonych Makowielskich do akt niniejszej Deputacyi wprowadzid, proszącego Jozefą syna Jana Onufrego Makowielskiego do tegož dekretu dotączyč oraz kopię niniejszej rezolucyi wespol z dokumentami proszącemu pod rewers wy- dač’\ 22 grudnia 1836 r, heroidia wilenska potwierdzila rodowitosc szlachecką Onufrego, Jerzego i J6zefa Makowetskich, tnieszkancdw powiatu oszmianskiego (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1785).
W gubemi grodzienskiej na mocy ukaz6w carskich z 15 stycznia 1837 i 10 marca 1839 roku pozbawiono praw szlacheckich i zdegradowano do rzeszy Jednodworcow” 99 starožytnych familii polskich (mimo okazywanych przywi- lejow krolewskich i swiadectw o posiadaniu majątkow). Wsrod nic byli m.in. Rajscy, Wagnerowie, Wasilewscy, Milewscy, Falkowscy, Kozlowscy, Poplaw- scy, Olendzcy, Makowelscy, Ciechanowiczowie-Lewkowiczowie, Ciechanowi- czowie-Chackiewiczowie, Iwanowscy, Kaszycowie, Mickiewiczowie, Sienkie- wiczowie, Lasotowie, Wolczeccy, Haliccy, Boczkowscy, Bielewiczowie, Barto- szewscy, Naronowtczowie, Minakowscy, Grudzinscy, Goleniewscy, Waliccy, Tokarzewscy, Ostrowscy, Jezierscy, Polkowscy, Juszkiewiczowie, Bortnowscy, Zdzitowieccy, Wesolowscy, Smorczewscy... (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1209, s. 44-47). Niektčrym z nich, np. Kaszycom w 1845 r. po wieloletnich zabiegach, udato się przywrocic zrabowaną przez zaborcę goduose rycerską. Innym pozo- stawalo szukac poprawy losu w inny sposob, takže porzucając strony ojezyste i udając się w gląb Cesarstwa Rosyjskiego.
W okresie między 2 lipca a 24 sierpnia 1840 roku między prawoslawnym arcybiskupem Eitewskim Jozefatem Siemaszką, wojskowym gubernatorem wi- lenskim Fiodorem Mirkowiczem, oberprokurorem Šwiętego Synodu Cerkwi Prawoslawnej oraz innymi urzędami i osobami tnvala korespondeneja o losach Atanazego Makowelskiego, hierodiakona klasztoru torokanskiego, znajdującego się w powiecie kobrynskim w guberni grodzienskiej.
Metropolitą Siemaszko donos it wojskowemu gubematorowi „o szkodliwym wplywie jego na innych mnichow” i sugerowal, že „w celu dalszego napomnie- nia i pouczenia oraz utwierdzenia w regulach cnoty i pokory zakonnej” trzeba Makowelskiego gkjerowac do jednego z klasztorow pskowskiej eparchii „pod surowy nadzor tamtejszego przeora”, by tam juž nie mogl uprawiac „agitaeji polskiej"(CPAHL, f. 378, rok 1840, nr 1577). Zanim jednak machina biurokra- tyczna zadzialala, rninąl pewien czas i przeloženi klasztoru torokanskiego (prze- ksztalconego dopiero z greckokatolickiego na prawoslawny) wyslali Makowel- sktego do klasztoru lubarskiego w gubemi wolynskiej. Zawsze to bylo bližej domu i wsrod „swoich’\
102
Z korespondencji urzędowej nie sposob wywnioskowac, na czym polegala wina Makowelskiego, lecz zazwyczaj przytoczonej terminologii uzywano na okrešlenie zachowan politycznie nieprawomyslnych. Chodzilo wiqc najprawdo- podobniej o „polską agitacjį”, zbrodnię szczegolnie niebezpieczną w oczach wladz policyjnych i cerkiewnych.
MAKOWIECKI (Makaveckas) herbu Dotęga, Lubicz i Pomian. Dziedzi- czyli majątki w wojewodztwie brzeskim i wileoskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443). Wojciech Wijuk Kojalowicz pisal o Pomianczykach: „Makowieccy w nowogrddzkim w-wie. Krzysztof Makowiecki, pisarz grodzki nowogrodzki. Wojciech Makowiecki 1633. Piotr Makowiecki, mieczny nowogrodzki, starosta dzlewieniski. Hieronim Makowiecki, podstoli slonimski”.
Krzysztof, nowogrodzki pisarz grodzki, oraz Piotr Makowieccy w 1648 roku podpisali od tegož wojew6dztwa elekcję krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 107). W tym tež roku Kazimierz Rafal Makowiecki, zložyl podpis pod aktem warszawskiego sejmo walnego (ibidem, s. 86). Rafal Kazimierz z Borzymia Makowiecki w latach 1667-1672 by! starostą trembowelskim (Akta sejmikowe wojewddztwa krakowskiego, t. Ill, s. 191,409).
MAKOWSKI (Makauskas) herbu Jelita, Gryf, Lis odm., Lubicz, Ogon- czyk, Prus II. Nazwisko wzięli prawdopodobnie od dobr Makowo w ziemi biel- skiej. P. Malachowski twierdzil, že istnialo szešč rožnycb rodžiu polskich o na- zwisku Makowski, ktore pieczqtowaly się roznymi herbami. W. Wittyg (Niezna- na sziachta polska i jej herby, s. 192) pisal o Makowskich herbu Prus II z ziemi bielskiej z Podlasia 1581).
U Tomasza Swiqckiego w Hislorycznych pamiątkach (t. I, s. 158-159) znaj- dujemy wzmianki o kilku reprezentantach rodu: „Makowski Adam z Witowic w Krakowskiem wydal Wyjazd na wojnę Wladyslawa krolewicza i podziękowa~ nie za szczęsliwe przeprowadzenie onej 1633 raku; nie mniej Obraz wielebnego księdza Birkowskiego. Jan Makowski z Lobzowic w akademiach w nauce teologu cwiczyl się, wydal kilka dziel ascetycznych. Pod jego imieniem wyszla Mapa Litwy, ktorej Zaluski nie znal. Makowski Adam z Makoszyna, opat jędrzejow- ski, mąž uczony i w znajomošci wielu językow biegly. Zygmuni III dla odebra- nia prowizyi od sum na Barze zabezpieczonych do Neapolu wyslal go, gdzie oraz o oswobodzenie Polakow w niewoli w Sycylii będących starai się; nie otrzymawszy skutku, jako pose! do Hiszpanii wystany, wracając z tego posel- stwa, w Akwszgranie zachorawai i umarl 1626 raku”.
Kasper Niestecki (Korona Polska, t. Ill, s. 212) informowal o Makowskich herbu Jelita z Witowic w wojewodztwie krakowskim. Pozniej ci Makowscy byli osiedleni na Podlasiu i ziemiach wschodnich RzeczypospoliEej. O Makowskich herbu Ogonczyk obszemie donosil Spis szlachty Krolestwa Polskiego (s. 143-144). Polska encyklopedia szlachecka (t. Vm, s. 124-125) przytacza dane odziesięciu ražnych rodach noszących nazwisko Makowski, a pieczętujących się m, in. herbami Gryf, Jastrzqbiec, Jelita, Ogonczyk, Pomian, Poraj, Prus II, Rawicz.
Wydaje się, že jedną z najstarszych siedzib Makowskich by! powiat nowogrodzki, z ktorego się odgalęzili m.in. na powiaty oszmianski, braslawski (para-
103
fia drujska), wilkotnierski, wilenski i miasto Wilno, Sluszne jest stwierdzenie S. Dziadulewicza (Herbarz rodzin tamrskich w Polsce, Wilno 1929, s. 204), že Makowscy herbu Pomian częšciowo byli z pochodzcnia Tatarami zawolzanski- mi, oui to mieszkali w powiecie trockim. Jak podawal Jan Dworzecki- Bohdanowicz, w polowie XV11I wieku Makowscy zarządzali Sokolajciami i Miadziolem w powiecie oszmianskim, Szyszkowem w powiecie polockim, notowani tež byli w powiecie mscislawskim i starodubowskim. W gubemi wi- tebskiej Makowscy uzywali tež herbu Lubicz (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609).
Ignacy Kapica Milewski w swym Herbarzu (Krakow 1870, s. 257) podawal: „Dom Makowskich herbu Jelita z Kapicami Milewskimi zlączony. Dobra Ma- kowo Bure w ziemi wiskiej nad rzeczką Kamianką zwaną ležą, ktore dawniej Kamianka albo Kamionka, lub Kamionki nazywano, a potem od nazwiska, czyli przydomku Bury, co raczej powinno bye Szary, wspomnione dobra wprzod Ma- kowe z dokladem wyrazu Kamianki, w požniejszym zaš czasie Makowo Bure nazwane zostafy; przez co jašnie dowodzi się, iž Makowscy swoj dukt od pierw- szego antecessora herbu Jelita, czyli tenže herb utrzymującego z prostej Iinii prowadzą, a dobra wzmiankowane od potomkow Szarego, czyli Saryusza swoje obydwa nazwiska wzięly. Jakot nawet i temi czasy pospolicie niektorzy kolor szary nazywają. bury, a inni makowy, i stąd takowe nazwiska wyzej wyrazonych dobr swoj początek mają, skąd dom Makowskich w ziemi wiskiej pochodzi, i jedenže to dom z Makowskiemi w ziemi bielskiej mieszkającymi”. Makowscy ei znani byli juž przed 1465 r. W ciągu wiekow spokrewnili się m.in. z Kapicami, Supinskimi i Wądotowskimi.
Herbarz orszanski z konca XVIII wieku podawal: „Makowscy. Roku 1774, mca Februaryi 26 dnia. JM Pan Alexander Makowski, herbem ponižey odiyso- wanym pieczętujący się, wywod swoy w ziemstwie prowincyi orszahskiey uczynil. Herb Jelita. Powinno bye trzy kopie zlote, czy žolte, uložone na ksztalt gwiazdy w czerwonym polu, takže dwie poboczne, koheami y ostrzem do gory wyrychtowane, srzednia na do! prosto koncem, z przydaniem pol podkowy; nad hetmem pot kozia, wyskakującego, nogi przednie do gory wyniosl, w prawo tarezy obrocony, z rogami na glowie.
Dowodzil szlachectwa swego 1698, maja 7 dnia datowanym, tegož roku y miesiąca 23 dnia w grodzie polockim aktykowanym, tęstamentem Reginy Januszkiewiczowny Michalowey Chędzinskiey teszczy JP Jerzego Makowskie- go. 1701, Oktobra 25 dnia. Ptocessem imieniem JP Jerzego Makowskiego na Jeymošč pannę Annę Oskirczankę o gwaltowną intruzyą do majętnošci Sudzio- lowicz w grodzie polockim czynioną. 1765, marca 14 dnia. Prawem zastawnym na folwark Wielkie Siolo, od JPP, Sielankow J P Aiexandrowi Makowskiemu danym.”
Makowscy od bardzo dawna notowani byli w zapisach archiwalnych. Johannes Makowsky figuruje na lišeie urzędnikow ziemi sanockiej z 1472 r. (Akta grodzkie i ziemskie z Archiwum Ziemskiego we Lwowie, Lw6w 1894, t. XVI, s. 98). Dziak Makowski wymieniany jest przez księgi wydatkow skarbowych Wielkiego Księstwa Litewkiego z lat 1506-151 1 (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 699), Jan Makowski by! pisarzem krolowej Bony w latach 1551-1552 {Archiwum Sanguszkow, t. VI, s. 110, 128).
104
Zygmunt, synowiec Mikoiaja Makowskiego, plebana į dziedzica Kobylina w ziemi bieiskiej, w maju 1569 r. podpisal razem ze Stanislawem z Makowa i resztą szlachty ziemi bieiskiej przysięgą na wiemosc Koronie Polskiej (Akta unii Polski z Litwq, Krak6w 1932, s. 255). Krzysztof Makowski, urodzony szla- chetny pan, figuruje w cheitninskich aktach ziemskich w zapisie z 22 czerwca 1577 r. jako swiadek w jednej ze spraw kryminalnych o rozboj sąsiedzki (AWAK, t. XIX, s. 201).
Joannes Makowski w latach 1581 i 1583 byl konsulem miasta Kazimierza. Franciszek Makowski 24 stycznia 1589 r. odnotowany zostal w księgach magistratu wileriskiego (ibidem, t XX, s. 60). Sebastian Makowski w 1594 r. wydal w oficynie Akademii Wilenskiej panegiiyczny tekst poswiqcony Jerzemu Chod- kiewiczowi (K. Čepienė, J. Petrauskienė, Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, s. 15). Tadeusz Makowski, slynny malarz i rytownik polski, mieszkal w XVI wieku w Nieswiezu.
W powiecie wilkomierskim Makowscy, užywający przydomku Debura (vėl z Dowborow) posiadali od XVI wieku dobra Ilgie (vėl Makowszczyzna), a takže Jiezne pomniejsze folwarki. O dziejach tego rodu w XVI-XIX w. szczegolowo infonmują.inaterialy, przechowywane w CPAHL (f. 391, z. 4, nr 1787, s. 1-204). Makowscy spokrewnieni byli z Giedroyctami, Ciechanowiczami, Bulharynami, Markiewiczami, Maranowskimi, Zakiewiczami, Jelenskims, Zukowskimi, Hermanams, Krzywcami, Paszkiewiczami, Blaszkiewiczami.
Zawsze uchodzili za starožytną szlachtę polską, chociaž archiwalia donoszą o pewnym nieprzyjemnym incydencie, jaki się im przytrafil: „W czasie okolo roku 1580 jakiš szlachcic, zadawszy chlopstwo Makowskim guberanskim, wyprawil przywilej kaduka na te Guberance, o co sprawę mial z Makowsktmi w sądach krolewskich, y w tey sprawie ten szlachcic przegrat. Kaduk skasowany, Makowscy przy dobiym y niewątpliwym utrzymaniu szlachectwa zostali przy dziedzicznych dobrach Guberance. Szlachcic sądzony na (...) in fimdo rūk y 6 miesięcy siedzial. Ten dekret nayduje się w Metrykach litewskich w Warszawie”.
Andrzej i Antoni Makowscy, ojeiee i syn, szlachcice z powiatu oszmian- skiego, posiadali zašcianek Makowle w parafii bystrzyckiej, lecz utracili tu wszelkie šrodki utrzymanta i na początku XVIII wieku przybyfi do wojewodz- twa witebskiego, gdzie się „karmili” w majętnošci Juriewo panow Szydlow- skich. Tam się tež rozmnožyli, częsciowo przechodząc na „wiarę rašką”. W Archiwum Narodowym Bialomsi w Minsku (f. 319, z. 2, nr 2033) przechowywane są oryginalne dokumenty o dziejach tej rodziny od XVII do XIX wieku.
W marcu 1609 r. dwaj bracia Janowie Makowscy z oddzialow Aleksandra Lisowskiego trafili do niewoli moskiewskiej na ziemi nowogrodzkiej (Akty isto- riczeskijet. II, s. 210-211), Walcnty Makowski w 1614 r. znajdowal się w niewoli moskiewskiej w Nižnym Nowogrodzic (Archeograjiczeskij sbornik dokumentow, t. IV, s. 76). Pan Krzysztof Makowski w 1631 r. pelnil funkeję woznego w brzeskim sądzie grodzkim. W r. 1642 skargę na nadužycia magnata Fryderyka Sapiehy podpisal in. in. szlachcic sped Brzescia Andrzej Makowski (AWAK, t. VI, s. 411).
Szymon i Kazimiera Makowscy w 1648 roku w imieniu szlachty woje- wddztwa podlaskiego podpisali akt elekcji krola Jana Kazimierza (VL, t. IV,
105
s. 312). Pan Matyasz Makowski w 1654 r. uczestniczyl w obronie Smolenską przed agresją Moskwy. Miody szlachcic Stanislaw Makowski z oddzialu rotmi- strza Jarosza Sienkiewicza, ciągnącego na Mosk\vę, zostal w czasie burd w po- wiecie nowogrodzkim postrzelony w rękę (Archeograficzeskij sbarnik doku- mentow, t. I, s. 249),
W punkcie 43 mstrukcji sejmiku dia poslow na sejm walny 25 lutego 3659 roku szlachta ziemi halickiej nakazywala: „Za urodzonym Danielem Makow- skim [lešniczym Kahisza - J.C.] ichmosciowie panowie poslowie nasi do wszystkiej Rzeczypospolitej gorącą uczynią instancyą. aby przywileju Jego Krolewskiej Mošci p.n.m. podhig listu JW Pana Jana Zamojskiego, wojewody kijowskiego, staro sty kaluskiego i mieszczan kahiskich za konsenvacyą podczas Kozaczyzny miasta tego i ušmienzenia buntow, na eliberacyą od wszelkich zam- kowych i miejskich podatkbw na folwarczek jeden na przedmiesciu katuskim i dwie czwiertynie pola nazwane Baranowskie [przy wsi Zagdrzu - J.C.] danego, na sejmie teražniejszym aprobacya stanęla”, Prošba ta ponowiona zostala w instrukcjach sejmikbw halickich z S X 1664, 1 III 1666 oraz 20 IX 1666 (Akta grodzkie i ziemskie z Archiwum Ziemskiego we Lwowie, t. XXIV, s. 158, 209, 224, 237).
Wsrod czlonkbw bractwa sprzysięžeticow krakowskich, wspomnianych w dekrecie krola Jana Kazimierza z 22 I 1661, znajdowal się Simon Makowski, Omnium Salictorum canonicus (Prawa, przywiteje i statuta miasta Krakowa, Krakow 1890, t, II, s. 373). Percepta prpwentow publkznych do skarbu Rzeczy- pospolitey W. X. L. z roku 1661 informuje: „Jegoruose pani Janowa Makowska ze wsi Kiewlice za rok 1658, ktbry się skonczyl, w roku 1656 dnia 30 maja, na rok po f], 10, 6". W roku 1678 przed trockini sądetn ziemskim toczyla się spra- wa Bazylego Miklaszewicza z Mustafą Makowskim i jego bratem Chasieniem, Tatarami miejscowymi (AWAK, t, XXXI, s. 435-436). Petrus Makowski, uczen szkol pijarskich w Chehnie, zostal 14 maja 1678 r. wraz z grupąkolegow oskar- žony przed sądem o liczne wybryki, skierowane przeciwko chehnskim mnichom unickim (ibidem, t, XXIII, s. 325).
Makowscy, herbu Jelita, przed stuleciarni mieszkali w Witowicach w Kra- kowskiem. Zaslynqli w XVI i XVH wieku jako męžni žolnierze. Jeden z nich, Adam Makowski, byl męžem uczonym, wydal kilka drukow, m.in. Intinerarium albo v/yjazd na wojnę moskiewską Wladyslawa IV. Okolo roku 1700 žrodla ar- chiwalne wspominają tež Michala Dominika Makowskiego, czešnika trockiego. Spotyka się czlonkbw tej rodziny i na ziemiach bialoruskich. Prawdopodobnie byli tež tego nazwiska plebejusze. W XVII wieku W. Nckanda Trepka (Liber..., s. 254) donosil o nieszlachcie, užywającej tego nazwiska: „Makowski nazwal się ze wsi Makowa u Miechowa Janek, Harata, karCzmarza piwowara syn”.
Andrzej Makowski, szlachcic spod Brzescia, 30 VIII 1702 r. podpisal laudum brzeskiego sejmiku limitacyjnego (AWAK, t. IV, s. 328). Foma [Tomasz] Makowski w 1714 roku posiadal majątek Butrymowszczyzna na Minszczyžnie. Jego syn Michal pozostawil tę posiadlosč swym synom: Danielowi, Jerzemu, Piotrowi, Janowi, Leonowi i Tomaszowi (w transkrypcji rosyjskiej Fomie), kt6- rzy w 1780 roku ją sprzedali i rozpierzchli siįna rožne strony (Archiwum Naro- dowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1525).
106
W 1722 księgi sądowe witebskie wymienjają imią szlachcica tegož woje- wództwa Jakuba Makowskiego jako uczestnikajednego z nocnych grabiežczych najazdów {Istoriko-juridiczeskije matieriafy izwleczionnyje iz aktowych knig gubemiì witebskoj i mogilewskoj, t. XXVII, s. 278). Piotr Makowski w lipau 1733 r, podpisal uchwalą brzeskiego sejmiku szlacheckiego (AWAK, t. IV,
s. 478-479). Józef Makowski podpisal w marcu 1733 w Wiszni uchwalą konfe- deracji województwa raskiego.
Ksiądz Leon Makowski odnotowany zostal w zródlach jako „kommissarz ime panien bazylianek” w Oszmianie w 1755 roku. Onufry i Tadeusz z Dobura Makowscy podpisali w 1764 r. akt konwokacji warszawskiej (VL, t. VII, s. 70). Józef Makowski 19 lutego 1764 r. podpisal instrukeję szlachty województwa wilenskiego dia posiów obranych na sejm kotiwokacyjny w Warszawie. Lukasz į Florian Makowscy w imieniu szlachty województwa kijowskiego w 1764 roku podpisali w Warszawie akt elekcji ostatniego króla polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 117). Jakub Makowski podpisal 27 IX 1768 roku uchwaię sejmiku szlacheckiego w Grodnie (AWAK, t. VII, s. 373). Ksiądz Mateusz Makowski mieszka) na plebanii dubrowskiej na Wilenszczyznie w 1779 roku. We wsi Leluki w owym czasie (1789) osiedlony byl zìemìanin Jakub Makowski z synami: Sytnonem, Janeni, Maciejem, Michalem ì corką Ka- tarzyną. W miasteczku Dudy w powiecie oszmianskim w 1789 r. mieszka! mJn. Tomasz Makowski z pasierbami Mateuszem i Sytnonem oraz pasierbicą Ewą. Wsród bojarów wsi Bayrasze odnotowano Michala Makowskiego (AWAK,
t. XXXV, s. 545, 556, 558).
Fryderyk Wilhelm de Cronneman, general-major korpusu artylerìi Wielkiego Księstwa Litewskiego, w 1791 r. wydal swiadectwo, w którym czytamy, iž ,Jerzy Makowski, služąc w korpusie Artylerìi Wielkiego Xiąstwa Litewskiego za kanonie- ra lat dwa y miesiąc jeden, przez caly czas wiemie y poczciwie sprawowal šią”. Spis szlachty pamatu wilkomierskiego z 1795 r. wskazuje, ¿e od dawna mieszkali tam Makowscy herbu Jelita. Juž w 1657 roku Stefan Makowski miai majątek ligie, któ- ry przekazal w spadku dwòm synom (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 196).
Wywód fami li i urodzonych Makowskich herbu Jelita podawal: „Roku 1799 miesiąca stycznia siódmego veteris, a ošmnastego novi stili dnia. Przed nami, Ludwikiem hrabią Tyszkiewiczem, aktualnym taynym konsyliarzem, marszal- kiem guberhskim, kawalerem róznych orderów, prezydującym, y deputatami ze wszystkich powiatów guberni litewskiey do przyjmowania y roztrząsania wy- wodów szlacheckìch obranymi, zložony zostal wywód rodowìtosci szlachetney familii urodzonych Makowskich herbu Jelita, przez który dowiedzionym zosta- lo, že Michal Makowski, dziad wywodzących šią, przy zaszczycie kleynotu szlacheckiego posiadal dobra S iemienko w szczy zn q. w powiecie lidzkim sytu- owane, [czegoj dowiódl dekret grodzki lidzki w sprawie kryminalney z Kozi- czami w roku 1732 miesiąca paždziemika jedenastego dnia ferowany.
