Rody rycerskie Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego

BRATKOWSKI (Bratkauskas) herbu Nalęcz, Nieczuja, Przegonia, Sas, Szeliga, Slepowron, Swinka. Mieli dobra w wojewodztwach wilenskim, brze- sko-litewskim, wolynskim. Na Žmudzi w powiecie szawelskim osiedlili się Bratkowscy herbu wlasnego (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 11).
BRAUN (Braunas) herbu Gryf, Zasluga. Osiedleni w ziemi grodzienskiej i witebskiej oraz w Inflantach.
BRETTONIER de la (Bretoneris) herbu Lubicz. Mieszkali na Litwie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 13/2).

BREZA (Brėžas) herbu Breza. Pisal o nich A. Boniecki (Herbarz polski, t. II, s. 117): „Brezovvie h. wlasnego, przedstawiającego tarczę trzypoiową, w prawej cząšci czarną, w lewej czenvoną, wr klinie srebmą. W szczycie hehnu orle skrzydfo, w gorze czame, pošrodku biale, dolem czervvone. Niektorzy z nich kladą pola czerwone, blękitne i srcbrne, a nad tarczą wprost koronę.
Rodzina Brezow osiadla w Wielkopolsce w koncu XVI wieku, gdzie Ernest Breza, žonaty z Barbarą z Schoeneich, nabyl Goraj. Oprocz kilku syn6w mial Ernest i corkę Barbarą, zoną 1 -o v. Tomasza Szremskiego, 2-o v, Macieja Bro- nisza, 3-o v. Andrzeja Skory z Gaju Obornickiego, 4-o v. Piotrą Bnihskiego. Patrz o niej ciekawą rozprawę Kraushara.
Mikola) Tylus, jeden z synow Ernesta, zmarly 1657 r., oženiony z Zofią Žychlinskiį, pozostawil kilku synow, z ktorych Wojciech Konstanty, lovrczy poznahski i kuchmistrz kr61ow'ej, otrzymal 1661 r. w dožywocie starostv o no- wodworskie, posiadane przez pierwszą j ego žonę, Jadwigę Konstancyą Den- hoffowną, 1-o v. Ludwikową Wejherową. Drugąjego zoną byla Auna Konstancya Wejherowna 1672 r., a trzecią - Tercsa z Opalihskich, ktorej krol przyznal dožywocie na starostwie nowodworskiem w 1688 r. 6w Wojciech Konstanty, low?czy poznahski, następnie tylko starosta nowodworski, zostal 1680 r. kaszte- lanem poznanskim, 1687 r. wojewodą kaliskim, a 1692 r. wojewodą poznan-
137

skim. Umart w 1698 r., w ktörym pozostata po nim wdowa odst^pita starostwo nowodworskie Leszczynskiemu. Pochowany wSkrzetuszu. Za kröla Michata Korybuta postowat do Szwecyi. Na kazdy niemal sejm bywat postem, a z sej- möw wyznaczany czy to komisarzem, czy deputatem do boku hetmana, pryma- sa, lub kröla. Czynne i uzyteczne jego zycie, nacechowane poczuciem obowi^z- köw obywatelskich, usprawiedliwia jego szybki awans i zaj^cie najpierwszego krzesta w Wielkopolsce.
Adam, brat jego, lowczy poznanski 1667 r., podpisal z wojewödztwem ka- liskiem obiör kröla Michata, nastQpnie zostal kasztelanem santockim. Zonaty byl z Ew^ Grudzinsk^. Z synöw jego: Antoni i Mikotaj podpisali z wojewödztwem poznanskiem elekcyq Augusta Il-go, a Jan Dominik, ozeniony z Katarzy- n^ Kiersk^, byt wlascicielem D^browy w wojewödztwie kaliskiem 1717 roku. Z synöw jego: Jözef, regent ziemski poznanski 1764 r., Onufry, miecznik wto- dzimierski 1789 r., aMichat, stolnik lubaczowski, zmarty 1881 r. w Chorost- kach, ktöre nabyt na Wotyniu, z Ewy Zurawskiej pozostawit synöw: Stanistawa i Antoniego, z ktörych drugi pierwszemu odprzedat 1787 r. cz$sc swoj^ na D^- browie i Komorowie.
Stanislaw, syn Michata, urodzony 10 sierpnia 1752 r. w Chorostkach na Wotyniu, odbyt liczne podröze po Europie w towarzystwie ks. Stanistawa Jablonow- skiego. Poset z gnieznienskiego na Sejm Czteroletni, wszedt od razu w stosunki z najwybitniejszemi osobistosciami tego czasu. W 1798 r. otrzymal tytut hrabiow- ski od kröla saskiego Fryderyka Augusta. Po wejsciu Francuzöw w 1806 r. stankt na czele administracyi w Poznaniu, a powotany do Warszawy, spetniat obowi^zki dyrektora skarbu i spraw wewnqtrznych przy rz^dzie tymczasowym”.
BROCHOCKI (Brakockis) herbu Ossorya i Prawdzic. Starozytny röd ko- ronny osiadty takze na Kresach w powiatach oszmianskim, nowogrodzkim, lidzkim i innych. Ich rodowitosc szlacheck^ wielokrotnie w XIX wieku po- twierdzata heroldia wilenska (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 341; f. 391, z. 8, nr 86, 2472, 2558).
BROCHOWICZ (Brachavicius) herbu Ossorya. Mieszkali w powiecie brastawskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 18).
BRODAWSKI (Bradauskas) herbu Grzymata. Znani na Litwie, Bialej Rusi, Zmudzi i w Matopolsce.
BRODOWICKI (Bradavickas) herbu Lada. Mieli dobra w powiecie lidzkim na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
BRODOWICZ (Bradavicius) herbu Ostoja. Osiadli w ziemi witebskiej i w okolicach Trembowli.
BRODOWSKI herbu Grzymata, Jastrz^biec, Lab^dz, Lada, Ostoja. Znani na Wotyniu, Zmudzi i Wilenszczyznie. W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 87-88) pisat o kilku Brodowskich plebejskiego pochodzenia - ztodziejach i bandytach.
138

BRODZKI (Brockis) herbu Korczak, Księžyc, Lodzia, Nalęcz. W 1546 roku žrodla pisane wspominają Jana Brodzkiego z wojewodztwa podolskiego (Archeograficzeskij sbornik dokumientow, 1.1, s. 106). Aleksander z Rogaczewa Brodzki w 1606 roku poslowal z sejmiku šredzkiego na zjazd lubelski (Akta sejmikowe wojewödztw poznanskiego i kaliskiego, cz. 1, s. 284, 299, 307).
Niepochlebnie pisze W. Nekanda Trepka {Liber..., s. 87) o czterech Brodz- kich, jego zdaniem, plebejuszach: „172. Brodzki Jadam, zlodziej. 173 Brodzki zowie się plebeus, chlopsko, z Krakowa się byč powiada. Shižyl w branskim kraju w Litwie u pana Wolowicza, starosty žmudzkiego, i r. 1635 (...). 175. Brodzki Jadam, syn Jędrzeja Brodzkiego z Brodöw od Plonska. Ten Jadam, zlodziej wierutny, okradl byt pana Piotrą Trepkę”.
Byli jednak tež Brodzcy naležący do rzetelnej szlachty. Adam z Brod Brodzki podpisal od wojewodztwa poznanskiego w 1697 roku sufragię krola Augusta II (VL, t. V, s. 422). Z tej rodziny: Adolf Brodzki (ur. 1851 w Tagan- rogu - zm. 1929 w Manchesterze), znakomity skrzypek wirtuoz šwiatowej sla- wy, profesor konserwatoriöw w Moskwie, Kijowie, Lipsku, dyrektor College of Music in Manchester.
BRONIEWICZ (Branevičius) herbu Radwan. Szlachta zagrodowa w wo- jewodztwie przemyskim.
BRONIEWSKI (Bronevskis). Uzywali herbu Leliwa, Lewart, Ogon- czyk, Tarnawa. Bartosz Paprocki w dziele Herby rycerstwa polskiego podawal: „Dom Broniewskich w poznanskim wojewodztwie starodawny, zktörych jeden byl podkomorzym poznanskim”. Odgalęzili się tež na tereny wschodnie. Aleksander, Jakub, Marcin, Sebastian, Stanislaw i dalsi Broniewscy na począt- ku XVII wieku byli wielokrotnie poslami sejmiköw i sejmöw szlacheckich (por.: Akta sejmikowe wojewodztwa poznanskiego i kaliskiego, cz. 2, s. 114, 212 i in.). Prokop Broniewski pelnil wöwczas funkcję podkomorzego poznanskiego. Z tej rodziny pochodzil poetą Wladyslaw Broniewski (1897- 1962).
BRONIKOWSKI (Branikauskas) herbu Osęka III. Posiadali m.in. majęt- nošci Kalwele i Gonkojnie w powiecie szawelskim. Mieli tež posiadlošci w powiecie dyneburskim i oszmianskim. Uznawani byli przez heroldię wileh- skią w latach 1819 i 1829 za starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 345). W Niemczech uzywali nazwiska Oppeln von Bronikowski.
BRONISZ (Bronišis) herbu Wieniawa. Mieszkali w powiecie wilkomier- skim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 131).
BRONOWSKI (Branauskas) herbu Korab. Mieli dobra w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr407, 1773).
BRUDNICKI (Brudnickis) herbu Jastrzębieė. Szlachta zagrodowa w Ma- lopolsce Wschodniej i na Bialej Rusi.
139

BRUJEWICZ (Bruievičius) herbu Bohcza. S. Uruski (Rodzina..., t. II, s. 14) podawal: „Jan, syn Jana, zapisany do ksiąg szlachty guberni kijowskiej 1815 r. Aleksander, dziedzic dobr Zbyszyn, w guberni mohylewskiej 1880 r. Michal, syn Pawla, tajny radca rosyjski, dyrektor kancelaryi namiestnika Krole- stwa Polskiego, następnie dyrektor Komisyi Rządowej Spraw Wewnętrznych, dostal jako majorat dobra rządowe Laznow i Rokiciny w guberni piotrkowskiej, a w 1849 r. otrzymal przyznanie szlachectwa w Krolestwie z zasady posiada- nych dostojnošci. Z žony Teofili Palihskiej jego synowie: Teodor, dziedzic dobr Laznowa i Rokicin, sędzia gminny w powiecie brzezihskim, pošlubil Leokadyę Chudzyhską, corkę Wladyslawa i Jadwigi Warszawskiej, syn Mikolaj i corka Marya”.
Hapon Brujewicz w 1718 byl burmistrzem mohylewskim (Archeograficze- skij sbornik dokumientow, t. II, s. 111). Hrehory Brujewicz w 1745 r. pelnil funkcję parocha jednej z cerkwi w powiecie krzyczewskim. Andrzej Brujewicz, prezbiter cerkwi sladzinieckiej, jest wzmiankowany przez księgi grodzkie mo- hylewskie w 1761 roku. Liber continens nomina et cognomina studentium in Imperatoria Academia Polocensi Societatis J esu podaje, že w roku szkolnym 1815/16 studiowal tu m.in. logikę Michael Brujewicz, annorum 18, Filius Pauli ex districtu Suražensi (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 1083).
Jak wynika ze žrodet archiwalnych, Brujewiczowie osiedli przede wszyst- kim w wojewodztwach mohylewskim i mihskim. W XIX wieku byli juž tak zruszczeni, že 60-letni skarbnik i radca nadwomy w mihskim zarządzie cywil- nym Michal Brujewicz w 1822 roku skladal podanie o potwierdzenie swego szlachectwa do deputacji wywodowej w języku rosyjskim. Z podania wynika, že mial synow Aleksandra, Mikolaja, Bazylego, Wiktora, Piotrą, Pawla i Fiodorą, ktorzy wszyscy obrali karierę wojskową oraz corki Marię, Elžbietę i Annę (ANB, f. 319, z. 2, nr 279, s. 1-2).
Michal Brujewicz figuruje w Spisie szlachty Krolestwa Polskiego z 1851 roku (s. 19). Rosyjsko-ukraihska galąz Bohczow-Brujewiczow brala za protoplastę Wlodzimierza (1561) (por.: W. Lukomskij, W. Modzalewskij, Malorossijskij gier- bownik, s. 13). Z tej rodziny pochodzą: Wlodzimierz Boncz-Brujewicz (1873- 1955), wybitny radziecki polityk i organizator žycia kulturalnego, bliski wspolpra- cownik W. Lenina; Michait Boncz-Brujewicz (1888-1940), znany radziecki wy- nalazca i inžynier radiotechnik i elektronik, autor projektu pierwszej w ZSRR ra- diostacji zbudowanej w 1922 w Moskwie.
BRUNOW (Brunovas) herbu Kos. Mieszkali w powiecie upickim.
BRUŽE WICZ (Bruževičius) herbu Poraj. Mieli rodo we posiadlošci w powiecie telszewskim.
BRYCZKO (Bričkas) herbu Bryczka. Mieszkali w powiecie szawelskim na Žmudzi.
BRYGEN (Brigenas) herbu Brygen. Ich rodowe majątki byly w powiatach oszmianskim i wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596).
140

BRYLINSKI (Brilinskas) herbu Sas. Osiadli w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 350; f. 391, z. 1, nr 1539).
BRYLLING (Brilingas) herbu Sas. Znani w wojewodztwie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1304).
BRYM (Brimas) herbu Abdank. Mieszkali w powiecie lepelskim.
BRYNK (Brinkąs). Szlachta polska pochodząca z wojewodztwa lęczyc- kiego. Uzywali herbu Prątnicki. Andrzej Brynk podpisal w 1697 roku sufragię krola Augusta 11 w imieniu ziemi warszawskiej (VL, t. V, s. 444). Wedhig usta- leh heroldii wilenskiej z XV1II-XIX wieku, Brynkowie mieszkali przede wszystkim w powiatach oszmianskim, wolkowyskim i zawilejskim na Wilensz- czyžnie (majątek Cejkin Lipowszczyzna) oraz w powiecie borysowskim na Minszczyžnie (majątek Horodek i Podstorože). Mieli tež dobra w powiecie wolkowyskim (Spis ziemian minskiej gubemi, Minsk 1899, s. 133). Spokrevv- nieni byli m.in. z Grochowskimi i Stachowskimi. Ich przynaležnošč do stanu szlacheckiego potwierdzona zostala w latach 1798, 1811, 1825, 1832, 1834, 1844 (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 332, s. 14-18 oraz f. 391 z. 8, nr 2443). W 1846 roku heroldia grodziehska potwierdzila rodowitosc Wilhelma Ignacego Brynka z powiatu slonimskiego, aw 1914 roku uczynila to šamo w stosunku do jego syna Ludwika (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 38).
BRZECHWA (Bžechvas) herbu Jastrzębiec. Od XVI wieku znani byli w ziemi krakowskiej i Sieradzkiej (K. Niesiecki, Herbarz, t. HI, s. 323). J an Brze- chwa absque sigillatione podpisal akt konfederacji wojewodztw krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego w Krakowie 27 grudnia 1586 roku. Dobrogost i Rafat Brzechwowie w 1587-1613 poslowali na sejmiki poznanskie i kaliskie {Akta sejmikowe wojewodztw poznanshiego i kaliskiego, cz. 1, s. 426,484). Jan Brzechwa okolo 1696 byl czešnikiem žytomierskim. Gabryel Brzechffa we wrzesniu 1683 roku walczyl pod Wiedniem jako žolnierz Jana Hi Sobieskiego.
BRZESKI (Bžeskis, Biržiška). Wojciech Wielądko (.Heraldyka, t. II, s. 721) zanotowal: „Od Brzeszcza, dobr nad rzeką Pilicą, imię swoje wzięli, nadane im te dobra od ksiąžąt mazowieckich, atoli z początkow swoich są wla~ šni Zegotowie. Jerzy i Piotr Zegotowie, dziedzice na Brzeszczu, z ktdrych Jerzy mial za sobą Ostrowską, synow z nią czterech: Pawel, ktory z Zofią Kochanow- ską, stolnik6wną sandomierską; Stefan, ktory z Zofią Grodzką; Jędrzej, pisarz grodzki sanocki, ktory z Lisowską weszli w kontrakty malženskie (...). Jana Brzeskiego, sędziego czerskiego, wspomina konstytucja 1564 roku”.
Uzywali herbow Bohcza, Ciolek, Jastrzębieo, Kurcz, Oksza, Osoria, Pobog, Prawdzic, Prus I, Starykon, Šlepowron, Topor, Trach. W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 89-90) donosil o kilku Brzeskich plebejskiego pochodzenia, chlopach i „miejskich synkach”, ktorzy „powiadae šmieją - choč to falszywie - že są z Po- dola rodzicy i o enologijej swego szlachectwa przed ludžmi nieswiadomemi bają”.
Brzescy herbu Ciolek, j ak podawal Kazimierz Pulaski w dziele Kronika pol- skich rodow szlacheckich Podola, Wofynia i Ukrainy (Brody 1911, t. I, s. 22),
141

„pochodzą z Brzeziec w powiecie stęžyckim. Kilkų z nich wspominają akta z XV wieku, a w XVI wieku osiedli na Rusi Czerwonej i na Podolu”. Spokrewnieni byli z Jazlowieckimi, Dawidowskimi, Oporowskimi, Šmietanami, Majami, Jackow- skimi, Szczuckimi.
Freiherr von Zedlitz-Neukirch w dziele Neues preussisches Adels-Lexicon (Lipsk 1836,1.1, s. 318) pisal o „panach von Brzeski”: „Dieser Familie gehört oder gehörte das Gut und Waldhaus Wommen im Kreise Friedland, Provinz Preussen. Stanislaus von Brzeski, Major ausser Diensten, starb 1832 74 Jahre alt zu Wommen W. Wittyg (Nieznana szlachta polska i jej herby, s. 46) poda- wal informacje o rodzinie Brzeskich herbu wtasnego (1514, Krakowskie), herbu Pobög (1552, Plockie), herbu Prus I (1578, Krakowskie).
Okolo roku 1583 Mikolaj z Brzeziecz Brzeski byl starostą kamienieckim, dobrym znajomym kröla Stefana Batorego. Marcin Brzeski w 1606 roku byl woznym krölewskim. W 1626 roku w drukami Akademii Wilenskiej odbito dzielo Wojciecha Stanislawa Brzeskiego Controversia de ecclesia, verbo Dei conciliis, summo pontifice, certis conclusionibus comprehensa (K. Čepienė, J. Petrauskienė, Vilniaus Akademijos spaustuvės leidiniai 1576-1805, s. 43). Franciszek Brzeski z ziemi halickiej byl w roku 1665 jednym z organizatoröw obrony przeciwko Kozakom i Tatarom. W ogole na tych terenach Brzescy po- siadali znaczne dobra ziemskie (Akta grodzkie i ziemskie z Archiwum Ziemskie- go we Lwowie, t. XXIV, s. 215 i n.). Pawel i Stanislaw z Brzezia Brzescy figu- rują okolo 1670 roku w księgach grodzkich Krakowa. 24 lipca 1783 roku wiel- možny pan Franciszek Brzeski mianowany zostal „z uwagi zupelney zdatnošci y doskonaley znajomošci w sztuce geometryczney” komomikiem wojewödztwa nowogrodzkiego (ANB, f. 319, z. 2, nr 281, s. 3).
Spis szlachty powiatu wilkomierskiego z 1795 roku zawiera Listę familij szlachcica Wincentego Brzeskiego, žyjącego w powiecie wilkomierskim z uy- szczegölnieniem majątku y ludnošci (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 12-13, 26, 40, 42, 43, 39). Dowiadujemy się z tego dokumentu, že w 1795 roku pan Win- centy Brzeski, wlasciciel döbr Wemeliszki alias Jurgiszki mial 52 lata, žonę Ludwikę Wilczynską (lat 42), synow pięciu: Stefana (19), Antoniego (17), Aliodora (10), Izajasza (7), Kleofasa (5). W arendowanym folwarku Korcze w tymže powiecie mieszkato jeszcze pięcioro rodzenstwa Wincentego Brzeskiego: Tomasz (32), Justyn (29), Jozefą (25), Anna (18), Antonela (13).
Wywod genealogiczny Brzeskich cytowane księgi zaczynają od roku 1709, kiedy to Krzysztof Brzeski, umierając, zapisal majątek Istowszczyznę swemu synowi Felicjanowi. Ten ostatni w 1720 roku otrzymal w darže od swej žony Katarzyny z Paszkiewiczöw majętnošč Mileykiszki, ktorą następnie odziedzi- czyl ojciec wymienionego licznego rodzenstwa Wladyslaw Brzeski.
Stryjeczny brat Wincentego, Tadeusz Brzeski (lat 33), w tymže czasie mieszkal w arendowanym folwarku Mikolaiszki razem z zoną Anną z domu Felkierzan (lat 28), bratem Janem (7), synem Michalem (7), siostrami Katarzyną (6) i Apolonią (1). Rafat Brzeski (50), inny stryjeczny brat Wincentego, mieszkal razem z zoną (z domu Strzygocką i pięcioma synami: Janem (21), Wiktorem (18), Onuffym (14), Ignacym (10), Xawerym (8) w posiadlošci Wamiszki „na pustoszy w arendowney possessyi od wielmoznego Hartmanna”. Mateusz
142