Syna miai jednego Józefa wedtug przyswiadczenta metryki chrzestney 1732 roku miesiąca marca piętnastego dnia datą mającey, który posiadając wyz wzmiankowaną majętnošc Siemienkowszczyznq, zostawi! synów dwóch, niniey- szy wywód skladających, jako to: Aleksandra y Michala Z pomienionych dwóch synów Józefa Aleksandcr, zostawszy posessorem po oycu tylekroc razy
107
wspomnioney majętnosci Siemienkowszczyzny, ma synow dwoch: Ignacego i Franciszka. Michai takže ma synow jeszcze niedoletnich dwoch: Adama y Dominika.
Na flmdamencic wiąc zložonych dowod6w, rodowitosc szlachetną imienia urodzonych Makowskich probujących, my, marszalek gubemski, y deputaci powiatowi, stosownie do przepisow (...) family urodzonych Makowskich, jako to wywodzących šią: Aleksandra z synami Ignacym y Franciszkicm oraz Michala z synami Adamem y Dominikiem, braci rodzonych, synow Jozefą, a wnu- kow Michala Makowskich za rodowitą y starožytną szlachtę polską oglaszamy y onych do xięgi szlachty guberni litewskiey pierwszey klasy zapisujemy, Dziato šią na sessyi Deputacyi Generalney Wywodowey Szlacheckiey Gubemi Litewskiey w Wilnie” (CPAHL, f. 391, z. 948, s. 233-235).
4 czenvca 1800 roku heroldia wilenska ponownie rozpatrzyla kwestię ro- dowitosci Makowskich herbu Jelita, stwierdzając w swym postanowicniu, iž „dom Makowskich od niepamiętnych czasow w wojewodztwie podlaskim w ziemi bielskiej, a w powiecie brahskim rozsiedlony, possydowal dziedzic- twem dobra Makowo zowiące šią; z tego domu idący Jozef Makowski, dziad teraz wywodzącego šią z potomstwem, mial syna Felicjana, ktory byl oycem Krzysztofa Felicjanowicza Makowskiego, dzid wywodzącego šią z synami Symonem, Michalem, Jozefem, Kazimierzem y Antoniin Krzysztofowiczami Makowskiemi Takže w tym przypadku heroldia wilenska postanowila:
„wywodzących šią urodzonych Krzysztofa Felicjanowicza oyca, Symona, Michala, Jozefą, Kazimierza y Antoniego Krzysztofowiczow, synow, Makowskich za rodowitą y starožytną szlachtę polską oglaszamy y onych do xięgi szlachty guberni litewskiey pierwszey klasy zapisujemy” (CPAHL, f. 391, z. 948, s. 870-871).
W 1815 roku reverendus Pater Urbanus Makowski otrzymat w jezuickiej Akademii Potockiej tytul doktora šwiętej teologii katolickiej (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 1084, s. 3). W grudniu 1819 r. heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc Leona, Wincentego Adama, Michala i Adama Makowskich herbu Jelita, szlach- cicow z powiatu wilenskiego (CPAHL, f. 391, z. I, nr 1006, s. 101). 15 grudnia 1819 r. heroldia wilenska potwierdzila rodowitoid takže Tomasza Makowskiego herbu Jelita, szlachcica z powiatu kowiehskiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 117).
Wywddfamilii urodzonych Makowskich herbu Jelita, zatwierdzony 20 grudnia 1819 r. w heroldii wilenskiej, podawal, iž „dom Makowskich od niepamiętnych czasow w wojewodztwie podlaskim ziemi bielskiej, a w powiecie branskim rozsiedlony, possydowal dziedzictwem dobra Makowo zowiące się. Z tego domu idący J6zef Makowski mial syna Felicjana, ktory byl ojcem Krzysztofa, a ten synow Szytnona, Michala, Jozefą, Kazimierza Antoniego zostawil” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 111-112).
Wywddfamilii urodzonych Makowskich herbu Jelita, sporządzony w Wilnie 22 czenvca 1836 r,, stwierdzal, že „familia urodzonych Deburow Makowskich od niepamiątnych czasow uzywa wszelkich praw i prerogatyw stanowi dworzan- skiemu wlasciwych, posiadala dobra ziemnc i piastowala urząda. I tak wziąty za przodka Stefan Tomaszewicz Makowski, jako aktualny dworzanin, posiadal
108
dobra ziemne Ilgie w powiecie wilkomirskim položone, które wraz z zoną Reginą Giedroycianką nabyt w 1622 roku, a zostawil po sobie synom Michalowi i Jakubowi w 1657 r.”
Jakub tniaJ piąciu synów: Jana, Stefana, Aleksandra, Piotrą i Jerzego, z których Jan doczekaí šią synów szescíu, Piotr - dwóch, Jerzy - szešciu. Sitąrzeczy tak duža liczba potomków nie mogla utrzymaė šią na jednym majątku Ilgie (zwartym inaczej Nidoly, a pózniej Makowszczyzna) i musíala szukaó chleba gdzie indziej. Totež widzimy w polowie XVIII wieku Makowskich w Dyneburgu, na Braslawszczyznie, w Wilnie itd (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1053, s. 120-122). Tutaj byli spokrewnieni z Zukowskimí, Marctnkiewiczami, Stejgwilamí, Zakiewiczami, Lapami, Nowlcki- mi. Zalączone do wywodu drzewo genealogiczne przedstawia dzieje siedmiu po- koleñ i 40 osób plci mąskiej z powiaíu wilkomierskiego i brasíawskiego,
Makowscy zamieszkiwali došč licznie takie w powiecie dzisneñskím, ale nie byli tu szlachtą zamožną. Spokrewnili šią w XIX wieku z Wierzbilowiczami, Szarkowiczami, Wierzyñskimi. Heraldía wileñska potwierdzila ich rodowitosé szlachecką m.in. w latach 1800 i 1832 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117,1). Klika rodzin Makowskich, drobnej szlachty polskiej, mieszkalo na Wilenszczyznie, Jedna z nich arendowala m.in. zascianek Tupaciszki (Akty i dokumenty archiwa wilenskogo, kowienskogo i grodnienskogo generaí-gubernatorskogo uprawleni- ja, Wilno 1913, t. II, s. 10).
Wileñski wojskowy gubemator wystosowal 25 sicrpnia 1852 roku tajny list do gubematora grodzieñskiego o niejakim Aleksandrze Makowskim, który zorgani- zowal razem z gdanskim kupcem Ludwikiem Kędziorem dom handlowy w Gdansku (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 1, o. 28, 2. 12, nr 269). Z listu dowia- dujemy šią, že „wspotnniany wyzej Makowski urodzony w Grodnie, ma 46 lat, ongís ucząszczal na Uniwersytet Wileñski, i po skoñczeniu nauk byl adwokatem w m. Grodnie. W 1831 roku przybyl do Warszawy, wstąpil na ochotnika do bun- towszczyków, skierowany zostal 7 sierpnia tegoz roku do 2. Pulku Piechoty w randze podporucznika (...). Otrzymal Zíoty Kizyž, a poten) ūdai šią do Francji Zostal zapisany do II klasy przestępcow z konfiskatą na rzecz skarbu naležą- cej do niego cząšci domu w Grodnie”. Z tekstu policyjnego wynika, že jeden z brací Aleksandra Makowskiego, Antoni, równiez powstaniec, takže ukryt šią we Francji, inny zaš ūdai šią w gląb Imperium Rosyjskiego. W kancelarii generala Murawjowa 22 paždziemika 1863 roku odnotowano: „Teofil Makowski ze wsi Zawady Koscielne, syn Macieja, werbowal ludzi do szajki Skarzyñskiego i sam byl w niej oficerem” (CPAH Biaíorusi w Grodnie, f. 970, z. 2, nr 15).
Wedíug Spisu ziemian minskiej guberni (Minsk 1899, s. 35) Makowscy po- siadalí na Miñszczyznie dobra Wiazowszczyzna, Wągly, Nowodworszczyzna, Lubusk. W Wyszczególnienitt miast, miasteczek, dóbr i kosciolów w Inflantach Polskich wedhig ich stanu z roku 1866 (inflanty Polskie, Poznañ 1879) Gustaw Manteuffel wymienial Józefa Makowskiego, wíasciciela dóbr Stanislawów. On- giš istnialy tez znaczne gniazda tego rodu na ziemiach ukraiñskich, skąd Makowscy przesiedlili šią w gląb Cesarstwa Rosyjskiego.
Makowscy, drabna szlachta polsko-ukraiñska, byli posiadaczami mlyna i gruntów w miasteczku Królewiec nad rzeką Šwidnicą, które nabyli od Ponia- towskich. Protoplasta rodu Mikolaj Makowski zostal w 1664 roku „zamordowa-
109
ny przy likwidacji oddziahi polskiego w Krölewcu” przez wojska rosyjskie ñàãà Aleksego Michajlowicza (ðîã. W. Modzalewskij, Malorossijskij radosiownik, t. III, s. 290). Wszakzc žonie tego szlachcica z synem Jaskiem udalo sie urato- wac. Od niego wlasnie i ¿onyjego Agaty Zukowskiej poszly dalsze odgalęzienia rodu, w tym moskiewskie. Možna dodač, že Makowscy brali na Ukrainie ¿ony ztakich rodzin, jak: Lazarewiczowie, Maczugo-Bykowscy, Jesimontowscy, Golobudzcy (por. W. Modzalewskij, Maiorossijskij rodoslowmk, t. I, s. 124). Znaczne gnîazdo Makowskich powstalo w Nowogrodzie Siewierskim, dokąd przybyli oni nie pôzniej niž w XVIII w. Î ich polskim pochodzeniu swiadczy m.in. lierb Jelita, ktôrego uzywali (por. W. Lukomskij i W. Modzalewskij, Ma- iorossijskij gierbownik, s. 104),
MAKSIM1ENKO vel MAKSYMENKO (Maksimenkas) herbu Labędž, Notowani byli w przekazach archiwalnych od XVII wieku.
MAKSIMOWICZ vel MAKSYMOWICZ (MaksimavtCius). Potska en- cyklopedia sztachecka (L VIII, s. 125) informuje î Maksymowiczach herbu Ja- strzębiec (Grodno i Rowne), Koziowski i Pielesz (Ukraina). Z przekazôw archiwalnych wynika, že byli jeszcze Maksimowiczowie herbu Radwan (w woje- wödztwie witebskim),
Stanislaw Maksimowicz, mieszkamec siola Miechowskiego w powiecie slo- nimskim, odnotowany zostal w inwentarzu z roku 1609. 21 wrzeänia 1663 r. do ksiąg grodzkich mScislawskich wpisano nastąpującą skargę: „Zalowal y soleniter šią protestowai pan Wawrzyniec Maximowicz, za przybyciem swoim z krajow Htewskich (...) o to, yž w roku przesziym 1654, podczas nastąpienia nieprzyja- ciela Moskwicîna, kniazia Trubeckiego, z niemalą potągą moskiewskig pod za- øåê Jego Krôlewskîej Mosci mscislawski, ktôry nieprzyjaciel przez kilka dni mając w oblęženiu, przez szturmy zamek y parkan màcistawski dobywszy, ognïem wypalil, a lud rožney kondycyi, bądący w tym oblęženiu, mieczem po- wycinal, a ynszych w niewolą zabrak
Gdzie žalującego rodzic, nieboszczyk p. Maxim Alexandrowicz, zostając w tyiîize oblęženiu ze wszystką swą majętnošcią ruchomą, od mala do wiela, ñî jenokolwiek ruchomoėcią nazwac šią moglo, srebra, ñóïó, miedž y skrzynie z rožnemi fantami etc, nie wiedzicc, czy ogniem pogorzeli, czy tež tenže nieprzyjaciel zabral” Ųstoriko-juridiczeskije matieriafy tzwlecsionnyje ti aktowych knig gubemii witebskoj i mogilewskoj, t. XXV, s. 456). Piotr Maksymowicz podpisal w 1764 roku akt warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t. VII, s. 67).
MAKULOWICZ (Makulavičius) herbu Ancuta. Dziedziczyli majątki w powiecie trockim.
MALAWKA herbu Pomian. Do przekazôw historycznych trafiali od XVH stulecia.
MALAWSKI (Malauskas) herbu Labądž. Miejscem ich zamieszkania byl powiat upicki (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1192).
110
MALCHEROWICZ (Malkeravičius) herbu Wieniawa. Dawny rdd rycer- ski na Žinudzi.
MALCZEWSKI (Malfevskis). Uzywali herbu Abdank, Lubicz, Tamawa. Andrzej Malczewski okolo 1760 roku by! rotmistrzem wojewodztwa nowo- grodzkiego. Prawdopodobnie jego imiennik w 1769 r, peirxtl urząd komomika wojewodztwa smolenskiego. „Andrzej Malczewski, pisarz kancellaryi aktow trybunalskich”, zatrudniony byl jako wysoki urzędnik sądowy w Wilnie w roku 1798 {AWAK, t. XXIV, s. 188).
Wywod famiiii urodzonych Malezewskick herbu Abdank z 3 X 1828 r. dal podstawę do uznania Antoniego, Zygmunta Jana, Adama Wladyslawa, Piotrą i Feliksą Malczewskich za „rodowitą i prawdziwą szlachtą polską”. Wpisano ich imiona do ezęsei pierwszej ksiąg szlachty gubemi minskiej (Archiwum Naro- dowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 147, s. 291-296). Drzewo genealogicz- ne Malczewskich herbu Tamawa, zatwierdzone przez heroldię minską w 1828 r., opisuje pięc pokolenia jednej z galązi rodu (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 149, s. 66).
MALEWICZ (Malevičius). Heraldacy polscy nie podawali szerszyeh, a tym bardziej wyczerpujących infonnaeji o tej rodzinie, E. A. Kuropatnicki odnotowal np. nazwisko Malewicz w Wiadomosciach o kleynacie szlacheckim oraz herbach domow szlacheckich w Koronie Polskiej i Wielfdm Ksiqstwie Litewskim (1789), ale nie podal, jakiego herbu ta rodzina uzywala. Podobnie postąpil P. Malachowski, pisząc w Zbiorze nazwisk szlachty z opisem herbow wlasnych (1805): „Malewicz z Oszmiafiskiego podpisal elekeją Jana IIP’. Takže Polska encyklopedia szlachecka (t. VIII, s. 130) podąje nader skąpe wiadomosci o Malewiczach herbu Szeliga, znanych od okolo 1550 roku w powiatach oszmianskim, grodzienskim, dubien- skim i lidzkim, jak tež o Malewiczach herbu wlasnego, Ormianach, zamieszkalych w XIX wieku na Bukowinie (indygenat w 1816 r.).
W dawnych przekazach archiwalnych daje šią jednak odnaležč memato inte- resujących szczegolow z žycia kilku pokolen tej polskiej rodziny kresowej. W styezniu 1590 roku przed sądem grodzkim w Minsku toezyla šią np, sprawa Jaška Malewicza ze wsi Klin, ktory „z mnogimi poddanymi z pomocnikami swymi (...) pana Truskowskiego zbili i szkody niemale poezynili”, grabiąc z wozu przejezdnego szlachcica „kobierzec nowy, czapkę kūną podszytą, rąka- wice falandyszowe zielone, podszyte lisami”. Pr6cz tego ,,z pasem mieszek ode- rwano, a w mieszku bylo poltorej kopy groszy, noz pojedynkowy" itd. Sam zaš pan Truskowski zostal przez pana Malewicza ciąžko poturbowany, tiie na tyle jednak, by nie podač na napastnika do sądu (AWAK, t. XXXVI, s. 357-358).
W roku 1599, gdy przeprowadzono inwentaryzację majątku Rožanka i oko- licznych folwarkow, w ksiągach aktykacyjnych Glownego Trybunalu Litew- skiego odnotowano m.in. imiona bojar6w rožanskich: „Woyciech Malewicz trzyma wioką, z ktčrey z listy y podwodą, y kolasą, gdzie katą, jechač powinien (,..). Stefan Malewicz wtok dwie y zašcianek miądzy cudzymi gruntami, z cze- go powinien z fisty jechač wierzchem; Marcin Malewicz trzyma wlok dwie, na teyže powinnoSci z listy jechač powinien gdzie kažą” (ibdem, t. XIX, s. 640).
I l l
Jegomošč pan Dekopolit Malewicz, „zieimmin hospodarski” z powiatu oszmianskiego, figuruje w zapisie do ksiąg Trybunalu Litewskiego w Wilnie z 12 marca 1633 r. (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. II, s. 48). Tenže pan Dekapolit Malewicz, „dobry szlachcic”, 16 maja 1639 roku przedstawial w Trybunale Gtównym w Wilnie interesy Mikolaja Abramowicza zamieszkale- go w Womianach w jego procesie z księdzem Wojcìechem Žabinskim (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, , s. 393-394). Widocznie szlachcic ten miai szczególne predyspozycje do tego rodzaju spraw, skoro ponownic pojawìl się jako swiadek na procesie w Trybunale Glównym Litewskim 23 listopada 1643 roku oraz w innych tego typu przypadkach {AWAK, t. XV, s. 4, 6 i in.).
Hryn Malewicz, mieszkaniec si ola Terenicze, odnotowany zostai w inwen- tarzu starostwa homelskiego z roku 1645 (ibidem, t. XIII, s. 365). Józef Malewicz, szlachcic spod Oszmiany, wzmiankowany jest w roku 1698. Gabryel i Jan Malewiczowie w 1674 roku podpisali akt elekcji króla Jana III Sobieskiego {VL, t. V, s. 149).
Zachowany w zbiorach bylej heroldii minskiej list króla polskiego Augusta II do szlachcica Joachimą Malewicza stanowi bardzo interesujący material do dztejów tej rodziny, warto więc go przytoczyc w calosci: „August Wtóry, z Bo- žey laski król polski, wielki xiąžę litewski, ruski, pruski, žmudzki, mazowiecki, kijowski, wolyhski, podolski, podlaski, smolenski, siewierski, czemichowski i inflancki, a dziedziczny xiąžę saski i elektor, Urodzonemu Joachimowi Male- wiczowi, strzelców naszych litewskìch pulkownikowi, wiemie Nam milemu, laska Nasza królewska.
Urodzony, wiemie nam miiy. Doniesiona nam jest przez panów rad i urzęd- ników naszych dwomych przy boku naszym natenczas rezydujących žalosna querimonia imieniem urodzonego Teodora Malewicza, podkomorzego poloc- kiego, dworzanina naszego i w róznych niepospolitych interessach dobrze a wiemie doswiadczonego posta przez antecessore naszego pana brata lana Ka- zimierza, króla, uzywanego, a Twojey wiemosci laskawego oyca, iž wiemosé Twoja, za nic obròciwszy praestrogi t napomnienia oycowskie, pomimo woli i blo- goslawienstwa rodzicielskiego, z domem dia niego niezyczliwym przez szlubne związki z corką Anną urodzonego Józefa Wilamowskiego po!ączywszy się i mając znakomity przez oyca Twojey wiemosci wydzielony majątek, ony zbytkiem rozrzutu zmamowales, inhonesto prowadząc žycie i za wiela pozwalając swojey miley maižonce, staleé się niepamiętny na swego syna imieniem Alexander, którego nie tylko do nauk nie ukladasz, ale i do startu rycerskiego nie sposobisz, a przy tym, wiemosé Twoja, z malžonką Twoją milą, nie sluchając rodzica, nie szanując go i bynaytnntey nie mając względu na wiek jego podeszty, stajesz się okazyą wielkiego jemu smutku i žatošci, na co serce rodzicielskie czując wiela, mocno utyskuje i narzeka.
Zatem tedy My, król, z panami rad i urzqdników naszych dwomych przy boku naszym rezydujących, za to wszystko napominkując wiemosé Twoją, žą- damy, abys się upamiętal, i tak jak ze sztuki tycerskiey dobrze nam jestes žale- cony i przez nas uwazany, abyš podobnie w moralnych postępkach i dobrym prowadzeniu się takim okazal, jak Twojey wiemosci oyciec i dziad Jan, którzy się z žyczliwoscią ku Nayjašnieyszemu Janowi Kazimierzowi, królowi, panų
112
bratu Naszemu, i Rzeczypospolitey calym sercem wylawszy, na potomną pain i ęč przez cnoty swoje zaslužyli. Î ñî, abyš się starai, dla laski Naszey krolewskiey naysolenniey upominamy. Dan w kancellaryi W. X. Litewskiego dnia 23 rniesiąca marca roku Panskiego 1710, panowania naszego piętnastego roku. „Augustus Rex. Karol Stanislaw xiąžį Radziwill, kanclerz Wielkiego Xiqstwa Litewskiego” (Centraine Panstwowe Archiwum Historyczne Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr2078).
W innym kontekšcie w 1713 roku księgi gradzkie Mohylewa wymieniają imię pomcznika wojsk polskich Malewicza, ktoremu dano na prowizje 33 zlote 6 groszy 2 szeiągi, w tym na wödkq 2 zt. 8 gr i na piwo - 3 zlote 2 szelągi (Ëòãî- riko-juridiczeskije matierialy izwleczionnyje iz akiowych knig gubernii witebskoj i mogilewskoj, t. XXV, s. 27).
Malewiczowie znani byli takže na Wilenszczyznie. W jednej 2 uchwal sej- miku szlachty wilenskiej z wrzesnia 1738 roku napomyka się o panų Malewiczu, wlascicielu kamienicy w Wilnie przy ulicy Sawicz (AWAK, t. VIII, s. 385). Kon- stanty Bielewicz, wozny wojewödztwa wilenskiego, ztožyl 3 czerwca 1788 roku przed Glöwnym Trybunalem Wielkiego Ksiestwa Litewskiego następujące ze- znanie: „Ja, wozny Jego Krolewskiey Mošci, nižey wyrazony, zeznawam tyra moim relacyjnym kwitem, i i będąc užytym od w Bogu wielebnego xiędza Norbertą Arendts — wikarego ó wszystkich xięžy dominikanöw konwentu wilen- skiego do oglądania woznych y ludzi pobitych, poklutych ó zranionych, wi- dzialem: nayprzod Adama Brasewicza - woznego Jego Krolewskiey Mošci, rękę prawą y lewą zbitą, zsinialą, krwią zabieglą, piece kolbami stiuczone; styszalem, že mu chustkę y trzcinę wzięto, y tęž šamą trzcinę na grzbiecie pobito.
Po wtore, widzialem Jozefą Jasinskiego - woznego Jego Krolewskiey Mošci, oko cięžko kolbą podbite, ze wszystkim spuchte, krwią zabiegle y siniaki cztery na grzbiecie. Po trzecie, Symona Syderowicza na Ibie dziurą dužą, pod lewym uchem siniak dūžy, krwią zaciekty, y rękę prawą skaleczoną. Antoniego Szczepanowsktego pod lewym okiem dziurę dužą, bagnetera pchniętą, krwią cale cialo y odzienie zbroczone, ręką lewą niemilosiemie zbitą y spuchlą. Po piąte, Andrzeja Kuczynskiego twarz we krwi zbroczoną, zbitą, košei kolbą przytloczone y bardzo slabego Romana Kozlowskiego rękę prawąspuch- niętą y zsinialą. Jana Malewicza dwa od kolby na plecach siniaki.
A gdym się pytai každego z osobna, gdzie by y od kogo ta akcya byla do- pclniona? Tedy mi wszyscy jednostaynie odpowiedzieli, iž w miešeie Jego Krolewskiey Mošci Witnie, na ulicy Szklaney, w kamienicy Straszewiczowskiey zwaney, w possessyi xiąžąt dominikanöw (...) od žolnierzy gamizonowych zaraku wilenskiego, Zydöw ó Moskalow do tego užytych” {AWAK, t. XXIX, s. 480-481). Chodzilo w tyra przypadku î jeden z konfliktöw, częstych w stanie anarchii i rozkladu panstwa polskiego, między przedstawicielami zarządu mia- sta, do ktotych naležal i p. Malewicz a elementam) obeymi i wrogimi krajowi.
Z 1799 r. heroldia wilenska wpisala Malewiczöw do ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 12, s. 200). Dužą wartosc dla poznania dzie- jöw rodu Malewiczöw przedstawiają oficjalne dökumenty heroldii minskiej i wilenskiej. Wywöd familii urodzonych Malewiczöw herbu Szeliga informowal: „Roku 1800, rniesiąca maja szöstego dnia. Przed nami, Ludwikiem hrabią Tysz-
113
kiewiczem, aktualnym taynym konsyliarzem, marszatkiem gubemskim, kawale- rem rožnych orderow, prezydującym, y deputatam! ze wszystkicb powiatow guberni litewskiey, do przyjmowania y roztrząsania wywodow szlacheckich obranymi, zložony zostal WywSd famiiii urodzonych Malewiczdw herbu Szcliga, przez ktory, gdy dowiedzionym zostato: swiadectwem od urzqdow y obywate- low powiatu lidzkiego Franciszkowi, Janowi, Mateuszowi, Michalowi y Kazi- mierzowi Malewiczom, dztš wywodzącym šią, w roku 1798 miesiąca Juni 23 dnia wydanym y w tymže roku miesiąca Septembra 3 dnia na sądach grodzkich powiatu lidzkiego do akt podanym, i i pomienieni dzis wywodzący się, jako to: Franciszek i Jan Malewiczowie z oyca Stanislawa, a dziada Mikolaja, zaš Mate- usz, Michal y Kazimierz Malewiczowie z oyca Marcina, a z dziada Mikolaja rodzący šią, pochodzą z familii szlacheckiey, ktorych przodkowie uzywali pre- rogatyw stanowi szlacheckiemu przyzwoitych, jakich y dziesieysi do wywodu idący Malewiczowie, ich nastąpcy, užywają.
Na fundatnencie przeto takowego swiadectwa, rodowttosc szlachetną imie- nia urodzonych Malewiczdw probującego, my, marszalek gubemski y deputaci z powiatow guberni litewskiey zebrani, stosownie do przepisdw w dyplomacie pod rokiem 1785 nayiaskawiey szlachcie nadanym, wyrazonych, nie mniey tež pilnując się prawidel w ukazach z Rządzącego Senatu rządowi gubernskiemu litewskiemu przeslanycb, familią urodzonych Franciszka y Jana - synow Stanislawa; Mateusza y Kazimierza - synow Marcina, Malewiczaw za rodowitą y starožytną szlachtę polską oglaszamy y onych do xiqgi szlachty guberni litewskiey pierwszey klasy zapisujemy. Dzialo się na sessyi Deputacyi Generalney Wywodowey Szlacheckiey Guberni Litewskiey w Witnie” {CPAHL, f. 391, z. 1, nr 948, s. 880-881).
20 maja 1799 roku heroldia wilehska ponownie postanowila uznaė za rodowitą szlachtę polską wspomnianego wyzej Franciszka Malewicza, ale juž z synami Joze- fem, Kazimierzem i Ignacym; Jana z synem Wincentym; Michala z synami J6zefem Kazimierzem, Ludwikiem, Bartlomiejem i Aleksandrem (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 948, s. 1003-1004). Mniej wiqcej w tym czasie (18 grudnia 1802 roku) sporządzo- no w heroidi i minskiej Wywod familii urodzonych Malewiczdw, w ktorym uznano za rodowitą szlachtą polską Walercgo i Justyna Janowiczow Malewiczdw (Archi- wum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 2035).
Dominik Malewicz okolo roku 1805 byt regentem miasta Wiina (por. K. Čepiene, I. Petrauskiene, Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, s. 502). W 1813 roku za straty poniesione na skutek grabiežy popelnionycb przez wyco- fujące się oddziaty francuskie rząd Rosji wyptacjt 120 rubli odszkodowania kaplanowi košciola katedralnego w Minsku Michalowi Lewickiemu oraz 100 rubli ks. Cypri ano wi Malewiczowi z miasteczka Hluska w powiecie bobrujskim [AWAK, t. XXXVTI, s, 182).
W 1819 roku - jak wynika z ksiąg ewidencyjnych - Jan Malewicz studio- wal filozofię w jezuickiej Akademii Polockiej, o czym otrzymal po ukonczeniu kursu nauk odpowiednie „testimonium” w języku lacinskim (CPAHL, f, 721, z. 1, nr 1082, s, 34), To o nim tamtejsza Liber continens Nomina et Cognomina in Imperatoria Academia Polocensi Societatis Jesu podawala, ze w roku szkol- nym 1817/18 na wydziale logiki, a od 1819 - Fizyki, studiowal „Joannes Male-
114
wicz, filius Philippi” (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 1083). Natomiast Aleksander Malewicz w 1825 roku otrzymal dyplom szkoiy bazylianów w Zyrowicach: Auspiciis Augustissimi et Potentissimi Imperatoris Alexandr I, autocratoris omnium Rossianum etc.
Nos Scholae Zyroviensìs in Gymnasii loco habitae in Universitatis Litterarum Caesareae tutela florentis, praefectus et praeceptores testamur nobilem Alexandrum Malewicz, Antonii filium, ex districtu Grodnensi oriundum, aetatis suae annum nunc 17 agentem, in Scholae nostrae classibus a prima ad sextam inclusive linguis, litteris et disciplinis, quae in Scholis docentur, addiscendis magnam dedisse operant, diligentiae - quae suae in Doctrina Christiana magnum, Geographia bonum, Lingua et Litteratura Polonica egregium, Latina maximum, Rossica bonum, Franco-Gallica bonum, Physica magnum. Zoologia bonum, Botanica bonum, Mathesi elementari magnum, Algebra bonum, Historia universali maximum, Rossica bonum. Arte delineandi (...) fructum percepisse.
Eumdem pietatem ei obsequium in Praeceptores conveniente, legum observantiam strictam, mores probos, bonarum artium Docto ri bus aeque ac condiscipulis probasse. In cuius sententiae nostrae fidem, litteras has manifestas, Scholae nostrae Sigillo munitas, Ei tradendas curavimus et subscripsimus. Dokument podpisali profesorowie Kuszynski, Massalski, Sawicz i inni (Archiwum Naro- dowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 2078).
Wkrótce po powstaniu listopadowym sporządzono Wywód familii urodzo- nych Malewiczów herbu Gryf zatwìerdzony przez Deputację Wywodową Minską 12 listopada 1831 roku, w którym stwierdzono: „Ta familia Malewiczów (...) uzywa herbu Gryf, [który] panujący na ironie Leszek III, monarchą polski, synom swoim, jako tež niewielu w oyczyžnie zaslužonym domom, spomiįdzy których i domowi Malewiczów nadal w oddalonych wiekami czasach. Zaszczy- cając się aktualnym kieynotem szlachectwa, [ród] swóy w Polskim Królestwie przez shižbę woyskową y cywilną uswietniwszy i prerogatywy temų stanowi przyzwoite piastując, do dzis trwa.
Spomiįdzy którey w pózniejszym czasie licznie rozmnožoney familii dziš wywodzący się urodzony Michat Symonowicz Malewicz, wziąwszy za protopla- stę domu swego urodzonego Jana Malewicza, podaje, is ów Jan Malewicz, bę- dąc aktualnym szlachcicem polskim y znamienitym obywatdem powiatu oszmianskiego, okazal wìele za czasów swoich tronowi polskiemu ustug. Obda- rzony bowicm wysokiey nauki swiatlem, wezwany od wspóiobywateli na seym elekcyjny w czasie zaszlego bezkrólewia dia obrania na tron polski monarchy, miai glos doradzający Rzeczypospolitey stanom, aby brat zeszlego monarchy Jan Kazitnierz uznany za króla rządzil polskim krajem. Jaką wziqtosé jego w narodzie i wymowa skutkiem pomyslnyrn takowe položenie uwienczyla. Któ- rego to Nayjašnieyszego monarchy Jana Kazimierza, króla polskiego, elekcyą tenže urodzony Jan Malewicz wlasnoręcznie podpisal.
W pokoleniu drugim Jan Malewicz zostawii po sobie syna Teodora, który našladując swego oyca w wiemosci y przywiązaniu do tronu, monarchy y Oy- czyzny, nie irmiey posiadając obszemą w i adomo še nauki, wyniesiony zostal na urząd podkomorzego polockiego y dworzanina Jego Królewskiey Mosci, a na ostatele byl od nayjašniejszego Jana Kazimierza, króla polskiego, posiem do
115
jašnie wielmoznego Jerzego Stefana, wojewody y hospodara ziem woloskich, nie mniey tež y do xiąžąt ziemi mu Įtari skiey y s i edmiogrodzk i ey, udzielnie šią rządzących, tak dla powziącia wiadomoäci o zapędach wojennych tam zaszfych, z okazyi wtargnięcia w te kraje z woyskiem kozackim Bohdana Chmielmckiego y syna jego Tymoszka, ktöry dobywszy zamku soczariskiego, w onym šią žandeną!, jako tež dla przedstawienia planöw Jego Krölewskiey Mošci, wedle ktö- rych woyska krayowe polskie dzialac powinny, aby nieprzyjaciela pokonawszy, Bohdana Chmielnickiego z jego synem Tymoszkiem zywcem w niewolą do- stac". Byl wtedy rok 1653,
Dalėj w wywodzie czytamy: „Z Teodora Janowicza Malewicza, podkomo- rzego polockiego, w pokoleniu trzecim nastąpil syn Joachim, Ten, mając sobie od oyca dane szlachetne wychowanie y wysoką edukacyą oraz wydzielony znaczny majątek, czując nieprzezwyciąžoną sklonnošč do oręža, postąpiwszy w službą woyskową, wycwiczony w sztuce rycerskiey, doszedt rangi pulkowni- ka strzelcöw litewskich. Lecz požniej, popuSciwszy wodze swey namiątnosci, gdy na przestrogi oyca bynaymniey nie zwažając, pomimo woli jego i blogosla- wieristwa wstąpiwszy w związki matžeriskie z urodzoną Jozefą Wilamowskiego corką Anną, ktörey pobtažając na zbytki y rozrzutnienie, utrwonil zupelnie wy- dzielony dla siebte majątek, przez co y o los swojego syna imieniem Aleksandra zaniedbal”. To jego wlainie upomnial w przytoczonym powyzej lišcie krol August II.
Po kilku latach Joachim i Anna zmarli, roztrwoniwszy na hniankach zdro- wie i caly nagromadzony przez poprzednie pokolenia majątek, tak iž ich syn Aleksander, nie mając žadnej wtasnosci, przeniosl się do powiatu piriskiego, gdzie objąi zarząd zascianku Koloriskiego. Doczekal się niedhigo trzech syndw; Joachimą Jozefą, Tadeusza i Wladyslawa. Ze wzglądow materialnych przeszedl z katolicyzmu na grekokatolicyzm i zostal kaplanem unickim. Potem splodzil jeszcze czterech synöw: Symona, Michala, Marcina i Andrzeja.
Nastąpnie rodzina Malewiczöw znacznie šią rozgaląziia. Spotkac možna bylo jej czlonkow w powiatach kobryriskim, poiockim, piriskim, dzisneriskim, grodzieriskim, wtleriskim, witebskim, oszmiariskim i tnnych. Kilknnastu z tego Malewiczöw Deputacja Wywodowa Minską w 1831 r. uznata za „rodowitą y starožytną szlachtą polską” (Archiwum Narodowe Bialorusi w Mirisku, f. 319, z. 2, nr 2078). W warunkach antypolskiej polityki caratu niekiedy miewali Ma- lewiczowie trudnošci z potwierdzeniem swego szlachectwa przez wtadze rosyj- skie. Na sesjj zarządu gubemi wileriskiej 10 lipca 1833 roku rozpatrywano sprawę rodowitosci Karola Malewicza, bylego oficera wojsk polskich i rosyj- skich. Rozstrzygnięcie kwestii odtožono jednak na požniej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1791).
Wdowa po radcy tytulamym Malewiczu, mieszkanka Wilna, od 12 kwietnia 1837 r. znajdowala šią pod tajnym nadzorem policji za „utrzymywanie stosunköw z powstaöcami” (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 174, s. 37). Trudno stwierdzic, czy chodzi o tą šamą, czy o innąosobą, gdy przekazy archiwalne informują, že Karolina Malewiczowa, wdowa po sekretarzu gubemialnym, od 1839 roku prowadzila w Wilnie pensjonat dla dziewczynek z biednych rodzin, ucząc i utrzymując je przewaznie wlasnym kosztem. Od 1834 r. znajdowala šią zresztą pod tajnym nadzo-
116
rem policji ze względu na nieskrywany polski patriotyzm. Po desperackiej walce zmuszono tę szlachetną niewiastę w 1842 roku do zaprzestania nauczania i wycho- wywania dzieci. Rozporządzcnie w tej sprawie podpisal osobišcie wilenski guber- nator wojskowy general-lejtnant Fiodor Mirkowicz (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 503).
Komisja rewizyjna, mianowana przez cesarza Rosji, w grudniu 1839 roku nie uznata rodowitošci szlacheckiej domu Malewiczdw, motywując swą decyzję rzekomym brakiem odpowiednich dokumentow wywodowych (Archivvum Na- rodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 3921, s. 1-3).
W 1840 r. došc glošna byla sprawa siedini o letniej dziewczynki Jozefy, corki Bartlomieja Malewicza, ktora bawiąc się na ulicy (rzecz dziala się w Grodnie) nagi e zniknęla. Po kilkugodzinnych poszukiwaniach rodzice odnaležč mieli dziecko w zawajtym kufrze w domu Žydowek Estery Szajtles i Chajki Hirsz. Wszczęto ¿Iedztwo. Rozeszly się pogloski, iž Žydzi chcieli popelnič na dziewczynce chrze- scijance mord rytualny i omai nie doszlo do pogromu (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 1650).
W 1866 roku w Grodzienskim Zarządzie Gubemialnym shižyl jako kanceli- sta nieznany z imienia (prawdopodobnie Wtodzimierz, o ktorym nižej) Male- wicz (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 2, z. 38, nr 650). Augustyn Malewicz w 1871 roku znajdowal się na zeslaniu w gubemi astrachanskicj pod nadzorem policji (CPAHL, f. 378, z. 6, nr 64, s. 108). Zachowala się prosba Wtodzimierza Malewicza, radcy lytularnego w stanie spoczynku, z 2 marca 1894 roku do kan- celarii carskiej o pomoc materialną (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 1, z. 18, ze- szyt 29, nr 294, s. 109-118). W zalączonych do prošby danych policyjnych czy- tamy; „Radca tytulamy Wlodzimierz Malewicz ma 58 lat. Ojciec Malewicza urodzony w m. Orsza gubemi mohylewskiej, a sam on urodzil się w Grodnie. Pod sądem i šledztwem nie byl i nie jest, zachowania dobrego, na niczym nie- wlašciwym przylapany nie zostal, okrešlonych zajęč nie ma. Byl na službie w Grodzienskim Zarządzie Gubemialnym. Malewicz cierpi na padaczkę. Jest kawalerem, rodzice jego juž umarli. Wlasnošci jako ruchomej, tak tež nierucho- mej, nie ma. Žyje bardzo biednie, ma emeryturę”.
W koncu XIX w. Malewiczowie posiadali na Minszczyžnie dobra Osowek i Semkowa Sloboda (por. Spisok ziemlewladielcam minskoj gubiernii, Minsk 1899, s. 198). Na skutek represji carskich większošd galęzi tego rodu w XIX wieku podupadla, ale stale zaznaczala swą obecnošc w žyciu publicznym na tcrcnach kresowych. Do kultury swiatowej zaš weszlo to imię dzięki tworczosci wybitnego artysty malarza Kazimierza Malėwicza (1878-1935).
MALEWSKI (Malevskis) herbu Jastrzębiec i Pobog. Posiadlošci rodowe mieli w powiatach wilenskim, pirįskim, lidzkim. Malewscy herbu Jastrzębiec, od XVI wieku (1589) mieszkali w wojewodztwie plockiin. Požniej (1632) osiedlili się takže w Wilenskiem. Mieszkali w parafii rudominskiej, solecznickiej, ejszy- skiej, lidzkiej. Odgalęzili się tež na ziemię žmudzką, czyli na Litwę etniczną. Spokrewnieni byli z Majerowskimi, Lipinskimi, Urbanowiczami, Hancewicza- mi, (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1792).
Gdy w roku 1615 koniuch Pawla Sapiehy, koniuszego WieIkiego Księstwa Litewskiego pobil ziemianina Jana Malewskiega, sąd w Grodnie (mimo iž wi-
117
nowajcy nie stawjli się na rozprawę skazat księcia na 46 kop odszkodowania, a jego shigę (za to, že wažyl się podniešč rękę na szlachcica) na odcięcie ręki {AV/AK, 1.1, s. 273-275). Jerzy Emanuel Malewski by} konsultorem Zakonu sw. Bazylego Wielkiego i starszym klasztoru zyrowickiego okoto ] 680 roku. Jakub Malewski podpisa} w Grodnie 31 X 1764 uchwalq sejmiku szlacheckiego. „Jegoruose pan Adam Malewski na koniu kasztanowym, z szablą y pistoletami” stawai w Grodnie w pazdziemiku 1765 roku do popisu szlachty tegož woje- wodztwa (ibidem, t. VII, s. 406).
W 1835 r. heroldia grodzienska potwierdzila rodowitosc szlachecką Macie- ja, Henryka Adama, Kazimierza, Klementą, Ludwika, Micbala, Franciszka Jana, Jozefą i kilkudziesięciu innych Malewskich, wlascicieli częšci dobr Walki, Lu- bejk: i innych w powiecie drohiczyhskim w guberni grodziehskiej (CPAH Bialo- rusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 11; 118-119), Rodowod Malewskich z po- wiatu lidzkiego herbu Jastrzębiec znajduje się do dzis na kartach przechowywa- nych w wilenskim archiwum (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 394).
Z tej rodziny pochodzil Jozef Boleslawowicz Malewski {ur. 1921), wybitny radziecki inžynier metalurgii, autor doniosiych wynalazkow technicznych, lau- reat Nagrody Pahstwowej Z5RR (1984); od 1957 r, kierownik laboratorium w Instytucie Elektrospawalnictwa im. J. O. Patona Akademii Nauk Ukrainskiej SRR.
Populama reporterka i pisarka wilenska Alwida Antonina Bajor pisata oniektorych reprezentantach tej rodziny na lamach „Kuriem Wilenskiego” 17 stycznia 1998 roku: ,Antoni Malewski (1784-1841), rejent w Wilnie, byt krew- nym Szymona Malewskiego, rektora Uniwersytetu Wilehskiego, i jego syna Franciszka, przyjaciela Adama Mickiewicza. Mial majątek przy ujšciu rzeki Mereczanki do Niemna Merecz Michnowski, zamienil go z Lackimi na Wysoki Dwor. Žonaty byi z Barbarą z Kozakiewiczdw, mial z nią czterech synow i dwie corki. Jedna z nich byla kurierem rządu powstahczego (1863-1864), ježdzita po swiecie, opiekowata się rannymi powstancami, pomagala im w przedostawaniu się za granicę. Za jej ofiamošc na rzecz powstania owczesny papiež udzielit jej i calej rodzinie Malewskich blogoslawienstwa na kilka pokolen.
Z rodem Malewskich wiąžą się požniejsze dzieje mająlku. Syn Antoniego, Albin Malewski (1832-1864) byt uczestnikiem powstania styczniowego. Wię- ziony w Wilnie, skazany na šmierč. Na jego czežd jeden z wysokodworskich folwarkdw nazwano Albinowem. Drugi syn, Mieczyslaw Malewski (1819-1883) byt doktorem medycyny, uczestnikiem sptsku Szymona Konarskiego. Žonaty z Konstancją z Odyncow. Dziedzic na Wysokim Dworze. Zmart w Warszawie w 1883 r., pochowany na Powązkach.
Syn Mieczysiawa, Bronislaw Malewski (1850-1914) byl inžynierem. Ukon- czyl gimnazjum w Kownie, požniej budownictwo i architekturę w Rydze, oraz budowę kolei ¿elaznej w Petersburgu. Uzyskal trzy inzynieryjne dyplomy, Byi okresowo gtownym architektem w Baku, uczestniczyl w budowie linii kolejo- wych t mostow w Rosji, w tym takže stynnej Kolei Transsyberyjskiej, byl tam zwierzchnikiem odcinka zabąjkalskiego. Žonaty z Marią z Lachowiczow. Od 1901 r. osiedlii się na state w Wysokim Dworze. W 1906 zatožyl tu, na bogatych žrodtach wody krynicznej, wzorową pstrągamię istniejącą do dnia dzisiejszego.
118
Ponadto zbudowal takže wapiennicę, cegielnię, a na rzece Wicrzchni gontamię i olejarnią. W tym samym roku osiadl tu na state lekarz, otwarto aptekę.
C6rka Bronislawa Malewskiego (įedyna) Helena Konstancja (1881*1935) wyszta za mąž za Wtadyslawa Jana Mongirda (1877-1960), doktora medycyny. Z tego związku urodzil stę Tadeusz Mongird, jedyny syn Heleny Konstancji de donto Malewskiej. Odtąd dziedzicarai Wysokiego Dworu po rnieczu będą Mon- girdowie. 28 maja 1996 roku, po dziesięcioleciach wymuszonej „przenvy”, Wy- soki Dwor odzyskaii spadkobiercy Malewskich i Mongirdow: Bronislaw (ojciec) i Wiklor (syn) Mongirdowie.
Bronislaw Mongird, syn Tadeusza, jako male dziecko by! wywieziony z Wysokiego Dworu pamiętnego czerwca 1941 r. Z „przepisowego” pobytu na bialych niedzwiedziach wr6cil na Litwę po 15 Iatach: Ukonczyl tu szkotę mor- ską zdyplomem kapitana žeglugi wielkiej. Požniej ukonczyl kowienską politechniką, a jeszcze požniej kolejnictwo. Tęsknil za swoim gniazdem rodowym Wysokim Dworem. Poprosit ojca o spisanie dziejow dworu, sagi rodu. Powstalo tego 18 zeszytow. Bogata wysokodworska kronika obejmuje dziesiątki nazwisk, wydarzen związanych z najprzerožniejszymi okolicznošciami.
Pamięč 74-letniego autora tych pamiętnikow wspieraly rodzinne albumy z rysunkami, a požniej ze zdjęciami, sztambuchy i in. Szczegolnie wiele wspo- mnien wiązalo sięz filomataini, Teh krewny, Franciszek Malewski i jego przyja- ciele - Adam Mickiewicz, Tomasz Zan, Jan Czeczot, Jozef Jezowski byli tu częstymi goicmi, cos tam panienkom do sztambuchow wpisywali, przewaznie wierszem. Adam Mickiewicz lubil samotne przechadzki po parku. Często prze- siadywat pod swoim umilowanym dębem. Ten dąb i dzii rošnie pięknie na wzgorzu, nad jednym ze stawow z pstrągami w otoczeniu olbrzymich lopian6w sięgających ponad 2 m wysokosci”.
MALINA (Avietis) herbu Poraj. Osiedleni byli we Wschodniej Matopolsce.
MALINOWICZ (Malinaviiius)herbu Jasienczyk. Dziedziczyli majątki w powiatach upickim i wilenskim.