Brzeski (48) z zoną Wojszwilanką (40), trzema synami: Antonim (14), Karolem (11), Franciszkiem (10) i czterema corkami: Justyną, Ludgardą, Barbarą, Fran- ciszką arendowal wies Jodupance.
Gabryel Brzeski z zoną Katarzyną z Kontrymowiczöw mieszkal w Wame- liszkach. Jan Brzeski gospodarowal z bratem Jakubem na Mileykiszkach. Jozef Brzeski z rodzonym bratem Nikodemem, zoną Anną Kontrymowicz6wną, oj- cem swym Kazimierzem i matką Anną z Žabow mieszkal w folwarku dzie- dzicznym Butkuny alias Pelisze. Michal Brzeski z zoną Konstancyą Rymszöw- ną, synami Jözefem i Stefanem pracowal na folwarku Mileykiszki. W 1802 roku Marianna Brzeska ukonczyla Wszechnicę Wilenską i otrzymala patent akuszerki (Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego, Dzial rękopisow, F-2, KC- 114b, s. 88).
Drzewo genealogiczne Brzeskich herbu Jastrzębiec, zatwierdzone w Minsku w 1802 roku, podaje imiennie dwöch przedstawicieli tego rodu, ojca i syna - Stefana i Franciszka (ANB, f. 319, z. 1, nr 29, s. 42). Wywöd szlachecki z roku 1818 stwierdza, že rodzina Brzeskich: „biorąc od zawsze za zaszczyt szlachectwa herb Oksza (wpolu czerwonym topor wprost stojący, w prawo obröcony, na hehnie takiž samy topor, tylko trochę na ukos niby wbity) od nay- dawnieyszych czasöw polskich, wedle swiadectwa autoröw, w zaszczytach urodzenia szlacheckiego zostając i prerogatywy temu stanowi przyzwoite pia- stując, až do ninieyszych czasöw niekwestionowanie trwa. Z pomiędzy ktörey to starožytney familii wywodzący się urodzony Kazimierz, syn Stefana, Brzeski, komomik powiatu sluckiego, zaslugując w powszechnosci tmdami swemi na imię obywatela z Jozefą Brzeskiego na linii przez nas, deputowanych kono- towaney ukazawszy, pochodzenie z onego y zaszczyt dostoynosci szlacheckiego rodu, poslugą Oyczyzny zaskarbiony tym usprawiedliwil początkiem, že öw Jözef Brzeski protoplasta, będąc aktualnym polskim szlachcicem, w pokoleniu drugim zostawil syna jednego Stefana; že Stefan, syn Jozefą, Brzeski w pokoleniu trzecim splodzil synöw dwöch, Franciszka i Kazimierza, czego dowodem swiadectwo od obywateli guberni minskiey, pošwiadczające, iž lubo dokumentą rodowitosci urodzonych Brzeskich przez rožne przypadki poginęly, jednakže te Jegomošcie od niepamiętnych czasöw zaszczycalo się prerogatywą szlachectwa. mialo swojc w rožnych powiatach rozmaite possessye y na obradach publicz- nych wzięte, oraz poslugą obywatelską w piastowaniu urzędow, uoowaznione
bylo (...)".
Zwazywszy wszystkie za i przeciw, marszalek i deputaci uznali „familię urodzonych Brzeskich (...) za rodowitą y starožytną szlachtę poiską” i kazali wpisac ją do klasy pierwszej ksiąg szlacheckich guberai minskiej (ANB, f. 319, z. 2, nr 281, s. 4-5). 22 czerwca 1832 roku Jan, Mikola) i Bazyli Brze- scy (synowie Ignacego, wnukowie Jozefą wpisani zostali (po przesiedleniu się z Wotynia) do szöstej częšci ksiąg szlacheckich guberni podolskiej (S/h- šok dworian wniesionnych w dworianskuju rodoshnvrniju knigu podohkoj gubernii, s. 172).
Antoni Brzeski od 1848 r. w Angers byl czlonkiem Towarzystwa Demo kratycznego Polskiego (Materialy do biografu, genealogu i heraldyki polskiej, Buenos Aires-Paryž 1965,1.1, s. 114). Hentyk Brzeski, syn Kazimierza, z po-
143

wiatu shickiego w 1851 roku byl jeszcze katolikiem, podobnie jak Julian Brze- ski, syn Adama, spod Minską.
W 1859 roku komisja heraldyczna potwierdzila rodowitosc szlachecką Hektorą Jana Jozefą, Mikolaja Ambrožego, Bronislawa Erazma, Henryka Ka- zimierza, Ludomira Mariana Brzeskich, wszyscy wyznania rzymskokatolickie- go. Inžynier drogowy Wlodzimierz Brzeski (syn Komela) zamieszkaly w Kijo- wie, byl juž jednak wyznania prawoslawnego, otrzymywal za gorliwą službę ordery i medale (ANB, f. 319, z. 2, nr 281, s. 1-281).
Za protoplastę jednej z galęzi rodu Brzeskich dokument wywodowy z roku 1879 uznal Jana Wawrzyhca (XVII wiek), ktory mial syna Stefana, wnuka Ka- zimierza, prawnukow Mikolaja Ambrožego, Adama Wincentego Aleksandra, Ludwika Edwarda Karola, Edwarda, Henryka; prawnukow Komela Szymona, Hektorą Jana Jozefą, Stanislawa Mikolaja, Kazimierza, Juliana Lucjana, Aleksandra Juliana, Kazimierza Atanazego, Zenona Aleksandra, Bronislawa Erazma, Mieczyslawa. Brzescy spokrewnieni byli z Krasinskimi herbu Slepowron (W. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959, t. II, s. 136). Galęzie mieszka- jące w Pmsach uzywaly nazwiska Žegota von Breski oraz Britzki.
BRZESZKO-BRZESZKOWSKI vel BRESZKO-BRESZKOWSKI (Breška -Breškauskas) herbu Starykoh. Dawny rod polski. Wies Brzeszcze juž w XV wieku istniala na Ziemi Halickiej, szlachcice z niej się wywodzący užy- wali nazwiska Brzeszkowski. Johannes Galka de Brzesko figumje w księgach sądu lwowskiego w polowie XV wieku. Prawdopodobnie z tego rodu Stanislaw Brzeszkowic okolo 1640 roku pelnil funkcję ministerialis generalis regni przy krolu Wladyslawie IV.
K. Niesiecki (Korona Polska, t. I, s. 207) zanotowal: „Brzeszkowski (...) Piotr Antoni z wojewödztwem wilenskim podpisal się na elekcyą Augusta II”. A. Boniecki (Herbarz polski, t. II, s. 173) pisal: „Brzeszkowscy w W. Księstwie Litewskim. Piotr Antoni Brzeszkowski podpisal z wojewödztwem wilenskim elekcyę Augusta II. Dominik zostal podstolim smolehskim 1746 roku.” Hipolit Stupnicki (Herbarz polski i imionospis zaslužonych w Polsce ludzi, Lwow 1855,
1.1, s. 64) podawal: „Brzeszkowski Piotr i Antoni podpisali elekcję Augusta II”.
BRZEZINSKI (Bžezinskas). Liczny poczet rodöw szlacheckich o tym na- zwisku užywal herböw: Doliwa, Gryf, Dwöjgryf, Godzislaw-Gryf, Košciesza, Lubicz, Labędž, Poraj, Prus III, Spiczak, Trąby, Zabawa. Wywod familii uro- dzonych Brzezinskich herbu Labędz, uložony w Wilnie 28 sierpnia 1820 roku, podaje, že „przodkowie tey familii, zaszczyceni od naydawnieyszych czasöw rodowitošcią szlachecką, posiadając dobra ziemskie w rožnych wojewödztwach i powiatach w kraju byley Rzeczypospolitey Polskiey naležnych, pelnili w onym rozmaite publiczne postugi, a troskliwi o dobro ogölne narodu, niešli w ofierze dla onego wszelką pomoc, jak šwiadczą o tym legitymowani autorowie i kronikarze polscy.
Przynoszący ninieyszy wywod urodzony Ludwik Brzezihski, po ominię- ciu mnogich pokoleh swey familii, zaczyna genealogiczny wywod od uro- dzonego Jana Brzezihskiego, za pierwszego przodka uwazanego, ktöry že
144

wydal na swiat syna Jakuba, dziedzica dôbr Kietutan w powiecie wilenskim položonych oraz že tenže Jakub Janowicz Brzezinski šlubne malženskie związki z urodzoną Ewą Towianską zawarlszy, zostawil po sobie dwôch synôw, to jest Jana i Krzysztofa Brzezinskich, tę pewnosc pozew z roku 1708 (...) wyswiecil i udowodnil.
Następnie Krzysztof Józef Jakubowicz Brzezinski, czešnik wojewôdztwa brzeskiego, majętnošč Podbrzezie alias Polepie zwaną w w-wie wilenskim po- ložoną wzastawnem mial dzierženiu (...). Następnie tenže Krzysztof Jôzef Brzezinski (...) zostawil po sobie syna Ignacego, lowczego lubelskiego, ktôry dwukrotnie žonaty, raz z urodzoną Anną z domu Strumilowną, po wtôre z urodzoną Rachelą z domu Rodziewiczowną, z drugiego takowego związku wydal na swiat syna Ludwika Brzezinskiego”. On tež uznany zostal przez deputację wywodową wilenską „za rodowitego i starožytnego szlachcica polskiego” i wpisany do ksiąg szlachty pierwszej klasy gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009, s. 277-278).
Wywôd familii urodzonych Brzezinskich herbu Jastrzębiec (Wilno, 31 sierpnia 1820 r.) informowat: „familia ta od dawna w Wielkim Księstwie Litewskim zamieszkala i szczycila šią dostoynošcią i prerogatywami stanowi szlacheckiemu odpowiednimi, rôwniez posiadala dobra ziemskie dziedziczne sukcesyjne, a mianowicie z tey familii pochodzący (...) Tomasz Brzezinski dziedziczyl w wojewôdztwie wilenskim po antecesorach swoich majętnošč <
ziemską Leoniszki zwaną i takową zostawil w sukcessyi synowi swojemu Jôzefowi Tomaszewiszowi Brzezinskiemu, a ten rzeczoną majętnošč Leoniszki, przez dokument zrzeczny darowny w roku 1682 (...) synowi swemu Michalowi dziedzicznie zapisal. Michal zaš Jôzefowicz Brzezinski splodzil synôw dwôch, Jana i Ignacego (...) Jan Brzezinski wydal swiatu syna Piotrą”.
Syn tego ostatniego Michal z bratem rodzonym księdzem Jôzefem uznany zostal w 1820 roku za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009, s. 196-197).
Wywôd familii urodzonych Brzezinskich herbu Lubicz, sporządzony w Wil- nie 11 sierpnia 1820 roku, informuje, iž „ta familia od dawna w Wielkim Xię- stwie Litewskim dostoynošcią szlachectwa zaszczycona, uzywala zawsze pre- rogatyw temų stanowi wlašciwych. Jakož z tey familii pochodzący Jan Barto- szewiez Brzezinski mial dziedzictwo folwarku Baranowicz w powiecie oszmiahskim ležącego (...) 1649 (...). Krzysztof Brzezinski, general Jego Kro- lewskiey Mošci, dziedziczyl w wojewôdztwie wilenskim majętnošč Klimowsz- czyznę z zoną swoją Anną Merecką”.
W 1820 roku Deputacja Wywodowa Wilenska uznala za „rodovvitą y starožytną szlachtę polską” wlašcicieli folwarku Czyczynowszczyzna (Eygirdowsz- czyzna) w powiecie oszmiahskim: Michala, Jozefą i Jakuba Brzezinskich, wpi- sując ich do ksiąg klasy pierwszej szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009, s. 150-151).
W 1817, 1819, 1835 roku heroldia grodziehska potwierdzala rodowitosc bardzo licznej gmpy Brzezinskich (Franciszek, Karol, Piotr, Józef, Kazimierz,
Szymon i in.), wspolwlašcicieli dôbr Brzeziny Niedžwiadki, Piotrowe Trojany,
Siekluki, Brzeziny Janowienta, Puchaly Stare, Piotrowe Krzywoskaly w powie-
145

cie drohiczynskim w gubemi grodzienskiej (CPAHB w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 34-35).
Wywdd familii urodzonych Brzezihskich herbu Doliwa (Wilno, 8 listopada 1837 r.) podaje, že: „Jan Brzezinski za zaslugi swoich przodkow od krola pol- skiego Augusta II miat sobie nadane prawem dozywotnim w Xiqstwie Inflanc- kim dobra Zodziowo w Trakcie Lucynskim i Pudermoyže w Trakcie Rzeczyc- kim ležące, a po antecesorach posiadal w powiecie wilkomierskim majętnošč dziedziczną Dyrwaniszki z dwoma poddanymi” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1062, s. 53-54).
BRZOZOGAJSKI (Bžozogaiskis) herbu Leliwa. Znani w Polsce i Litwie.
BRZOZOWSKI (Brazauskas). Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego wskazywal, že rod ten užywal godla Korab i pisal: „na Podlasiu dom starodawny, z ktorych byt Andrzej pisarzem wieku mėgo u ksiqcia Juria w roku 1578; Krzysztof podkomorzym Podlaskim”. M. Paszkiewicz i J. Kul- czycki (Herby rodow polskich, s. 407) informują o Brzozowskich herbu Beli- na, Gozdawa, Jastrzqbiec, Korab, Lubicz, Odyniec, Ostoja, Pomian, Prze- strzal, Topor. W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 91) donosil o kilku Brzozowskich nie będących szlachtą: „200. Brzozowski nazwal siq Mikolaj, od Litew- skiego Brzešcia z Iwanowic, chlopski syn”. O Brzozowskich herbu Belina pisal K. Pulaski (Kronika polskich rodow szlacheckich Podola, Wolynia i Ukrainy, Brody 1911,1.1, s. 25): „Rod staroszlachecki z Mazowsza. W dru- giej polowie XVIII wieku przybyl z Rusi Czerwonej na Podole. Kilka jest rodzin Brzozowskich, pieczętujących siq rožnymi herbami, atoli Belinowie Brzozowscy piszą siq z Brzozowa w ziemi gostynskiej. Rod zaslužony z daw- na, juž w pierwszej polowie XV wieku powazne zajmowal w kraju stanowi- sko. Wowczas to (1427) Mikolaj z Brzozowa byl pisarzem nadwomym ksią- žąt mazowieckich”.
W dawnych aktach czqsto spotyka siq wzmianki o reprezentantach tej rodzi- ny, tak np. trzech Brzozowskich podpisalo uniq Polski z Litwą w 1569 roku, a Mikolaj Brzozowski, posel ziemi bielskiej, w 1674 roku zložyl swoj podpis na sufragii krola Jana III Sobieskiego w Warszawie (VL, t. II, s. 88; t. V, s. 160).
Z biegiem czasu poszczegolne galqzie rodu podupadaly majątkowo i tra- cily na znaczeniu. 21 grudnia 1898 roku szlachcic powiatu wilenskiego Wla- dyslaw Brzozowski wystosowal prosbq do wilenskiego gubemialnego mar- szalka szlachty, hrabiego Adama Platera, o wydanie zaswiadczenia potwier- dzającego, že nie ma on srodkow na oplacenie nauki swej corki Marii Teresy, wysylanej na studia do moskiewskiej Szkoly Swiqtej Katarzyny i wskazując na koniecznošč finansowego wsparcia ze strony rządu (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 3890).
BRZOSTOWICZ (Brastavičius) herbu Wąž. Mieszkali w powiatach wi- lehskim i kowienskim. Szlacheckošč Brzostowiczow zostala potwierdzona przez heroldiq w Wilnie w 1837 i 1863 roku (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3816; f. 391, z. 9, nr 126)
146

BRZOSTOWSKI (Bžastauskas) herbu Strzemię. Starožytna i zashižona ro- dzina polska opisywana przez wszystkie žrodla genealogiczno-heraldyczne. Sze- roko rozgalęzieni, znani z gorącego patriotyzmu i wielkich zasiug dla Ojczyzny. Przynaležnošč Brzostowskich do stanu szlacheckiego potvvierdzila heroldia wilen- ska 20 grudnia 1820 r. (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009, s. 237-247).
BUBLEWICZ (Bublevičius) herbu Dolęga. Przez wieki dziedziczyli dobra Dzievvguny w powiecie lidzkim. 31 sierpnia 1820 roku zostali uznani przez heroldię vvilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009, s. 194-195).
BUBLEWSKI (Bublauskas) herbu Mogita. Znani na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
BUCEWICZ (Bucevičius) herbu Košciesza. Ich rodovvitošč szlachecka zo- stala potwierdzona przez heroldię wilenską w 1835 roku.
BUCHOWEECKI (Buchaveckas). Dawna rodzina polska, užywająca w rož- nych odgalęzieniach herbovv Gieysztor, Drogostaw i Šlepowron. Duže ich posia- dtošci znajdowaly się ongiš w okolicach miasta Slonimia. Okoto roku 1660 do ksiąg ziemskich slonimskich wpisano następującą skargę: Justom dolorem wnio- sla ad azylum compassii na seymik nasz jeymošci pani Wollowiczowa, pisarzowa ziemska Stonimska (...) takže imci pan Chiyzostom Košciuszko, swoim y matžon- ki swey imieniem, jako zastawnik, že ichmošč panowie Samuel y Benedykt Bu- chowieccy, zebrawszy wielu innych do tego pomocnikow, gwahem na pomienione najechawszy, mąjętnošci odebrali bezprawnie, šamą jeymošč panią pisarzową, takže jeymošč panią Košciuszkową zelžyli, zbili y wszystką ruchomošč zabrawszy, z corkami ichmošč wygnali y zaboystwo zacnego czlowieka tamže na tymže miey- scu z wielu innych skaleczenia popelnili” (ĄWAK, t. IV, s. 187-188).
Znani byli Buchowieccy takže w powiatach trockim, braslawskim, wilen- skim i nowogrodzkim. Buchowiecki, koniuszy brzeski litewski, w 1764 roku byl poslem na sejm koronacyjny w Warszawie od wojewodztwa brzeskiego- litewskiego (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewodzka w Rzeszowie, Dzial rękopisow; Rk-3, k. 275). Buchowieccy w XIX wieku posiadali dobra Szulniki, Goža, Palestyna i Puchowicze w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2541, s. 2). Žony brali ztakich m.in. domow, jak: Czajkowskich, Ciechano- wiczow, Wysockich, Kowalewskich. Na Žmudzi w powiecie szawelskim užy- wali od XX wieku takže nazwiska Buchaveckas.
BUCZKIEWICZ (Bučkevičius) herbu Trzaska. Szlachta zagrodovva mieszkająca w okolicach Lwowa.
BUCZYNSKI (Bučinskas) herbu Strzemię. Znani na Wilenszczyžnie.
BUDA (Budas) herbu Boncza. Mieli dobra ziemskie na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 13).
147

BUDGIN (Budginas) herbu Topor. Ich dziedziczne posiadlošci byfy na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 266).
BUDNY (Budnas) herbu Jastrzębiec. Drzewo genealogiczne Budnych herbu Jastrzębiec z 1828 roku, zatwierdzone w heroldii minskiej, przedstawia szešč pokolen jednej z galęzi rodu (ANB, f. 319, z. 1, nr 149, s. 15). Wywod familii urodzonych Budnych herbu Jastrzębiec z 17 lutego 1828 roku wyprowadza ten r6d ze wsi Budny Žamowo w ziemi bielskiej i uznaje ich za „rodowitą i praw- dziwą szlachtę polską”, wpisując do piervvszej częšci ksiąg szlachty guberai minskiej (ANB, f. 319, z. 1, nr 117, s. 56-58).
BUDRECKI (Budreckas) herbu Pobog. Mieszkali w powiecie rosienskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 366).
BUDREWICZ (Budrevičius) herbu Jastrzębiec, Lubicz, Giejsz, Pobog, Strzemię. Znani na ziemiach dzisiejszej Biatorusi i Litwy (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 43).
BUDRYK (Budrikas) herbu Jastrzębiec. Dziedziczyli dobra Budryki nie- daleko Polągi. 19 wrzešnia 1819 roku heroldia wilenska potwierdzila ich staro- žytną polską rodowitošč szlachecką (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009, s. 13-14).
BUDZILOWICZ (Budilavičius) herbu Mogila i Trzaska. Mieli posiadto- šci w powiatach kobrynskim, grodzienskim i wilenskim.
BUDŽKO-BUDŽKOWSKI (Budkas-Budikauskas) herbu Bogorya. Mieszkali w powiecie polockim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 667).
BUGIEN (Bugenis) herbu Bugienie. Znani na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1062).
BUJALSKI (Bujalskas). Dawny rod užywający herbow Košciesza i Korwin. A. Boniecki (Herbarz polski, t. II, s. 234-235) zanotowal: „Bujalscy herbu Košciesza pochodzą z Bujal w wojewodztwie rawskim, gdzie licznie rozrodzeni, rožnych przy- domkovv, jak: Surdeka, Slugocic, Oleksic, Lichota užywali. Są Bujaly i w woje- wodztwie podlaskiem, na ktorych takže Bujalscy dziedziczyli. Andrzej, pisarz kan- celaryi krolewskiej, następnie sekretarz krolewski, zostal metrykantem koronnym 1638 roku (...). Bujalscy, ziemianie oszmianscy (...). Kazimierz, rotmistrz mozyrski 1771 roku (...). Michalina, przeložona bemardynek w Wilnie 1786 roku”.
Wedlug ustalen heroldii wiiehskiej w roku 1851 Bujalscy zamieszkivvali w Dau- gulowszczyžnie i Tanszczyžnie w powiecie oszmianskim w parafii woložynskiej ikrewskiej. Spokrewnieni byli m.in. z Giedroyciami. Potvvierdzenie starožytnego szlachectwa polskiego uzyskali w latach 1803 i 1832 (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 376).
BUJKO (Buikas) herbu Jastrzębiec. Z tego samego pnia co i Bujkowscy. Po Wilandach dziedziczyli m.in. Wilandyszki w powiecie wilkomierskim. Mieli
148

tež majątki w powiatach wilenskim i oszmianskim. 31 sierpnia 1820 roku uzna- ni przez heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009, s. 206-209).
BUJNICKI (Buinickas). Rod užywal herbow Labędž i Slepowron (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 102, 263; f. 391, z. 4, nr 379). O Bujnickich P. Mala- chowski, znany heraldyk polski, pisal w XVIII wieku: „Jest ta Familia zacna w wojewodztwach mazowieckim, plockim, witebskim, polockim, wotynskim”.
W roku 1623 Krzysztof Korsak, wojewoda polocki, oddal w arendę zie- mianinowi oszmianskiemu Bazylemu Bujnickiemu jeden ze swych majątkow. Odpowiedni zapis archiwalny informuje, že posiadlošč przekazana zostala „ze wszystkiemi požytkami, do tey majętnošci Ozierzec naležącemi, jako z bydlem, z pasznią dwomą, z bojarami, z poddanemi, z ych robotami, z poborami, z danią pienięžną, miodową, zdzialkami žytnemi, owsianemi, wedhig inwentarza (...). Ma y wolen pan Bazyli Buynicki tey majętnošci naszey Ozierzec spokojnie dzieržeč, užywač, poddanych sądzič, ymi rządzič, nieposlusznych winami, gra- biežami, za występek, wedtug uczynku, gardlem karač” (Istoriko-juridiczeskije materiafy, t. XXIII, s. 497).
Okolo roku 1765 Piotr Bujnicki byl sędzią polockim. Dokument z tegož okresu informuje: „Roku 1767, maja 16 dnia. Ja, Brygitta z Buynickich Kublic- ka, z woli y predestynacyi Pana Boga, (...) pojąwszy się w powtöme malžen- stwo z jmč panem Benedyktem Kublickim, doznawszy po tymže jmciu naymil- szym męžu moim tak znacznego mnie uszanowania, przychilnošci y szczyrego affektu malženskiego dowodow, chcąc oną nie tylko wzajemnošcią chęci y przychilnošci moich nagrodzič, ale tež y w czas przyszly požycia naszego w nie- odmienney utrzymač trwalosci, temuž przerzeczonemu naymilszemu męžowi mojemu z substancyi mojey, jako mi Bog dal y w czas przyszly z laski swey y blogoslawiehstwa swego Boskiego dač raczy, dobrowolnie, rozmyšlnie, nie z žadnego podstępku y wymozenia, lecz szczegölnie w nagrodę szczerey męža mėgo ku mnie applikacyi (...) umyšlilam wzajemnąkompensowac uczynnošcią (...). Benedyktowi Kublickiemu, pulkownikowi ordynacyi Xięstwa Sluckiego, folwark Klimow y wies Datniöw wiecznie nieodzownie, nieporusznie daję, daruję.” Jan Kazimierz Bujnicki herbu Labędž walczyl we wrzesniu 1683 roku pod Wiedniem. Dwa tylko warunki stawiala Brygitta z Buynickich Kublicka: gdyby urodzila jeszcze potomstwo z męža swego, to ono mialoby dziedziczyč majątek. Przewidując zaš swą šmierč, zobowiązywala męža, w razie potrzeby, wyasygnowac na pogrzeb 500 ta!arow {Istoriko-juridiczeskije materialy, t. XXVII, s. 374-377). Wynika z iycb danyeh, že byli Bujniccy rodziną nader rnajętną.
Dekret o rodowitosci szlacheckiej familii Buynickich z 1807 roku, prze- chowywany w CPAHL (f. 391, z. 1, nr 102, s. 3-5), podaje: „Familia urodzo- nych Buynickich herbu Šlepowron w lidzkim powiecie mieszkająca zložyla dowody rodowitosci swojej, z ktörych wyraznie okazalo się, že nadpradziad tej familii Mikolaj Michajlowicz Buynicki, wynioslszy się z wojewodztwa potoc- kiego, osiadl w prowincji litewskiej w powiecie oszmianskim i nabyl prawem kupna majątek ziemski z poddanemi Mazurowszczyzna-Habino nazwany (...)
149