MALINOWSKI (Malinauskas) Polska encyklopedia szlachecka (t. VIII, s. 132) zawiera dane o Malinowskich herbu Abdank, Ciolek, Ogonczyk, Pobog i Slepowron, rozsianych po catej dawnej Rzeczypospolitej. O Malinowskich herbu Pobog i Slepowron obszemie informuje Spis szlachty Krolestwa Potskiego (s. 144-145). W. Wittyg {Nieznana szlachla polska i jej herby, s. 193) pisal row- niež o Malinowskich herbu Abdank (1756), Slepowron (1581) z Podlasia. Od dawna znani i najszerzej rozgalęzieni Malinowscy, užywający godla Pobog, pochodzili z Podlasia, ale juž w XVI stuleciu osiedlili się zarowno na wscho- dzie, jak i na zachodzie I Rzeczypospolitej.
W dawnych dokumentach często się spotyka wzmianki o czionkach tego rodu. Jan, Stanislaw i Leonard Malinowscy herbu Slepowron z Malinowa w powiecie drohiezynskim figumją w zapisie do ksiąg ziemskich tego powiatu z 7 lutego 1547 roku (W. Semkowicz, Wywody szlacheciwa, nr 331). Marcus Malinowski w 1575 roku pelnil funkeję dowodey gwardii miejskiej Krakowa. Piotr Mali119
nowski, drobny szlachcic bqd^cy na shizbie u pana Krzysztofa Mozniewskiego, nadzorcy myt pogranicznych i karczera mohylewskich, odnotowany zostal w ksiçgach grodzkich Mohylewa w roku 1578 {Isioriko-juridiczeskije matieriaty izwleczionnyje iz aktowych knig gubernii wilebskoj i mogilewskoj, t. XXXII, cz. 2, s. 57, 107).
Jan Michat Malinowski, députât z Kolna, podpisat w 1632 roku elekcjç krola Wtadystawa IV (VL, t. Ill, s. 366). W archiwach magistratu polockiego z 1671 r. zapisany zostal „wielebny xi^dz Dominik Jacek Malinowski, swiçtego pisma doktor” (Isioriko-juridiczeskije matieriaty..., t. XXVI, s. 227). W 1676 roku na sejmie koronacyjnym w Warszawie zostal za zasfugi wojenne nobilito- wany Stanisîaw Franciszek Malinowski (VL, t. V, s. 200). Jan Tadeusz Malinowski, starosta hoiowiecki, sçdzîa miasta Rzeczycy na Bîalej Rusi, w r. 1716 wielokrotnie jest odnotowywany w ôwczesnych ksiqgach grodzkich Mohylewa i Witebska. „Wieltnozny jegomosc pan Antoni Tadeusz Malinowski, regent grodzki powiatu rzeczyckiego”, wystçpuje na kartkach dawnych rçkopisôw z roku 1753.
Józef i Jan Malinowscy, ziemianie z powiatu grodzienskiego, 17 kwietnia 1764 r. podpisali laudum sejmiku lokainego; zai Jegomoéc pan Wojctech Malinowski na êîï³è gniadym, z szabl^ jegomosc pan Franciszek Malinowski na êîï³è karym, z szabla ó karabinem, a pan Józef Malinowski na êîï³è gniadym, zszabl^ y pistoletem” stawili siç 5 pazdziemika 1765 roku do popisu szlachty powiatu grodzienskiego gotowej na pospolite ruszenie (AWAK, t. VII, s. 395 i n.). W roku 1764 Filip Malinowski, reprezentujqcy szlachtq wojewôdztwa poznan- skiego, Jan Malinowski od wojewôdztwa sandomierskiego, Piotr i Józef Malinowscy w imieniu rycerstwa powiatu grodzienskiego podpisali w Warszawie sufragiç ostatniego krola polsktego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 108, i in.). Antoni Malinowski 23 czerwca 1764 r. podpisal uchwalç konfederacji generalnej koronnej w Warszawie (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewodzka w Rzeszowie - Dziat rçkopisôw; Rk-3, k. 178).
Jedno ze swych pradawnych siedlisk mieli Malinowscy w powiecie woiko- wyskim, od wiekow tez zaznaczali sw^obecnosc w powiatach wilenskim, wilej- skim, zawilejskim, wilkomierskim, kowieriskim, lidzkim, oszmianskim, bobruj- skim, minskim i innych. Zawsze i wszçdzie uznawani byli za „pochodzqoych z starozytnej w Polsce familii”. Ich rodowitosc szlacheck^ wielokrotnie potwier- dzaly heroldie Grodna, Wilna, Minska, Lwowa, Witebska i innych slawnych miast Rzeczypospolitej. Przez malzenstwa spokrewnieni byli m.in. z takimi do- mami szlacheckimi, jak: Dobrowolscy, Czyzewscy, Nowiccy, Lanzerowie, Cie- chanowiczowie, Skwarkowscy, Pieslakowie, Labuciowie, Szostakowie, Roman - kiewiczowie, Jacewiczowie, Kiersnowscy,
Z regufy charakteryzowala Malinowskich duza dynamika zyciowa, energia twôrcza, wysoki poziom etyczny i intelektualny, bye moze byly to przymioty uwarunkowane genctycznie. Czçsto nawet corki tego rodu wykazywaly odwage i siiç ducha, î czym swiadczyc moze np. fakt, iz szlachcianki powiatu Icpelskie- go Grasylda, Kamilla i Zofia Malinowskie w latach 1863-1868 znajdowaly sic pod tajnym rosyjskim nadzorem policyjnym ze wzglçdu na swôj pod wzglçdem politycznym „szkodiiwy sklad mysli” (CPAHL, f. 378, z. 6, nr 64, s. 291).
120
Zbiory herold i i wilenskiej zawîeraja liczne materiafy do dziejôw kilku galę- zi tego wietkiego roku. Wywâd familii urodzonych Malinowskich herbu Pobôg Z roku 1805 za praprzodka podawai Hrehorego Malinowskiego, wlasciciela fol- warku Olechnowszczyzna w wojewôdztwie minskim, ktôry splodzif synow Franciszka i Sarrmela. Widymus z ksiąg ziemskick powiatu oszmianskiego z roku 1748 ukazuje tq rodzinq jako dosé szeroko rozgalęzioną (CPAHL, f. 391, z. I, nr 203, s. 1-183).
Inny Wywöd familii urodzonych Malinowskich tego herbu, zatwierdzony w heroldii wilenskiej 8 czerwca 1812 roku, donosil: „Ta familia jest dawna i starožytna, prerogatywarai szlacheckimi i znakomitošcią urodzenia zaszczy- cona w Krôlestwie Polskim (w podlaskim wojewôdztwie i sandomierskim piszą siq z Kulnicy. Aleksander Malinowski, namiestnik podstarostwa luc- kiego, 1625 roku; Jan, Michal, Seweryo, Adam — 1632 roku w Podlaskiem {...). Stanislaw na Kulnicy i Kazimierz w Sandomierskiem 1674 r.) oraz licz- ne ziemskich osiadlošci majątki posiadala i dobrze [byla] w kraju zashižona, z ktörej Jan Malinowski z Podlasia przeniösl siq do Litwy na mieszkanie”. Jeden z jego potomkow, Samuel, mial syna Michala, a ten z kolei - Jerzego i Szymona, od ktôrych poszly dwie duže osobne galqzie. W 1812 roku herol- dia w Wilnie uznata Jerzego, Gabryela Wincentego, Tadeusza, Klemensą i Antoniego Malinowskich za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpi- sujac ich do pierwszei częšci ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej {CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1795).
Drzewo genealogiczne rodu Malinowskich herbu Pobôg z 1829 roku jako protoplastę tej Imii wskazywalo Jana Malinowskiego, ktôry miai synôw Michala i Stefans; wnuka Daniela; prawnukôw: Pawla, Stantslawa, Jozefą, Marcina; pra- prawnukôw: Michala, Teofilą, Ignacego, Karola, Franciszka. Wykres przedsta- wia osiem pokoleh tej rodziny (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1775a, s. 144). Jak wy- nika z innego dokumentu, wspomniany juž Jan Malinowski mial otrzymaé jesz- cze od krôla Zygmunta III pustosze Stadaniszki, Kluczyszki, Surmaniszki i Smiechowszczyznq; jego syn Stefan byl w shižbie kozackiej, a wnuk Daniel posiadaî majątek Kolbowszczyzna w wojewôdztwie polockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1835, s. 31-32).
Przynaležnošč do stanu szlacheckiego licznej grupy Malinowskich, osiedlo- nych m.in. w powiecie drohiczynskim w dobrach Kîopoty Bujne, Korzeniôwka Wielka, Wiercien Wielki i Maly, Zaremby, Malinowo, Brzeziny Janowiqta, potwierdzila w 1835 heroldia grodzienska (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z.4,nrl,s. 119-122).
Leopold von Ledebur (Adelslexicon der Preussischen Monarchie, t. II, s. 71) napisat: Malinowski (Wappen Pobog). Diesem Ceschlechte gehoert Franz von Malinowski an, Hauptmann Un 3. Artillerie-Regiment und Vorsteher der Artilleri-Werkstatte zu Berlin; ein Sohn des im Jahre J824 verstorbenen ehemaligen Platzmajors von Magdeburg Leopold Ignatz von Malinowski, dessen Vater am 25 August 1778 als Leutnant bei den Bosniaken starb.
Kolejny „wywöd” Malinowskich, tym razem z roku 1837, dotyczący linii rodu pieczętującej siq godlem Pobog, informowat, že „familia Malinowskich užy- wająca herbu Pobôg, wedle swiadectwa wielu dziejopisarzöw polskich, jest dawna
121
i starožytna w Krôlestwie Polskim, a mianowicie w wojewôdztwie podiaskim i sandomierskim (...), a z nich rozmnožone w czas požniejszy po rožnych Krôle- stwa Polskiego prowincyach porozsiedlali šią i powiatach, zawsze z zaszczytem prerogatyw szlacheckich, ze znakomitošcią swej starožytnosci, mianowicie zaš w Ksiçstwie Litewskim w powiecie wilkomierskirn (...) uzywali" (CPAHL, f. 393, z. 1, nr 1059, s. 12-16). Za protoplasts tej gaiązi wziçty zostal Andrzej Malinowski, wiascictel dôbr Kurkle w powiecie wiikotnierskim. Mial on syna Adama oraz wnukôw: Kazimierza, Franciszka i Bartlomieja, z ktôrych wyrosly z kolei odgatę- zienia rodu, osiedlone w calym Wielkim Księstwie Litewskim.
Wiadomosci o najbardziej na wschôd wysuniątej linii domu Malinowskich, ktôra byla znana takže w Rosji, zawiera Herbarz orszanski z 1775 roku: „Mali- nowscy herbu Pobôg (podkowa z krzyžem w polu bląkitnym, nad hetmem chart z korony wyskakujący do polowy, w obrožy ze smyczą. Familia na dwa dzieli šią do my; jedni - herbu Slepowron - z wojewôdztwa lubelskiego przeniešli šią w powiat rzeczycki; drudzy - herbu Pobôg - piszą šią «z Kalnicy i Malinowa Malînowscy», osiadlošč swoją w wojewôdztwie podiaskim (...) i sandomier- skim mający; z ktorej przodek wywodzących šią Stefan Malinowski, sądzia ra- domski, jako tež synowie, stolnik podlaski i krajczy drohicki i dalsi dla zaginię- cia dokumentôw podczas wielkiej konflagraty miasta Petersburga w roku 1760, przy teraz wywodzących šią bądących, nie są probowani.
Atoli w dowôd trzeciego pokolenia, jako to Jana Malinowskiego, poruczni- ka wojsk litewskich i innych, possessye swoje w powiatach pinskim i wilko- mierskim mających, pošwiadczają: regestr spraw w attencyą do trybunahi odda- nych 1726; procès w grodzie minskim na jejmošc Szteynową; procéder z ichmo- ėciami Szylingami 1728; prawo zastawne na majątnosč Giemiki od xiąžąt Radziwittôw 1733; prawo arendowne majętnošci Nowosiolek w slonimskim 1745 (...). W czwartym stopniu bracia stryjeczni probują šią possessyą w ziemi drohickiej oraz assekuracyą miądzy bracią 1741; procederem o dworek w War- szawie 1773; approbatą Krôla Jegomosci polskiego Augusta 111 i possessyą te- gož dworku, z ktôrego pokolenia jegomošč pan Antoni Malinowski, premier- major wojsk koronnych regimentu elbląskiego, abszytowawszy šią od tegož regimentu, dostal šią do dworu petersburskiego, gdzie dawszy nienagannych swych ustug dowody, zaszczycony zostal ekonomiczną starostwa uswiatskiego dyspozycyą”.
Wypada podkrešlic, že rod Malinowskich w ciągu stuleci wykazal na zie- miach Rzeczypospolitej i poza jej granicami niepospolitą zywotnosc i dyna- miką, zapisal šią w historii wielkimi osiągniąciami swych utalentowanych synôw. Dal on Polsce licznych znakomitych artystôw (malarzy, kompozyto- rôw, rzežbiarzy), uczonych, dziaîaczy politycznych, powstancôw, duchow- nych (w tym biskupôw), pisarzy, inzynierôw, oficerôw, publ icy slow. Bardzo istotny jest ich wklad do skarbnicy kultur narodowych Rosji (Malinowskij), Ukrainy (Malinovskyj), Bialorusi (Malinouski) i Litwy (Malinauskas), Na początku XX w. w Minsku dzialal np, „najzacniejszy pod stoncem doktor Malinowski”, Jak pîsal we wspomnieniach Jôzef Godlewski (Na przefomie epok, Londyn 1978), „ten ofîamy lekarz - spolecznik leczyl biedotą za darmo i z wlasnych pieniądzy kupowal leki”.
122
Z dokumentöw genealogicznych przechowywanych w zbiorach Archiwum Hi- storycznego Obwodu Kijowskiego (f. 782, z. 2, nr 446, s. 351-352) wynika, že Ki- jowskie Zgromadzenie Deputatöw Szlacheckich 27 listopada 1902 roku uznalo, a Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu 28 kwietnia 1903 roku potwierdzil rodowitosc szlachecką Leoną Mateusza, Leonarda i Bronislawa Mali- nowskich. Przedtem to Zgromadzenie potwierdzilo szlacbeckošč Aleksandra, Jana, dwöch Jözeföw, Izaaka, Paulina oraz Jözefa Walentego Malinowskich.
MALISZEWSK1 (Mališauskas) herbu Godziemba. Pochodzili z ziemi do- brzynskiej, Bartosz Paprocki pisal o nich; „Maliszewscy herbu Godziemba na dobrzytiskiej ziemi, dom wieku mėgo byl znaczny, jako byt Stanislaw Mali- szewski sądzim ziemi dobrzynskiej, wielkiej slawy i zachowania mąž; zostawil syna Michala, mlodzienca godnego, ktöry w niemieckich i we wloskich šią kra- inach naukami wyzwolonymi bawit”.
Ksiądz Jan Maliszewski, unitą, w 1644 r. oskaržony zostal w grodzie miel- mckim o pobicie w Bielsku popa prawoslawnego Nikodemą Fedorowicza (Ar- cheograßczeskij sbomik dokumentow, t. II, s. 249): „Zastąpil mu drogę na ulicy, gdzie onego slowami bezecnemi, niepoczciwemi Ižyl, bil, za wtosy ująwszy, targal, po ziemi wloczyl, kolanami po ziemi tlukl, ryzy, epetrachel alias ornat, stulą y habit zakonniczy z niego zdart (...), a wszystkie te rzeczy tupem y szarp- ną rąkąnabyte, z sobą pobral y poniösl”.
Wobec takich postąpkow Wladyslaw IV, krol polski, w marcu 1645 roku pozwat przed sąd do Warszawy tegož kaplana unickiego z Bielska Iwana (Jana) Maliszewskiego, zarzucając mu przesladowanie i szykanowanie ludnošci i du- chowienstwa prawoslawnego. „Iž ty, przepomniawszy bojažni Božey, nie re- spektując na stan swöy duchowny y zaprawiwszy šią znač z instinktiey starszych swych z dawna na turbowanie, przesladowame duchownych y swieckich ludzi starožytney religiey greckiey, sprzeciwiając šią prawu pospolitemu, ale naru- szając pokdy osobliwie miądzy religią. grecką, paktami, konstitucyjami stwier- dzony, šmial y wazyles šią dnia poniedzialkowego, w ktörym Šwiąto Miodzian- kow wedlug kalendarza rzymskiego roku przeszkgo obchodzono, ciala zmarty eh aresztowac, za šluby woly grabic, duchownym na drogach zastępowač, jakož de facto aresztujesz, grabisz y zastępujesz.
Nadto czasy niedawuemi bardzo krzyz srebmy duchownemu jednemu odjąleš y nie wiedziec kędyš podzial, inne wielkie kizywdy, utrapienia y bezprawia wyuz- daną swą ztošcią nieunitom czynisz. Przysposobiwszy sobie ludzi swawolnych (...), zastąpiwszy mu [popowi Melecyuszowi Marcinowiczowi] na drodze, naprzödes go slowami bezecnemi napadliwemi zelžyl, zbil, za wlosy wziąwszy, targal, po ziemi wloczyl, kolanami do ziemie thikl, lyzy, epetrachel alias ornat, stulą y habit zakonniczy z niego zdarl, a potem kielich srebmy z lyžeczką srebmą y z wozduszkami blawatnemi, ktöre byli na kielichu, gwaltownie odjąl, pozostale cząsteczki Sakramentu Nayšwiętszego, ktorych nie požyl chory, w tey szarpaninie na ziemią z kieli- cha przelat y wszystkie te rzeczy, przez lup y szarpaniną nabyte, z sobą pobral y poniösl y do tego czasu przy sobie je chowasz”. Monarchą nakazywal Iwanowi Maliszewskiemu natychmiastowe stawienie šią w Warszawie, aby šią usprawiedli- witprzed prawem ze swych czynow {AWAK, t XXXIII, s. 349-350).
123
Žrodla archiwalne zawierają wzmiankę o jeszcze jednym przedstawicielu tego zacnego rodu, pochodzącą z 5 paždziemika 1765 roku, kiedy to do popisu szlachty powiatu grodziehskiego stanąl ,jegomosč pan Maciey Maliszewski na koniu gniadym, z szablą y pistoletami".
Wywod urodzonych Maliszewskich herbu Gadziemba, zatvvierdzany przez heroldię wilenską w latach 1800,1819, 1833, 1839, podawal: „Jan Maliszewski, szlachcic polski, pradziad teraz wywodzącego się z synami Antoniego Kazimie- rzewicza MaIiszewskiego, dziedziczyl possessyą ziemską w okolicy Maliszewo zwanej, w ziemi mazowieckiej ležącey, y mial syna Mateusza Maliszewskiego, jak pošvviadczyla metryka chrztu Mateusza pod rokiem 1663 datowana (...)-
Mateusz Janowicz Maliszewski splodzil synow trzech: Kazimierza, Jana y Pawla Maliszewskich, z ktorych Jan y Pawel na possessyi w Mazowszu pozo- stali, zas Kazimiere Mateuszowicz Maliszewski przeniosl się do Litwy y nabyt dziedzictwem possessyą. w okolicy Eynerancach”. W 1800 roku jego syn Antoni Maliszewski wraz z pięcioma synami: Jozefem, Jakubem, Benedyktem, Toma- szem i Feiicjanem ogloszeni zostali „rodowitą y starožytną szlachtą polską”. Wpisano ich do pienvszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewskicj (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 861, s. 47-48).
W 1824 i 1835 r. heroldia grodzienska potwierdzila szlachecką rodowitošč bez- rolnych szlachcicow z powiatu drohiczynskiego: Macieja, Tomasza i Antoniego Maliszewskich (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 1, s. 123). Wileriska heroldia w 1839 r, zatwierdzila rowniež wywod genealogiczny rodu Maliszewskich herbu Godziemba, ktdrzy pochodzili w szdstym i siodmym pokoleniu od Jana Maliszew- skiego, wlašciciela majątku Maliszewo, ktčrego syn Kazimierz Mateusz nabyl tež Ejnierance z Mikianami w tym powiecie, ktėre w 1767 r. przekazal w spadku swym synom Kazimierzowi, Janowi i Pawlowi {CPAHL, f. 391, z. 5, nr 447). Karai Jozef Maliszevvski otrzymal w 1862 roku potwierdzenie szlachectwa od Senatu Rządzą- cego Cesarstwa Rosyjskiego, co wl891 roku potwierdzil Wilensko-Kowienski Zaiząd Majątkow Panstwowych (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3463).
MALKlEWICZ (Malkevičius) herbu Tamawa, Dziedziczyl i majątki ziem- skie w powiatach poniewieskim i szawelskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752, 2157,2443).
MALACHOWICZ vėl Molochowicz (Malakavičius) herbu Czufiaj. Za-
mieszkiwali w powiatach šwięcianskim i kowienskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 611, 707). 16 maja 1731 roku w księgach magistratu mohylewskiego zanotowa- no: „Szlachetuemu panų Janowi Malachowiczowi raycy starodubowskiemu, wedhig uczyuionego postanowienia, naležy od miasta wyplacič zlotych poitora tystąca, a termin oddania przypada w dzien Zestania Ducha Šwiętego w roku teražniejszym 1731, ktorą su m į w cale trzeba oddač, a oblig, od miasta dany, rekuperowač”.
MALACHOWSKI (Malakauskas) herbu Naięcz, Greymala, Prus. Dziedzi- czyli dobta ziemskie na Wilehszczyžnie, Witebszczyžnie, w innych wojewddz-
124
twach. K. Niestecki (Korona Potska, t. Ø, s. 213) informowal o Matachowskich herbu Gryf, wywodzących się z Krakowskiego, herbu Grzymala - zPlockiego i herbu Naięcz - z Sieradzkiego, jak tež herbu Prus - z ziemi przemyskiej.
Wywód famìlìi urodzonych Matachowskich herbu Naięcz, zatwierdzony przez heroldię wilenską 24 sserpnia 1820 roku, oznajmial: „Przed narni, Micha- lem Romerem, radcą stanu, marszalkiem gubeniskim, Orderu Šwiętej Anny drugiej klasy kawalerem, prezydującym, oraz deputatami z powiatów guberni litewsko-wilenskiej do przyjmowania i roztrząsania wywodów szlacheckich obranymi ziožony zostal wywód rodowitosci starožytnej szlacheckiej familii urodzonych z Malachowic Matachowskich (herbu Naięcz), z którego gdy się okazalo, že ta familia, zaszczycona prerogatywami szlacheckiemi w glębokiej starožytnošci (...), dziedziczyla majątks w róznych prowincyach Królestwa Pol- skiego, w nagrodę zashig od monarchów swych nadanìami uprzywilejowana, z której idący Floryan z Malachowic Malachowski, dziedzic dóbr SurwiH, wydal tta swiat syna Antoni ego, staro stę hotowaczewskiego i krajczego powiatu wen- denskiego, sukcessora majątkow po przodkach spadtych, nadto z wlasnego na- bycia dziedzica Butkiszefc alias Milaszyszek, Smarzewszczyzny, Panuciszek, Romanowszczyzny i Jaguczan, który potączony węztem malženskim z urodzoną Ludwtką Jaguczenską, wydal z niej synòw dwóch: Tadeusza, niežyjącego, i Mi diala, takož krajczego wendenskiego, wywodzącego się.
A ei, to jest Tadeusz Antonowicz Malachowski w požyciu malženskim z urodzoną Rozalią Radziszewską splodzil synów teraz wywodzących się: Anto- niego Michala, dwuimiennego, i Michala, który z urodzonej Landsbergówny ma syna Antoniego. A zaš drugi brat Tadeusza^ Michal Antonowicz, krajezy wen- denski, wywód sktadający, sukcesor mąjątkow po przodkach pozostalych Bohu- szyszek, Bortkiszek, SurwiH, Butkiszek, Panuc, Miloszyszek i Roszczów, poSlu- biony z urodzoną Rymkiewicz0wną, ma synów czterech: Adama, Antoniego, Franciszka i Wincentego, oraz córek dwie Karolinę i Dominiką”.
Wziąwszy pod uwagę liezne dokumenty, heroldia wilenska w 1820 roku uznala Antoniego Michala, Michala, Antoniego, Adama Michala Joachimą, Franciszka, Wincentego z Malachowca Malachowskich „rodowitą i starožytną szlachtą poiską”. Wpisano ich do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1799).
Malachowscy przez wieki byli częslo odnotowywani w zapisach archiwal- nych. Jan Malachowski (Malochowsky), szlachcic z zìemi poznanskiej, 23 lutego 1519 r. uzyskai potwierdzenie rodowirosei na mocy przywileju króla Zygmunta 1 (W. Semkowjcz, Wywody szlachectwa, nr 282). 26 kwietnia 1663 roku ziemianin kiyczewski Jerzy Malachowski skaržyl się do magistratu na nięjakiego Mikolaja Zukowskiego, który — podezas gdy Kiyczew zajęly wojska moskiewskie - rozgra- Û1 dobra Malachowskiego, wtrącil jego žonę i dzieci do więzienia, gdyž ich mąž i ojciec dolączyl do oddziaiów polskich, które ciągnęly na odsiecz miastu (Istoriko- juridiczeskije maùeriafy izwleczionnyje ìz aktowych kmggubiemii witebskoj i mo- gilewskoj, t. XVII, s. 204-205). Franciszek Malachowski, wojski sieradzki, podpi- sai w 1674 roku akt elekcji króla Jana HI Sobieskiego (VL, t. V, s. 152). Hyacynt Naięcz Malachowski, starosta piotrkowski, podpisal w 1764 raku akt warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t. VII, s, 91).
125
Malachowscy, choč byli rodem znacznym t powszechnie szanowanym, nie ustrzegli šią jednak potnówieñ kwestionujących ich szlachecką godnošč. W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 254-255) wytropil np. ai piąciu plebejuszów o tym nazwisku: „Malachowski nazwal się od malo chowal, niewiele tež mial, Jan miejski synek z Wielunia (...)■ Szlachcicem zwal šią”. Byli tež w Rzeczypo- spolitej Žydzi tego nazwiska.
Dziąki posrednictwu p. Olega Lagowskiego z Žytomierza udalo się nam zdobyc kopią interesu)ącego dokumentu z XVII wieku, dotyczącego dziejów rodu Malachowskich, przechowywanego w tamtejszym Pañstwowym Archiwum Obwodowym. Podajemy ten zapis archiwalny in extenso: „Dziaío šią w Krze- míeiícu roku tysiąc siedemset dziewiącdziesiąt siódmego, miesiąca Augusta siódmego dnia. Przed narni, Kazimierzem Chotrzynskim, sądzią, Marcmem Ko- zickim y Woyciechem Piotrowskim, podsędkami krzemienieckimi, osobišcie stanąwszy, WP Hubert Malachowski te opisanie w roku tysiąc szešėset pięcdzie- siątym trzecim WP Mikola]a Maíachowskiego o braciach y krewnych j ego na □rkuszu jednym pisane, a na póltorey facjacíe tylko zapisane, przez dawnosé wieku poprzedzíerane y zszywane, toz zupelme wyczytac šią mogące, z podpi- sem rękt onego. Cale te uwiadomienie swą rąką piszącego día zapisania do xiąg ziemskích powiatu krzemicnieckiego sposobem oblaty z oplatą papieru certy kopiejek dwadziescia poda!. W te stowa - oddajq dzieciom moim î braciach moich i krewnych moich.
Nayprzód wynieslismy šią z województwa ptockiego na Wolyn y Ukrainą w rözne województwa. Nieboszczyk dziad móy, Mikolay Malachowski, w leciech mlodych wyjechal z województwa plockiego z Malachowa, w którym woje- wództwie jest dwa Malachowa: jeden Wielki Malachów, a d rūgi maly, ten maly Malachów sprzedany JMci Panų Prasinowsktemu, tyle jeszcze w Wielkim Mala- chowie mieszkają panowie Matachowscy.
Ten Mikolay Malachowski služyl w Litwie xiąžąciu Radziwitlowi, tam že oženil šią w Litwie, pojąl wdowę Szatylowską, a z domu Lissowiczownq, którey babki brata rodzonego Stanislawa Sypulego Lissowicza, urodzonych, z niebosz- czykiem oycem moim splodzila. Pana Skorobohatego, u którego brat móy nieboszczyk z Piotrem synem byl czlowiek godny, Dobra swoje dziedziczne y od xiącia trzymal dobra, y dobra panów Lissowiczów na niego spadíe, bo onych dom zwiódl šią.
Pisal razy kilka do Nieboszczyka brata mego y mial xiqgi míñskie rewido- wac, ziemskie ó grodzkie, czymkolwiek potrzebnego naležny obiecal przystac, ale že míñskie xięgi pogorzaty przez požar miasta tamecztiego: y stąd w Litwie pokrewnych niemalo mamy, mianowicie panowie Tukaczowie, panowie Mi- chatowscy, panowie Przeslawscy, panowie Wolkowie, panowie Danilowiczo- wie. Drugi brat nieboszczyk dziada mego Lukasz služyl na Wolyniu xiqciu Pru- skiemu, którego miasto bylo Beresteczko. Ten Lukasz Malachowski byl podsta- roscim tuckim ó w Beresteczku od tegož xiącia mial urząd y dwór swóy na przedmiešciu, y dotąd zowie šią Malachowszczyzna; po którym syn zostal šią jeden na imią Pawel.
Ten Pawel splodzií syna Woyciecha, tego ñî mieszka w Bialopolu, urodzila go Bogatkówna. Žonę mial za sobą Ždanowską z lukomskiego powiatu, ten
126
Woyciech Malachowski splodzil synów dwóch: jednego starszego Aleksandra Malachowskiego, skarbnika czemihowskiego, który miai zoną de domo Ko- éciuszkiewìczownq z Chobottowey. Ten miai synów czterech - panów Jan a Mi- chata Samuela y Macìeja, y córek dwie: Marianną, co poszia za pana Mikolaia Wieleczka, drugą Zofię - ta poszia za pana Puzowskiego, co ma dobra swoje Puzów.
Jan Malachowski w Polszcze šią oienit, miai za sobą de domo Polocką. Ma- ciey, naymlodszy, y ten w Polszcze mieszka, trzyma takiež miasto w Polszcze, drugi zas syn tego Woyciecha, na imią Jerzy Malachowski, podczaszy czemi- howski, ten miai za sobą de domo Rzewuską Suchodolską y ten splodzil synów trzech i corką jedną> a mieli dobra na Wolyniu - Mokrzec. Synowi starszemu Józef Malachowski, miecznik nowog., ten ma za sobą Anne Godomską. Dru- giemu synowi Jan, podstoli nowog., ten byl quadrinubus pienvszą wdową Roz- wadowską - która sterili*.
Drugą Dziurską, z ktorą splodzil syna jednego na imtą Antoniego y ei mieli dobra na Wolyniu Mokrzec y Owadne - częšč. Trzecią žonę tenže Jan miai za sobą Mosiewiczowną, z ktorą splodzil corkąjedną Teofilą, która poszia byla za Szymona ICucinskiego, a teraz za dnigìego Izalkiewicza, czwartą zoną miai de domo Kalusowską, ta sterili*, a trzeci brat dziada mėgo na imią Bernard, ten služyl xięciu Wisznioweckiemu, ten mieszkal na Podolu pod Czamym Ostro- wem w Wasylowcach, pojąl zoną de domo Wasilkowską y ten miai synów dwóch: Andrzeja, co mieszkal w Nosowie pod Nieiynem na Ukrainie, a drugi brat jego Wincenty w Kanìowie mieszkal i synów splodzil.
Brat inny, nieboszczyk, bywal w Polszcze u nieboszczyka Pana Piotrą Ma- iachowskiego Star. Stanìslaw, który miai wielką laskę u dworu £w. pamiąci Trzeciego króla Zygmunta, oyca teražnieyszego króla, byl dworzaninem. Tenie pan starosta prawie jako oyciec nam šią stawil, zawsze laskawie y jako brat bli- ski o to nas bardzo upominal, žebyšmy synów swych nie trzymali w domach, ale žeby my do dworu na sluibę dawali. Tenie zaš starosta miai žonę mlodą y syny jeszeze niedorosle.
Pytaycie šią do nich y powiedzie, zesmy bratankowìe horodniczego staro- dubowskiego, y z inszymi PP Malachowskimi starayeie šią o poznanie, bo ci, którzy tylko na Podolu y na Wolyniu, są nasi, ktorą takową dawal pan starosta relacją, ie jeszeze od Masfowcu, od którego nazwano Mazowszem, Malachow- sey idą, skąd przodek nasz bywal hetmanem koronnym, lat temu czterysta roz- rodzili šią y w róznych domach, województwach y powìatach mieszkają, že juž drudzy nie są sobie herbowni, przez rózne zaslugi y znaczne odwagj - tyle są jedni.
Nieboszczyk oyciec móy powiadal, ze dziad nieboszczyk Mikolay Mata- chowski, w leciech mlodych wyjechawszy z plockìego województwa z Mata- chowa - žadney dyspozycyi nie uczynil y przy nieboszczyku bracie Jonaszu Matachowskim listów od pana starosty nie miai, zginąlo bardzo nam potrzeb- nych do suiti m starostinych nie mniey są y do bratniech (...) to ode mnie jako oyca swego.
Dają Wam blogoslawienstwo, žyjciež w milošei y bojažni Božey, Pan Bóg Was nie opu sci. Datte w Krupiczpolu Die Vigesima Prima Julii Anno Domini
127
Milessimo Sex tęs ima Quinquagesirno Tenio. U tey oblaty opisama wiadomosci o braciach i krewnych podpis ręki takowy; Mikolay Matachowski. A lak ta ob- lata opisania wiadomosci o krewnych od stowa do slowa, jak šią w sobie ma, do xiąg ziemskich- powiatu krzemienieckiego jest zapisana, pod pieczęcią powiatu krzemienieckiego, roku tysiąc siedemset dziewięčdziesiąt siodmego miesiąca Augusta dziewiątego dnia wydana”.
MALYSZEWICZ (Mališevičius). Wywdd familii itrodzonych Mafyszewi- czow herbu Ptiawa z 13 maja 1825 r, podawal, že rodzina ta„z dawnych czasow urodzeniem szlacheckim zaszczycona będąc, wszelkierni wedhig prawa ojczy- stego kraju polskiego cieszyla się prerogatywami, jakož utworzywszy dawne swe siedlisko w wojewodztwie trockim, na dziedzicznych ziemnych posessyach, gdzie stosownie šią do stanu swego zachowując, od niematego juž czasu z rze- czonego wojewodztwa w powiat nowogrodzki przeniosla się i tam (...) dobra ziemskie zapossydowawszy, bezprzeszkodnym zarządem onych dotąd šią zaj- muje”
Protoplastami nowogrodzkiej gaiązi rodu mieli bye Wincenty oraz Jozef Antoni na Malyszach Malyszewiczowie, ktorzy w pierwszej polowie XVI11 w. tam šią przeniešli. W 1825 heroldia minska uznala Ambrožego, Kajetana i Igna- cego Matys zewiezow za „rodowitą i prawdziwą szlachtq polską", wpisųjąc ich imiona do częšci pierwszej ksiąg szlachty tejže gubemi (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 130, s. 247-250). Zamieszkali na ziemiach Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego Malaszewiczowie dali początek rosyjskim Matyszewom,
MALYSZKO (Mališkas). Polska encyklopedia szlachecka (t, VIII, s. 144) informuje bardzo skąpo tylko o Malyszkacb nieznanego herbu, Tatarach, ktorzy przyjęli chrzescijahstwo, z powiatow trockiego i zytomierskiego (znanych od 1528 roku). Byli natomiast jeszcze Malyszkowie lechickiego pochodzenia, oktorych swiadectwo heroldii wilenskiej z 1832 roku przekazalo następujące wiadomosci: „Familia urodzonych Malyszkow, od najdawntejszyeh czasow dostojnošcią szlachecką zaszczycona, dziedziczyia dobra ziemne i uzywaia herbu Jastrzębiec, ktorego opisanie nastąpuje; w polu btąkitnym podkowa zlotą widlami do gory obrocona, w šrodku krzyz kawalerski; na helmie jastrząb w prawą stronę tarezy obrocony, skrzydla do lotu podniesione; w prawym szpo- nie trzyma takąž podkowq.
Protoplasta wy wodzących się Jan Malyszko, jako aktualny szlachcic i zaslu- žony w kraju polskim obywatel, miai nadane sobie od owczesnego regnanta dobra Iwlany zwane, w powiecie oszmianskim ležące. Przekonywa o tym przy- wilej Jana Kazimierza, krdla polskiego, w roku 1664 Februaryi 20 dnia dany, a 1798 Oktobra 17 dnia w ziemstwie powiatu oszmianskiego aktykowany i w wypisie z ksiąg tegož powiatu zložony.
Pochodzenie Michata z ojea Jana, a z tego Franciszka, ojea wywodzącego šią Alfonsą Nikodemą, z synami Antanini, Piotrem Hilarym, Pawlem i Kazimie- rzem Malyszkow probują metryki ich chrzestne: 1. 1696 Decembra 6 - na Mi- chaia z ojea Jana, z ksiąg kosčioja parafialnego antokolskiego, zatwierdzona
128
przez konsystorz wilenski (...); 2. 1769 Septembra 1 dnia- na Franciszka z ojca Michala, z ksiąg košciola parafialnego traszkunskiego wyjąta i przez konsystorz wilenski zatwierdzona; 3. na Alfonsą Nikodemą, z ksiąg Košciola parafialnego traszkunskiego wyjęta i przez konsystorz wilenski poswiadczona; 4. 1823 mie- siąca Nowembra 1 dnia - na Antoniego; 5. Na Piotrą Hilarego roku 1826 January i 31; 6. na Pawla, roku 1828 Julii 15; i 7. na Kazimierza, 1831 marca 22 - rodzących šią z ojca Alfonsą Nikodemą Matyszki; wyjąte z ksiąg košciola xięžy Bemardynow i zatwierdzone przez konsystorz wilenski” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1806).
W XVlll wieku Malyszkowie posiadali rowniez dziedziczne dobra Ilczuny w powiecie wiikomierskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 193). W 1834 roku heroldia wilenska potwierdzila starožytną rodowitosc szlachecką Alfonsą Nikodemą Matyszki i czterech jego synow. Przynaležnošč rožnych przedstawicieli tego rodu do stami szlacheckiego potwierdzana byla przez Wilenską Deputacją Wywodową Szlachecką czterokrotnie w XIX wieku.
MAMCZYC (Mamikkas) herbu Piers Kobieca. Dziedziczyli posiadtošci w powiatach Iidzkim, wilenskim i šwięcianskim.
MANCEWICZ (Mancevicius) herbu Labądz. W zapisach archiwalnych nazwisko to pojawia šią od XVII stulecia.
MANDECKI (Mandeckis) herbu Lada. Pochodzili ze wsi Mandzie w powiecie garwolihskim. Znani byli w okolicy Kijowa. W Galicji uzywali herbu Lis.
MANDYCZEWSKI (Mandifevskis). Wywodzili šią z gniazda rodowego Mandycze w powiecie brodzkim. W zrodlach archiwalnych wzmiankowani byli od XVII w.
MANDZJUKIEWICZ (Mandiukevičius) herbu Košciesza. Od XVI wieku
zamieszkiwali na Wilehszczyznie.
MANIEWICZ (IVIanevičius) herbu Kulbaka. Micjscem ich osiedlenia by! powiat oszmianski.
MANIKOWSKI (Manikauskas) herbu Jelita. Aleksander Manikowski, szlachcic krakowski, wspomniany zostal w dekrecie krola Jana III z 16 lipca 1685 r. Jeden z przedstawicieli tego rodu byt wplywowym dowodcą wojskowym w Rosji. A. Lukomskij pisal (Wospominanija, Berlin 1922,1.1, s. 66): „Na ežele Giownego Zarządu Artylerii postawiono (1915) gcnerala Manikowskiego, kto- rego energia napawala pewnošcią co do tego, že on radykalnie zmieni charakter pracy Zarządu”.
MANTUREWICZ (Manturevičius) herbu Terebesz. Zamieszkiwali w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z, 1, nr 1428, 1547; f. 391, z. 4, nr 1810).
129
MANUJLOWICZ (Manujlaviiius) herbu Odrowąž. Znani byli na Ukra- inie i Bialej Rusi.
MANUWIR (Manuviras). O rodzie tym Herbarz szlachty mtebskiej (s. 75) informowai: „Manuwirowie herbu Korczak: trzy wręby nierowne w czerwonym polu, na hehnie nad koroną po) psa w czaszy. Jakub Manuwir z dawna po- ssessjonat Xięstwa Žmudzkiego, przenioslszy šią w wojewodztwo minskie, wzią prawem zastawnym majątnosč Hruzdow, ktorego najtępcy ustąpili z po- ssessji takowey majętnošci
W trzecira pokoleniu ojciec wywodzących šią Ignacy Manuwir, przyjechal w prowincyą witebską, dworek w miescie Witebsku wieezyscie nabyl, w ktd- rym okolo 20 lat mieszkając, przedal y sam wyjechal, a synowie dway porzu- ceni, po rožnych mieyscach usiugami šią bawiąc, jeden w konfederacyi zabity zostal, drugi teraz wywodząc šią, chociaž žadnych w dowod rodowitosci slack eckiey nie ma dokumentow, jednak poniewaz metryka 1753 o progeneracji, testimonium WP urzędnikow, šlachty y obywatelow prowincji witebskiej 1775 o nienaganney reputacji slacheckiego honoru przyswiadczyly, za czym sąd ziemski w mocy tych dowodow wedhig waznosci onych familią pomienionych Manuwirow do wywodu przypuszczając w tymže stanie, jak zostawali dotąd, utwierdzil”.
MANKOWSKI (Mankauskas) herbu Prawdzic, Jastrząbiec. Sekretarz ko- legialny Mahkowski, zamieszkaiy w Besarabii, zosta) w czasie powstania stycz- niowego objąty tajnym nadzorem policji rosyjskiej jako osoba niepewna pod wzglądem polity cznym (Archiwum Narodowe Moldawii w Kiszyniowie, f. 2,
z. 1, nr 7643, s, 47).
MARCHILEWICZ (Markilevičius) herbu Abdank. Mieszkali w Dyne- burgu i w okolicy tego miasta (CPAHL, f. 391, z. 11, nr 63; f. 391, z. 8, nr
2568).
MARCICHOWSKI (Mardkauskas) herbu Grzymala. Lenart i Marcin Marcichowscy herbu Grzymala 22 lutego 1594 r. są wymieniani przez krakow- skie ksiągi ziemskie. Pozniej byli tež osiedleni na Wolyniu.
MARCINKIEWICZ (Marcinkevičius) herbu Biatynia, Doliwa, Leliwa, Labądž, Nalącz, Ostoja, Prus. S. J. Dunczewski (Herbarz wielu domdw Korony Polskiej i W, Ks. Lit., Krakow 1757,1.1, s. 413) podawat: „Marcinkiewicz herbu Uabądž w žmudzkim i piiiskim powiecie (...). Pawel, sędzia ziemski upicki, poslem by) na sejm 1647 r... By) potem podwojewodzym wilenskim i podczas wojny moskiewskiej komendantem tego miasta od roku 1654, mąž w rycerskich sztukach biegiy”. Marcinkiewiczowie spokrewnieni z Borkowskimi, Larskimi, Karskimi, Szemetami, Ostaszewskimi, Giblami, Czyžami, Gadonami, Toczy- lowskimi, Tomaszewiczami, Ejtminami, Krasnodąbskimi, Bialozorami.
Jozef Marcinkiewicz podpisal od wojewddztwa trockiego w 1764 roku elekcją ostatniego krola polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL,
130
t. VII, s. 114), Toraasz Marcinkiewicz, podczaszy wilenskt, byl w 1775 r. czlon- kiem jednej z komisji sejmu ekstraordynaryjnego warszawskiego (VL, t. VIII, s. 465). „Wojciech Marcinkiewicz, rodem ze Lwowa, doktor medycyny i chirurgu, kawaler Zlotej Ostrogi, ulubieniec Ludwiki Sforzy i księcia rzymskiego, od niego jako pretendentą do tronu mediolafiskiego mianowany byl w r, 1779 hra- bią panstwa rzymskiego”.
W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 257) odmawia! tej rodzinie szlacheckosci, pi- sząc; „Marcinkiewicz dwa bracia zowią się. Ociec ich byl chlopski syn z miasteczka Lupnik biskupa žmudzkiego, skorami handlowal, potein i arendkami bawii się. Syn jego Daniel, mając pieniądze, kupit ciwunstwo bejsagolskie we Žmudzi. Pojąl potem circa 1609 Rokicką, szlachcianeczką we Žmudzi tamže, co drugą Biaikowski Jędrzej, a trzecią Golgowski, žotnierze oba, pojęli. Ma z nią kilku synow. Brat jego sekretarze dokupil šią tež byi u krola JM Wladyslawa IV”.
Wywod familii urodzonyck Marcinkiewiczdw herbu Ostoja z 31 sierpnia 1819 r. podawal, iž „familia ta od czasow najdawniejszych rodowitoscią szla- checką uzacniona w Krolestwie Polskim, w wojewodztwie smolenskim i dal- szych tego kraju prowincyach dziedzicząc i z rožnego tytufu posiadając dobra ziemne, publiczne pelnita ushigi”.
W Smolenskiem Marcinkiewiczowte posiadali Starynki, a pod Upitą- Kie- turkajmie w polowie XVII w. W tymže wieku odgatęzili się takže na powiat lidzki. W 1819 r. Zgromadzenie Wywodowe Wilenskie uznalo Michala, Eliasza, Kazimierza, Jakuba, Ignacego, Mikolaja, Jana Mardnkiewiczow za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich do pierwszej częšci ksiąg szlachty guberni litewsko-wilenskiej {CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 215-216). Wywod familii urodzonyck Mardnkiewiczow herbu Leliwa z 7 XII 1836 roku umozliwil wpisanie do pierwszej częsci ksiąg szlachty gubemi wilenskiej Klemensą An- drzeja i jego syna Stanislawa i Nikodemą Mardnkiewiczow, dziedzicow Umiaža w wojewodztwie wilehskim (CPAHL, f. 391, z. I, nr 991, s. 123-124).
M ARCIN KIEWICZ-Ž AB A (Marcinkevičius-Žabas) herbu Labądž. Za-
mieszkiwali w Wilnie.
MARCINOWICZ (Marcinavičius) herbu Labędž. W žrodlach archiwal- nych notowani byli do XVI wieku.
MARCINOWSKI (Marcinauskas) herbu Topor. Jedna z galęzi rodu užy- wala rowniez herbu Rok, Marcinkowscy nalezeli do jednego domu z Tęczyn- skimi. Slawni byli z czynbw bojowych juž w wieku XV. Wywod familii urodzo- nych Marcinowskich herbu Rola z 5 VIII 1804 roku podawal, iž „ta familia od dawnych czasbw klejnotcm szlacheckim będąc zaszczycona i prerogatyw temų stanowi przyzwoitych užywając, do dziš dnia trwa”.