w roku 1617 (...); Jan Mikolajewicz, syn poprzedzającego, posiadal spadkiem dziedzictwa naturalnego majątek wyz wymieniony”. W 1679 roku przekazal go w spadku swym synom Sebastianowi i Krzysztofowi. „Sebastyan splodzil Grzegorza, a Krzysztof Jana, Stefana i Bazylego wedle dowodu metryk (...)• Grzegorz splodzil synów pięciu: Wawrzyñca (który równiez jest oycem synów pięciu: Jana, Piotrą, Stanislawa, Jozefą y Ignacego), Jakóba (takož oyca dwóch synów: Ignacego y Stanislawa), Aleksandra y Teodora, bezpotomnych; i Mi- chala, mającego syna Szymona”.
W 1807 roku ponad dwudziestu czlonków tego rodu - mimo iž „z racyi ubóstwa swego przymuszeni byli na cudzey ziemi mieszkač” - uznanych zostalo za rodowitą szlachtę polską przez Deputację Szlachecką Litewsko- Grodzienską. 69 kart oryginalnych dokumentów historycznych tejže teki za- wiera dane o licznych czlonkach tej galęzi rodziny, która uzywata herbu Šle- powron.
Bujniccy w 1812 roku posiadali wsie Puzyry, Krupienie, Slobódka i Holu- bicze na Minszczyžnie. Szlachcic powiatu dyneburskiego Kazimierz Bujnicki w latach 1863-1868 znajdowal się pod tajnym nadzorem policji, gdyž podej- rzewano go o „wspólczucie buntu i przekazywanie danych statystycznych za granicç” (CPAHL, f. 378, z. 6, nr 64, s. 26).
BUJNIEWICZ (Buinevičius) herbu Boñcza oraz Slepowron. Dziedziczyli ongis posiadtosci Sokolowska i Dzielowska w powiecie stonimskim. Następnie odgalęzili się takže na województwa mscislawskie i wileñskie. W 1819 roku ich starožytną polską rodowitosc szlachecką potwierdzila heroldia w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009, s. 67-72; f. 391, z. 1, nr494, 1539).

BUJNO (Bumas) herbu Šlepowron. Znani w Latgalii, na Bialej Rusi
i Litwie.
BUJNOWSKI (Buinauskas). Wywod familii urodzonych Buynowskich herbu Abdank, zatwierdzony w heroldii wilenskiej w roku 1805, podaje, že „Maciey Buynowski wpošrod zaszczytu szlachectwa dziedzicząc dobra ziem- skie w wojewodztwie smolehskim ležące Buynowszczyzna zwane, postąpil prawem zastawnym bratu rodzonemu Krzysztofowi Buynowskiemu, a z zoną z domu Johanną Mackiewiczowną splodzil syna Stanislawa (1652) (...). Tenže Stanislaw Maciejowicz z žony Katarzyny Ambroziewiczowny mial syna Jerze- go, ktory zašlubiwszy Katarzynę Rutkowską, z niej zostawil po sobie syna Ma- teusza”. W 1805 roku heroldia wilenska oglosila Mateusza Buynowskiego z synami Ignacym, Piotrem i Antonim „rodowitą y starožytną szlachtą polską”, wpisując ich do częšci pienvszej ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 391).
11 lipca 1819 roku heroldia wilehska potwierdzila rodowitošč szlachecką Stanislawa Buynowskiego (herbu Šlepowron) z synami Tomaszem Benedyktem i Franciszkiem Jozefem; oraz Wincentego Jozefą z synem Jerzym Jčzefem, jak rowniež Marcina z synem Jozefem - szlachcicow z powiatu szawelskiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 26). 16 grudnia zaš tegož roku podobne po-
150

twierdzenie uzyskali Buynowscy herbu Abdank: Jan, Kazimierz, Szymon, Antoni, Polikarp, Wincenty zamieszkali w powiecie rosiehskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 128). Rodzina ta licznie zamieszkiwala rowniez powiat dzisnen- ski, gdzie byla spokrewniona m.in. z Symonowiczami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117,1).

BUJWID (Buivydas). W rožnych odgalęzieniach uzywali herbow: Buy- wid, Dolęga, Jastrzębiec, Leliwa, Ratuld, Slepowron, Šwiat. Z nieznanych względow pomija ich K. Niesiecki w swym wiekopomnym Herbarzu. P. Mala- chowski umieszcza shisznie ich posiadlošci rodo we w wojewodztwach potoc- kim, witebskim i minskim. W. Wittyg (Nieznana szlachta polska i jej herby, s. 49) podaje dane o Pawle Bujwidzie herbu wlasnego, ziemianinie z powiatu grodzienskiego (1590).
S. Uruski {Rodzina..., t. II, s. 72, 101) opisal dwie rodziny szlacheckie Bujwidow (Buywidow); jedna uzywata herbu Dolęga, inna - Swiat. Gustaw baron Manteuffel zanotowal: „Bujwidowie, pochodzą z Litwy. W koncu wieku XVI posiadali starostwo rzežyckie 1582-1598. Starostwo to objąl po nich Seba- styan Sobieski” (O starodawnej szlachcie krzyiacko-rycerskiej na kresach inf- lanckich, Lwow 1912).
Samo nazwisko jest wedlug wszelkiego prawdopodobienstwa pochodzenia skandynawskiego. Pisali się ongiš „z Dolęga Buywidowie”. Posiadali rodowy majątek Bujwidy w powiecie rosiehskim, kilka zasciankow w powiatach wilen- skim, trockim, oszmiahskim, kamienicę w Wilnie. Spokrewnieni byli z Lukow- skimi, Stef ano wiczami, Witkiewiczami, Hermanami, Mikotami, Judyckimi, Piet- kiewiczami (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 393, s. 1-100).
Bujwidowie zamieszkali w powiecie wilenskim uzywali herbu Leliwa; ci zaš zpowiatow telszewskiego i rosiehskiego - klejnotu Dolęga. Ale istnialy i inne odgalęzienia rodu. Herbownik orszanski z 1775 roku podaje: „Buywidowie. Roku 1773 Oktobra 20 dnia. J. PP. Wawrzyniec Leon, Ignacy, Kazimierz y Alexander Buywidowie; herbem ponižey odrysowanym pieczętujący się, wy- wod w ziemstwie prowincji orszanskiey uczynili. Herb Ratuld. Powinno bye pol podkowy, na wierzchu krzyž; po prawey stronie strzala, niby tylcem w hak wetknięta do gory želežcem, w prawo tarezy nieco skierowana. Pole tarezy biale, nad koroną pięc pior strusich. Dowodzili szlachectwa swego: 1724 msca Apryla 24 dnia. Prawem zastawnym na dwie wloki gruntu w majętnošci Podbe- reziu, w powiecie orszahskim ležącey, od J.P. Krzysztofa Podbereskiego J.P. Teodorowi Buywidowi shižącym. 1765 Oktobra I dnia Kwitem popisowymod
J.P. Galihskiego, chorąžego generalnego powiatu orszahskiego J.P. Janowi Buywidowi wydanym”.
Jak wynika z zapisu w wilenskim urzędzie heraldycznym, Franciszek Buy- wid herbu Dolęga, protoplasta rodu, posiadając w powiecie rosiehskim dzie- dziezny majątek Buywidy, zostawil go synom swoim Ambrožemu i Krzyszto- fowi. Dzialo się to okolo roku 1583. „Ambrožy splodzil syna Jana i dobr oyezy- stych Buy wid byl dziedzicem, jak swiadezy prawo reformacyjne z roku 1628 (...). Ten zaš Jan zostawil syna Stanislawa. Ten mial syna Stefana i dobra Buywidy wespol z Pobolami posiadal (...). Stefan splodzil trzech synow wedlug
151

swiadectwa dokumentu zamiennego między niemi a Januszkiewiczami z roku 1750: Jana, Franciszka i Symona (...)■ Ztych trzech synow Stefana Buywida Franciszek splodzil synow dwoch, w tym Wincentego, ktory ma syna Onufrego i Andrzeja (...). Symon zaš zostawil syna Jerzego Michata”.
Werdykt koncowy sesji Deputacji Generalnej Wywodowej Szlacheckiej Gubemi Litewskiej w Wilnie z 8 kwietnia 1798 roku brzmial: „Wincentego z synem Onufrym i Andrzeja, braci rodzonych, oraz stryjecznego brata Michala Buywidow za starožytną i rodowitą szlachtę polską oglaszamy i onych do księgi szlachty gubemi wilenskiej pierwszey klassy zapisujemy” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 109). 31 sierpnia 1873 roku Senai Rządzący cesarstwa rosyjskiego potwier- dzit godnošč i prawa szlacheckie następujących czlonkow rodu Buywidow: Michala Franciszka i jego czterech synow Wincentego Leonarda, Jozefą Onufrego, Stanislawa i Aleksego.
Wywdd familii urodzonych Buywidow herbu Slepowron z 4 lipca 1819 roku informowal, iž: „familia urodzonych Buywidow od dawnych wiekow w Wielkim Xiqstwie Litewskim zamieszkata, byla zaszczyconą prerogatywami stanu szlacheckiego oraz posiadata dziedzictwem rozmaite osiadlošci ziemskie. Y tak Daniel Buywid, wziqty za protoplastę od dziš wywodzących się, dziedzi- cząc dobra Gieczany zwane w powiecie wilkomierskim položone, zostawil one w sukcessyi naturalnym krwi potomkom, to jest: Mateuszowi y Janowi. synom, jak poswiadczyl o tym extrakt testamentu Mateusza Danielowicza Buywida 1787 maja21 datowanego”.
Mateusz Buywid przekazat nastąpnie Gieczany swym synom Justynowi, Ferdynandowi, Sylwestrowi i Antoniemu. Ze swoją częšcią majątku to šamo uczynil jego brat Jan, przekazując dziedzictwo synom Kajetanowi, Franciszko- wi i Karolowi. W 1819 roku Michal, Szymon, Jozef, Dominik Buywidowie uznani zostali w Wilnie za „rodowitą szlachtę polską” i wpisani do ksiąg szlachec- kich klasy pierwszej gubemi wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1539, s. 7-8). 4 lipca 1819 roku heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc Michala Buywida herbu Slepowron z synami Symonem i Jozefem oraz Symona, Dominika i Jozefą, synow Krzysztofa Danielowicza Buywida, szlachcicow z powiatu trockiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 24).
Bujwidowie to rod bardzo dawny, juž w XV wieku cieszący się dužym szacunkiem na Kresach. Nieraz mowią o nich przekazy archiwalne. Niejaki „Bujwid, brat Borysa”, mieszkaniec Rakowa naležącego do wlosci punskiej, figuruje w przywileju Kazimierza Jagiellohczyka z roku 1458. „Bujwidu 8 kop (groszy) z korczom mojszogalskich” wyplacono w Grodnie w 1486 r. (Rus- skaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 204, 306). Wsrod bojarow hospodar- skich powiatu lidzkiego regestr krolewski wymienial w 1528 roku m.in. takie nazwiska, jak: Pawel i Wojtko Bujwidowidzowie, Trybuch Janowicz, Mikolaj Kuncewicz, Mikolaj Skolimowski, Jan i Stanislaw Budrewiczowie (AWAK,
t. XXIV, s. 32-36).
Januszko Bujwidowicz z Kiemowa, wedlug przepisu z 1528 roku, w razie potrzeby wojennej mial wystawic jednego žohiierza na koniu. Z powiatu wilko- mierskiego w 1528 roku do pospolitego mszenia stawal m.in. Jurej Bujwidowicz; z Pienian - Bartosz Bujwidowicz; z Giedroje - Jur; z Ejszyszek - Wojtko Bujwi-
152

dowicz. W latach 1544-1545 jeden z Buywidow byl dowodcą powstania powiatu wilkomierskiego i onyksztynskiego przeciwko centralnym wladzom W. Ks. Li- tewskiego. Pan Maciej Buywid okolo roku 1571 byl wlascicielem podwilenskich Dukszt (Ąrcheograficzeskij sbomik dokumientow, t. I, s. 150). Ziemianka z powiatu wilenskiego, Elžbieta Janowna Kolakowna, zona Macieja Bujwida, a matka Stanislawa Bujwidowicza, w grudniu 1579 roku zaskaržona zostala do sądu w Wilnie o uprowadzenie šilą chlopa panszczyžnianego od sąsiadow. Sprawa skohczyla się ugodą (ibidem, t. Ill, s. 56-57).
30 maja 1584 roku w księgach kowienskiego sądu ziemskiego zapisano: „Ziemianin hospodarski powiatu kowienskiego Jury Stanislawowicz Drasiey- kowicz czynil opowiadanie na bojaryna hospodarskiego powiatu kowienskiego na Jakuba Bohdanowicza Buywida, iž roku 1584 (...) ten Jakub Bohdanowicz Buywid, przy bytnošci niemalo ludzi dobrych obopolnych przyjaciol naszych, zmöwiwszy u niego corkę jego na imię Orszulę Jurjewnę i zwiehczywszy się znią wedlug obyczaju naszego chrzešcijanskiego, wziąl ją sobie za žonę i mieszkal z nią jako z zoną až do czasu. Teraz w roku niniejszym 1584 miesią- ca maja 25 dnia ten Jakub Buywid tę corkę jego, nazywaną Orszulą Jurjewnę, nie wiedzieč dla ktorej przyczyny z domu swego, ležącego w powiecie kowieh- skim, Buywidowskiego, nie dawszy jej žadnej przyczyny, od siebie wygnat.
I ja do niego posylal woznego powiatu kowienskiego Jura Woyciechowicza ze stroną, ludžmi dobrymi do domu jego wyzey mianowanego Buywidowskiego, pytając go, a czy žonę swą od siebie z domu swego wygnal? Ktory wozny, tam bywszy i co slyszawszy, przed narni w sądzie ustne zeznanie swe uczynil temi slowy, iž roku teražnieyszego 1584, miesiąca czerwca trzeciego dnia, zna- lazlszy jego samego Jakuba Buywida w domu zwyž mianowanym-Buywidowskim, pytai niego, dla ktorej by przyczyny tą Orszulę, žonę jego od siebie wygnat? On na to powiedzial, iž ona krom mey wiadomosci z domu mėgo pojechala, juž to ona mnie nie po jednokroč, ale po raz trzeci czyni; ja po nią posylač nie będę, nie- cliaj tež do mnie juž nie jedzie” (AWAK, t. XXIV, s. 427-428).
Rod Bujwidow wywodzit się najprawdopodobniej z Liwonii. W roku 1590 komisja mianowana przez krola polskiego dla rewizji zarnkow inflanckich od- notowala na pograniczu liwonsko-moskiewskim: „Po dwudzieste piąte. Wakan- cyą Brinkmoyžą oddat jmšč pan starosta pami Pawlowi Oborskiemu odmianą za rozkazaniem krola jmsci za Warkow, kidiy Warkow juž pan Buywid, starosta, przedal Altembukowi. Po dwudzieste szostc. Wakancya Hespach Moyžą trzyma pan Biemaltenberg, staroscic rzežycki, na ktorą przywiley na seymie przeszlym otrzymal, teraz Mathey Buywid dzieržy; to wszystko z dawna zamkowe bylo” Ustoriko-juridiczeskije maieriaty, i. XXVII, s. 122). W tymže dokumencie ftgu- ruje „dobrze urodzony pan Michael Buywid”, wlasciciel miejscowosci Tristel in Liwonia.
Z roku 1596 zachowaly się na dokumentach sądu wilkomierskiego podpisy i pieczęcie szlacheckie pieczętarza Kaspra Stanislawowicza Bujwida. jak röw- niež Stanislav/a Maciejewicza Bujwida (A WAK, t. XXXII, s. 191, 196 i in.). Stanislaw Bujwid oraz jego matka Elžbieta Janowna byli w 1596 r wlascicie- iami majątku antokolskiego w pobližu Wilna. 7 grudnia 1596 roku Stanislaw Bujwid, ziemianin z powiatu wilenskiego, zaskaržyl przed sądem w Wilkomie-
153

rzu niejakiego Adama Wladykę o zagamięcie ziemi; ktore to sprawy byfy czę- stym przedmiotem roztrząsah sądowych w owym czasie. Swiadkami pana Buj- wida byli szlachcice z powiatu wilenskiego: Jakub Towianski, Jur Wojewodzki, Stanislaw Widzihski i Stanislaw Klimowicz (ibidem, s. 125-131). Ziemianin z ziemi žmudzkiej Jan Stanislawowicz Buywid figuruje w zapisach sądu rosien- skiego w 1597 roku (ibidem, t. XIV, s. 603). Akta archiwalne z 1609 roku wspominają pana Jana Bujwida, wöjta biskupstwa wilenskiego, gorliwego ka- tolika, konsekwentnie zwalczającego kler prawoslawny jako domniemanych agentöw Moskwy i wrogöw Rzeczypospolitej {ibidem, t. VIII, s. 78-82, 87-88). Jan Bujwid w roku 1609 pelnil funkcję wilenskiego sędziego grodzkiego, a w 1611 wojta wilenskiego {ibidem, t. XX, s. 211).
W zapisie z 6 lipca 1621 roku do Ksiąg glöwnych trybunalnych Wilna figu- rują imiona ziemianina powiatu kowienskiego pana Jarosza Buywida i malžonki jego Zofii Dziakiewiczowny, wlascicieli majątku germanskiego {Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, Vilnius 1988, s. 297). W roku 1623 Jozefat Kuncewicz, arcybiskup polocki, wladyka witebski i mscislawski, oraz Henady Chmielnicki, ihumen monasteru borysohlebskiego, podpisali uklad dotyczący majątku Nawlice, rozgraniczając posiadlošci unickie i prawoslawne. Pieczęcią i podpisem swym umocnil ten dokument pieczętarz Augustyn Buywid {Istoriko- juridiczeskije materialy, t. XXIX, s. 131). Ziemianin powiatu oszmianskiego Mikolaj Bujwid 22 maja 1624 roku zaskaržyt do sądu wilenskiego niejakiego Augustyna Puszyna, iž ow „na mošcie, rzuciwszy się na niego, slowami nie- uczciwemi odpowiedz i pochwalke na zdrowie jego czynil, obiecując jakim- kolwiek sposobem o šmierč przyprawic, a majętnošč jego ogniem spalič” {AWAK, t. XX, s. 284). Percepta prowentöw publicznych do skarbu Rzeczypo- spolitey z roku 1661 w dziale wydatköw na chorągwie kozackie donosi: ,Ąd rationem w potrzebie poleglego pana Buywida zaslug dano malžonce onego florenöw 30”. W listopadzie 1664 roku pan Wawrzyniec Bujwid zaniosl skargę do magistratu m. Mscislawia, w ktörej stwierdzal, že na przedmiešciu na trakcie biegnącym ze Smolenską do Mohylewa uczynili na niego zasadzke mieszczanie mscislawscy: Ila Oczkowicz, Zacharka Chochol i inni, okolo trzydziestu osöb, ktörzy „z tylu opadlszy, kijami, obuchami, cepami okrutnie a nielitosciwie bili, mordowali”. Zaledwie cwierc mili uciekl biedny szlachcic, gdy ei mieszczanie „zajuszonymi bedąc, a chcąc mnie na šmierč pokonač - pisat - na koniach wierzchem dogoniwszy podle stupa, gdzie zabito nieboszczyka pana Galkow- skiego, powtörnie okrutnie a nielitosciwie kijami bili a mordowali, i za umarte- go w tym mieyscu pozostawili (...) Gwaltem czapkę, kupioną za zlotych 6, pieniędzy z kieszeni takže zlotych 6 wzięli i suknie na mnie poszarpali. A sa- mego mnie, wziąwszy juž na poly umarlego do SwiQtego Jeziora chcieli prowa- dzič, utopič i rožnego morderstwa zazywali. Nižli niektörzy ludzie z targu ja- dąc, z miasta, od nich odprosili i topič nie dopušeili. Od ktörego tak okrutnego zbicia nie wiem, czy žyw będę” {Istoriko-juridiczeskije materialy, t. XXV, s. 482-483).
W 1690 roku Wladyslaw Bujwid byt skarbnikiem minskim. W testamencie burmistrza mohylewskiego Malachiasza Kazkiewicza (rok 1706) wspomniany jest szlachcic Andrzej Buywid obok niejakiego Karpa Wielkie Uszy. Pieczętarz
154