Marcinkowscy pieczątujący się tym znakiem dziedziczyli majątki przede wszystkim w powiecie shickim. Heroldia uznala Antoniego, Ignacego, Jana, Jozefą Marcinowskich za „rodowitą szlachtę polską”, wpisując ich do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi mihskiej (Archiwum Narodowe B iat oru si w Minsku, f. 319, z. I, nr 37, s. 684-685). Marcinowscy Toporczycy od dawnych cza-
131
sow mieli dobra w powiecie trockini. W 1820 r., jako rodowita i starožytna szlachta polska, wpisani zostali do pierwszej cząsci ksiąg szlachty gubemi litew- sko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 456-458).
MARCISZEWSKi (Martišauskas). Większošč dmkowanych polskich zrö del heraldycznych pomija z nieznanych wzglqdow dzieje lego dose wptywowego przeciež rodu. Jedynie Polska mcyklopedia szlachecka {t. VIII, s. 156-157) poda- je: „Marciszewski herbu Dąbrowa, 1500; Marcisze powiat przasnyski. Piszą się z Zebröw - Marciszow w powiecie przasnyskim (...). Marciszewski herbu Pobog, 1832 nobilitowani ponownie; wojewödztwo wilehskie. Marciszewski herbu Topör, 1690; 1849 ponownie; wojewödztwo minskie, grodzienskie”.
Marciszewski Andrzej by! stynnym lekarzem w Sandomierskiem za czasöw Zygmunta III - to najstarsza zachowana informaeja o losach czlonkow tego rodu. Ltczniejsze wzmianki pochodzą dopiero z polowy wieku XIX, kiedy to dwa silne odgalęzienia tego rodu odnotowane zostaly przez urzędy heraldyczne w gubemi wilenskiej (powiat lidzki) oraz w gubemi kijowskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1816; f. 391, z. 5, nr 396; f. 391, z. 9, nr 20,129).
Marciszewscy wielokrotnie uzyskiwali potwierdzenie rodowitosci szlachcc- kiej przez heroldie w Wilnie, Grodnie, Minsku, Mohylewie, Kijowie, gdyž roz- proszeni byli po ogromnych terenach kresowych dawnej Rzeczypospolitej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1816). Posiadali m.in. w XVIILXIX w. dobra Scibo- rowszczyzna w powiecie oszmiahskim i Ladowszczyzna w powicie lidzkim na Wilenszczyznie.
MARCZENKO (Marčenka) herbu Mora i Labędž. Dziedziczyli majątki w powiecie kowienskim. Znani byli tez na Ukrainie.
M AREJNKIE WIC Z (Maremkevičius) herbu Labędž. Osiedleni byli na Litwie (CPAHL, f, 391, z. 6, nr 707).
MARGIEWICZ (Margevičius) herbu Topör. Nalezaly do nich dobra ziemskie w powiatach rosienskim, szawelskim i polockim.
M.ARKIEWICZ (Markevičius) herbu Lubicz, Labędž, Mądrostki, Šlepo- wron, Rogala, Mieli posiadlosci na Litwie, Bialej Rusi i Žmudzi. Wywödfamilii urodzonych Markiewiczöw herbu Labędi z 6 iipca 1800 r. stwierdzal že: „familia ta z dawna rodowitošcią szlachecką zaszczycona byla. Z tej idący Stanislaw Markiewicz, protoplasta wywodzących się, posiadąjąc mająteb ziemski w Xie- stwie Žmudzkim w okolicy Žagiach ležący, mial synow dwöch; Hrehorego i Mikokja, jak przyäwiadczyl o tym dekret grodzki oszmianski (...) w roku 1767 marca 5 ferowany, o dekrecie ziemskim žmudzkim w roku 1599 Juni 15 dnia między Stanislawem Markiewiczem a Mikolajem Piotrowiczem zapadlym pošwiadczający.
Po zejšciu rzeezonego Stanislawa Markiewicza, ojea, Hrehory i Mikolaj, zo- stawszy dziedzicami majątku ojezystego, ony między sobą rozdzielili, i z tych
132
Mikotej zszedl z tego swiata, nie zostawiwszy žadnego potomstwa. Hrehory zaš Stanislawowicz Markiewicz splodzil syna Jozefą, ktory będąc poses sorem ma- jątku antecessorskiego, wyprzedai ony Samuelowi Daukszy 1690 (...). Objąw- szy zastawą zašcianek Wielkie Ramy vėl Kuszlany, splodzii synow trzech: Ka- zimierza, Jozefą i Antoniego”.
Jozef mial syna Mikolaja i czterech wnukow: Jerzego, Piotrą, Jozefą i Ga- bryela, Spošrdd nich Jozef služyt w Brygadzie Pihskiej. Od innych tež poszty dalsze odgalęzienia rodu, jedno zakorzenilo šią m.in, w majątnošci Lenkowsz- czyzna w powiecie oszmianskim. W 1800 r. Deputacja Wilehska uznala za „ro- dowitą i starožytną szlachtą polską” in.in. Kazimierza, Ignacego, Rocha, Antoniego, Jnstyna, Andrzeja, Mikolaja, Jerzego, Piotrą, Jozefą, Gabryela, Tadeusza i innych Markiewiczow, licznie osiedlonych w okolicznych powiatach (CPAHL, f. 391, z, 1, s. 61-62).
MARKOW (Markovas) herbu Bohcza i Szeliga, Zamieszkiwali w powia- Lach oszmianskim i šwięciahskim. Stanowili odgalęzienie rodu Kiersnowskich (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MARKOWICZ (Markovičius) herbu Bohcza. Ich rodowe majątki znajdo- waiy šią w powiatach wilehskim i witkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2568), Przez kilka wiekdw dziedzic2yli dobra Stanielewszczyzna i Metelewsz- czyzna w powiecie wilehskim. W 1819 r., jako rodowita i starožytna szlachta polska, wpisani zostali do pierwszej cząšci ksiąg szlachty gubemi litewsko- wiienskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 442-445).
MARKOWSKI (Markauskas). Mieczyslaw Paszkiewicz {Herby rodow polskich, s. 440) pisal o Markowskich herbu Bohcza, Jastrząbiec, Szeliga, Wie- niawa. Przedstawiciele tego rodu osiedieni byli w rožnych dzielnicach Rzeczy- pospolitej. Najliczniejsi byli pieczątujący šią godlem Bohcza. Na Šląsku Mar- kowscy uzywali godla Wieniawa (Siebmacher, s. 96). Jedni Markowscy wzięli nazwisko od wsi Markow i Markowce w ziemi halickiej, innt od siola szlachcc- kiego Markowo lub Markowskie na Podlasiu.
O Markowskich herbu Szeliga Bartosz Paprocki zanotowal: „Markowscy w Wielkiej Polszcze, z ktdrymi jednej dzieinice byli Gorscy, dom znaczny z mąstwa i w poslugach Rzeczypospolitej”. Kazimiera Pulaski w dziele Kronika polskich rodow szlacheckich Podola, Wofynia i Ukrainy (Brody 1911, L I, s. 126), pisai: „Markowscy herbu Bohcza. Pochodzą z Podlasia, piszą šią zWielkiego Markowa. Rod staroszlachecki licznie rozrodzony z dawnych czasow”.
Markowscy często wzmiankowani byli przez dawne zrhdla pisane. Jozef Markowski, drobny szlachcic ze wsi Smierdzigrocki na Podlasiu, figuruje w rejestrze szlachty z 1528 r. Floryati Markowski byl pinskim pisarzem zamko- wym w 1584 roku, Dwoch Stefanow, dwdch Marcinow, Jerzy i Stefan Markowscy od wojewodztwa inowroclawskiego i brzeskiego-kujawskiego podpisalt w 1648 roku akt elekcji krola Jana Kazimierza (VL, t, IV, s. 104-105 i in,). Mi- chal Markowski w latach 1795-1798 byl grodziehskim sądzią grodzkim. Markowscy herbu Szeliga od XVII wieku posiadali w powiecie oszmianskim majęt-
133
nošci Ostrowiec Urbanowski oraz Suckowe Zenowiczowskie (CPAHL, f. 391, z. l.nr 1547, s. 195-198).
Wywod familii urodzonych Markowskich herbu Bohcza z 18 grudnia 1819 roku podawai: „familia urodzonych Markowskich od dawnych czasow zaszczycona w kraju polskim rodowitošcią sziachecką, z nadaniem herbu Boncza, posiadala zawsze dobra ziemskie, a szczegolnie w Xięstwie Litew- skim w powiatach oszmiahskim i upickira” - na raocy przywileju kr61ew- skiego z 1583 r. {CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 86-88, 89-92). Markowscy posiadali rowniež gruntą w powiecie retowskim na Žraudzi, nadane Grzego- rzowi i Wincentemu Markowskim przez krola polskiego Zygmunta III jesz- cze w latach 1583 i 1612. Nastąpnie rodzina odgalęzila się takže na powiaty oszmianski, wilehski i inne.
18 grudnia 1819 roku heroldia wilenska potwierdzda rodowitošė sziachecką Stanislawa, Kajetana, Antoniego, Joachimą, Jakuba, Ildefonsą, Szymona, Kon- stantego i kilku tnnych Markowskich, uztiając ich za „radowitą i starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 446-449). Wywčd familii urodzonych Markowskich herbu Boncza z 26 sieipnia 1835 r. dal podstawą do okre- šlenia Ksawerego J6zefa, Jana Franciszka, Witaiisa Jerzego, Alfonsą Juliana, Jozefą Adama, Antoniego Felicjana Bernarda, Teofilą Marcelego Cypryana, Jozefata Michala i Ignacego Izydora Markowskich, wlašcicieli posiadlošci ziem- skich w powiecie oszmianskim i innych, za „aktualnych i starožytnych dwo- rzan”. Wpisano ich do szostej częšci ksiąg szlachty gubemi wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s, 134-135). Sporządzone wowczas drzewo genealogiczne przedstawia dziewięč pokolen (21 osob) tego rodu, zaczynając od Grzegorza Markowskiego, w 1612 roku wlašciciela ziem we wiošci retowskiej.
MAJtKUNTOWICZ (Markunkavičius) herbu Labędž. Zamieszkiwali na
Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547; f. 391, z. 8, nr 18).
MARKUSZEWICZ (Markuševičius) herbu Ogonczyk. Od okolo 1530 roku odnotowywani byli w powiecie sądeckim. Z tego rodu pochodzil wybitny niemiecki psychiatra.
MARKUSZEWSKI (Markušauskas) herbu Bohcza. Miejscem ich osie- dlenia byi powiat trocki. W Koronie Polskiej užywali godla Lewart (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707}.
MARON (Maronas). Herbarz szlachty svitebskiej informowal o tej rodzi- nie, znanej zresztą takže na Žmudzi: „Maronowie herbu Gozdawa, to jest dwie lilie korzeniami z sobą spojone, związane, w czenvonym polu; na helmie pawie piora, na nich takiež lilie. Z wojewodztwa trockiego Jan Bohdan Maron w wo- jewodztwo witebskie przenihslszy stę, prawem wieczystym nabyi majętnošė Haponowszczyznę 1706, ktorego dway synowie jeden w miodošci wieku w kray litewski kryjomo wyjechawszy, po rdžnych shižyl mieyscach, drugi wstępując do zakonu, zbyl ową majętnošč Haponowszczyznę mimo rownego aktora brata swego panom Roszkowskim 1733 (...).
134
Ów osiadlszy znowu przy dawnosci indenni ków swoich w województwie trockim, miat synów 3, dopìero w trzecim wywodzących šią pokoleniu, Czego próbowali swiadectwem metryki z xiąg plebanii trockiey 1774, plenipotencją od braci bratu do dochodzenia sukcesji po oycu 1774, testimoni um sepukury oyca wywodzących šią z klasztora xx. rechitów wilenskich 1774, dwa testimonia 1775 od szlachty possessjonatów województwa witebskiego, wyšwiadczające naležytą od pomienionego dziada procedencyą. Jakož sąd ziemski prowincji witebskiey, przychylając šią do takowych probacji, familią nienaganną rodowi- toscią šlachecką szczycącą šią w tymže stame zostawil”.
MARŠ (Marsas) herbu wiasnego: w polu ztotym, z góry w dól na pòi po- dzielonym, w lewej potowie iybka srebma, obok niej w dole oraz nad nią kwia- tek; w prawej polowie roilina kwitnąca o trzech kwìatach; nad koroną trzy listki rošlinne (Dzial rąkopisow Biblioteki Jagielloriskiej w Krakowie, 7015-III, t. X, s. 36). Inni Marsowie w Maiopolsce pieczątowali šią godiem Noga. Pisal o nich Sylwester Korwin-Kruczkowski w Poczcie Polaków...
MARSZALKIEWICZ (MaršalkeviČius) herbu Zadora. Notowani byli w prze- kazach archiwalnych od XV wieku.
MARSZEWSKI (Marševskis) herbu Rogala, Wieniawa, Jastrząbiec i Chole- wa. Wywodzili šią z woj. gniežnienskiego i plockiego (Wieniawici). Mikolaj Marszewski 3 czerwca 1606 r. podpisat protestaeją kola secesjonistöw sejmiku nadzwyczajnego wojewbdztw poznanskiego i kaliskiego w Srodzie (Akta sejmi- kowe woj. poznanskiego i kaliskiego, cz. 1, s. 301). Pisali się „Marszewscy z Buzenina”- w ziemi kaliskiej.
T. Šwiącki w Pamiątkach historycznych (t. I, s. 161) podawal; „Marszewski Sebastyan, domownik i poufaly Piotrą Gamrata, areybiskupa gniežnienskiego, miądzy innemi rymami napisal Žyde i męczeiistwo iw. Stanislawa, biskupa kra- kowskiego, gdzie mowi do Gamrata w przemowie: Ježeli šią szcząscie dla kraju zachowa, niedlugo w Polsce nie bądzie uezonego ubogiego”.
Herbarz rodzin sziacbeckich Krölestwa Potskiego z 1853 (cz. 2, s. 168) infor- mowal: „Marszewscy, w Wielkopolsce. Z tej rodziny Hieronim w roku 1630 byi dziedzicem döbr Osmolina z cząsciami na Kawączynie i Klodach w wojewodztwie sieradzkiem. Stanislaw w roku 1699 dobra Marszewo i Modlöw w wojewodztwie kaliskiem synowi swemu Maciejowi na wlasnosc zupehiąustąpil”.
Marszewscy herbu Rogala spokrewnieni byli z takimi rodzinami, jak: Bu- kowieccy, Slawoszewscy, Jarochowscy, Krzyccy, Lutoinirscy, Mieleccy, Mia- skowscy, Twardowscy, Choinscy. Byla to došč zamožna rodzina szlachecka, ale nie wywierala wiqkszego wplywu na sprawy publiezne.
Najliczniej Marszewscy zamieszkiwali w Poznatiskiem w wiekach XVI- XV11I. Sebastianus Marszewski z Wannii wspomniany zostal przez kardynala Stanislawa Hozjusza w liscie do Jana Dantyszka z 5 lutego 1539 r. (Stanisiai Hosii epistolae, Krakow 1879, s. 67). Wojciech i Stanislaw Marszewscy z wo- jewödztwa kaliskiego w 1569 roku podpisali unię Litwy z Polską (VL, t. II, s. 88). Marszewski, podsądek kaliski, brai udzial w wyprawach krola Stefana
135
Batorego na Moskwą. Wojciech, S tani slaw, Chryzostom Marszewscy od wojfi' wodztwa poznanskiego w 1648 raku podpisali elekcją krola Jana Kažimierza (VI, t W, s. 99).
W testamencie Sylwestra Woyny Oranskiego, „ziemianina Jego Krdlew- skiey Mošci Korony Polskiey y Wielkiego Xięstwa Litewskiego, powiatu lidz- kiego” (rok 1667), wymienia šią klika nazwisk miejscowych szlachcicdw, shižą- cych przy dworze tego wielkiego pana: „Czeladzi mey, panų Piotrowiczowi, winienem kop dwanascte, panų Žylinskiemu za dwoje suchedni zlotych dwana- scie, dziatki raoje oddawac mają. Heliaszowi Marszewskiemu byczka y krowkę legują, ktory na wloce gruntu zostaje, ma na siuzbie dwomey zostawac y pod- czas pospolitego ruszenia službą wojenną odprawowac".
Pawel z Kroczewa Marszewski, czešnik braclawski, w 1707 r. podpisat akt konfederacji lubelskiej w imieniu wojewodztwa krakowskiego, Ksiąstwa Zator^ skiego i Ošwiącimskiego. Malewicz, Korzeniewski, Kukiel, Marszewski, Tym- ski figurują w 1836 roku wsrod urządnikow kancelarii Wilenskiego Zgromadze- nia Deputatow Szlacheckich (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3000),
Marszewscy posiadali zašcianek Opita w parafii gieranioiiskiej w powiecie oszmiariskim. W 1851 roku heroldia wileiiska potwierdziia rodowitose szlachec- ką Jana Marszewskego, jego žony Heleny z Bandowskich i syna Jozefą z zoną Katarzyną z domu Korsak, oraz drugiego syna Aleksandra, jego zoną Jozefą z Korsakow, jak rovvniež dzieci tych ostatnich: Michala, Michaliną, Marcjanną {CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1823, 1824). W 1872 r, heroldia wilenska potwierdziia rodowitoSc szlachecką Michata i Walentego Wojciecha Marszewskich, zamiesz- kaiych w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 186, s. 31).
MARSZYNSKI (MarSinskis). Rod ten, znany w Koronie Polskiej juž w kon- cu wieku XV, uzywal herbu Strzemią. Zbigniew Leszczyc w znanym dziele Herby szlachty polskiej napisal o tym godle co nastąpųje: „Strzemią. W czerwo- nym polu zlote trčjkątne strzemią, na helmie piąč strusich pior. Pochodzenie herbu datuje šią z czasow panowana krola Boleslawa Chrobrego. Podczas bitwy w krajach ruskich pewnemu rycerzowi ubito konia. Rycerzowi, ktorego uoga w strzemieiu zostala, grozilo niebezpieczenstwo. Z natąžoną šilą wyrwal uogą strzemią z rzemieniami i następnie tym strzemieniem zabil przeciwnika. Rrol za walecznosd obdarzyl rycerza herbem Strzemią". Godla tego užywa okolo 80 rožnych polskich roddw szlacheckich.
Pierwsze wzmianki pisane o reprezentantach rodu Marszynskich pojawiają šią w ksiągach sądowych wojewodztwa krakowskiego tuž przed rokiem 1500. Nieco pozniej spotykamy ezionkow tej radziny w wojewodztwie lubelskim; ajeszcze požniej — takže w powiecie kijowskim. „Ukrainskie” odgatęzienie tego staropol- skiego rodu w jednej ze swych linii - aby šią rožnic od innyeh, co bywalo cząstą praktyką wsrod szlachty polskiej - uzywalo, od wieku XIX poczynając, podwojnej formy imienia: Gontar-Marszyhski. Wspominal o tej familii Kasper Niesiecki w klasycznym dziele Herbarz polski (t, IV, s. 349): „Marszynski herbu Strzemią, w krakowskiem wojewodztwie i w lubelskiem. Konstanty Marszynski 1700".
136
M ARTOS (Martosas) herbu Ossorya, Pierwszy odnotowany w zrodlach przedslawiciel tego rodu to Bazyli, szlachcic polski žyjący w XVII wieku. W požniejszym czasie Martosowie byli liczni i zastuženi na Ukrainie, Jak poda- wal W, Modzalewskij (Maiorossijskij rodosiownik, t. Ill, s, 433), Martosowie pochodzili „ze starožytnego szlachectwa polskiego” i przesiedlili się z Korony do miasta Lochwica. Žony brali m in. z takich domow, jak: Zukowscy, Troci- nowie, Danczycowie, Umancowie, Komiejewiczowie, Czameccy, Gamalejowie, Kolczyccy, Lachowiczowie, Hajdukowie.
MARTUSIEWICZ (Martusevičius) herbu Labędž. Dziedziczyli majątki w powiatach oszmianskim i wilkomierskim.
MARTYNOWICZ (Martinavičius) herbu Suchekonmaty i wiasnego. Mieli dobra ziemskie na Žmudzi i Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MARUCHOWICZ (Marukavičius) herbu Mogiia. Ich nazwisko pojawia się w przekazach historycznych od XVI stulecia.
MARUSZEWSKI (Marušauskas) herbu Mogiia. Zamieszkiwali w powie- cie rosienskim (CPAHL, f. 391, z, 6, nr 7).
MASillKlEWICZ (Masiukevičius) herbu Terebesz. W zrodlach archiwal- nych notowani byli od XVII wieku.
MASLO vel MASLOW (Mastas) herbu Syrokomla. Osiedleni byli w Ko- ronie Polskiej i Wielkim Ksi^stwie Litewskim - najliczniej w powiecie oszmian- skim.
MASLOWSKI (Maslauskas). Wedhig M. Paszkiewicza i J, Kulczyckie- go byly rožne rodziny Maslowskich, ktore uzywaty herbow Nalęcz, Pilawa, Nowina i Samson, Zamieszkiwali liczne powiaty Korony i Wielkiego Księ- stwa Litewskiego. Juž na początku XVII wieku Masbwscy herbu Samson figurują jako wtasciciele wsi Masliszki w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4121). Zaš Maslowscy od początku XVIII wieku dziedziczący dobra Stadnica Nieciecza na Wilenszczyznie, uzywali herbu Topor (CPAHL, f. 391,z. 7, nr 1876).
Spokrewnieni byli z Michabwskimi, Kondrackimi, Czernickimi, Jankow- skimi, Kowalewskimi, Pleskaczewskimi, Možejkami (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1839, s. 1-157). Szlachcic Johannes Maszlowsky wspomniany jest w zapisach sądowych dotyczących ziemi halickiej pod rokiem 1470. S tani slaw Maslowski w 1612 r. przybyt z Korony na Litwą i nabyl w powiecie braslawskim ūd Piet- ktewiczow majętnosč Klimantyszki. Od niego poszta wschodnia duža galąž tego rodu.
Zachowal się akt sądowy z Brzešcia (1661), w ktorym czytamy, jak pop Ad- ryan Smolensk] skaržy się na szlaęhcica Mastowskiego, ktory „z zuchwalstwa swego ustroiwszy sobie nieshjszną furyą, przypadlszy na êîï³è, trzymając
137
w ręku bandolet nakręcony y podsypany, zaraz bez žadney przyczyny począi tego swieszczennika, nie pomniąc na bojažh B ozą y na stati jego duchowny, slowami niepočciwytni karczemnemi lžyč, sromocič, konicm nacierač, od ludzt go, jak aby jakiego zboycę, odzywač, chcąc go udespektowač, a gdy swiesz- czennik, od takiey srogiey jego furyi będąc przestraszony, y z mieysca od ludzi odstąpid nie Šimai. Ten pan Maslowski, chcąc go koniecznie zabič, do niego, jako do jakiego nieprzyjaciela, wystrzelil z bandoletu {...). K.ula w bok lewy w sutannę trafila y szarpnąwszy suknie więcey mu nie szkodzita, za czem będąc przestraszony, swieszczennik zaledwo między iodzi uchodząc, unosząc srogie pochwaiki od tegož pana Maslowskiego” (AWAK, t. III, s. 59).