Mikolaj Buywid wielokrotnie figuruje w papierach z 1744 roku dotyczących spraw majątkowych povviatu kovvienskiego (Biblioteka AN Litwy, Dziat ręko- pisow, F. 12-945). Tadeusz Buyvvid, rotmistrz powiatu upickiego, podpisal w 1764 roku akt konfederacji generalnej warszawskiej (VL, t. VII, s. 70).
W jednym z dokumentovv (1768) o miejscowošci inflanckiej Jeziory czy- tamy: „Do tego zameczku jezior jest circa pięčdziesiąt ošm, z ktorych niebosz- czyk pan Buyvvid, starosta, chowając swych wlasnych niewodow dwa, miewal požytku z ryb tak zimą, jako y na vviosnę, co zowią nerest, do zlotych trzysta. Teražnieyszy starosta pan Sobieski jeszcze na to niesposobny” {Istoriko- juridiczeskije materiafy, t. XXVII, s. 143). Ksiądz NViktoryn Buywid w roku szkolnym 1793/94 byl kaznodzieją gimnazjalnym w Krožach, z gažą 1200 zlotych polskich rocznie, jak donosi čvvczesna Tabeliu nauczycielow y wydatkow na szkoly stanu akademickiego (Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego, Dzial rękopisovv, DC-25, nr 25, s. 112, 113).
Dokument archivvalny z roku 1800 zawiera następującą prošbę: „Najja- šniejszy Najpotęžniejszy Wielki Monarcho Mikolaju Pawlowiczu, Samovvlad- nący Wszech Rossyą Panie Najmilošcivvszy! Prosi szlachcic Antoni syn Mate- usza Buywid w rzeczy następującej: Podczas przemieszkiwania mojego w po- wiecie dynaburskim gubemi witebskiej w wydaleniu się od familii mojej zo- staly mi wszystkie dokumenty - przy innych szkodach - przez zlych ludzi skradzione, lecz poniewaž dekret nastaly w Wilenskim Szlacheckim Deputac- kim Zebraniu w roku 1800 miesiąca grudnia 19 dnia dla mnie z familią byl ja- wionym Jw marszalkowi povviatu dynaburskiego, uzyskatem vv tym šwiadectwo z urzędu tegož marszalka, jakowe tu się zalącza; i ponievvaž wypis takowego dekretu jest mi nieodbicie potrzebny, przeto najpoddaniej proszę, aby Najwyž- szym Waszej Imperatorskiej Mošci ukazem zalecono bylo tę moją prošbę w Wilenskiej Wywodowej Sziacheckiej Deputacyi przyjąč, na zalączonym tu herbowym arkuszu dwurublowego papie.ru wypis dekretu wywodowego, vv roku 1S00 miesiąca grudnia 19 dnia nastalego, utwierdzającym mnie wraz z calą familią, za podpisem Jw marszalka gubemskiego wydač” (CFAHL, z. 9. nr 2690, s. 406).
5 listopada 1820 roku heroldia mihska potvvierdzila rodowitošč Buywid6w herbu Šlepovvron, užyvvających przydomku Kunszt (CPAKL, f. 391, z. 9, nr 2681). W 1852 roku heroldia vvilehska zarejeslrowala w powiccie vdlcjskim Kajetana Buywida, radcę tytularnego, horodniczego radoszkowskiego oraz jego svnow: Mieczyslavva, Mikolaja, Antoniego, jak rovvuiež cork; Zofię, Marle i Emilię (CPAHL, f. 391, z. 7, nr431, s. 1). 16 marca 1857 roku w pit-afialnym košeiele w Womiach oclnzczono chlopaka o imieniu /\leksander Bajwid, syna Marcina i Weroniki (CPAHL, f. 1481, z. 1, m l, zapis 33).
Jak podąje Spis zlem 'um minfkiej gubemi (v. 8), Onufry i Rafal Buįwidowie posiadali w povviecie minskim folvvark Zalesie, a Jozef Bujwid (general major) majątek Felin. Lubomir Buyvvid, syn Apoloniusza Bogdaną, uzyskal poLv ierdzenic szlachectvva przez minską deputaeję w listopadzic J 903 roku. Genealogia przebie- gala od protoplasty Mikolaja poprzez Florianą, Dominika, Ludwika, Augusiyna, Adama, Piotrą Konradu do Apolinarego Bogdanu i Ludomira Buywid6w (AN8, f. 319, z. 2, nr 322, s. 1-21).
155

BUKANOWSKI (Bukanauskas) herbu Lubicz. Znani na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
BUKATY (Bukatas) herbu Pomian. Mieszkali w powiecie oszmianskim.
BUKOMOWICZ (Bukamavičius) herbu Cietrzew. Mieli dobra ziemskie w powiecie rosienskim.
BUKOWICZ (Bukavičius) herbu Cietrzew. Mieszkali w powiecie rosienskim.
BUKOWIECKI herbu Drogoslaw i Ogonczyk. W 1584 roku Bartosz Pa- procki pisal: „Bukowieckich dom w poznanskim wojewodztwie starodawny”. U Tomasza Swięckiego Historycznych pamiątkach znamienitych rodzin i osob dawnej Polski (t. I, s. 26) czytamy zaš: „Bukowiecki Lew, posel Stefana Bato- rego do Iwana Wasiljewicza, cara. W roku 1576 inny Bukowiecki byl putkow- nikiem w wojskach Stanislawa Zolkiewskiego. - Zofia fundowala xx. Domini- kanow w Brzešciu Litewskim 1680 roku”.
BUKOWSKI (Bukauskas). K. Niesiecki (Korona Polska, 1.1, s. 221) po- dawal: „Bukowski herbu Bohcza, z Bukowa się piszą, Mikolaja syn Franciszek, viceregent sanocki; Kazimierz, towczy podolski, deputat na Trybunal Koronny 1727, zona jego Rossowska, synowie z niej Stanislaw, Jozef i Marcin (...). Bukowski herbu Szaszor w wojewodztwie ruskim (...). Wojciech, dziedzic na Jablonicy Bukowski, mial za sobąBrzezinską, syna z niąMichala (...). Walenty Bukowski, komornik radziejowski, w Ziemi Zakroczymskiej w roku 1620”. Tenže autor w Herbarzu polskim (t. II, s. 357-358) wymienial pięč domow szla- checkich o nazwisku Bukowski, užywających herbow Bohcza, Jastrzębiec, Ossorya, Poraj i Szaszor, a zamieszkalych przewaznie w wojewodztwach polu- dniowo-wschodnich.
O Bukowskich herbu Bohcza, Ossorya i Jastrzębiec informowal Spis szlachty Krolestwa Polskiego (Warszawa, s. 23). Bukowsky de Bukow, Derslaus filius, jest wspomniany jako nobilis z ziemi sanockiej przez zrodla z roku 1468 (Akta grodzkie i ziemskie z Archiwum Ziemskiego we Lwowie, t. XVI, s. 50). Urodzony Jan Bukowski w 1611 roku mianowany zostal przez sejm walny koronny i krola Zygmunta III poborcą podatkow w wojewodztwie pomorskim (VL, t. Ill, s. 35). Krzysztof, Wladyslaw i Albrycht od wojewodztwa wilenskiego, Marcelin Bukowski zaš od lęczyckiego podpisali w 1648 roku w Warszawie akt elekcyjny krola Jana Kazimierza (ibidem, t. IV, s. 100, 103). Szlachcic Jan Stanislaw Bukowski w 1651 roku nabyl od Gintowtow Dziewai- towskich majątek Boldoniszki Wiazyszki Zwieczorowszczyznę w powiecie oszmianskim. W XIX wieku jedna z gatęzi tego rodu osiedlila się takže w powiecie šwięcianskim (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 46). Marceli Bukowski w 1764 roku podpisal w imieniu wojewodztwa smolenskiego elekcję ostatniego krola polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (ibidem, t. VII, s. 120). Michal z Bukowa Bukowski, stolnik sanocki, oraz Franciszek Bukowski, kasztelanic
156

sanocki, obrani zostali na sejmie 23 czenvca 1764 roku na konsyliarzöw gene- ralnych konfederacji (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewödzka w Rzeszo- wie, Dzial rękopisow, Rk-3, s. 170-171).
Wywöd szlachecki z 1799 roku zawiera opis szešciu pokolen jednej z pod- wilenskich linii tego rodu, wywodzącej się od protoplasty Michala, a užywają- cej herbu Szaszor (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 396, s. 28). W roku 1819 Michal Meysztowicz, marszatek szlachty powiatu upickiego, wydat šwiadectwo Ada- mowi Bukowskiemu, komomikowiczowi powiatu upickiego, o tym, že jest on „z starožytnej szlachty polskiej urodzony, ktörego przodkowie i rodzice w po- wiecie upickim w gubemi litewsko-wilenskiej mieli swe dziedziczne posiadlo- šci”. Rodowitosc szlachecka Bukowskich potwierdzana byla przez heroldię wilenską w latach 1798, 1825, 1830, 1832, 1841, 1843, 1851.
Jednym z rodowych gniazd Bukowskich bylo Podole, gdzie stale zazna- czala swą obecnošč szlachta polska o tym nazwisku (Spisok dworian wniesion- nych w dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubernii, s. 178).
O Bukowskich herbu Boncza II Herbarz rodzin szlacheckich Krölestwa Pol- skiego (cz. 1, s, 73) informuje: „Wojciech, okolo roku 1691 posiadat w dawnem wojewödztwie sieradzkim dobra Rzeczköw. Franciszek, kasztelanic sanocki, będąc obrany poslem tejže ziemi na sejm w roku 1764, glosowal za wyborem krola Stani- slawa Augusta. Michal Bukowski w roku 1774 odziedziczyl po stryju swoim An- tonim, podstolim lomžynskim, dobra Susko, Rozwory i Dymusy w ziemi lomžyn- *
skiej ležące”. To šamo žrodlo (cz. 2, s. 152) podaje: „Bukowscy (herbu Jastrzę- biec), w dawnym wojewödztwie plockim. Z tej rodziny Antoni, miecznik czemi- howski, w roku 1765 dobra Bukowice Wielkie i Male po ojcu odziedziczyl”.
Na przelomie XVIII i XIX wieku w powiecie dzisnenskim, jak šwiadczą archiwa dawnej heroldii wilenskiej, mieszkali Eliasz, Teodor i Aleksander Bukowscy, bracia stryjeczni. Mieli tež zašcianki w powiatach brastawskim, wilen- skim (Giegužyn, Gockiszki), upickim, šwięcianskim i oszmianskim (Sien- kowszczyzna). W Wilnie (Jozef Bukowski, syn Jana, wedle swiadectwa z 1851 roku, „uprawial službę lokajską i z tego się utrzymywal”, ale w jego rodowitosc szlachecka zostala potwierdzona). Tutejsi Bukowscy spokrewnieni byli z Nie- wiarowskimi, Masalskimi, Kibertami-Mackiewiczami, Lisowskimi i inną dobrą szlachtą kresową. Wyrözniali się tež szlachetną, ofiamą i patriotyczną postawą, ješli chodzilo o sprawy Ojczyzny (por. K. Bielinski, Powstanie listopadowe vv Wilnie i na Wilenszczyznie, Wilno 1934, s. 50 i n. oraz tegož autora Rok 1831 w powiecie zawilejskim, Wilno—Swieciany 1930, s. 13-14, 120). Jedna z galęzi Bukowskich herbu Ossorya posiadala od 1783 roku tytul hrabiow austriackich.
BUKRABA (Bukrabas) herbu Prawdzic. Mieszkali w powiecie wolko- wyskim.
BULAJSKI (Bulaiskas) herbu Šlepowron. Znani na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009).
BULAKOWSKI (Bulakauskas) herbu Prawdzic i Zaremba. Marcin, Jan iBartosz Bulakowscy w latach 1587, 1618, 1631 poslowali na sejmiki szla-
157

checkie województwa poznañskiego i kaliskiego (Akta sejmikowe województw poznañskiego i kaliskiego, cz. 2, s. 57, 319). Bulakowscy znani byli tez w Malo- polsce Wschodniej i na Bialej Rusi.
BULATOWICZ (Bulatavičius). Jak pisal S. Dziadulewicz (Herbarz ro- dzin tatarskich w Polsce, s. 384), Bulatowiczowie uzywali herbu Ogoñczyk i Strzemię, wywodzic się mieli od przybylych do Polski jeszcze w XV wieku Tatarów nadwolzañskich mieniących się Buíat. W XVI juž byli chrzešcijanina- mi, a w žylach ich plynęla krew lechicka. Inny heraldyk podawal: „Bulatowicz herbu Ogoñczyk. Zapisani do ksiąg szlachty guberni grodzieñskiej 1830 r.” (S. Uruski, Rodzina..., t. II, s. 80). W. Wittyg (Nieznana szlachta polska i jej herby, s. 49) wspomina! (na podstawie archiwum bylej Komisji Skarbu w War- szawie) o Jaroszu Bulatowiczu, herbu Strzemię, który w 1591 roku zaswiadczaí, že niejaki Lepaczynski pobral žold za dwa konie.
„Bohdan Bulatowicz, koñ, sahajdak, szabla” - informowal zapis w księgach grodzkich miñskich z 8 paždziemika 1592 roku dotyczący stawienia się szlachty miejscowej do wojskowego regestru W.Ks.L. Ów Bohdan byl mieszkañcem ma- jątku Zasula (AWAK, t. XXXI, s. 123). Mikolaj i Tymoteusz Bulatowiczowie (sy- nowie Jerzego, wnukowie Teodora) wpisani zostali 19 paždziemika 1894 r. do trzeciej częšci ksiąg szlacheckich gubemi podoiskiej (Spisok dworían wniesionnych w dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubemii, s. 144).
Z tej rodziny pochodzil Aleksander Ksawierjewicz Bulatowicz (1870-1910) - rosyjski badacz Etiopii, rzeczywisty czlonek Rosyjskiego Towarzystwa Geo- grafícznego. W czasie swych wypraw do Etiopii (1896-1899) Bulatowicz pro- wadzil badania nieznanych regionów tego kraju i dokonal szeregu waznych odkryč dotyczących hydrografii i orografii. Zebra! obfity material etnograficzny
0 narodach Etiopii. Za wyprawę nad Jezioro Rudolfą (1897-1898) Bulatowicz zostal nagrodzony przez Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne w 1901 roku srebrnym medalem im. P. Siemionowa (Sowietskaja istoriczeskaja encyklope- dia, t. II, s. 807).
BULAWKA herbu Szeliga. Notowani w zródlach od polowy XVII wieku.
BULHAK vel BULHAKOW (Bulgakas). Potęžny, wybitnie uzdolniony ród lechicki, užywający herbu Syrokomla odm. Wielce zaslužony zarówno día polskiej, jak i día rosyjskiej kultury. Wojciech Wijuk Kojalowicz w Herbar zu szlachty litewskiej pisal: „Bulhakowie w województwie nowogródzkim
1 miñskim. Maciej Bulhak, czešnik slonimski, Mikolaj Bulhak, sędzia grodzki miñski. Stanislaw Bulhak, mieczny mozyrski. Jan Bulhak, pisarz grodzki nowogródzki. Marcin i Piotr Bulhak, takže Jędrzej i Aleksander w miñskim”. Inny heraldyk zanotowal: „Bulhakowie. Starožytny ród Bulhaków, herbu Syrokomla lub Habdank Bialy, z dawna posiadal ziemie i majątki w woje- wództwach nowogrodzkim, miñskim oraz w powiatach stonimskim i mozyr- skirn” (N. Szaposznikow, Heráldica, Petersburg 1900,1.1, s. 143).
S. Uruski w dziele Rodzina... (t. II, s. 81-82) pisal: „Bulhaków herbu Po- goñ Litewska. Ksiąžęta. Narymunt, a na chrzcie Hieb, syn Giedymina, w. księ-
158

eia litewskiego, otrzymal od ojea na udzial Księstwa Mozyrskie i Piñskie, nie mogąc się pogodzič ze swym bratem Olgierdem, w. ks. litewskim, uszedt do Ordy, wzywając jej pomocy, lecz zamiast tej otrzymania, zostal uwięziony. Jego syn Aleksander wrócil na Litwę i otrzymat na udzial księstwo podolskie, ale to odjąt jego synowi Patrykowi Witold, w. ks. litewski. Patryk wtedy vv 1397 roku przeszedt ze swymi synami Teodorem i Jerzym do Moskwy. Z tych jego synów Jerzy zašlubit Annę, corkę w. ks. moskiewskiego Bazylego Dymitrowicza; z niej syn Bazyli; a tego syn Jan miai przydomek Buthak, który zmieniony na Bulhakow, przyjęto za nazwisko jego potomstwo. Bracia tego Jana są przodkami ksiąžęcych domów rosyjskich Golicynów i Kurakinów oraz zgastych Chowañskich i Szczeniatych”.
Autorzy vvęgierscy zaznaczają: „Bulhak-Bulhakow, herbu PogoA Litevvska od XV wieku znani na Litwie. Rodzina ksiąžęca pochodząca od wielkiego księ- cia Giedymina (porzucita tytul ksiąžęcy). Jedna częsč rodziny wyemigrowala do Wielkorosji” (S. graf von Szydlow-Szydlowski, N. R. von Pastinszky, Der polnische und litauische Hochadel, s. 27).
Nie wiadomo, czy legenda o pochodzeniu Buthaków od Giedymina ma podstawy rzeczywiste, faktem jednak jest, že ród ten od bardzo dawna miai duze wplywy w Rzeczypospolitej (Biblioteka Jagielloñska w Krakowie, Dzial rękopisow, 7015-III, s. 40). Dose wczesnie odgalęzili się na Žmudž. Jur Jano- wicz Bulhak okolo roku 1570 byl podstarošcim kupiskim. W dawnych zródlach często spotyka się imiona reprezentantów tego rodu w bardzo rožnym kontek- šeie. Jeden z zapisów ma np. trešč następującą: „W 1650 roku, miesiąca Januarii 20 dnia jeymošč pani Krzysztofowa Bulhakowa z powiatu miñskiego, gdy ją Pan Bóg cięžką nawiedzic raezyl chorobą goždžcem, takže dziatki jey y czeladž rožnemi ehorobami, dowiedziawszy się o dobrodzieystwach Nayšwiętszey Pan- ny w cerkwi swierzneñskiey, ofiarowala się to nawiedzié mieysee, y zaraz goz- dziec z gtowy spadl y sama z dziatkami y z czeladzią prędko do zdrowia przy- szla, wyslawiając ten cud nad sobą pokazany" {Pelnia piękniey j ak księžyc, task promieniami swiatu przyšwiecająca, s. 67).
W lutym 1701 roku Trybunal Glówny Litewski rozpatrzyl sprawę między kahalami brzeskim, grodzienskim, piñskim i wileñskim a bračmi Andrzejem, Michatem i Franciszkiem Bulhakami. Chodzito o zwrot bardzo dužej na owe czasy sumy dlugu 44 820 zlotych czenvonych (a więc naprawdę zlotych). Na mocy wyroku sądowego przyvvódcy kahalów Szmoyío Irszewicz, Gierszon Lazarewicz, Izaak Berkowicz, Berko Szmertowicz, Wulf Jakubowicz i Mojžesz Abramowicz skazani zostali na karę šmierci i na splatę dlugu. I to po raz drugį... {AWAK, t. XXIX, s. 288-289). Z pewnošcią pierwsza częšč wyroku nie zostala wykonana, druga najprawdopodobniej - tež nie. Anarchia zataczala coraz szer- sze kręgi. Bardzo często Žydzi, jako „prawu nieposluszni” sądzeni byli nie tyl- ko za niezwracanie dlugów, ale tež jako grabiežey fortun kupieckich i szlachee- kich, za nie mający prawo i obyezaje krajowe (ibidem, s. 324-326).
Okolo lat 1710-1720 Jan Florian Bulhak byl stolnikiem i komisarzem powiatu slonimskiego, ksiądz Marcjan Bulhak gwardianem witebskim, Franciszek Antoni Bulhak podstolim witebskim, a następnie miecznikiem slonimskim. W roku 1758 glošna stata się sprawa między rodziną Pieslaków, szanowanym
159

domem szlacheckim od wiekow znanym na Oszmianszczyznie, a Janem Bulha- kiem, przelozonym klasztoru ojcow Bazylianow w miasteczku Boruny. Zaczqlo siq od tego, ze Mikolaj Pieslak, bogaty ziemianin, schodzac z tego swiata, zapi- sal bazylianom borunskich znaczne sumy. To si$ nie spodobalo jego dziedzi- com Bazylowi i Janowi, ktorzy „skarby, kleynoty z obrazu Matki Bozey rozda- wali y na swe pozytki obracali, oycow bazylianow, przy cerkwi b^dacych, bili, naiezdzali, konfundowali”. Metropolita musial wreszcie odebrac swiatyniq Pie- slakom, a ich za zdzierstwa, polaczone z morderstwem, ekskomunikowal. Kon- flikt jednak trwal i rozszerzal si$ w ciagu dziesi^ciu lat. W pewnej chwili bazy- lianie mieli dosc samowoli szlacheckiej. I oto pewnego dnia, w kwietniu 1700 roku, gdy Jan Pieslak udat si$ - a droga wiodla przez Boruny - do Wilna na sejmik, ksiadz Buthak „z pomocnikami swemi w pomienionym miasteczku w gospodzie zalujacych (tj. Pieslakow) wziawszy y do klasztoru zaprowadziw- szy, w piekami osadzili. Zupan, kontusz, kaftan, czapk$ sobola, pas, szabl^ odarlszy, expulsya uczynili. Co wi^ksze, naSmiewajac si$, ze katolikiem zostal [to wybieg skarzacych si$, nie chodzilo o wyznanie, tylko o to, ze Pieslakowie i bazylianie nie podzielili majatku cerkiewnego - przyp. J.C.], siermi^gq wlozyc przymusiwszy oraz r^ce nazad zwiazawszy do nog, niemilosiemie skr^powali do lawy, jako sam pryncypal xi^dz Bulhak przywiazac kazal. A po tym do ko- wala dia okowania tegoz zalujacego poslal, skowywac r$ce zalujacego, tedy jeszcze pi^scia xiadz Bulhak uderzyl, a po tym pastwiac siQ, niby nad jakim kryminalista, samze xiadz Bulhak zalujacemu rqce skowat. W tym czasie, gdy pani Pieslakowa, dowiedziawszy si$ o takim okrucienstwie syna swego, pocz^la pytac: za co by opressye mial ponosic. Tedy xiadz Bulhak nic nie respektujac, Pieslakowa piqscia uderzywszy, odzienie szarpawszy, do swima wsadzic kazali y przez cala noc w swoim prywatnym wiqzieniu trzymali”. OszczQdzmy sobie tych opisow, wg ktorych ksiadz Bulhak szlachcica Jana Pieslaka „skrwawiwszy, knebel w gqbq wtozywszy, harapnikiem bil”. Co tu mowic, byli kiedys ksi^za zdolni bronic nie tylko siebie, ale i Kosciola!
Przez kilka dni trzymano Pieslaka w Wilnie w areszcie w klasztorze Bazylianow. Wreszcie wypuszczono. Lecz po niespelna dwoch miesiacach, 22 maja, bazylianie najechali - wedlug najlepszych wzorow staroszlacheckich - na fol- wark Pieslakow KoziakowszczyznQ w powiecie oszmiahskim „z pomocnikami swemi, z piechota WQgierska na oppressya wolnosci stanu szlacheckiego zacia- gnione, z muszkietami y inna strzelba, do boju nalezaca- Hostiliter z podwoda- mi najechawszy, wprzody zokna do izby z muszkietu ognia dawszy, piec ka- flany potlukli y pana Alexandra Pieslaka, nic sobie niewinnego y mowy nie majacego, z muszkietu strzeliwszy, tak pan Bog ostrzegl, ze malo co glowy ruszyto. Po tym zas do swima dajac takze z muszkietu ognia, b$dac tey opinii, ze zatujace tam mieli byc, strzelajac sobie, rzuciwszy si$ hurmem, pania Pieslakowa wywleklszy z izby, w siabosci zdrowia zostajaca, xiadz Bulhak, niemilosiemie bijac, pomocnikom swoim przykazujac, skrwawili y tak po rozpQdzeniu czeladzi, rozne szkatuly, skrzynie poodbijawszy, pieniadze, kleynoty, w nich b^dace, tudziez suknie rozne, cyn$, miedz, strzelbq, szable, zboze w swimach b^dace, poodbijawszy; w piwnicach likwory r6zne y domowe od mala do wiela supellectilia, cokolwiek byc moglo, na podwody pozabierawszy (...) woly
160