Wywod familii urodzonych Ma$iowskick, sporzadzony w Wilnie 3 marca 1798 roku, podawal: „Krzysztof Maslowski z familii starožytney szlachty z dawna w powiecie brastawskim dziedzictwem dobr ziemskich zaszczyconey pochodzą- cy, przenioshzy się na mieszkanie w wojewodztwo trockie, osiadt w okolicy MasIowszczyžnie, gdzie sukcesorein syna Marcina po sobie zostawiI. Martin zaš czterech, jako to: Jozefą sterilis zesztego, Andrzeja shižbą dworską zajmują- cego się i mającego między dalszem potomstwem syna Antoniego, oraz Mate- usza y Szymona z potomstwem maloletnim, czyniących ten wywod synow pro- kreowai". W 1798 r, heroldia wį]enska uznala za „aktualną y starožytną szlachtę poiską” Andrzeja z synejn Antonim i wnukami Antonim i Franciszkiem; Mate- usza z Antonim i Szymona z Jerzym „Maslotvskich z okolicy Mastowszczyzny” (CPAHL, f. 391, z. I, nr 861, s. 1-2).
Inny Wywod urodzonych Maslosvskich herbu Samson z 29 maja 1800 roku, opisywa) dzieje kolejnej gaięzi tego rodu: „Jerzy Maslowski, pradziad teraz wy- wodzących się Aleksandra Kazimierzowicza y Antoniego Bartlomięjewicza Maslowskich, w skutku prerogatyw stanowi szlacheckiemu przyzwoitych, dzie- dziczyl ziemski folwark Masliszki zoįviący się, w powiecie oszmianskim sytu- owany, jako tež y sukcesorowie po nim pozostali: Bartlomiey, Adam y Jan Je- rzewiczowie Maslowscy tenže folwark dziedziczyli”. W 1800 roku heroldia wllenska uznala Aleksandra Kazimierzowicza i Antoniego Bartlomiejowicza Maslowskich, „brači stryjeczno-rodzonych za rodowitą y starožytną szlachtę polską” i vvpisata ich do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litevvskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 86], s. 55-56).
Wywod familii urodzonych Maslows!dch herbu Samson, przedstawiony w Wilnie 3 sierpnia 1832 r., stwierdzal, že „familia urodzonych Maslowskich od naydawnieyszych czasow mieszkająca w Litwie, užywala praw i prerogatyw stanowi szlacheckiemu wlašciwych, dziedziczyla dobra ziemne, piastowala zna- komite w kraju urzędy i pieczętuje się herbem Samson (...). Z tey familii po- chodzący Michat Maslowski, protoplasta wywodzących się, idąc za przykladem swoich przodkow, zaciągnąl się do siužby woyskowey i byi zaszczycony rangą porucznika (...).
Rzeczony Michai Maslowski, porucznik woysk polskich, dziedzicem i suk- scssorem dobr swoich uczynil syna Jozefą, dworzanina skarbowego W. X. Li- tewskiego, ktoiy schodząc z tego šwiata, majętnosč dziedziczną w powiecie rosiehskim ležącą, Szymkaycie zwaną, zostawil dwom synom: Ignacemu, cze- £ntkowi wojewodztwa trockiego, i J6zefowi, rotmistrzowi kowiehskiemu”. Inna,
138
starsza galąž tego rodu mieszkala wowczas w powiecie slonimskim. Spošrod nich w 1832 roku heroldia wilehska uznata za „rodowitą i starožytną szlachtę” Szymona, Ambrožego, Justyna i Jana Maslowskich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1026, s. 81-83).
MASONDOWICZ (Masandavičius) herbu Samson. Ich dobra rodowe znajdowaiy šią w powiecie kowienskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7; f. 391, z. 1, nr 1058).
MASSALSKI (Masalskas) herbu Massalski. Starožytny i bardzo wpfywo- wy r6d, od zarania dziejow pisanych obecny w žyciu publicznym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ich pierwotne gniazdo rodowe znajdowalo się na Sie- wierszczyznie lub Smolenszczyžnie. Gdy K.sięstwo Siewierskie zajęte zostalo przez Moskwą, częšč tej rodziny pozostala w Rosji i spokrewnila się nawet z carami, inna częšč się spolszczyta lub zlituanizowaia, przewaznie przez mat- zehstwa.
Jakub Massalski byl wojewodą nowogrodzkim w 1501 roku; Hrehory Mas- salski - podstolim kobryhskim w roku 1563. Ksiąžę Leon Massalski rozgrabil majątek cerkiewny Tryszyn kolo Brzešcia w 1584 r., za co byl sądzony {AWAK, t. II, s. 6-10). Hrehory Masalski byl podkomorzym grodzienskim w roku 1592. W tym tež czasie žyl Janusz Massalski, kniaž, „zicmianin hospodarski” z po- wiatu trockiego (AWAK, t. XXX, s. 116). Fryderyk Masalski w 1599 roku byl delegatėm powiatu slonimskiego w Trybunale Litewskim; w 1603 roku pelnit urząd trockiego sędziego ziemskiego (AWAK, t. XX, s. 162).
W 1654 roku krol specjalnym edyktem udzielil amnestii Stanislawowi Mas- salskiemu, wojewodzicowi brzeskiemu, ktory „za nastąpieniem nieprzyjaciel- skim in partes cara moskiewskiego poszedlszy”; zdradq popelnil w stosunku do Rzeczypospolitej i monarchy. Uwažając, že milosierdzie jest „wszystkich mo- narchow naypozomieysza y samym nieprzyjaciotom naystrasznieysza cnota”, wybaczyl krol niedosztemu zolnicrzowi, zwrbcil mu skonfiskowane dobra i przyjąl ponownie do stužby {AWAK, t, I, s. 198-200).
W tym okresie w aktach archiwalnych odnotowani zostali rowniez Michal Massalski, chorąžy powiatu grodziehskiego; Jerzy Massalski, szlachcic z tego powiatu. Jerzy Mikolaj Massalski, starosta augustowski, w 1674 roku od ziemi bielskiej podpisal akt elekcji krola Jana III Sobieskiego (VL, t. V, s. 160). W tymze roku Jan Kazimierz Massalski, podstoli wendenski, ziozyt podpis pod uchwalą warszawskiego sejmu walnego {ibidem, s. 146), Boguslaw Jozef Massalski w roku 1731 byl stolnikiem braclawskim; Bohdan Massalski w 1777 - podsędkiem wol- kowyskim. „Ignacy, z wielkich ksiąžąt ruskich Massalski, biskup wilenski", zostal powieszony za zdradę Polski i konszachty z Rosją w kohcu XVI11 wieku. Byl on ostatnim reprezentantem linii ksiąžęcej tego domu w Polsce, W Rosji uwazano Massalskich za Rurykowiczow, za owo pokolenie, ktore się odgalęzilo w XIV wieku na Polską i wygaslo w XVIII stuleciu (Rossijskaja rodoslownaja kniga, cz. 1, s, 50). Miano swe wzięli oni od miasta Masalska w gubemi kahiskiej. Trzeba jednak podkreslič, že byli tež rdzennie polscy Massalscy, nic wspolnego nie mają- cy z ruskimi ksiąžętarni drobni szlachcice.
139
Wywod familii urodzonych Massalskich herbu Masalski z 1804 r. stwier- dzal, že „Ludwik Massalski, dziad wywodzących się, będąc dostoynošcią szla- checką zaszczycony, z kniaziem Massalskim, stolnikiem czemihowskim, w powiat brasiawski przybyty, za zashigi od tegož kniazia Massalskiego pra- wem dožywotnim d la siebie y dla dzieci swoich siužącym, dostat majętnošč Maciejewszczyzna zwaną, od dobr Druikow odiączoną, y splodzii syna Szy- mona”, ktory w r 1736 majętnošč tę odziedziczyl. Deputacja Wywodowa w 1804 r. užimta Michala Massalskiego, koraornika wojewodztwa trockiego, i Macieja (synow Szymona) za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 861, s. 97-98).
Liber conlinens Nomina et Cognomina Stndeniium in Imperatoria Academia Polocensi Societatis Jesit zawiera informację, že w roku szkolnym 1816/17 studiowali tu m.in.: Thomas Massalski, filius Onuphrii, annorum 17, ex Aistriem Ihumenensi pro lectionibus Logica etc. oraz Josephus Massalski, filius Onuphrii, annorum 15, ex disiricnt Ihumenensi pro lectionibus Logica etc. {CPAHL, f. 721, z. 1, nr 1083). Feliks Masalski, zamieszkaly w majątku Szydiowo w powiecie rosienskim, od marca 1864 znajdowai się z powodow politycznych pod tajnym nadzorem policji (CPAHL, f. 378, op. 1868, nr 228, s. 178).
Jedno z pism warszawskich opublikowaio w 1998 roku artykul Henryka Makarskiego pt. Kniaz wlamywacz, jakoby o jednym z žyjących przedstawicieli ktorejš z tych rodzin. W tekše i e tym tnožna m.in. przeczytač: „Konstanty Massalski uczestniczyl n i ed awn o w Międzynarodowym Forum Monarchistow we Lwowie, gdzie uroczyscic potwierdzono jego tytul wielkiego księcia i nadano mu rangą marszaika szlachty ukrainskiej mieszkającego na obczyžnie. Tak przy- najmniej zapewnia Konstanty M., odsądzając od czci i wiary swoich rywati do tronu. Są nimi: jego krewni - bracia Massalscy z Lublina oraz byly dyplomata francuski Michal Karaczewski-Wolk.
Karaczewski - zdaniein Konstantego M. - chce objąč tron w Kijowie, a we Lwowie utworzyc stolicą wydzielonego ksiqstwa z Massalskim — na otarcie lez - na tronie. Karaczewski dokumentow rodowych nie posiada, powohije się na Massalskich. Ci, owszein, papiery mają. Z historycznych przekazow wynika, že prawowi- tymi sukcesorami dawnych wiadcow Rusi Kijowskiej - Rurykowiczow, byly dwa rody kniaziow: wywodzący się z jednego pnia Massalscy i Karaczewscy, Dziadek obecnych mieszkaheow Lublina: Anatola i Michata Massalskich, general carskiej armii, splodzii Šwiatoslawa Iwanowicza - rotmistrza w elitarnym pulku ochrony cara, ktory po rewolucji pazdziemikowej walczyl pod sztandarem general^ Wran- gla. Potem znalazl się w Lublinic, gdzie poznal Olgę Mieczyslawownę Kobylanską, corkę generala putkownika 16. Odeskiego Puiku Strzelcow.
Massalscy byli przesladowani przez gestapo, NKWD i UB. Ale wszystkie przesladowania przetrwai bezeenny dokument - zaswi adezente wykaligrafowane na czerpanym papierze z wielkim znakiem wodnym, przedstawiającym dwu- giowego oria carskiego, spisane przez urząd ziemski w Odessie w roku 1898 „podtwierzdienije dworianstwa”.
Massalscy mieli dobra ztemskte - ponad 150 tysięcy hektarow, ksiąžęcy paiac w Radudze i pięč domow w Odessie. Jedną z pamiątek rodzinnych jest porcelano-
140
we jajko ze zioconym carskim godtem i stylizowaną liczbą 16 - podarunek wiel- kanocny od cars Mikoiaja II dia dowodcy 16. Puiku. W skromnym czynszowym mieszkaniu niedawno goscili przywodcę monarchistdw ukrainskich, zarazem pra- wostawnego kapelana wojska ukrainskiego Oresta Karelina Romaniszyna. Chętnie by się przeprowadzili z Lublina do Szwajcarii, ale nie mają pieniędzy.
Do tegož rodu Mas sals k i ch przyznaje się Konstanty M., mieszkanicc Zamo- šcia. W nieoficjalnej kronice tej prowincjonalnej metropolii ksiąžę Konstanty zasiynąl z dwoch powodow, nie licząc dawno zapomnianego wlamania do banku. Wlamal się do jednego z mieszkah w centrum, a kiedy zorientowal się, že mieszka tu czlowiek biedny (skromne meble, byle jaki sprzęt, wytarte ubrania) i zacny (dokumenty šwiadczące o magnackim pochodzeniu) - zmięklo mu serce. Položyi na szafce w kuchni dwa miliony owczesnych ziotych oraz elegancki lišcik z przeprosinami za najšcie i zniszczenie zamkow.
Innym razem, w sposob niezwykle kulturainy potraktowal uznanych w oko- licy dorobkiewiczow, wywodzących się z fomali dworskich. Skradl im sprzed domu audi 100, a na drugį dzien odstawil auto na miejsce, nienamszone i z kar- teczką pod wycierac2ką: „Przykro mi tiiezmiemie, ze byiem zmuszony bez po- zwolenia wypozyczyc panstwa auto, Proszę przyjąč, w ramach przeprosin, te oto dwa bilety do teatru na najbližszą premjerę”. Panstwo D. poszli do teatru. Gdy wrocili, zrozumieli, že anonimowy fimdator sprytnie wywabil ich z domu i okradt ich willę na ponad 5 miliardow owczesnych ziotych. Policja ani prokuratūra nie dysponowaly wystarczającymi dowodami, aby oskaržyc Konstantego M. Nie wystarczy wiedziec «operacyjnie». Trzeba miec dowody.
Przyznač trzeba, že kiedy Konstanty M. podchmielii sobie, trzymaty się go žarty, do ktorych realizacji wykorzystywai plebejuszy. Bo i skąd niby mial wziąč szlachetnie urodzonych w niewielkim miešcie. Napuszczai na siebie «ar- cheologow», czyli zbieraczy odpadkow, i tutejszych opryszkow. Wielki ksiąžę Konstanty zrywai potem arystokratyczne boki ze smiechu, kiedy przy zastawio- nym stole odbieral od «Denaturka» i «Tadka Wynalazka» raport z reaiizacji delikatnych zadan. Nazwal ich ludžmi dobrej roboty i obiecal, že zatrudni na swoivn dworze w Kijowie, Będę potrzebowai ludzi do specjalnych zadan - za- pewniai szpakowaty, dystyngowany męžczyzna, zwany kstęciem”.
MASSEJNA (Maseina) herbu Pobog. Dziedziczyli majątki w powiecie witebskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609).
MASZKIEWICZ (Malkevičius) herbu Maszkowic. Zamieszkiwali w po- wiatach wilenskim oraz witkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1952).
MASZKOWSKI vel MOSZKOWSKI (MaŠkauskas) herbu Abdank i Ja- slrzębiec odm. Na Litwie mieszkali w powiatach dzisneriskim i szawelskim, skąd przedostali się do Inflant i Saksonii (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707, 2725, 2777).
T. Šwięcki w Historycznych pamiątkach (t. L s. 162) zanotowal; „Maszkow- ski Zyndram, ktoremu Jagiello oddai 1390 roku Kamieniec Litewski, odebraw-
141
szy go Witoldowi. Tenže Zyndram 1410 roku w siawnej bitwie pod Gain waldein szczęš]iwie dowodzil i lubo na tej bitwie znajdowal się Witold i ksiąžęta mazowieccy, jednak w doswiadczeniu wojennym i roztropnosci przechodzii innych. Wzrostu byl malego i obyczajow bardzo lagodnych”.
Moritz Moszkowski (ur. 23 sierpnia 1854 we Wroclawiu - zm. 4 marca 1925 w Paryzu) zaliczany jest do najwybitniejszych niemieckich kompozyto- röw, wirtuozow gry fortepianowej i profesoröw muzyki (Spanische Tänze, Miniatures, Suite, 3 Concert studies). Jego syn Alexander Moszkowski (ur. 15 stycznia 1851 w Pilicy - zm. 26 sierpnia 1934 w Berlinie) byl zdolnym kryty- kiem muzycztiym i znakomitym beletrystą satyrykiem (Anton Notenqitetscher): uprawiat tež eseistykq, m.in. ftlozoficzną i historyczną.
MATKIEWICZ (Malkevičius) herbu Jelita. Ich rodowe posiadloici znaj- dowaly się przede wszystkim w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z, 2, nr 4, 87, 404 i in.). Zamieszkiwali tez w powiatach lidzkim, oszmianskim i wi- lehskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 3045, 1690; f. 391, z. 4, nr 1837). Matkiewi- czowie herbu Jelita uzyskali potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej w heroldii wilenskiej 7 wrzeinia 1835 roku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s. 148).
MATUK1EW1CZ (Matukevičius) herbu Labędž. Ösiedleni byli na Žmu-
dzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MATULEW1CZ (Matulevičius) herbu Labędž. Dziedziczne dobra ziem- skie mieli w powiatach wilehskim i rosienskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MATUSEWICZ (Matusevičius) herbu Labędž. Miejscem ich osiedlenia
byly powiaty kowieriski, wilehski i inne. Wywodfamilii ur. Mantsewiczöw herbu Labędž z 15 X 1819 r. podawal, iž „familia ta od dawna rodowitošcią szlachccką zaszczycona, uzywa bez przerwy prerogatyw temuž stanowi wlasciwych. Z ja- kowego domu pochodzący Stanislaw Matusewicz w niniejszym wywodzie za przodka wzięty, mial syna dwuimicnnego Jerzego Stefana Matusewicza, ktory będąc w związku malžehskim z urodzoną Judytą Esterą Mosiej6wną, bywszy Stefanową Bielecką, posiadal z nią dziedzictwem majętnošc Jassany w W. Ks. Litewskim w powiecie wilkomierskim položoną, jakowej wiecznoscią urodzo- nemu Dominikowi i samej z Borowa Borowskim zrzekli sie i ustąpili [w roku 1685 -J.C.]
Jerzy Stefan, dwuimienny syn Stanislawa, Matusewicz zostawil po sobie syna Kazimierza [ochrzczonego w ko sei eie lyntupskim - J.C]. Wzmiankowany Kazimierz Jerzewicz Matusewicz ze związkow šlubnych z urodzoną Katarzyną Jachirnowiczowną wydal na swiat syna Mikolaja, ktöry gospodarzyl na aren- downej posesji Jachuny w plebami lyntupskiej w powiecie zawilejskim”. On to z synami Michalem, Karolem i Maciejem zostal w 1819 r. uznany przez Deputa- cję Wywodową Wilehską za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” oraz wpi- sany do częšci pienvszej ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 45-46).
142
MATUS1EWICZ (Matusevičius) herbu Lubicz, Labędž, Slepowron. Ro- dzina Matusiewiczow z powiatu trockiego uzyskata potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej z heroldii wilenskiej w 1804 roku (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 1729).
MATUSZEWICZ (Matusevičius) herbu Labędž. Wywod familii urodzo- nych Matuszewiczow, zatwierdzony 28 sierpnia 1820 roku w Wilnie, podawal m.in., že rodzina ta ,jest od dawnych czasow zaszczycona prerogatywami szlacheckimi, uzywata wolnosci i swobod szlacheckich, posiadala dziedziczne dobra ziemskie, piastowala urzęda. Z ktorej to familii pochodzący Michal Wladyslawowicz Matuszewicz, skarbnik inflancki, za pierwszego przodka w niniejszym wywodzie na linii genealogicznej položony, pošrod mnogich za- szczytow posiadal ziemny majątek Dapszany zwany, w powiecie upickim sytuowany i wydat na swiat syna Jakuba, z czasem rotmistrza wojsk polskich”. Ten z kolei mial syna Jakuba, a ow - Omifrego Justyna z žony Magdaleny Narkiewiczdwny.
Jakub Jakubowicz Matuszewicz zbyl Dapszany Mateuszowi Sawickiemu i przeničsl się do powiatu wilenskiego do Niemenczyna. W 1820 r. Onufry Ju- styn Matuszewicz uznany zostal przez Deputację Wywodową Wilenską za „ro- dowitego i starožytnego szlachcica poiskiego”, Wpisano go do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f, 391, z. 1, nr 1547, s. 188- 189). Adam hrabia Matuszewicz herbu Labędž okolo roku 1820 byl szambelanem dworu Krolestwa Poiskiego przy cesarzu Aleksandrze I (AGAD w Warszawie, Inwentarz heroldii Krolestwa Poiskiego, z, 3, k, 116, s. 29-35), O Matuszewiczach herbu Labįdž wzmiankowal takže B, Starzynski w swynri mewydanym herbarzu (Biblioteka Jagiclloiiska w Krakowie).
MATUSZEW1CZ-KOWSZEW1CZ (MatuSevičius-Kauševičius) herbu
Lahędž. Zamieszkiwali na Litwie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MATYNICZ (Matimčius) herbu Junosza. Osiedleni byli w powiecie no- wogrddzkim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MATYSZEWICZ (MatyseviČius) herbu Labędz. Pisa! o nich Bolestaw Sta- rzyhski w swym rękopišmiennym herbarzu (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie).
MAZALEWSKI (Mazalauskas) herbu Mucha. Dobra rodowe mieli w powiecie rosienskim (CPAHL, f. 391, z, 6, nr 707).
MAZANOWICZ (Mazanovičius) herbu Dąbrowa. Naležaly do nich ma- jątki ziemskie w powiecie teiszewskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MAZEPA (Mazepas) herbu Kurcz. Rodzina matopolska, znana od wielu wiekow. K. Czamiecki podawal o nich; „Jan Mazepa, slawny hetman kozacki, pochodzil z dawnego szlacheckiego rodu Mazepow Koledynskich, czyli Kolo- dynkich, ktbrzy otrzymali w roku 1544 przywilej na futor, czyli folwark we wsi
143
Kamienicy, do starostwa bialocerkiewskiego naležącej, a ten, z czasem wzrasta- jąc šią, przeistoczyl šią na wies Mazepiricc. W tej zatem wsi urodzil šią Jan Mazepa w r. 1609 z ojca Stefana, podczaszego czernihowskiego, z matbi Marii Magdaleny Mokijowskiej, szlachcianki wofynskiej”.
Michal (Mikola)} Mazepa w 1544 roku otrzymal od krola Zygmunta 1 prawo lenne na zaicianek Kamieniec w powiecie bialocerkiewskim; wojewoda kijow- ski Fryderyk Hlebowicz nadal zaš mu dodatkowe posiadtošci nad rzeka Rosią. Požniej ta majątnošč wraz z Kamiencem nazywala šią Mazepince. Z tej wlasnie polskiej drobnoszlacheckiej rodziny wywodzit šią Adam Stefan Mazepa, ojciec Jana Mazepy, przyjacicla cara Piotrą I, hetniana wojsk zaporoskich, ksiącia Swiątcgo Cesarstwa Rzymskiego.
W 1659 r, krol Jana Kazimierz wydal następujący przywilej, potwierdzający prawo tego rodu do znajdujących šią w j ego wladaniu majątnošci: „Mając wzgląd na wieme usfugi urodzonego Adama Mazepy, konferowalismy mu len- nym prawem siolo Kamienice w wojewodztwie kijowskim Iežące, na co y przy- wiley wydany approbujemy” (VL, t. IV, s. 304).
MAZEWSKI (Mazerskis) herbu Jastrzębiec. Miejscem ich osiedlenia bylo wojewodztwo irockie (CPAHL, f, 391, z. 6, nr 707).
MAZIUKIEWICZ (Maziukevičius). Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie dzisnenskim. W XIX wieku ich rodowitosc szlachecką potwierdzila he- roldia w Wilnie (CPAHL, f. 391, z, 9, nr 1673).
MAZURKIEWICZ (Mazurkevičius) herbu Labędž i Pobog, Posiadali majątki w powiatach braslawskim, wilejskim i wilenskim. Alojzy Mazurkiewicz figuruje na lišcie szlachty powiatu braslawskiego z 1809 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4096, s. 40). Formularnyj spisak o sluibie i dostoinstwie komandira 2. Biy- gady L Kirasjirskoj Dywizji g&neral-majora Mazurkiewicza, utožony w 1841 roku, zawiera wiele interesujących danych o jego drodze zyciowej,
Ignacy Mazurkiewicz syn Jozefą, pochodzący ze szlachty, posiadający trzy tysiące dziesiącin ziemi, karierą wojskową rozpoczynal od stopni najnižszych. 28 grudnia 1810 roku zostat junkrem, w 1812 awansowany na chorąžego (mial wowczas 18 lat). W 1815 roku byl juž porucznikiem, w 1822 sztabsrotmistrzem, w 1839 generatem-majorem.