z sochami w poli na robocie będące, takže konie zabrali”. Najazdy powtórzyly się juž po tygodniu i następnie po parų miesiącach. Pieslakowie odnotowali w skardze: „tegož miesiąca Augusta siano z sianožęci nazwaney Btonia, goto- wego na wozów dziewięč, do klasztoru zaprowadzic kazali”. W paždziemiku ksiądz Bulhak „najechawszy, wieprzów dwóch zabič y gęsi pobrač kazali” (.AWAK, t. XI, s. 311-349). Czyž mògi przewidywac fundator košciota w Boru- nach Mikolaj Piešlak, že międzyjego synami a bliskimi jego sercu bazylianami dojdzie do tak gorszących zajsó i do wzajemnego „do kosztów niemalych” przywodzenia... Jak nadmienilismy, sprawa trafila do sądu, a rozprawie prze- wodzil Krzysztof z Brakszyna Deszpot Zenowicz, starosta oszmianski, marsza- lek trybunalu glównego W. Ks. Litewskiego.
Marcin Bulhak, rotmistrz powiatu nowogródzkiego, podpisal elekcję ostat- niego króla Polski Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 122). Hi- polit Stupnicki {Herbarz polski i imionospis zaslužonych w Polsce ludzi, t. I,
s. 70) pisal: „Bulhak herbu Syrokomla, dom kwitnący niegdy w Nowogródz- kiem, Minskiem i Slonimskiem, skąd na elekcje królów stawal. W Moskwie znajdujący się teraz Bulhakowie są podobnie tego plemienia”. Galąz, która za- domowila się w Moskwie, po paru stuleciach zostala ponownie zapisana w po- czet rycestwa polskiego na prošbę czlonków tejže rodziny. Konstytucja sejmu ekstraordynaryjnego warszawskiego z 1768 roku zawierala taki punkt: „Ponie- waz urodzony Jakub Bulhak, sekretarz Legacyi Najjašniejszej Imperatorowej Jej Mosci calej Rossyi jest tegož herbu Syrokomli i imienia urodzonych Bulha- ków, którzy w W. X. Litewskim ziemskiemi possessyami i urzędami są za- szczyceni, za czym przerzeczonego urodzonego Bulhaka, sekretarza legacyi rossyjskiej, tak przez wzgląd jednego herbu i imienia z naszemi obywatelami urodzonemi Bulhakami, jako tež i z žyczen skonfederowanych Stanów, przez wzgląd talentów i zaslug jego, do spotecznošci i obywatelstwa Rzeczypospolitej naszej chętnie przyjmujemy i jako obywatela naszego rekognoskujemy” (VL,
t. VII, s. 371).
Drzewo genealogiczne Bulhaków herbu Syrokomla zatwierdzone w Minsku w 1802 roku wspomina tylko o Antonim i Kajetanie, stanowiących jeden z drobnych odlamów tego rodu (ANB, f. 319, z. 1, nr 29, s. 47). Jak swiadczy Spis ziemian minskiej gubemi (s. 7), na Mihszczyžnie Teresa Bulhak posiadala majątek Tonwy, Edmund Bulhak - mąjątek Duszkowo; Edward Bulhak — Nową Dobosnę; Waclaw Bulhak - Krzywonosy, Straže, Beresniówkq, Budzilówk^, Ostrachim6wkę, Kostrzen, Žūki, Maciejewicze, Kondratowicze. Znajdowal się prócz tego wokól Minską caly szereg innych posiadlošci domu Bulhaków. Z tej rodziny pochodzi plejada wybitnych rosyjskich twórców i polityków, m.in. Jakow Bulhaków (1743-1809), dyplomata; Michait Bulhaków (1891-1940), wybitny pisarz; Sergiusz Bulhaków (1871-1944), znany chrzešcijanski filozof.
BULHARYN (Bulgarinas). Slynna i zaslužona rodzina, dobrze znana w Polsce, Rosji i na Biatej Rusi; užywająca godei Bulat, Syrokomla i wlasnego. O nich pisal w XVIII wieku Jan Nepomucen Bobrowicz: „Ten godny dom w prowincji W. Ks. Litewskiego znajduje się na urzędach i funkcyach publicznych w oj- czyžnie swojej dystyngowanych”. Seweryn Uruski zaš wyjasnial: „Podlug fa-
161

milijnej tradycji przodek tej rodziny, rodem Bulgar, unikając przesladowania tureckiego, mial się przeniešč na Litwę jeszcze w XV stuleciu i od miejsca po- chodzenia nazywany byl Bulgarynem vėl Bulharynem, ktora to nazwa zmienila sie z czasem w nazwisko. Inna jednak tradycja wywodzi tę rodzinę od Tataröw litewskich; niektorzy z jej cztonköw brali przydomek Skanderbek. Po Michale syn Jan, w powiecie grodzienskim 1611 roku, pošlubil Barbarą Zubrzycką. Je- rzy, czešnik siewierski, Pawel i Stanislaw z wojewödztwa nowogrodzkiego 1674” (Rodzina..., t. II, s. 82). Herbarz rodzin szlacheckich Krölestwa Polskie- go (cz. 1, s. 109) informuje: „Bulharynowie, rodzina w Litwie osiadla, z ktorej Pawel Bulharyn, regent skarbowy Wielkiego Księstwa Litewskiego, na sejmie elekcyjnym w roku 1764, jako posel wojewödztwa inflanckiego, glosowal na wybör kröla Stanislawa Poniatowskiego”.
Trudno powiedziec, czy mają j akis związek z rzeczywistošcią legendy o but- garskim pochodzeniu tej rodziny, czy po prastu Bulharynowie z Kresöw Wschodnich są galęzią Bulgarinöw (vėl Bulgrinöw), szlacheckiej rodziny polskiej z Pomorza Zachodniego, znanej w polowie XVII wieku. W zbiorach Archiwum Narodowego Bialorusi znajduje się obszemy (liczący 267 kart) zbiör materialow do dziejöw rodziny Bulharynöw, zawierający wywody genealogiczne, urzędowe i prywatne listy, akta, rezolucje (ANB, f. 319, z. 2, nr 300). Przytoczmy fragmenty jednego z dokumentöw: „Do minskiego gubernskiego marszalka (...) oraz Depu- tacyi Wywodowey Gubemi Minskiey - od obywatela powiatu sluckiego, nižey podpisanego w imieniu swojem i familii /Objašnienie/ Od naydawnieyszych wie- köw familia nasza z Bulgaryi Bulharynöw herbu wlasnego przyrodzonego Butha- ryn užywająca, jako to: w polu blękitnym dwa księžyce niepeine, jeden rogami ku ziemi, drugi ku niebu do siebie koncami rogöw tylko ñî nie tykają się; na mieczu z krzyžem essowym, czyli kordelasie želaznym szerokim, na döl ostrzem obraco- nym, tak jak w herbie Druck albo Kruniewicz, z lą rožnicą, že w pawilonie, na ktörym mitra familiom xiąžęcim zwyczajna (...).
Roku 1595 mca marca 24 dnia w Warszawie dany, a 1604 r. Februaryi 4 w Trybunale Glöwnym W. X. Litewskiego w Minsku aktykowany przywiley Kröla Jegomošci Zygmunta III na myto mostowe w dobrach Prysynku potwier- dzający dawnieysze przywileje względem zbudowania mostu na rzece Niemnie w dobrach dziedzicznych urodzonego Wasila z Bulgaryi Bulharyna, czešnika siewierskiego, a tym przywilejem pozwala brač myto mostowe od wozöw ku- pieckich, od koni y bydla na jarmarki prowadzącego”.
W sumie wyszczegölnia się w tym dokumencie siedem pokolen rodu Bulharynöw (ANB, f. 319, z. 2, nr 300, s. 173-179). Dekret wywodowy familii Bulharynöw z 12 marca 1798 roku stwierdza, že: ,jeszcze przed rokiem 1591 Michal Bulharyn mial dziedziczną possessyą w wojewödztwie nowogrodzkim Mokrany zwaną i mial syna Jana, dowiödl tego list w tymže roku od xięcia Ra- dziwilla do niego pisany. Jan, syn Michala, tęž šamą possessyą dzieržąc, splo- dzil synöw szešciu: Michala, Andrzeja, Albrychta, Krzysztofa, Alexandra y Rafala (...). Andrzey, drugi syna Jana, takže po oycu tęž šamą possessyą dzieržąc, splodzil synöw dwöch, Pawla y Stanislawa (...). Pawel, pierwszy syn Andrzeja, przeniöslszy się w powiat wolkowyski, mial w dzierženiu majętnošč Janowszczyznę, Hrynki, Chockowie oraz byt rotmistrzem krölewskim ó pod-
162

czaszym pamawskim (okolo 1685) (...)• Tenže miai synów czterech, Mikoiaja, Floryana, Tomasza ó Antoniego (...)• Mikotay, pierwszy syna Pawla, byl cho- rąžym mozyrskim, pózniey podwojewodzim nowogrodzkim, miai possessyą dziedziczną w tymže powiecie i miai synów czterech, Bazylego, Kazimierza, Michata ó Jana” etc. (ANB, f. 319, z. 2, nr 300, s. 141). Nie gorzej množyly się i inne linie tego domu.
Ze względu na wplywy i zashigi reprezentantów rodu Bulharynów w dru- kami Akademii Wilehskiej wielokrotnie odbijano kazania pogrzebowe im po- šwięcone (K. Čepienė, J. Petrauskienė, Vilniaus Akademijos spaustuvės leidiniai 1576—1805, s. 297, 461). Z rodziny Bulharynów pochodzito niemalo wysokiej rangi urzędnikow w dawnych województwach mihskim, smolenskim, nowo- gródzkim, wolkowyskim, np. Pawel - krajczy wolkowyski, Kazimierz - staro- sta trzcinski, Jan Józef - chorąžy mozyrski, Mikolaj - miecznik wolkowyski, byli wsród nich podstolowie, podkomorzowie, podkoniuszowie, podwojewo- dowie itp.
W 1543 roku w wyroku Zygmunta I wzmiankowany jest ziemienin wolynski Stefan Bulharyn, który nie mògi zrnusic do oddania dlugu swego szwagra Aleksandra Dzusa (J. Danilowicz, Skarbiec diplomatovi, Wilno 1862, t. II, s. 315). Król orzekl, že Bulharyn ma prawo zająč majątek dlužnika Romejkowicze, ješli ów nie spiaci naležnošci. Pròba zrealizowania tej decyzji skonczyla się tragicznie. Namówieni widocznie przez gospodarza chlopi romejkowiccy Jakim, Tiwuniec i Staš zamordowali Stefana Bulharyna, przed sądem zaš zeznali, iž „zabiwszy nieboszczyka, natychmiast rozbili jego skrzynkę i będące w niej listy [w tym kró- lewski - J.C.] popalili dia niepoznaki”. Sprawiedliwosci mūšiai dochodzič brat zabitego Grzegorz Romanowicz Bulharyn (ibidem, s. 317).
Dawne akta archiwalne często wzmiankują î czlonkach tej rodziny. Bazyli Bulharyn, ziemianin z powiatu minskiego swiadczyl przed sądem minskim 1 czerwca 1582 roku (AWAK, t. XXXVI, s. 110). On tež, ale tym razem jako Wasyl Bolharyn, w 1592 roku wspominany jest w księgach grodzkich sądo- wych tego miasta (ibidem, t. XVIII, s. 102). Figuruje tež w księgach sądu mih- skiego 1 grudnia 1599 roku {Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, s. 151). Szlachcic Bulharyn wspominany jest w Pamiętniku (Warszawa 1987, s. 224) Jana Wladyslawa Poczobutta-Odlanickiego pod rokiem 1666. W Rege- strze dia pamięci mnie, Bazylemu Sidorowiczu Huku, burmistrzowi mohilew- skiemu jadącemu w sprawach mieskich dia rekuperowania wozów zatamowa- nych kupieckich do Dereczyna, tudziez do Zaslawia zanotowano w roku 1695: „Urzędnikowi, ime p. Bulharynowi, talarów dziesięč” (Istoriko-juridiczeskije materialy, t. X, s. 138). We wrzesniu 1712 roku w księgach magistratu mohy- lewskiego odnotowano, že „przybyiemu za podatkami panų Bulharynowi (wy- dano) 191 zlotych 7 groszy 2 szelągi, w tym tež burkę kosztującą 10 zlotych, dwie ðàãó butów - jedną czeladnikowi w 3 zlote 15 groszy, drugą samemu panų Bulharynowi (buty kosolbaskie) za 6 zlotych 15 groszy; mięsa na 2 zlote cze- ladnicy wziąli gwaltem, a wypil pan Bulharyn miodu i piwa oraz w malej ezęsei wódki na 56 zlotych 23 grosze” {ibidem, t. XXIII, s. 24). Zapisy o podobnej trešei powtarzają się parokrotnie, z czego možna wnioskowac, že pan poborca wcale owocnie i krotochwilnie spędzal czas w Mohylewie. W zapisach archi-
163

walnych figurują rowniez: Kazimierz Bulharyn, chorąžyc mozyrski (1756); Rafal Bulharyn, sędzia kapturowy grodzienski i Kazimierz Bulharyn, ktorzy w 1764 roku zložyli swe podpisy pod uchwalami grodziehskich sejmikow szla- checkich.
Pawel Bulharyn, marszalek kapturowy i koniuszy wolkowyski; Mikotaj, miecznik i rotmistrz wolkowyski; Tadeusz, wicemarszalek i posel tegož po- wiatu; J6zef, starosta bakunski; Kazimierz, starosta trzcinski; Jan Jozef, chorąžy mozyrski i podwojewodzi wojewodztwa nowogrodzkiego; Michal i Antoni Bulharynowie, poslowie wolkowyscy, podpisali od tegož powiatu, a Pawel Bulharyn od Księstwa Inflanckiego w 1764 roku elekcję krola Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 122-123, 131).
4 paždziemika 1765 roku do pospolitego ruszenia obywateli powiatu gro- dziehskiego między innymi stanąl „wielmozny ime pan Rafal Bulharyn, pod- czaszy wolkowyski, na koniu karym ze wszelkim moderunkiem jak do woyny” (.AWAK, t. VII, s. 410). 9 listopada 1765 roku marszalek powiatu wolkowyskie- go, lustrator krolewski, Pawel Bulharyn podpisal rejestr dobr wojewodztwa brzeskiego (ibidem, t. IV, s. 578-579).
Profesor Stanislaw Koscialkowski (Antoni Tyzenhaus, t. II, s. 139) dowo- dzil: „Michal Bulharyn, pisarz ziemski wolkowyski, aczkolwiek byl komisa- rzem tylko w czasie dwulecia (1776-1778), zaslužyt sobie na wdzięczną pamięč nie tylko przez to, že byl jednym z najpilniej byvvających na sesjach komisarzy, ale gdy Komisja Skarbowa na sesji 27 kwietnia 1777 r. uznala potrzebę «zme- lioryzowania» instruktarza do pobierania cel na komorach i postanowila uložyč nowy instruktarz, powierzyla kierunek nad tą pracą Bulharynowi, ktory mial ją wykonac do następnej kadencji komisyjnej. Bulharyn wywiązal się ze swego zadania naležycie. Komisja «przezierala» ten instruktarz w jesieni r. 1777 i w r. 1778 i po naležytym tegož «roztrząšnieniu, zregulowaniu i wyegzaminowaniu» 27 kwietnia 1779 polecila wydmkowac. Poza tym nie odmawial Bulharyn po- slugi publicznej w «zachranianiu skarbu od pretensorow» (...), a pan pisarz wolkowyski zarobil sobie na miejsce wsrod rzadkiego wowczas szeregu bezin- teresownych obywateli, bez porownania rzadszego od wszelkiego rodzaju i stanu «pretensorow», ustawicznie zwracających się do skarbu z žądaniem «daj»”.
Pawel Bulharyn, marszalek Trybunahi Glownego Litewskiego 15 stycznia 1791 roku podpisal wyrok tegož trybunahi w sprawie zawlaszczenia przez Win- centego Strawinskiego majątku Iwaszkiewicze w powiecie slonimskim (Centralna Biblioteka AN Litwy, Dzial rękopisow, F. 273-350). Jeden z Butharynow byl wla- scicielem wsi Kulewszczyzna w powiecie wolkowyskim (Akty i dokumenty archi- wa wilenskogo, kowienskogo i grodnienskogo general-gubematorskogo uprawle- nija, Wilno 1913, t. n, s. 202).
Drzewo genealogiczne Bulharynow herbu Syrokomla, zatwierdzone w Minsku w 1802 roku, podaje opis trzech pokolen tego rodu (ANB, f. 319, z. 1, nr 29, s. 31).
W powiecie pružahskim w 1824 roku Michal Bulharyn znajdowal się pod tajnym nadzorem policji (CPAHB w Grodnie, f. 1, z. 2, nr 1469). Od 1827 roku przebywat pod nadzorem policji takže Jozef Bulharyn, ziemianin powiatu lidz-
164

kiego, nauczyciel we wlasnym majątku Pacewicze, „za przynaležnošč do taj- nych towarzystw” (CPAHB w Grodnie, f. 1, z. 3, z. 52, nr 540). Chodzi o czlonkostwo w Towarzystwie „Zorzan”. Nadzór trwal dhigo: od 1827 roku w ciągu ponad 15 lat „za udzial w tajnym stowarzyszeniu”, takže wówczas, gdy mieszkat on juž z rodziną w majątku Zabloszyn w powiecie klimowickim w gubemi mohylewskiej (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 184, s. 62-63). Kalikst Butharyn po ukonczeniu Gimnazjum Swislockiego w 1830 roku vvstąpil na Uniwersytet Wilenski, gdzie uczęszczal na zajęcia z prawa Božego, historii prawa rzymskiego, historii powszechnej, krasomówstwa i poezji, literatury ro- syjskiej, języka tacinskiego (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 838, s. 39). Jeden z doku- mentów policji rosyjskiej (1855) przestrzegal: „Georgij Bulharyn. Porucznik bylego Wojska Polskiego. Skryl się po buncie 1848 roku za granicę i tam nale- žy do najniebezpieczniejszych emissarów polskiej propagandy” (CPAH Bialo- rasi w Grodnie, f. 2, z. 6, z. 22, nr 1204). Aleksander Bulharyn, syn Bernarda, sekretarz gubemialny w Wolkowysku, na lišcie policyjnej z 1863 roku figuruje jako urzędnik prawomyslny (ÑÐÀÍ Biatorusi w Grodnie, f. 970, z. 2, nr 15).
W 1849 roku chlopi majątku Sosnowszczyzna (powiat wilejski w gubemi minskiej) odmówili poshiszenstwa swemu panu Ludwikowi Bulharynowi ze vvzględu na jego okrutne obchodzenie się z nimi. Wladze rosyjskie odmówily przyslania oddzialów policyjnych, grając rolę obronców ucišnionych, a sprawa byla rozpatrywana w sądach w ciągu szešciu lat. To byl dobry sposób na nie- sfomą szlachtę polską: przedstawiac ją jako gnębicielkę ludu, a cara jako tegož ludu obroncę (CPAHL, f. 381, z. 19, nr 1112, s. 1-558).
Genealogia familii urodzonych z Bulgaryi Bulharynów, zatwierdzona przez heroldię minską w 1828 roku, opisuje osiem pokolen rodu i wywodzi go od „Wasila Michala Hryhorowicza z Bulgaryi Butharyna, czešnika siewierskiego, dziedzica Prysynka, éwiatalówki y Zabolocia” na mocy przywileju króla Zyg- munta III z 1595 roku (ANB, f. 319, z. 1, nr 149, s. 25). Wywódfamilii urodzonych Bulharynów herbu Bulharyn z 25 lutego 1828 roku uznawal Norbertą, Franciszka, Adama, Jozefą, Wincentego, Michala, Ludwika, Tadeusza Bene- dyktowicza, kapitana wojsk francuskich, za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” z wpisaniem ich imion do pienvszej częšci ksiąg szlachty gubemi minskiej (ANB, f. 319, z. 1, nr 147, s. 85-96). Liczna gmpa Bulharynów uzyskala potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej z Departamentu Heroldii Senatu Rzą- dzącego w Petersburgu w roku 1896 (CPAHB w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 4, s. 38-41). Bulharynowie spokrewnieni byli m.in. z Jelskimi.
BUNIKOWSKI (Bunikauskas). S. Uruski (Ro džiną..., t. II, s. 84) zanoto- wal: „Bunikowski. Na Mazowszu; piszą się z Bunikowa w województwie ploc- kiem. Licznie rozrodzeni, przybierali przydomki: Ciešla, Kabelka, Kruk, Pusz- czowicz, Sroda i inne. Jacek, Michal, Mikolaj i Mateusz wylegitymowani w Galicyj 1782 r.” I dalėj: „Bunkowski. Sądzę, že taž familia co Bunikowski. Jan, chorąžy malborski, dobrodziej kolegium jezuickiego w Gdahsku (...). Wa- lenty, Wojciech i Szymon podpisali z woj. plockiem elekcyę 1674 r.”
A. Boniecki (Herbarz polski, t. II, s. 250-251) podaje: „Bunkowscy vėl Bu- nikowscy z Bunkowa vėl Bunikowa, w województwie plockiem. Dom rozro-
165

dzony, ktorego czlonkowie dla odrožnienia rožne przydomki przybierali. Na Bunkowie - Srody vel Zdory vel Zdrody dziedziczyli; Antoni, syn Stanislawa, 1553 r., Stanislaw, zwany Ciešlą, 1536 r., Jakob, zwany Goly, i Malgorzata, wdowa po Mikotaju Kobelku, 1537 r., Stanislaw, zwany Sieprski, i syn jego Antoni, 1538 r., Maciej i Antoni, synowie Marcina Skwarnego, 1540 r., Stanislaw i Franciszek, synowie Mikolaja Piczki, 1541 r., Feliks, Andrzej i Pawel, bracia 1542 r. (...). Na Bunkowie - Witach dziedziczyli: Mikotaj, syn Stanislawa Kruka, 1536 r., i Wawrzyniec Puszczowicz 1537 r., Ludwik, žonaty z zofią Kryską, podstolanką ciechanowską w 1670 roku. Walenty, Wojciech i Szymon podpisali z wojewodztwem plockim elekcyę Jana III. Jacek, Mateusz, Mikolaj i Michal Šroda Bunikowscy dowiedli szlachectwa w Galicyi 1782 r. w sądzie grodzkim trembowelskim”.
Polska encyklopedia szlachecka (t. IV, s. 306) informuje, že Bunikowscy przesiedlili się tez do Prus, ale rowniez nie podaje, jaki mieli herb. Gdyby Bunikowscy byli identyczni z Bunkowskimi, wiadomo byloby, že užywają herbu Korwin, bowiem Franciszek, Jakub i Anna Bunkowscy de armis Korwin figu- rują w zapisach do ksiąg ziemskich šremskich z 14 czerwca 1599 r. (W. Sem- kowicz, Wywody szlachectwa, nr 217).
Od tej polskiej rodziny pochodzą rosyjscy Buninowie. Szymon Bunkowski, protoplasta rosyjskich Buninow, przybyl do Moskwy za panowania kniazia Wasyla Wasyljewicza (Bobrinskij, cz. 1, s. 513). Z drugiej strony A. Lakier {Russkaja ge- raldika, t. II, s. 415) slusznie wskazuje, že Buninowie uzywali polskiego herbu Brodzic. Moze więc pochodzili nie od Bunkowskich herbu Korwin, lecz od Buni- kowskich, ktorych herb jest polskim heraldykom nieznany? Jednak Obszczij gier- bownik dworianskich rodow Wsierossijskoj Impierii (t. VII, s. 15) podaje jedno- znacznie: „Rod Buninow (...) pochodzi od przybylego do wielkiego kniazia Wasyla Wasyliewicza z Polski męža znanego Symeona Bunkowskiego. Prawnuk jego Aleksander, syn Laurentego, Bunin, služyl we Wlodzimierzu i polegl pod Kaza- niem (...). Rownym sposobem i liczni inni tego rodu Buninowie služyli Tronowi Rosyjskiemu wojewodami i w innych rangach i posiadali wsie”. Rodoslownaja kniga (t. II, s. 294) jest bližsza naszej hipotezie, gdy wywodzi: Buniny. Wyjechali iz Polszi. Wyjechawszij prozywalsia Bunikiewskyot kotorogo poszli Buniny. Budėk z Bunina figuruje w księgach grodzkich poznanskich pod datą 21 lutego 1433 roku (Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. IX, s. 337).
BURBA herbu Odyniec. Mieli posiadlošci w powiatach szawelskim, gro- dziehskim i wilenskim.
BURBEKL (Burbeklis) herbu Lubicz. Mieszkali w powiecie wilkomier- skim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 5).
BURCHARDT vel BURHARDT vel BURGHART (Burchardas). ,,Fa- milia Burhardtow herbu Grzymala, od niepamiętnych czasow zamieszkala nay- przod w Xięstwie Inflanckim, posiadala owczesnie znaczne majątki ziemne y zaszczycona w urzędach, zazywala prerogatyw stanu szlacheckiemu wlasci- wych; jakož y požniey, to jest okolo roku 1730 przenioslszy się do Litwy (...)
166

Antoni Burchardt mial jeszcze osiadlosc ziemn^, lecz takow^ wybyl”. Chodzi o maj^tek Krojcze. Zdania te pochodz^ z 1832 roku, kiedy to Jozef Kazimierz Burchardt zwrocil si§ do cara Mikolaja I z prosbq. o uznanie szlachectwa rodu Burchardtow. Sprawa nie byla jednak prosta. Carat d^zyl do pozbawienia szlachectwa — a tym samym praw politycznych i obywatelskich — jak najwi$kszej liczby szlachty polskiej na ziemiach zabranych. Tak wi$c i Burchardtom szla- chectwo wieiokrotnie zatwierdzano, to znow cofano. Dopiero w 1904 roku ostatecznie wpisano ich do pierwszej ksiqgi szlachty gubemi wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 469; f. 391,, z. 4, nr 404).
Burghardt albo Burhart herbu Grzymala. Znani od XVIII wieku w Wilnie inf- lanccy baronowie (por. S. graf von Szydlow-Szydlowski, N. R. von Pastinszky, Der polnische und litauische Hochadel, s. 27). Liczni na Wilenszczyznie. Ich ro- dowitosc szlacheck^ wieiokrotnie potwierdzala tutejsza heroldia.
BURDYNOWSKI (Burdinauskas) herbu Podkowa. Mieli dobra w po- wiatach wilenskim i witkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 403).
BUREWICZ (BureviSius) herbu Moncz. Mieszkali w powiecie telszewskim.
BURNECKI (Burneckas) herbu Boncza. Ich rodowe siedziby byly w powiecie rosiehskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
BURNEJKO (Burneikis) herbu Brant, Dolqga, Korab, Gryf, Lubicz. Od wiekow dziedziczyli dobra Burnejki oraz Bol^dzie w powiecie lidzkim, jak tez posiadali drobne zascianki w oszmianskim i wilenskim. Spokrewnieni m.in. z Izdebskimi, Siemaszkami, Harasimowiczami. 31 sierpnia 1820 roku uznani przez heroldiq wilensk^ za rodowit^ i starozytnq. szlachty polskq, (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009, s. 185-187).
BURNICKI (Burnickas) herbu Tqpa Podkowa. Osiadli w powiecie telszewskim na Zmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
BURNIEWICZ (Burnevicius) herbu Lubicz. Mieszkali w powiecie rosiehskim.
BURNYS herbu Slepowron. Dziedziczyli dobra w powiecie telszewskim na Zmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
BUROKIEWICZ-POPLAWSKI (Burokevicius-Paplauskas) herbu Drzewica. Znani na Wilenszczyznie.
BURZYNSKI (Buzinskas). Piecz^towali si$ herbami: Gryf, Grzymala, Ossorya, Pobog, Strzemiq, Trzywdar, Burzynski. Slyn^li w Koronie Polskiej, Litwie i na Bialej Rusi. Walerian Nekanda Trepka (Liber..., s. 94) donosil tez o kilku nieszlacheckich rodzinach tego nazwiska: „221. Burzynski byl ksi^dzem w majQtnosci swej w Burzynie u Lomze i Wiznie niedaleko, nad
167

Suprašlą rzeką. Ten mial kucharkę, z ktorą mial bękartow dwu. Jak dorošli, wyprawil ich do wojska. Ci oba poženili się w Litwie — z Bialą Rusią grani- ca. Udają się tam za szlachtę. 222. Burzynski zowie się tež chiopski syn. Mial synow dwu. Tam pan Burzynski spod Lomže, žolnierz kwarciany, pytai go, skąd, ktorych Burzynskich jest. Naprzod powiedzial, že od Lomže; jako go wytknąl w tern, on zaš powiedzial, že z Mazowsza. A syn j ego zaš uda- wal, iže z Podgorza, tych, co są herbu Strzemię. Owa chlopi nie umieli się wydomic. Burza ich ma porazič”. Tyle plotkarz polski. Zlosliwosci jego wszelako nie mogą przeslonič faktu, iž byli i są liczni Burzynscy naležący do rzetelnej szlachty polskiej.
Dawne przekazy archiwalne często wzmiankują o licznych reprezentantach tego zacnego rodu. Tak Paulus i Johannes Burzynscy 3 maja 1439 roku podpi- sali w Korczynie uchwatę szlachty ziemi krakowskiej, sandomierskiej, lubel- skiej i ruskiej, mającą na celu „usunięcie zlego, ktore się podczas maloletnošci krola w regencyi zakradlo” (Codex epistolaris saeculi dėtimi quinti, Krakow 1891, t. II, s. 389). Ignacy Kapica Milewski w swoim Herbąrzu (Krakow 1870, s. 28) zanotowai: „Dom Burzynskich herbu Pobog z Kapicami Milewskimi zlączony. Dobra Burzyno w ziemi wiskiej ležą, klore Pirogowie albo Pirokowie Kobylinscy z Kobylina w ziemi lomžynskiej, powiecie kolnehskim ležącego dziedzice, osiadlszy, od tychže dobr Burzyna Burzyhskimi nazwani zostali”. Dobrze byli tu znani juž w wieku XV.
Na Litwie mieszkali Burzynscy w powiatach braslawskim, trockim, wilen- skirn, šwięcianskim; na Žmudzi — w upickim i szawelskim (CPAHL. f. 391, z. 6, nr 7, 11,611, 707). Do rodziny Burzynskich naležalo takže kilka posiadto- šci ziemskich w powiecie lidzkim (CPAHL, f. 391, z. 3, nr 111).
Wywod familii urodzonych Burzynskich herbu Strzemię z 18 grudnia 1819 roku wyjasnia: „Familia ta od najdawniejszych czasow klejnotem szlacheckim zaszczycona posiadala dobra ziemskie i pelnila publiczną službę krajowa. Wziety przez wywodzącego się teraz Antoniego Jozefą Burzynskiego za proto- plastę Mikolaj Burzynski, szczycąc się rownie jak i przodkowie jego preroga- tywami szlacheckimi, posiadal w Xiestwie Žmudzkim dobra ziemskie Podubisie zwane, jakowe podlug dowodu testamentu jego w roku 1698 maja 31 aktyko- wanego zostawil do sukcedowania siedmiu synom sw'oim: Marcinowd, Samu- elowi, Stanislawowi, Kazimierzowi, Konstantemu, Ludwikowi i Jakubowi Bu- rzyhskim.
Z tych siedmiu braci, a svnow Mikolaja, Samuel Burzynski zostawil po sobie sukcesorem majętnošci ojczystej Podubisie syna Marcina, po ktorym podobniež koleją naturalnego spadku osiągnąvvszy takową mąjętnosč, Franci- szek Burzynski wyprzedal oną, jak tego dowiodlo prawo przedažne (...). Na- stępnie wzmieniony teraz Franciszek Burzynski splodzil syna Antoniego Jozefą, po ktorym pozostaly syn Wladyslaw Filip Jakub, trzyimienny, teraz wywodzi się”. Zostal on uznany przez deputację wywodową wilenską za „ro- dowitego i starožytnego szlachcica polskiego” oraz wpisany do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009, s. 59-60).
168

Na Wilenszczyznie znani tež byli Burzynscy herbu Pobog, spokrewnieni z poprzednimi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 106). Okolo roku 1739 Stanislaw z Bu- rzyna Burzynski pelnit funkcje instygatora Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego. Franciszek Burzynski podpisat od wojewodztwa wolyhskiego w 1764 roku elek- cję ostatniego krola polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 119). Tadeusz z Burzyna Burzynski, kasztelan smolenski, zložyl podpis w 1764 roku pod aktem konfederacji generalnej warszawskiej (ibidem, s. 91). Okolo roku 1851 Burzynscy mieszkali dose lieznie w Wilnie oraz w powiatach wilenskim i trockim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 406, s. 1-37). Dziedziczyli na Wilenszczyznie, m.in. dobra Siemiakovvszczyznę i Radziwoniszki. Ich rodowitosc szlachecką po- twierdzila heroldia wilenska 8 styeznia 1799 roku, 11 paždziemika 1832 roku i 6 lutego 1835 roku (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 129, s. 85). Jak podaje Spisok ziemlewladielcew minskoj gubiemii (Minsk 1899, s. 7), w powiecie minskim J6- zef Burzynski posiadal owczesnie majątek Ratynce.
Z rodzinv tej pochodzilo wiele utalentowanych osob uwiecznionych w kulturze Polski, Litwy, Rosji, Bialorusi, Ukrainy. Np. Gabryel Burzynski (zm. 1731) byl jednym z najznakomitszych rosyjskich dzialaczy oswiatowo- religijnych, pisarzem i thimaczem, czlonkiem Swiqtego Synodu cerkwi prawo- slawnej i kierownikiem zarządu szkol cesarstwa rosyjskiego; od 1726 prawo- stawny biskup w Riazaniu i Muromie, zaufany wspolpracownik imperatora Piotrą I Wielkiego. Wlodzimierz Burzynski (1900-1970) zaslynąl jako znako- mity budowniezy drog i mostow, autor cenionych dziei z teorii techniki, profe- sor Politechniki Lwowskiej i Politechniki Šląskiej. Zbigniew Burzynski (1902- 1971) cieszyl się šwiatową slawą jako pilot balonowy, dwukrotny zdobywea pucharu Gordona Bennetta, rekordzista swiata wlotach balonem (10 853 m) w 1936 roku.
BUSZ (BUSCH) (Bušis) herbu Jasienczyk (powiat witkomierski) oraz herbu Butler (powiat lidzki). Od dawna znani na Litwie (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 52).
BUTERLEWICZ (Buterlevičius) herbu Pilawa. Mieszkali w powiatach wilenskim i wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1062).
BUTKIEWICZ (Butkevičius). Uzywali herbu Jastrzębiec i Trzaska. Mieli liezne dobra w powiatach wilenskim, wilkomierskim, oszmianskim, slonimskim i upickim. Spokrewnieni byli z Korejwami, Rymkiewiczami, Zagolowiczami, Sobahskimi, Mierzewskimi, Kossowskimi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 32—35).
BUTLER (Butleris) herbu wlasnego. O Butlerach, hrabiach na Międzylesiu, Stanislaw Kazimierz Kossakowski w Monografiach historyezno- genealogicznych niektdrych rodzin polskich (Warszawa 1859, t. I, s. 31) pisat: „Rodzina hrabiow tego nazwiska z Hessyi najprzod do Inflant, a stamtąd do Polski przybyla i na Podlasiu osiadla. Niesiecki, a za nim inni, rod ten wywo- dzili od Butlerdw, pan6w z Ormond w Irlandii, z ktorych jeden imieniem Jakob
169

wpolskim wojsku služąc, w nagrodę zashig na sejmie warszawskim 1627 r. od Zygmunta III indygenat otrzymal; w r. 1635 tenže, z tytulem obersztera, za zaslugi w czasie wojny pruskiej odprawione mial sobie od Rzeczypospolitej przyznane 25 000 zlotych polskich owczesnych wynagrodzenia”. Ale jeszcze wczesniej „Jan Butler, walcząc pod Stefanem Batorym, wslawil się czynami wojennymi”.
Profesor Aleksander Wlodarski w ksiąžce Rod Jaruzelskich herbu Šlepo- wron (Warszawa 1926, s. 3) pisal î dawnej siedzibie Jadzwingow: „Podlasie to ziemia bohaterow, znakomitych politykow i z ostatnich czasow męczennikow. Dose przejrzeč historic powstalych stąd rodow (Butlerowie, Kossowscy, Mo- czydlowscy, Rzewuscy, Raczkowie, Saczkowie, Wodzynscy i inni), aby się przekonač o godnošci i zacnošci przedstawicieli tych rodow, a dose zaglębič się w dzieje dawnej przesztosci, aby wyczytac, jacy to synowie i ile razy walczyli w obronie Polski i jak gorąco ją milowali. Pierwszymi, ktorzy szli bronič ojczy- zny przed wrogiem, byli zawsze synowie Podlasia”.
Na Kresach mieszkaly prawdopodobnie trzy rožne rodziny tego samego na- zwiska, lecz rožnego pod względem etnicznym pochodzenia. Byli Butlerowie kurlandzcy î rodowodzie niemieekim, byli litewscy î rodowodzie tatarskim, zarowno pierwsi, jak i drudzy przez malzenstwa mieszane juž w XVIII wieku spolszczeni (por. S. Dziadulewicz, Herbarz rodžiu tatarskich w Polsce, s. 75) oraz rdzennie polscy, od wiekow siedzacy na Podlasiu. Niewykluczone zresztą, ze wszystkie te rodziny byly ze sobą w jakiš sposob powiązane.
Herbarz rodžiu szlacheckich Krölestwa Polskiego (cz. I, s. 112-113) in- formuje: „Butlerowie, rodzina niemiecka od dawna w Polsce osiadla. Jan Butler, za panowania jeszcze krola Stefana Batorego czynami wojennymi się wslawil. Wnuk tegož, Gotard Wilhelm Butler, sluzyl naprzod na dworze krola Zygmunta Ø, następnie byl szambelanem cesarza rzymskiego Ferdynanda II, wrocil się požniej do služby krolow polskich i sprawowal urząd wielkiego podkomorzego na dworze krola Jana Kazimierza. Na tym stopniu będąc, otrzymal od cesarza Ferdynanda Ø w roku 1651 dyplom na godnošč hrabiego cesarstwa rzymskiego”.
Nie wiadomo, czy polscy Butlerowie mają coš wspolnego ze slynnym ro- dem Butieröw biytyjskich. Niektörzy heraldycy twierdzą, že jest to ten sam dom. Jak podawal K. Niesiecki (Herbarz polski, t. II, s. 364), Butlerowie, ryce- rze irlandzcy, od XIII wieku znani w Anglii. W 1627 roku Jakub Butler za za- slugi wojenne uzyskal od krola Zygmunta 111 indygenat polski. Ale jeszcze nrzed rokiem 1579 gatąž ta przerzucila się z Wysp Biytyjskich do Kurlandii, skąd juž krotka byla droga do Korony Polskiej.
Rod „de Butlerow” Jan August Hylzen (Inflanty, Wilno 1750) wymienia wsrod szlachty Ksiesiwa Kuriandzkiego i Semigalskiego oraz ziemi piltynskiej. Bartoldus Buthlen praefectus militiae ducis Curlaudiae, figuruje w poslaniu nuncjatuiy Ksiestwa Kuriandii do zarządu miasta Wilna z 1578 roku (Akta hi- storyczne do panowania Stefana Batorego, Warszawa 1881, t. V-VI, s. 171).
Autorzy wegiersey zaznaczają: „Butler iub Buthler, herbu wtasnego. W 1627 polski indygenat w Kurlandii. Od 1651 hrabiowie Swietego Cesarstwa Rzymskiego, od 1800 hrabiowie austriacey, od 1820 hrabiowie Krölestwa Polskiego. R6d
170

senatorski” (S. graf von Szydlow-Szydlowski, N. R. von Pastinszky, Der polnische und litauische Hochadel, s. 27).
Sejm walny koronny z 1627 roku i krol Zygmunt III w punkcie 25 posta- nawiat: „Mając wzgląd na odwazne y krwawe poslugi Jakuba Buthlera, szlach- cica irlandzkiego, ktore Nam w Rzeczypospolitej, pod rožne expedycye wojen- ne, wiernie y statecznie oddawai; za zgodą wszech stanow koronnych y W. X. Litewskiego onego za indy geną, szlachcica tey Rzeczypospolitey przyjmųjemy; z tym dokladem; žeby Nam y Rzeczypospolitey juramentum fidelitatis uczynil” (VL, t. III, s. 265).
Gotard Gwilhelm Butler, starosta prenski, jak tež Stefan Butler z Boblu podpisali od wojewodztwa inflanckiego w 1648 roku akt elekcji krola Jana Ka- zimierza (VL, t. IV, s. 115). Tenže Gottard Butler, succamerarius regni, figuruje w dekrecie krdla Jana Kazimierza z 22 stycznia 1661 roku.
Percepta prowentdw publicznych do skarbu Rzeczypospolitej W.X.L. z roku 1661 podaje m.in. o powiecie kowienskim: „Wielmozny jegomošč pan Butler, podkomorzy koronny z starostwa prenski ego wedhig dekretu Trybunahi Skar- bowego dal na rok 1659, kt6ry się skonczyl, h. 234”. 16 maja 1672 roku chelm- ska kapitula wniosla skargę do sądu o nieprawne zawladniącie przygranicznymi polami przez chlopow ze wsi Dryszczewa i Žmudzi, naležących do pani Kon- stancji Butlerowej: solenniter guesti et protestati sunt: illustris et magnificae dominae Constantiae Butlerowa, succamerarie regni Poloniae, subditos villarum regalium Dryszczoviae et Žmudz possestritis, videlicet contra laboriosos Zacharko Przystupa, Dziczko Grzes (AWAK, t. XXXIII, s. 306).
Mark Buthler, na Międzylesiu i Opolu, podkomorzy drohiczynski, starosta prenski, pulkownik JKM, byl od 1678 roku czlonkiem Rady Krolewskiej Jana III Sobieskiego (VL, t. V, s. 270). Jan Butler herbu wlasnego bral we wrzesniu 1683 roku udzial w odsieczy wiedenskiej pod przywodztwem Jana III Sobieskiego. „Jan Butler, drohiczynski, nowski, blonski starosta” w 1690 roku w Lublinie podpisal razem z bradą szlachtą swiadectwo potvvierdzające staro- žytnošč rodu szlacheckiego panow na Jaruzelach Jaruzelskich herbu Slepowron (por. A. Wlodarczyk, Rod Jaruzelskich herbu Slepowron, s. 23). Miat on nie tylko zresztą tągą glową, ale i byl dzielnym oficerem za czasow Jana III Sobieskiego (Akta do dziejow krola Jana III, Krakow 1883, s. 206, 340, 618). Krzysztof Butler, sędzia grodzki braslawski, podpisal 11 sierpnia 1702 w Bra- slawiu uchwalę o pospolitym ruszeniu na Szwedow (AWAK, t. XIII, s. 141). W 1714 roku figuruje on w zapisach archiwalnych juž jako podczaszy Księstwa Inflanckiego (ibidem, t. XXIX, s. 397).
W roku 1755 w zapisach Trybunalu Glownego Litewskiego znaležli šią Jan i Helena z Drozdowskich Butlerowie, czesnikowie powiatu braslawskiego, mal- zonkowie, katolicy, darujący zakonowi bazylianow swą posiadlošč Kozaczyzną Helionowo i 16 tysiący zlotych. Poniewai chodzi o okolice Nowych Trok, za- mieszkalych w znacznym stopniu przez kmiotkow litewskich, domagali šią Butlerowie, by poslugą duszpasterską prowadzono wsrod chlopow^ w jązyku litewskim.. W akcie darowizny wymieniane są tež imiona rodzicow fundatorow: Krzysztofa i Šwiątos!awy Butlerow oraz Aleksandra i Zofii Drozdowskich (ibidem, t. XII, s. 54-59).
171