Bral udzial w kampanii 1812 roku po stronie Rosjan, uczestniczyl w bi- twach pod Tarutinem, Malym Jarostawcem, pod Wiazmą i kolo miasteczka Kra- šne. W 1814 r, wziąl udzial w szturmie Paryža, w ktorym to miešcie przebywal przez kilkanašcie miesiący. Podczas powstania polskiego 1830 roku znajdowal šią w twierdzy Modi in na czele rezerwowych eskadronow, ktore następnie sta- cjonowaly w Wierchowiczach i Niešwicžu. Požniej odbywal službę w rožnych jednostkach, jak np. w Pskowskim Pulku Dragonow, w Czugujewskim Pulku Uianow; dowodzil 2, Brygadą 1. Dywizji Kirasjerow, Podolskim Puikiem Kira- sjerow, Ulanskim Puikiem Lejbgwardii Jego Cesarskiej Moici Widkiego Ksiącia Michaia Pawtowicza.
144
Wsród nagród, którymi go odznaczono, byty ordery Šwiętego Jerzego IV klasy, Šwjętego Wtodzimierza IV klasy, Šwiętej Anny II i IV klasy, medal Za Wzięcie Paryža i in, Wyznatùa byt katolickiego. O poziomie jego wyksztalcenia mówi chociažby fakt, ¿e swobodnie wtadal niemieckim, francuskim, lacinskìm, polskim i oczywiicie rosyjskim językiem.
Brat Ignacego Albert Edward Mazurkiewicz byt radcą nadwomym, wtaàci- delem majątku Grabów w powiecie wilenskim. Inni przedstawiciele rodziny tak znacznych karier nie zrobili, mieszkali w powiecie wilenskim na niedužych fol- warkach lub w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1842). Wedhig Spisu ziemian min- skiej guberni (s. 34-35 i in.) Mazurkiewiczowie posiadali w powiecie minskim dobra Kryczniki, Bobrówka, Zamostocze, Makowiszcze, Kozakowką, Berežki.
MAZYLEWSKI (Mazilevskis) herbu Machwic. Zamieszkiwali w powiecie upickim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707).
MAŽEJKO (Mažeikis, Mažeika) herbu Labędž, Odrowąž, Dolęga. Posiadali majątki položone w powiatach stuckim, upickim, poniewieskìm, wilenskim, oszmianskim, telszewskim i in. (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 546, 707).
MAŽUL vėl MOŽUL (Mažulis) (przydomku Kirklewicz) herbu Rola. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiatach trockini, wilenskim i wilkomierskim. Znani tež byli w XVII wìeku na Biatej Rusi. Istnieją przeslanki, by stwierdzic, že stanowili jedeu ród z Možotami (Lietuvos metrika, t. XXV, s. 164).
MĄKIEVVICZ (Monkevičius) herbu Lubicz. Osiedleni byli w powiecie ro- sienskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
MEDEKSZA herbu Lis odm. i Labędž. Dawny ród, juž za Oigierda znany na Litwie. W XIX wieku Medekszowie zamieszkali w powiatach oszmianskim, kowienskim, rosienskim i szawelskim uzyskiwali potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej z heroldii wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 707, 2754, 2928).
MEDYNSKI (Madynskas) herbu Sas. Byli licznijuž w XV wieku naziemi halickiej, Znano ich w minionych wìekach takže w Rosji.
MEER (Meeris) herbu Trąby. Miejscem ich osiedlenia byly powiaty wil- komierski i szawclski (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 4, 5, 497, 2157).
MEHRFELD (Merfeldas) herbu Mehrfeld. Dziedziczyli majątki w powiatach upickim, szawelskim i wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 362, 404, 649, 723, 1192, 3886).
MEJNART (Meinartas) herbu Doliwa. Zamieszkiwaii w powiecie telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
145
MEJNARTOW1CZ (Meinartoviiius) herbu Lubicz. Mieli dobra w powie- eie oszmianskim (Otany) i wilenskim. Ich starozytna polsk^ rodowitosò szla- cheeky potwierdzita heroldia w Wilnie m.in. 14 grudnia 1819 r. i 26 grudnia 1849 roku {CPAHL, f. 391, z. 9, nr 72; f. 391, z. 8, nr 86, 106, 532, 998).
MEJSZTOWICZ (Meistavicius) herbu Jastrzqbiec i Rawicz. Dziedziczyli dobra zietnskie w powiatach wilenskim, wilkoraierskim i poniewieskim i in. (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 5, 2852, 3629; f. 391, z, 6, nr 7, 8, 707). Herbarz staro- dawnej szlachty (Paryz 1858) podawal: „Rodzina Meysztowiczów od dawna jest osiadlq na Litwie i dziedziczyfa majqtnosc Meysztowicze w powiecie kowien- skirn”. Mikolaj i Piotr Mejsztowiczowie fi guru na liscie szlachty zieini zo- mojtskiej z roku 1528 (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 440).
MEISSNER vel MEYSNER (Meisneris) herbu Lubicz. V/ywód familii ui odzonych Meysnerów herbu Lubicz z 9 marca 1799 roku stwierdzal: „Przed nami, Ludwikiem hrabi^ Tyszkiewiczem, aktualnym taynym konsyliarzem, mar- szalkiem guberhskim, kawalerem róznych orderów, prezydujacym, y deputatami ze wszystkich powiatów gubemi litewskiey do przyjmowania y roztrz^sania wywodów szlacheckich obranymi, zlozony zostal wywód familii ur. Meysnerów h. Lubicz, z którego gdy siq okazalo, ze Jan Meysner za swoje znakomite zaslugi przed Konstytucyg. Stanów bywszey Rzeczypospolitey Polskiey w roku 1790 dnia 11 miesi^ca listopada, w aktach grodu warszawskiego oblegan

Na fundamencie jakowey Konstylucyi, gdy tenze urodzony Jan Meysner dypiommq na zaszczyt szlachectwa polskiego y Wielkiego X. Litewskiego oraz wszystkich niegdys do Królestwa Polskiego nalez^cych prowincyi z nadaniem jemu herbu Lubicz podpisem nayjasnieyszego Stanislawa Augusta, króla polskiego, y pieczqciami narodowemi, stwierdza, prawnie uzyskal, (...) tny, mar- szalek gubemski y deputaci powiatowi (...) urodzonego Jana, oyca, Ludwika, syna, Meysnerów, ma]ij.tek ziemski w gubemi litewskiey Michaliszki zwany possyduj^cych, za aktualn^ y rodowita szlachtq uznajemy y onych do xiqgi szlachty gubemi litewskiey drugiey klasy zapisujemy” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 861, s. 37-38).
MELLER von MELLERSTEIN (Meleris) herbu Wojtopolec. Ich rodo- witosd szlachecka potwierdzita heroldia warszawska 24 kwtetnia 1851 roku.
MENDALSK1 (Mendalskis) herbu Larissa. Mieli posiadlosci w Polsce srodkowej. Przejsciowo osiedleni byli takze na Wilenszczyznie.
MENTRYM vel M^TRYM (Mentnmas) herbu Syrokomla. Ich przyna- leznosc do stanu szlacheckiego potwierdzala heroldia wilenska w XVIII i XIX wieku (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
146
MENTWID ve! MĘTWID (Mentvidas) herbu Wieniawa. W XVIII i XIX wieku rodowitošč szlachecką tej familii potwierdzala heroldia wilenska (CPAH- L, f. 391, z. 6, nr 7).
MERECKI (Mereckas) herbu Pobog. Naležaty do riicli dobra ziemskie na Witebszczyžnie, Wdenszczyžnie i Žmudzi. Janusz Merecki, ziemianin wL tebski, wspomniany zostal w zapisach archiwalnych z 1575 roku. Wedhig Metryki litewskiej Mereccy okoto 1690 r. posiadali częsč dobr Pomusze i Tropwie w powiecie wilkomierskim. Galąž ta uzyskala potwierdzenie rodo- witošci szlacheckiej z heroldii wilenskiej w 1819 i 186 i roku (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3763, s. 3).
Spis szlachty na pustoszach w majątku Jodziszkach w povviecie \vilemkim parafii giedroyčskiey sytuo^anym mieszkających z roku 1829 donosil m.in.: „Ludwik syn Szymona Merecki mieszkal w majątku Papiszkach do Utiiwersy- tetu Wilenskiego naležącym przez lat 20 jako szlachcic. Na fundamencie jako- wych kontraktow w roku 1828 Apryla 23 dnia w majątku Jodziszkach wielmož- ney Roszczycowej zostal przyjęty. Dokumentą probujące rodowitošc ziožyl wielmožnemu Ancyporowiczowi, deputatowi wywodowemu witkomierskiemu. Rewers wydany przez tegož Ancyporowicza znajduje šią u brata Kajetana Me- reckiego mieszkającego w majątku Antonowie w powiecie wilenskim sytuowa- nym (...). Wywod jakoby juž naštai w Deputacyi Szlacheckiey Wywodowey Gubemi Litewsko-Wileiiskiej, tylko nie ma wyjętego z powodu niemožnošci” (CPAHL, f. 391, z, 7, nr 3802).
MEYR vėl MEYRO (Meiras) herbu Strzala. 3 czervvca 1835 roku ich ro- dowitosė szlachecką potwierdzi!a heroldia w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1045, s. 89), Przez stuiecia mieszkal i w Kilpiniach na ziemi žmudzkiej, nad rze- ką Okinianą, ktore to dobra otrzymali w nadaniu ponoč jeszcze od księcia litew- skiego Witolda Wielkiego.
MĘDELSKI vėl MĘDALSKI (Mendelskis) herbu Larissa. Stanowili jeden rod z Mendalskimi. Wzmiankowal o nich BolesIaw Starzynski w swym niewy- danym herbarzu, ktorego rękopis przechowywany jest w Bibliotece Jagiellon- skiej w Krakowie.
MĘDRZECK1 (Mendžeckis) herbu Pioroslaw. Osiedlent byli w po- wiecie wilenskim (CPAHL, L 391, z. 6, nr 7).
MĘŽYK (Menžikas) herbu Wieniawa i Wadwicz. Bartosz Paprocki pisal o nich w dziele Herby rycerstwa polskiego: „Męžykowie w krakowskim w-wie dom starodawny, ktorych przodki Slaboszami zwano. Wspominają przywileje koronne Jana Męžyka, pisal się «z Dąbrowy», wojewodą ruskim w roku 1436 (...). Wieku mėgo byl Stanislaw Męžyk starostą sądeckim. Ten z mlodych lat swoicli na dworze krola Zygmunta byi dworzaninem znacznym, potem rotmį- strzem fortunnym i męžem slawnym, w wielu potrzebach bywal. Za krola takže Stefana roty do Moskwy wodzit.
Byl to mąž zaslužony Rzeczypospolitej; nie zostawil potomka męskiej plci, tylko corkę jedną Dębiehską, strošcinę czorsztynską, z Buczacką z domu Pilawa. Bracia drudzy tegož starosty, Męžykowie, byli tamže w krakowskim woje- wödztwie ludžmi znacznymi i Rzeczypospolitej zashižonymi”. O Męžykach herbu Wadwicz wspominal Boleslaw Starzynski w swym niepubltkowanyin herbarzu, ktörego rękopis jest przechowywany w Bibliotece Jagiellonskiej w Krakowie.
Tomasz Swięcki w dziele Histoiyczne pamiątki znamienitych rodzin i osöb dawnej Polski (t. I, s. 164-165) zanotowal: „Męžyk, z Dąbrowy w Krakow- skiem, przybysze z Szląska, Jan przed potrzebą grunwaldzką byl thimaczem poslöw niemieckich przed Wladyslawem Jagieilą, ktoremu wraz z innemi byl przydany, by zdrowia jego i bezpieczenstwa przestrzegal. Jezdzil w poselstwie do Witolda, wielkiego księcia, oznajmując rau zašlubienie Jagielty z Pilecką; wroku 1436 byl wojewodą ruskim. Stanislaw, starosta sądecki, byl krolewskim dworzaninem, potem rotmistrzem stawnym w wyprawie do Moskwy za Stefans Batorego”.
Męžykowie prawdopodobnie wywodzili się z jednej z miejscowosci o po- dobnym brzmieniu. Slownik geograßczny Krölestwa Polskiego, t. VI, s. 281) podaje: „Męžyk, niem, Mensik, nad jeziorem wie£, powiat czemihowski, 30 dymow; 220 mieszkancöw, 57 ewangelickich, 162 katolickiqh, 12 ¿ydowskich; 66 analfabetöw. Poczta, tclegraf i stacja kolejowa želazna we wsi Miala o 7 kilo metro w; gošciniec, telegraf i stacja kolei zelaznej w Wieleniu o 10 kilome- tröw”. Wykaz urzqdowych nazw miejscowosci w Polsce (t. II, s. 428) infomiuje o miejscowosci Męžyk w woj. pilskim oraz Męžykt w szczecinskim.
Jedna z encyklopedii polskich w XIX wieku podawala: „Jan Męžyk z rodu osiadlego w Krakowskiem. Przed bitwą grunwaldzkg roku 1410, gdy dwaj po- slowie krzyžaccy przybyli do Jagielly, Męžyk tlumaczem byl ich mowy, bo mato kto z orszaku krölewskiego ūmiai po niemiecku. Nalcžal do tej chorągwi wyborowej, ktörej odwadze powierzono bezpieczenstwo osoby Wladyslawa Jagielly. Slynny z rozumu, jak z walecznosci, w r. 1436 byl wojewoda ruskim”. Ten wlasnie Jan Męžyk z Dąbrowy w latach 1432-1437 peinil funkcje wojewo- dy ruskiego we Lwowie.
Inny Jan Męžyk z Putnowic, podsędek ziemi krakowskiej, 15 paždziemika 1540 r. potwierdzil w grodzie krakowskim rodowitosc S. Czychowskiego (por. W. Semkowicz, Wywody szlachectwa). Stanislaw Męžyk z Putnowic herbu Wieniawa, stolnik krakowski, byl w roku 1563 komendantem SZpitala sw. Jana w Poznaniu (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej, Spisy, Warszawa 1987, t. I,
s. 216). Stanislaw Męžyk w latach 1572-1576 byl poborcą podatköw wojewödztwa krakowskiego. Stanislaw Slabosz Męžyk de Putniowice byl w roku 1577 starostą ziemi krakowskiej.
Heliasz Męžyk w 1632 roku podpisat akt elekcji kröla Wladyslawa IV (VL,
t. III, s. 366). Aleksander Męžyk w 1648 r. od wojewödztwa minskiego podpisal elekcję krola Jana Kuzi mi erza (VL, t. IV, s. 115). Stanislaw Męžyk, „žadney niemający majętnošcr", w 1654 r. bral udzial w obronie Smolenską przed najaz- dem Moskwy. Tomasz i Jan Męžykowie, poslowie wojewödztwa minskiego, w 1674 roku podpisali w Warszawie akt elekcji kröla Jana III Sobieskiego,
148
W 1697 r. Jan Męžyk od tegož wojewodztwa zložyl podpis pod aktem elekcji kr61 a polskiego Augusta II (Vi, t, V, s. 458).
Ks. Kasper Niesiecki (Herbarz polski, t, VI, s, 374-375) podawal: „Męžyk herbu Wadwicz. Eliasz Męžyk w wilenskim wojewodztwie 1632 r. Tomasz i Jan w minskiem woj. 1674. Męžyk herbu Wieniawa w krakowskiem w-wie; zwali się przedtem Siaboszowie, z Dąbrowy się piszą; z Szląska do Polski przyszli. Jan Męžyk z Dąbrowy pod grunwaldzką potrzebą z Krzyžakami posl6w nie- mieckich tlumaczyl krolovvi Jagiel)onowi (...). Ježdzil potera w legacyi do Wį- tolda, ksiąžęcia litcwskiego, oznąįmując mu imieniem Jagiella o jego šhibie z Pilecką
Z szescią tysięcy szedl przeciw Swidrygielbwi. Stanislaw Męžyk de Ko- bielice, starosta sądecki, ten z mlodych lat swoich na dworze krolewskim byl dworzaninem, potem rotmistrzem slawnym, w wielu potrzebach, osoblivvie za Stefana kibia w Moskwie, z Buczacką herbu Pilawa zostawil tylko j ėdrią corkę, Dembinską, starošcinę czorsztyhską, Bracia jego tamže w Krakowskiem ludzie znaczni”.
Od polskich Męžyk6w pochodzi znakomita rodzina rosyjska Mienszyko- w6w. Jej protoplastą byl Aleksander Męžyk, ktory na początku XVIII wieku dostal się do Moskwy. Pisal się tam Męžykow vėl Męžykoff. Juž będąc mar- szalkiem polnym Cesarstwa Rosyjskiego, sygnowal swe rozkazy w języku pol- skim jako „xiąžę Męžyk”, Po rosyjsku rovmiež: „Mienžykow” (AWAK, t. XIII, s. 144). Požniej mial rangę wojskową generalissimusa.
Jeszcze w 1726 r. w dulkami Akademii Wilehskięj odbito panegiryczne dzielko M. J. Buczynskiego pt. Czolofortuny Marsowey, na herbo wnej glowie trojakim zasbig, honordw y skoligowanych imion cyrkul&m uwiehczone Aiexan- drowi Męžykowi, wielkiemu generahwi feld-marszalkowi, staroscie orszanskie- mu przy weselnym akcie Piotrą Sapiehy, slarosty zdz>towskiego y Maryi Alexan- dry Męiykdwny (...) prezentowane (K. Čepiene, J. Petrauskiene, Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, s. 195).
O Kniaziach Miehszykowach Obszczij gierbownik dworianskich rodow Wsierossijskoj Impierii (cz. 1) podavvat: „Kniaž Aleksander Danilowicz Mien- szikow pochodzi z szlachetnej familii litewskiej, a w 1707 r. wielki monarchą cesarz Piotr Pierwszy zatwierdzil kniazia Mienszikowa w godnošci księcia Im- perium Rzymskiego, milošciwįe obdarowal go i jego potomkow godnošcią kniazia Cesarstwa Wszechrosji ziemi izorskiej z nadaniem tytuhi ekscelencji (šwie- tlošci)”.
MĘŽYNSKI vėl MENŽYNSKI (Menžinskis) herbu Košciesza. Kasper Niesiecki (Herbarz polski, t. VI, s. 375) pisal: „Męžynski herbu Košciesza. W Mazowszu z dawna dziedziczyli, jako o tem švviadczy list Ziemowita, ksią- žęcia mazowieckiego, dany 1400”. U Tomasza Šwięckiego w jego Historycz- nych pamiątkach (t. II, s. 165) znajdujemy następujące wzmianki o jednym z przedstawicieli tej rodziny: „Męžynski Marėm, z Męženina w Lomžyn- skiem, kasztelan wiski, wprzod poslowal na sęjm lubelski 1569 roku, potem 1589 r. podpisal umowę rędziriską. W prawie cudzoziemskim i ojc2ystym dziwnie biegly; Stefana, krola, na granicach krolestwa imieniem wszystkich
149
stanów wital. Po coree jego dobra Mąženin w dom Opackich przeszty" Hipo- lit Stupnicki stwierdzal zas o Mąžynskich: „dom pierwotnie na Mazowszu, skąd rozrodzil šią po calej Polsce”.
Mąžynscy mieszkali tež w województwie kaliskim, najwczesniej w okoli- cach Konina (Akta sejmikowe województw poznanskiego i kaliskiego, cz. 1-2). Na Mazowszu znani byli jeszcze przed 1400 rokiem (Sobieslaw z Męczin). Na- tomìast w roku J 589 byli juž osiedleni takže w województwie wilenskim (Marčių, kasztelan wilenski). Zaznaczyli swą obecnošč równiez w okolicach tomžy, Lublina, Poznania. Oddawali šią przewaznie sprawom wojskowym, ale aie bra- klo w tej rodzinie równiez osób duchownych i uczonych.
Marčių Mąžynski, podsędek zambrowski, w 1569 r. podpisai akt unii Polski z Litwą (VL, t. II, s, 88). Lenart Mąžynski w 1578 roku mianowany zostal przez króla Stefana Batorego poborcą specjalnego podatku na wojną z Moskwą na województwo podlaskie (ibidem, s. 197). W 1590 roku w starostwie rzeczyckim mieszkal wojski tegož starostwa Marcio Mąžynski (¡storiko-juridiczeskije matie- riaiy izwieczionnyje iz aktowych knig gubernii witebskoj i mogilewskoj, t. XXVII, s. 112), Pan Bartosz Mąžynski, szlachcic, figuruje w slonimskich ksiągach grodzkich z roku 1615 (AWAK, t. XVII, s. 240). Samuel Menžynski ijego zona Elžbieta z Zaleskich zapisani zostalì w 1642 r. w ksiągach drohi- czynskiego sądu grodzkiego.
17 sierpnia 1654 r. wojewoda wilenski Janusz Radziwiil, „xiąžą na Biržach y Dubinkach, pan na Newlu y Siebiežu, hetman wielki Wielkiego Ksiąstwa Li- tewskiego”, wystosowal uniwersal, w którym pisal: „Oznaymują, yž pod teraz- nieyszy gwaltowny na Rzeczpospolitą od wiarolomnego nieprzyjaciela Moskala najazd, widząc do ushigi tey urodzonego pana Jana Menžynskiego ochotq takže y w dziele rycerskim, pozwolilem mu zaciągnąč ochotnika tyle, ile go zebraé bądzie mògi z szlachty zbiegiey, jako y z czemi y pospólstwa; z tą jednak kon- dycją, žeby (...) zebrawszy te ludzie, jak nayprędzey z nimi do mnie do woyska przybywaé y to czynic, co mu ode mnie rozkazano bądzie. A wlóczyc šią po wlosciach y ludziom krzywd y ciąžaru czynič nie ma, pod karaniem w artyku- lach woyskowych opisanem” (AWAK, t. XXXIV, s. 16).
Bernardus Mąžynski, filius olim Nicolai in Męženino nabyl 25 wrzesnia 1660 roku konia na jarmarku w Mìelniku od prawoslawnego kaptana Jana Wierzby (A WAK, t. XXXIII, s. 401). W jednym z dokumentów XVII-wiecznych czytamy zaš: „Roku 1666, mea Apryla 15 dnia. Za rekuperowaniem z cięžkiego wiązienia Tarasów Lorkiewskich i za powrotem w dotnowe progi uboga wdowa pani Theophìla Makarska Piotrowa Męžynska ža!owala y soiennie opowiadając, protestowala oto w ten sposób: iž gdy car moskiewski z woyskami swemi nastą- piwszy na panstwo J. K. Mosci pana naszego milosciwego, na Koroną Polską y W. X. L. rózne miasta y zamki przez miecz podobywali.
Tož samo czyniąc w roku przeszlym 1654 kniaž Trubecki, z potągą woysk moskiewskich podstąpiwszy pod mìasto y zamek mscislawski, przed którym nastąpieniem trwóg wszystkie ludzie szlachta, obywatele województwa msci- slawskiego, mieszezanie tegož miasta y nieinalo liczby pospólstwa do tego zam- ku z ubóstwem swoim zbiegli, gdzie y žalująca pani Theophìla Makarska Piotrowa Mąžyhska z maižonkiem swoim panem Piotrem Męžynskim y z dziatkami
150