W 1798 i 1820 roku heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc szlachecką pięciopokoleniowej galęzi rodu Butlerow zamieszkalych w powiecie oszmian- skim: Rafala, Mikolaja, Jerzego, Jana i Dionizego. W 1804 roku heroldia wo- lyhska uczynila to šamo z Franciszkiem (synem Kazimierza) oraz jego synami Jozefem Benedyktem i Zygmuntem Butlerami (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 410).
Zachowal się Inwentarz podawczy dzierzawy Alkiszek, w Xięstwie Žmudz- kim powiecie Malych Dyrwian ležących, post liberam resignationem wielmoi- nego jegomošci pana Ignacego Pilsudskiego, starosty kiwilskiego, in personem wielmoinego jegomošci pana Benedykta Butlera przeze mnie Andrzeja Sucho- dolca, starostę judranskiego, czešnika smolenskiego y dworzanina skarbowego Xięstwa Žmudzkiego in loco loci sporządzony. Dowiadujemy się zen, že ow majątek skladal się ze wsi Alkiszki i Kisze. Dokument ten, obszemy w częšci koncowej, stanowi: „Andrzey Suchodolec, starosta judranski, czešnik w-wa smolenskiego y dworzanin skarbowy Xięstwa Žmudzkiego. Oznaymuję tym moim podawczym listem, iž Jego Krolewska Mošč Pan nasz mitosciwy osobli- wym listem przywilejem swoim w.j. Panų Ignacemu Pilsudskiemu, starošcie kiwilskiemu, z prawa swego dožyvvotniego dzierzawy Alkiszek zrzec się, ustą- pič y wlewek prawny in personem w.j.p. Benedykta Butlera uczynič pozwoliw- szy, a nayjašnieysza Kommissya Skarbowa z wladzy y jurysdykcyj swojey (...) data moc do podania rzeczoney dzierzawy Alkiszek y zlecila. Za czym ja, An- drzey Suchodolec (...), zjechawszy ad fundum toties pomienioney dzierzawy Alkiszek, ze wszelkim rozbudowaniem dwornym y gumiennym juž starym, z zasiewem žytnim y jarzynnym, z gruntami omemi y nieomemi, z ląkami mo- rožnemi y blotnemi, z lašami, gajami y zarošlami, z stawami, stawiszczami, rzekami, rzeczkami, tak jako z dawna et ad praesens w swoich duktach y grani- cach mialo, z podatkami, z žonami y ich utrisgue sexus dziečmi, z bydlem, kohmi i calym onych dobytkiem, z wolnym rozeszlych poddanych hibemowym zyskiwaniem, w realną y aktualną moc, possessyą y dozywotne dzierženie panų Benedyktowi Butlerowi poddalem (...). Datt w Alkiszkach roku 1770, miesiąca Oktobra dwudziestego dnia” (AWAK, t. XXXV, s. 183-185).
W 1778 roku w drukami Akademii Wilenskiej odbito druczek okoliczno- sciowy pt. Na imieniny Michala Butlera, starosty prenskiego, dnia 29 wrzesnia 1778 w Kwieciszkach (K. Čepienė, J. Petrauskienė, Vilniaus Akademijos spaustuvės leidiniai 1576-1805, s. 336).
Spis szlachty powiatu wilkomierskiego z 1795 roku zawiera Listęfamilij szlachty, Wincentego y Jozeffa syndw Ignacego Butlerdw, miecznikowiczow powiatu wilkomierskiego, žyjących na dobrach Rapszanach i Dziesiukiszkach w powiecie wilkomierskim ležących (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 5—7). W dokumencie tym czytamy: „Emest Alexander Butler, pradziad wywodzących się Wincentego y Jozeffa Butlerow, z Inflant Szwedzkich przeniosl się do Li- twy, uczyniwszy wywod w języku niemieckim pisany dowodzący, že byt praw- dziwym inflanckim szlachcicem pomiędzy bracią y stryjami (w dowod skladal się tenže wywod) byl assesorem sądow zadwomych Jego Krolewskiey Mošci, wiele tež odprawial publicznych funkcyj, shižyl w woysku pruskim, jak swiad- czy to pomienione pismo z Ryterbanku wyjęte. Ktory to Emest Alexander Butler otrzymal przywiley od Nayjašnieyszego Krola Jegomošci Wladyslawa na
172

pisarstwo ziemskie wendenskie w roku 1634 maja 7 dnia. Tenže nabyl w po- wiecie wilkomierskim majętnošč Tukownię od Andrzeja y Zofii z Mierzwin- skich Przystanowskich wespot z zoną swą Anną Eufrozyną Hondorfowną (...). Zostawil z tey žony swey syna Andrzeja, dziada rodzonego wywodzących się, za przywilejem krola Jegomošci Augusta 3-go w roku 1750 maja 9 dnia wyda- nym, miecznika JKM wilkomierskiego; dziedzica dobr Tukowniey w tymže powiecie wilkomierskim ležących. Tenže zostawil po sobie synow pięciu: xię- dza Michata SJ, Antoniego, Ignacego, oyca wywodzących się (...), Bartlomieja y Mateusza, ktorzy w dobrach oyczystych Lukownia zwanych, uczyniwszy umiarkowanie między sobą, ponabywali dobra. Jako Ignacy Butler, oyciec wy- wodzących się, miecznik wilkomierski, mający za sobą Elžbietę Kurszewską Petrulewiczownę, skarbniczankę trocką (herbu Labędž na polu pąsowym) w r. 1766 nabyl od Seweryna Siesickiego, marszalkowicza JKM wilkomierskiego, majętnošč Rapszany w powiecie wilkomierskim ležącą”. Po bezžennym bracie žony Ignacym Petrulewiczu odziedziczyl rowniez majątek Dziesiukiszki w powiecie wilkomierskim.
Z tegož žrodla dowiadujemy się, že Mateusz Butler mial synow: Andrzeja, Wincentego, Michala, Onufrego, Leona, Ignacego i Mateusza. Pozostali oni na ojczystej Lukowni. Antoni mial syna Ignacego, dziedzica majętnošci Ptosztoka i Antoptosztoka. Herb Butler jest opisywany jako „koszyk o dwu uchach, rož- nym kwieciem napelniony w helmie piora strusie”.
Dyonizy, syn Jana Butlera, czešnika oszmiahskiego, uzyskal w 1820 roku potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 986, s. 52). Heroldia wilenska w 1828 roku potwierdzila rodowitosc szlachecką zamiesz- kalych w powiecie wilkomierskim Jozefą Teodora Benedykta, Erazma Antoniego Apolloniusza, Tadeusza Kryszpina Leonarda, Jana Nepomucena Dominika Apolinarego, Augustyna Jerzego Rajmunda (syndw Wincentego) Butlerow (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1018, s. 5-6).
Butlerowie posiadali takže Stare Žagary i Žorany w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1782). Po rozbiorach niektorzy czlonkowie tej rodziny znajdowali się w rosyjskiej službie wojskowej. W 1837 roku Jan (kapitan wojsk rosyjskich), Stefan, drugi Jan i Aleksander Butlerowie uznani zostali przez wi- lenską deputację wywodową za „aktualną szlachtę” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1062, s. 47-49). Na lišcie szlachty gubemi wilenskiej z 1829 roku zareje- strowano Ignacego, Leona, Onufrego, Michala, Wincentego, Andrzeja, Teodora, Wawrzynca Napoleona Mateusza, Juliana Jana i kilku innych Butlerow (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 83, s. 3). Rodowitosc szlachecką domu Butlerow heroldia wilenska potwierdzila tež w roku 1856 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3818).
Butlerowie brali udziat w polskich powstaniach narodowych XIX wieku (por. Julian Lukaszewski, Pamiętnik z lot 1862-1864, Warszawa 1973, s. 250). Ziemianin Jan Butler od 23 marca 1865 roku przez wiele lat znajdowal się pod tajnym nadzorem policji ze względow politycznych, mieszkal w majątku Raj- szony powiatu wilkomierskiego razem z rodziną (CPAHL, f. 318, z. 1868, nr 228, s. 81).
Jak wspomnielismy, byli obok Polakow Butlerowie, ktorzy się uwažali za Tatarow. Wywod familii urodzonych Tatarow Butlerow herbu Butler (Wilno, 25
173

wrzesnia 1837 roku) podaje: „Jozef Butler, towarzysz chorągwi kozackiej, po- dfug dowodu dwoch listow ochronnych hetmana polnego wojsk Księstwa Li- tewskiego księcia Korybuta Wisniowieckiego w 1702 marca 28 i 1706 Julij 25 dnia wydanych, aby dobra Tatarow pelniących službę wojeuną w tey liczbie i dobra Jozefą Butlera, towarzysza, byly wolne od wszystkich cięžarovv wojen- nvch, posiadal dobra ziemskie Melanchowicze zwane w trockim wojewodztwie sytuowane, jakowe testamentem swym roku 1718 marca 6 dnia czynionym, zostawi! w sukcessyj synowi swemu Samuelowi, a ten podobniež testamentem swoim 1768 roku Augusta 3 dnia podpisanym, przeznaczy! tež dobra Malacho- wicze trzem synom swoim Mustafie i Jozefowi juž niežyjącemu, oraz Aleksan- drowi”.
BUTMAN (Butmanas) herbu Dwie Jodly. Mieli dobra w powiecie wilko- mierskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 411).
BUTMIN (Butminas) herbu Košciesza. Mieszkali w powiecie rosiehskim.
BUTOWICZ (Butavičius) herbu Ogonczyk. Starozytny rod lechieki, od wiekow osiadly na Wilenszczyznie i užywający herbu Ogonczyk. Jeszcze vv grudniu 1508 roku, jak podają žrodla archiwalne, bojar Gabryel Butowicz by! sądzony przez krola Zygmunta za zabojstwo siostry pana Wojciecha Narbuto- wicza. Stan Butowicz, wedlug listy z 1528 roku, mial w razie potrzeby wojen- nej sam stawac konno do pospolitego ruszenia, podobnie bojar radunski Maciej Butowicz (por. Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 767-771, 1504, 1508), Stan is law Butowicz podpisal w 1764 roku od wojewodztwa smolehskie- go elekcję krola Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 120).
W latach 1798, 1807, 1820, 1828, 1830, 1835 szlacheckošč Butowiczow potwierdzala heroldia wilehska. W 1830 roku uznano rodowitosc Jerzego Jozefą, Jerzego Franciszka, Leonarda, Aleksandra Kajetana, Joachimą, Ludwika Leopoldą, Antoniego Franciszka i Kazimierza Jana Butowiczow z powiatu sza- welskiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1019, s. 96-97; f. 391, z. 9, nr 15, s. 3; f. 39.1, z. 4, nr 413, s. 1-6).
Znani byli Butowiczowie takze na terenach ukrainnych. Jak podaje W. Mo- dzaiewskij (Malorossijskij rodoslownik, Kijew 1908, t. 1, s. 122-150), „istnieje kilka rodow tego imienia o roznyin pochodzeniu”. Bohdan Butowicz, „szla- chetnie urodzony” 27 marca 1649 roku za wiemą službę otrzymal od krola pol- skiego Jana Kazimierza przywilej na zascianek Solonowka nad rzeką Wierbczą w powiecie czernihowskim, nabyty w i 637 roku przez jego ojca. On tež 15 maja 1649 roku uzyskal krolewski przywilej na majątek Kolontajow we wlosci czyhirynskiej. Odtąd Butowiczowie byli dobrze znani na ziemiaeh ukrainnych jako oficerowie wojsk polskich i kozackich. rozgalęzili się tež szeroko. Žony brali z takich rodzin. jak: Lizohubowie, Makowscy, Nawroccy, Reichowie, Kologrywowowie, Lomikowscy, Jurkiewiczowie, Zabielowie, Jaszczykowscy, Zakorzewscy, baronowie von Mirbach, Tumanscy, Czerwinscy, Gorzkiewiczo- wie, L/askowscy, Baniewscy, Uscimowiczowte, Bulharynowie, Kowalewsc-y, Landerowie (Anglicy). Niektorych Butowiczow S. Dziadulewicz wywodzi
174

z Tatarow ordynskich, ktorzy przybyli na Wofyn w XV wieku, tutaj się juž w XVI stuleciu spolszczyli, a nieco požniej osiedli tež w wojewodztwach ko- wienskim i minskim.
BUTRYM (Butrimas) herbu Topor. Mieszkali w powiecie szawelskim na Žmudzi.
BUTRYMOWICZ (Butrimavičius) herbu Starža, Starykon, Labędž. Zna- ni na Wilehszczyžnie. Sfynęli jeszcze w epoce wojen z Krzyžakami. W XIX wieku Butrymowiczowie licznie mieszkali w Wilnie i w powiatach lidzkim, trockim, wilenskim, oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 842, s. 203, 304; f. 391, z. 8, nr 91, 92, 86, 108). Ich rodowitošč szlachecką potwierdzila heroldia wilenska w grudniu 1837 roku (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3816). Czlonkowie rodu zamieszkiwali w powiatach: wilenskim, oszmianskim, szawelskim, lidzkim i trockim uzyskali potwierdzenie szlachectwa przez heroldię wilenską w 1844 roku (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 85, s. 3).
BUTTNER (Bitneris) herbu BŪttner. Znani na Wilehszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009).
BUTULEWICZ (Butulevičius) herbu Pilawa. Mieszkali w powiecie trockim.
BUTWILL (Butvilas) herbu Niezgoda. Rodowe siedziby mieli w powiecie
szawelskim.
BUTWILLOWICZ (Butvilavičius) herbu Prus I. Dziedziczyli majątki w powiecie kobrynskim.
BUVVOJN (Buvainis) herbu Jastrzębiec. Mieszkali w powiecie szavvelskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 416).
BYCHOWIEC (Bichovcas) herbu Mogila. Osiadli w powiecie oszmianskim.
BYCZKOWSKI (Bičkauskas) herbu Bogoria. Przez wieki posiadali Ole- niszki w powiecie wilenskim. Odgalęzili się tež na powiat upicki. 31 sierpnia 1820 roku zostali uznani przez heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009, s. 202-203).
BYDLOWSKI (Bidlauskas) herbu Topacz i Radwan. Wywodzą šią z By- dlowa w powiecie wišlickim, znani tež w wojewodztwie sieradzkim i lwowskim.
BYK (Bikas, Jautis) herbu nieznanego. Wywodzą się ze wsi Byki w po- wiecie sochaczewskim. Znani na Grodzienszczyžnie i Wilenszczyžnie.
BYKOWSKI (Bykauskas). Znakomity, vvybitnie uzdolniony r6d polski, užywający w rdžnych odgalązieniach takich gode!, j ak: Lopott, Chorągwie,
175

Gryf, Jastrzqbiec. K. Niesiecki w dzielaeh Korona Polska (t. I, s. 230-232) i Herbarz polski (t. II, s. 375-378) pisai o Bykowskich herbu Chorągwie (jedne- go domu z Kmitami Czernobylskimi), znanych na Ukrainie i spokrewnionych tu ze Staweckimi, Iwanickimi, Charbickimi, Wolskimi, oraz o Bykowskich herbu Gryf, \vywodzących siq z wojewodztwa sieradzkiego. I jedni, i drudzy byli sze- roko rozgalqzieni, znani požniej na ziemi wilenskiej, grodziehskiej, mihskiej, braclawskiej i in.
W jednym z herbarzy czytamy: „Bykowscy (herbu Gryf). Z tej rodziny, przydomku Jaxa užywającej, Franciszek w roku 1728 posiadal w wojewödztwie sieradzkiem wies Piwaki. Maciej, podstolic braclawski, w roku 1733, jako pose! wojewodztwa mihskiego, elekcyę krôla Augusta III podpisal. Baltazar, czcšnik bieiski, nabyf w roku 1774 dobra Bartoszôwkq, Mroczkow'ice i Wiechnowice oraz polowq dôbr Sambory i Rudki w wojewödztwie rawskiem. Z innej rodziny tegoz samego nazwiska Jan Bykowski w roku 1776 otrzymal od krôla Stanisîa- wa Augusta dyplom na szlachectwo dziedziczne wraz z powyzszym herbem’5 (Herbarz rodzin szlacheckich Krolestwa Poiskiego, t. II, s. 80-81).
Dawne zrôdla czqsto wzmiankujq o czionkach tego rodu na Kresach. Hrydž, Luka, Ryla, Holowacz, Lopot i Cisza Bykowscy vvystępują w zapisach ksiąg bûcha!teryjnych W. Ks. Litewskiego w latach 1506-1511 (Russkaja Isto- dczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 653, 701). Jeden z dokumentôw zawiadamiah že: Žygimont ßozojit Milostiu Korol Polski w 1509 roku nadat dworzaninowi swemu Iwaszce Rylo Bykowskiemu dworce z ludmi w wasiliszskom powete na Grodzienszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. i, nr 429, s. 7-8). Jerzy Bykowski w 1562 roku poslowa! od Zygmunta Augusta do Iwana Groznego. On tež by! z misją dyploniatyczną w Moskwie w 1568 roku (Archiwum Ksiąžąi Sangusz- köw, t. Vil, s. 271-276, 297). Poselstwo skonczylo siq tym, že kupcôw bqdą- cych w orszaku, w tym wilnianina ignacego Michalowicza, ograbiono z dužej ilosci towarôw, a samych poslow zeslano do Kazania i innych miast Rosji (Rus- sko-bielontsskije swiazi Sbornik dohmüento\\\ Minsk 1963. s. 39-43).
Andrzej Bykowski od piaczi Hath poczai ossadacz na surowem korzeniu nad potokiem Rowczem — donosil dokument z 1565 roku {Archiw Jugo- Zapadnoj Rossii, Kijew 1890, cz. 7, t. II, s. 262). Jarosz Bykowski, sziacheic z ziemi brzeskiej, figumjc w zapjsach do ksiąg sądowych rego miasta z roku 1580. Stanislao Bykowsky Comriensi in terra Landciensi castellanis wzmian kowany jest w przywileju kröia Zygmunta Iii z 15 stycznia 1588 roku (Prawa, przywileje i statuta miasta Krahowa, Krakow '1890, i M, s. 4).
W zbiorach CPAH w Wilmc zachowaly siq Jiezne przywileje, nadawane przez krölöw polskich kolejnvm pokoleniom rodu Bykowskich, testamenty, umowy, jak rôwnicz inne dokumenty (na 244 arkuszaeh). W 1839 roku Deputa- eja Szlachecka Guberni Litewsko-Grodzieriskiej stwierdzala, že „poprzednik tej Familii iwaszko Ryllo Bykowski, uzywajac przywiîcjôw sianowi szlacheckie- irm wlasciwyeh, posiadal za przywilejem krôlewskim majqtnosc ziemną z wlo- ¿cianaini Dworzec zowiącą siq, feraz w powiecie lidzkini ¡ežącą”. Požniej ta miejscowosc nazywaia sie Lebiodką, a ooziedziczy! ją po ojeu Mojsiej Iwasz- kuwicz Bykowski. Z kolei syn tego Jarosz dokupil do odziedziezonego majątku czqsé dôbr Sziachtowszczyzny w 1627 roku. Nastqpny sukeesor mial na imiq
176

Kazimierz i zostawil po sobie syna Jana, po ktorym znow dziedziczyli dwaj kolejni potomkowie: Dominik i Tomasz. W pierwszej polowie XVIII wieku rod Bykowskich byl juz bardzo liczny. Jakub, Dominik, Mikotaj, Franciszek, Stanislaw, Andrzej (synowie Tomasza) podzielili wtedy między siebie Lebiodkę. Akta archiwalne milczą o starszym synu Jana Bykowskiego, Dominiku. Musial on widocznie gdzie indziej szukač chleba. Ženili się Bykowscy m.in. z Butkowskimi, Lampartowiczami, Tubielewiczami, Mokrzeckimi, Dowgirda- mi, Bobinskimi, Grygorowiczami, Sielickimi, Filipowiczami.
Byli tež jeszcze inni Bykowscy, spokrewnieni z pierwszymi, ktörzy wladali większą częšcią Szlachtowszczyzny oraz Abramowszczyzną. Niektorzy z nich mieszkali w okolicy miasteczka Rudomina kolo Wilna. Za protoplastę tej rodzi- ny uchodzil Jerzy Bykowski (ok. 1650). W 1690 roku Benedykt Pawel na Czer- ci Sapieha nadal jego synowi Wladystawowi dobra Jalica. Syn Wladyslawa, Konstanty, mial dziedzica Rafala, a po nim siedmiu wnuköw: Jana, Szymona, Jozefą, Benedykta, Tomasza, Kazimierza, Antoniego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 428, s. 1-160). Tak więc w polowie XVIII wieku zabraknąč musialo Bykow- skim „przestrzeni zyciowej” na ziemi ojczystej.
Szlachcic Aleksander Bykowski byl w 1645 roku czlonkiem krolewskiej komisji šledczej badającej okolicznošci pobicia Žydow przez mieszczan mohy- lewskich. Przemyslaw Bykowski na Bykach, kasztelan sieradzki i starosta przedecki, oraz kilku innych Bykowskich w 1648 roku podpisalo w Warszawie elekcję krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 103).
Niektorzy z Bykowskich studiowali na dawnej Wszechnicy Wilenskiej (Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego, Dzial rękopisow, F-2. KC-114b, s. 103). W drugiej polowie XVIII wieku w drukami Akademii Wilenskiej wydano Ste- fana Bykowskiego Mowę na pochwale Nayjasnieyszego Trybunalu, mianą przez Stefana Bykowskiego, chorąžyca minskiego, starostę celskiego, w Wilnie in Collegio Nobilium S.J. (K. Čepiene, J. Petrauskiene, Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai 1576-1805, s. 190).
Szymon Bykowski, sędzia kapturowy wojewödztwa braclawskiego, oraz Antoni Bykowski podpisali 23 czerwca 1764 roku uchwalq konfederacji gene- ralnej koronnej w Warszawie (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewödzka w Rzeszowie, Dzial rękopisow, Rk-3, k. 175). Stefan z Jaxöw Bykowski w latach 1779-92 byl chorąžym wojewodztwa minskiego, kawalerem Ordern Šwiętego Stanislawa (ANB, f. 319, z. 1, nr 3, s. 10-11; f. 319, z. 2, nr 2837).
Wywöd familii urodzonych Bykowskich herbu Lopott z 1798 roku informu- je, iž: „Kazimierz Bykowski, syn Jarosza, prapradziad wywodzących się dopie- ro, dobra Lebiodki y Szlachtowszczyzna zowiące się od Zygmunta Pierwszego, krola polskiego, przodkom jego nadane, dziedzicząc, syna Jana splodzil, jak o tern przekonywa testament tegož Kazimierza Bykowskiego w roku 1671 (...) sporządzony. Koleyno Jan, po oycu swym dziedzic Lebiodki, mial syna Tomasza (...). Podobniež Tomasz syna Andrzeja zostawil (...). W ostatku Andrzej synöw pięciu, jako to: Tomasza, Bonawenturę, Jerzego, Dominika y Jozefą”. Wszyscy oni zostali uznani za „rodowitąy starožytną szlachtę polską” i wpisani do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 948, s. 587-588).
177

Wywod familii urodzonych Bykowskich herbu Gryf uložony w Wilnie 31 sierpnia 1820 roku donosi: „familia ta starožytna, od naydawnieyszych czasow będąc w Polsce rozkrzewioną po rozmaitych jej prowincyach tak za nadaniem krolow, jak tež z wlasnego nabycia, dziedziczyla rožne liczne ziemne majętno- šci z poddanstwem, a zaszczycając się kleynotem starozytnego szlachectwa za zaslugi wielkie, czynione dla Košciola Božego i Oyczyzny naywyzszemi ran- gami woyskowemi i urzędami cywilnemi udarowaną byla”.
Bykowscy wvwodzili się z wojewodztwa sieradzkiego; jedni z nich pisali się „z Kossowa”, inni - „z Bykowa”. Stanislaw z Kossowa Bykowski by! wo- jewodą sieradzkim. Jędrzej Bykowski, o wide požniejszy, posiadal majętnošč Wici Zaborze w powiede lidzkim, pozostawil ją w 1633 roku synowi Jędrzejo- wi, a ten - swemu synowi Aleksandrowi Stanislawowi Bykowskiemu, podsta- rošciemu slonimskiemu.
W 1820 roku za „rodowitą i starožytna szlachtę polską” uznani zostali w Wilnie Andrzej Porfiry Michal, Jozef Bazyli Wincenty, Franciszek Cypryan, Dominik Leon, Wincenty Klemens, Antoni Stefan, Justyn Floryan, Kazimierz Stefan, Totnasz Wincenty, Stanislaw Bazyli Bykowscy (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009, s. 213-216). O rodzinie Bykowskich herbu Gryf wywod uložony przez heroldię mihską 24 listopada 1825 roku mowi, že „dawną jest w Krolestwie Polskim, gdzie w poprzednikach swoich klejnotem szlachetnej rodowitosci będąc zaszczycona, wszelkich prerogatyw dystvnkcją stanu rozrožniających bezprzeszkodnie uzywala. A w kolei czasu rozmr.ožona w potomkach, zalo- zywszy swą bytnošč w Xiestwie Litewskim i tamze za zaslugi w funkcvach dla krąju pelnionycb, rangami szczycąc się, tudziež dobra zicmskie Ntwy zowiące się w powiecie slonimskim, a foiwarki Wiercieje i Zielonka w inihskim woje- wodztwie položone wiadajac"
Pro top ląstą teį galęzi byl Maciej Bykowski, od 1757 roku rotmistrz nowo grodzki, ktory z žony Katarzyny Niesiolowskiej zostawil syna Jozefą, ktory po smierci przedwczcsnej rodzicow utracil wszystkie posiadlosci i /yl w btedzie. nastepnie przez 14 lat služyl jako skarbnik u Michala Slizienia, marszalka bory- sow'skiego, sędziego ziemskiego Smolenskiego. Z Petronelą Draganowną milai szesciu synow: Jana, Teodora, Ignacego, Siefana, Justyna i Antoniego (ANB f. 319. z. 1, nr 130, s. 687-692).
Wywod familii urodzonych Bykowskich herbu Gryf, zatw-ierdzony w Minsku 12 inaja 1826 roku, donosi, že „familia z iaxow Bykowskich jest domėni szlachetnvm starozyrnym Przed kilkuset latv Bykowscy byli wojewodam; i kasztelanami sieradzkimi, bowiem wojewodztwo sieradzkie jest gniazdem tego domu, dziš rak iieznie rozgalęzionego i w rožnych prowincyach roz- pierzchnionego, že wszystkie galęzie toy tak liezney familii, mieszkające w gubemiach wilenskiey, grodzienskiey. rnihskiey, mohyiewskiey. witebskiey, y wielu innych, wyszly z Sieradzkiego”.
W zbiorach minskich przechowywane są obfite materialy dotyczące dziejow tej galęzi Bykowskich. ktora od przelomu XV11 i XVIII w. mieszkala w wojewodztw'ie nowogrodzkim. Franciszek Bykowski byl (1716) podeza- szym nowogrodzkim. Jan - starosia wolkowyskim. Zachowaty się z tego czasu przywileje krolow Augusta II i Stanislawa Augusta, nadane czlonkom tej
178

rodziny. Najstarszy zaš przywilej monarszy, podpisany przez Zygmunta Augusta w 1568 r., dotyczyl zezwolenia na zbudowanie karczmy (ANB, f. 319, z. 2, nr 358, s. 1-313).
Wywod familii urodzonych Tysza-Bykowskich herbu Jastrzębiec z roku 1820 podaje: „Przed narni, Michalem Rčmerem, rządcą stanu, litewsko- wilenskim gubemskim marszalkiem, Orderu Šwiętej Anny drugiej klasy kawa- lerem, prezydującym, oraz deputatami z powiatow guberni litewsko-wilenskiej do przyjmowania i roztrząsania wywodow szlacheckich obranymi zložony zo- stal wywod rodowitosci szlacheckiej familii urodzonych Bykowskich (herbu Jastrzębiec), z ktorego, gdy się okazalo, že dom imienia tego starožytną dostoj- nošcią szlachectwa uzacniony w Wielkim Xięstwie Litewskim i innych prowin- cyach kraju polskiego odwiecznie zamieszkaly, posiadając rozmaite dobra ziemskie, odznaczal się zawsze užyciem prerogatyw stanowi szlacheckiemu wlasciwych. Bowiem podhig swiadectwa uprzywilejowanych Autorow pol- skich, o zaszczytach familii piszących, a mianowicie Niesieckiego wtomie 1-ym jego dziela, dalo się widziec, iž Bazyli Tysza-Bykowski z obywatelstwein kijowskiego wojewodztwa podpisal elekcją Jana III, krola polskiego, oraz inni Bykowscy liczne krajowi petnili ushigi. Z jakowego domu pochodzący Wlady- slaw Tysza-Bykowski, podczaszy mscislawski, za pierwszego przodka w niniej- szym wywodzie na linii pokazany, odpowiednią przodkom swym rodowitošcią zaszczycony, posiadal z antecessorow ziemną majętnošč Krzywicze zwaną w powiecie lidzkim ležącą, od ktorej odlączywszy trzech poddanych, urodzo- nym Nowickim w zastawę postąpil, jak o tem dalo wiedziec prawo zastawne na rzeczonych poddanych, w roku 1704 miesiaca Apryla 23 dnia wydane, a 1709, 29 Julii, w Trybunale Gljį5wnym Litewskim przyznane. Tenže Wtadyslaw Tysza-Bykowski, podczaszy mscislawski, ze związkow šlubnych z urodzoną Jo- anną z domu Niemorszanską zawartych, zostawil po sobie syna Marcina, ktory podobniež ženny syna Macieja Bykowskiego, z synami czterema Antonim, ojcem Aleksandra, Jakubem, ojcem Bernarda, Symonem i Dominikiem, niniej- szy wywod skladającego, wydal na swiat (...). Na fundamencie przeto tako- wych wyž produkowanych dowodow, rodowitosc szlachecką familii urodzonych Bykowskich probujących, my, marszalek guberhski i deputaci powiatow, stosownie do przepisow (...) familiąurodzonych, mianowicie wywodzących się Macieja Marcinowicza z synami Antonim, Jakubem, Symonem i Dominikiem oraz wnukami Aleksandrern Antoniewiczem i Bernardem Jakubowiczem Tysza- Bykowskich za rodowitą i starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych do księgi szlachty guberni litewsko-wilenskiej klasy I-ej, mocą ukazu 1801 maja 5 nastalego, zapisujemy. Dzialo się na sesyi Deputacji Wywodowej Szlacheckiej Guberni Litto-Wilehskiej w Wilnie” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 418, s. 54-55; f. 391, z. 1, nr 1009, s. 235-236).
Nobilis Andreas Andreae filius Bykowski w 1832 roku otrzymal tytul kan- dydata wydzialu fizyczno-matematyeznego Wszechnicy Wilehskiej (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 839, s. 264). Jak podaje Spis ziemian mihskiej guberni (Minsk 1899, s. 8), Bykowscy posiadali w powiecie minskim majętnošci Bomberowka, Prudyszcze, Male Bielankowo, Kryczniki i Swierzkowka. Jednym ze stalych miejsc zamieszkania rodu Bykowskich bylo Podole, gdzie licznie występowala
179

szlachta polska o tym nazwisku (Spisok dworian miiesionnych w dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubernii, s. 1180).
BYLINSKI (Bilinskis). Polska encyklopedia szlachecka (t. IV, s. 319) po- daje: „Bylinski herbu Lodzia, 1560, Bylino powiat šredzki, lidzki, Bylinski herbu Sas, lwowski”. Drzewo genealogiczne Bylinskich herbu Lodzia, sporzą- dzone przez heroldię wilenską w 1819 roku, uznaje za protoplastę tej linii Aleksandra, vvtašciciela majętnošci Kleptowszczyzna w powiecie lidzkim, mającego synow Jana i Andrzeja, ktorym te posiadlošč ojczystą w roku 1739 przekazal do dziedziczenia. Genealogia przedstawia dzieje szešciu pokolen jednej z galęzi tego rodu (39 osob pici męskiej). Dokumenty z 1623 roku wskazują, že Gabryel Janowicz Bylinski i jego zona Anna Eysmontowna posiadali folwark Korazievv- ski w tymže povviecie.
Wedhig danyeh heroldii wilehskiej z 1851 roku Bylinscy byli wowczas mocno rozgalęzieni i zamieszkiwali m.in. Wilno oraz powiaty kowienski, oszmianski, trocki i wilenski. Ich rodowitošč szlachecka byla potwierdzana w latach 1818, 1820, 1829, 1832. Spokrevvnieni byli przez branie žen z takimi rodzinami szlacheckimi, jak: Chrulowie, Kucewiczowie, Tovvczynowiczowie, Truszyhscy, Wyszomirscy.
Zachowal się autentvczny przywilej krolewski, dotyczący dziejow tej ro- dziny: „Augusi Wtory, z Božej laski krol polski, wielki xiąžę litewski, ruski, pruski, mazovviecki, žmudzki, kijowski, wolynski, podolski, podlaski, smo- lenski, siewierski i czernihowski, a dziedziczny xiąžę saski i elektor etc., etc., oznajmujemy tym listem przywilejem Naszym wszem wobec i každemu z osobna, komu o tem wiedzieč naiežy: Tak są znaczne przecivvko nam zaslu- gi, usta.wiczne prace i fatygi urodzonego Andrzeja Bylinskiego, dworzanina i rotmistrza naszego chorągvvi r»adwomej janczarskiej, iž pamiętną zjednaly sobie reflekcyą i osobiiwą laskę Naszą, ktorej že natenczas pieną mana ošwiadczyč nie možemy, umyšlilišmy mu, poki się insza, lepsza nie poda okazja, na ten czas wakujące post fata urodzonego Dominika Ronikiera, pod- komorzego nowogrodzkiego, i do dyspozycyi Naszej przypadle w!oki pewne, puste, Kierznowki nazwane, w powiecie grodzienskim, lešnictwie Naszym sokolskim i nowodworskim ležące, dač i konfirmowač, jakož niniejszym przywilejem Naszym ze wszystkiemi gruntami, polami, rolarni, borem, lašami, stawami, sadzawkami, rzekami, mlynami, ląkami, brovvarami, karczmami, budynkami, poddanymi i ich powinnošciami, robocizną i czynszami, zgola ze vvszystkiemi przybylosciami do tych wlok naležącemi, dajemy i konfcrujemy, a urodzonego Bylinskiego od spokojnego w!ok tych užy\vania nie oddalamy, ani nikomu mocy do oddalania nie damy, ale go przy zupelnej possessyi i prawie dožywotnim wcale i nienaruszenie zachowamy.
Więc te wloki puste, poki wyrobione nie będą, žadnego przynosič nie mogą požytku, przez tož libertujemy tegož urodzonego Bylinskiego od placenia czyn- szu do lat trzech immediate po sobie idąeych. po ktorych wyjšciu dopiero, we- dhig inszych donataryuszow i dožywotnikow Naszych, roczny czynsz do skarbu Naszego placič powinien będzie, inszych žadnych nie pelniąc powinnošci. Na co dla lepszej vviary ręką wlasną podpisawszy, pieczęč wycisnąč rozkazališmy.
180

Dan dnia 2 Augusta miesiąca roku MDCCII (1702) (...). August rex” (CPAHL, f. 391,z. 4, nr 420).
BYSTRAM (Bistramas) herbu Prus I. Znani w Krolestwie Polskim.
BYSTRY (Bistras) herbu Slepowron. Mieli posiadlošci na Bialej Rusi, gdzie byli znani od XVI wieku.
BYSTRYM (Bistrimas) herbu Tarnawa. Mieszkali w powiecie upickim.
BYSTRZYCKI (Bistrickas) herbu Boncza i Kusza. Ci pienvsi sfynęli na Wolyniu. Z nich pochodzil jėzuitą Marcin Bystrzycki, znakomity matematyk polski, zm. 1754. Byli dobrze znani takže w Polsce srodkowej i na wschodnich krahcach Rzeczypospolitej. Spokrewnieni z Korsakami, Sapiehami, Pietkow- skimi, Rosnowskimi, Kurzeniewskimi, Jemiolkowskimi, Sobolewskimi.
W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 95) donosil o kilku Bystrzyckich pocho- dzenia nieszlacheckiego: ,,228. Bystrzycki Wojciech, ze Wronowa wsi rodzic, chlopski syn od Kazimierza Doinego u Chodla (...). 229. Bystrzycki nazwal się. Ten mieszkal na karczmie od Kalwaryjej mila ku Krakowu na goscincu”. Byly to wszeiako — ješli w ogole byly - przypadki odosobnione, dzieje polskie znają bowiem licznych Bystrzyckich będących prawdziwą szlachtą.
BYSZAKOWSKI (Bišakauskas) herbu Slepowron. Mieli dobra na Wi-
lehszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1009).
BZYKOWSK1 (Bzikauskas) herbu Lopot. Mieszkali w powiecie wilenskim.
181

CEBULKA (Cibulka) herbu Cielepele i Nieczuja. Mikolaj Cebulka, kano- nik sandomierski, sekretarz wielkiego księcia Witolda przez kilkadziesiąt lat: 1390-1420 {Nicolaus Czebulca, canonicus Sandomiriensis Cracoviensis dioce- sis, magnifici domini Alexandri alias Wittoldi magni ducis Litwaniae secretarius). Naležal w owym czasie do wybitnych politykow Wielkiego Księstwa Litew- skiego.
CEDROWICZ (Cedravicius) herbu Gryf. Znani od XVI wieku.
CERASKI (Ceraskas). Dawniej uzywano tež wersji nazwiska Cerajski vel Carski. Znani od XV wieku. Thomek Carski figuruje w księgach grodzkich Sanoka w roku 1448, a Johannes Carski w 1449. W czerwcu 1629 roku jako swiadek sądowy występuje w Brzešciu „Aleksander Cerajski, jeneral Jego Ko- rolewskoj Mošci” {AWAK, t. III, s. 35).
Wypis metryki chrztu z Ksiąg zboru ewangelicko-reformowanego radziwili- skiego informuje: „Anno 1753 Augusta 17 dnia. Chrzest šwięty w plebanii ra- dziwiliskiej odprawil się tamže we zborze na dniu ai supra: syn urodzony ochrzczony jest dwoma imionami Michal Wladyslaw. Rodzice: x. Michat Rafal Ceraski, matka Helena z Hazlerow Ceraska. Kumowie: JWPan Jerzy Horowicz, chorąžy Jego Krolewskiej Mošci z JWPanią Heleną Petrussewiczową, horodni- czyną powiatu upickiego. D.O.B. Xiądz Michal Rafal Ceraski, kaznodzieja radziwiliski” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 426).
Kolejny Wypis z metryki chrztu zboru ewangelicko-reformowanego birzah- skiego z 9 lipca 1787 r., dotyczący następnego pokolenia rodu, mowi o przyjšciu na swiat z ojca Michata Ceraskiego i z matki Reginy z Labowskieh syna Jozefą Feliksą Marcina. Rodzicami chrzestnymi tym razem byli Aleksander Kopycki i Katarzyna Kloppmanowa, chrztu dokonal ks. Samuel Nerlich. Wiadomo, že z tego stadia zrodzili się požniej: jeszcze jeden syn Jozef oraz corki Elžbieta, Aniela i Teofilą. W 1820 r. rodowitosc szlachecką Ceraskich potwierdzila De- putacja Wywodowa Wilenska. Jak wynika z przekazow archiwalnych, Cerascy mieszkali tež w Inflantach, na Žmudzi i na Pomorzu (Gdansk).
CERKANOWICZ (Cerkanavičius) herbu Cerkanowicz. W ziemi nowo- grodzkiej znani od XVII wieku.
CETNER vel CETNAR (Cetneris) herbu Gniewosz i Przerowa. W. Ne- kanda Trepka {Liber..., s. 102) pisal: „Cetnerowie mieszczanie krakowscy są (...). Wyniesli się byli z Krakowa pod Lwow, za szlachtę się udawali. Doszedl byl jakąš omylką podczastwa Iwowskiego - przed swinie wody nalewal. Syna jego mieli za slugę synowie pana Sapiehy, wojewody wilenskiego, byl z nimi
185

w cudzej ziemi anno 1619 i 1620”. Jest to jednak pomówienie. Cetnerowie posiadali dobra w KsiQstwie Žmudzkim w powiecie witkomierskim. Od 1780 jedna z galęzi rodu (herbu Przerowa) posiadala tytul hrabiów austriackich.
CETYS herbu Ciolek. Mieszkali w powiecie wileñskim.
CHACKBEWICZ-CIECHANOWICZ (Chackevlčius-aekanavičius) herbu Mogila. Znani na Bialej Rusi.
CHAMIEC (Chamecas) herbu Gryf. Mieli dobra w okolicach Lwowa.
CHAMSKI (Chamskas) herbu Gryf i Jastrzębiec. Na Kresach mieli swe siedziby w powiecie trockim kolo Wilna.
CHANECKI vel HANECKI (Chaneckis) herbu Weda. Zamieszkali na Minszczyžnie i Grodzienszczyžnie.
CHARCZENKO herbu Jastrzębiec. Znani od XVII wieku.
CHAREWICZ (Charevlčius) herbu Sas. Ich rodowe siedziby miešcily się w Malopolsce Wschodniej.
CHARKIEWICZ (Charkevičlus) herbu Cholewa. Mieszkali w powiecie wilejskim na Wileñszczyznie oraz na Witebszczyznie. Ich rodowitosc potwier- dzila heroldia wileñska w 1835 roku. Z tej rodziny pochodzili: Wlodzimierz Charkiewicz (1856-1906), general armii rosyjskiej, szef sztabu I Armii Man- džurskiej i wojsk rosyjskich na Dalekim Wschodzie, profesor Akademii Sztabu Generainego cesarstwa rosyj skiego, autor licznych prac z histori i wojskowosci i redaktor edycji zródlowych; Aleksander Charkiewicz (1904-1965), wybitny radziecki specjalista w dziedzinie elektrotechniki i lącznosci, autor ponad stu prac naukowych, w tym dziesięciu fundamentalnych monografíi (np. Rys ogól- nej teorii lącznosci, 1955); profesor wyzszych uczelni Moskwy, Leningradu, Lwowa, Kijowa.
CHARKOWSKI (Charkauskas) herbu Pilawa. Mieli dobra w woje- wództwie przemyskim i w okolicach Rzeszowa.
CHARYTONIENKO herbu Rogala. Notowani od XVII wieku.
CHASZKOWSKI vel CHASZKIEWICZ (Chaškauskas) herbu Puchala. Znani na Witebszczyžnie. Herbarz orszañski z XVIII wieku podaje o nich: „Chaszkowscy, dowodząc rodowitosci šlacheckiego imienia, wywodzili enolo- gią od antecessora Mikuly Chaszkowskiego, herbu Puchala: na podkowie pól- trzecia krzyža w polu blękitnym, na helmie trzy pióra strusie, którzy že się rów- nošcią slachectwa zaszczycali, wyswiadcza proces w dacie 1556, dzial między tegož Mikuly synami 1559; dalszązaš onych progeneracyą probuje dzial 1568,
186

prawo zastawne na majętnošč Chaszkiewicze w roku 1634 y inné dokumentą do 8-go pokolenia wywôd okazujące o rodowitey šlachetnošci imienia, obywatel- stwie y possesji w prowincji witebskiey upewnily. Na czym sąd ziemski pro- wincji witebskiey przestając, aktualną rodowitosc šlachecką imieniowi Ich M. pp. Chaszkowskich przyswiadczyl”.
CHERUBINOWICZ (Kerubinovicius) herbu Natęcz. Znani do XVI wieku.
CHILKIEWICZ herbu Lubicz. Mieli majętnošci na Wilenszczyznie.
CHIROSZ (Chirašius) herbu Krzywiec. Ich rodowe posiadtošci miescify ' się w powiecie poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1694, 1752).
CHLEB (Klebąs) herbu Leliwa. Znani w Polsce i Litwie.
CHLEWINSKI (Chlevinskas) herbu Radwan. Mieszkali w powiatach ro- siehskim i wilkomierskim.
CHLOPICKI (Chlopickis) herbu Nieczuja. Rodowe siedziby mieli w powiecie kowienskim.
CHLUSIEWICZ (Chlusevičius) herbu Topôr. Znani na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 505).
CHM ARA (Chmaras) herbu Krzywda, Nalęcz i Swienczyc. Znani od okolo 1600 r. w Wielkopolsce, na Grodzienszczyžnie i Minszczyžnie. W XVIII wieku odnoiowani są w zrôdlach: Joachim, podstoli i pisarz grodzki minski, oraz Adam, wojewoda minski i instygator litewski, byl poslem na sejm korona- cyjny od wojewôdztwa mihskiego (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewôdzka w Rzeszowie, Dziat rçkopisôw; Rk-3, k. 277). Chmarowie mieszkali tež licznie w powiecie wilejskim na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 983, 1621, 1626,2760). W polowie XIX wieku posiadali dobra Chmarzyszki w gubemi minskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 98, s. 11).
CHMIELEWSKI (Chmeliauskas) Adam Boniecki podaje informaeje
0 Chmielewskich herbu Pomian, Powala, Gozdawa, Jastrzębiec, Radwan i Wie- niawa, zaznaczając, že istniaîy prawdopodobnie tež inné galęzie tego rodu, gdyž wsi szlacheckich o nazwie Chmielôw, Chmielowo, Chmieiôwka itp. jest w Polsce bardzo wiele (Herbarz polski, t. III, s. 1).
Na Kresach znani byli przede wszystkim Chmielewscy herbu Wieniawa
1 Jastrzçbiec. Wywôd familii urodzonych Wieniawôw-Chmielewskich herbu Wieniawa z 14 lipca 1825 roku stwierdza, že „ta familia od najdawniejszych czasôw praw do užycia pozwolonych, klejnotem szlacheckim w kraju polskim będąc udarowaną, wszelkich prerogatyw i swobôd temu stanowi przyzwoitych uzywala, urzçda cywilne, rangi wojskowe i dobra ziemskie za przywilejami i nadaniami od krôlôw polskich posiadala”.
187

Protoplasta rodu Stanislaw Chmielewski, pochodzący z Polski srodkowej, za zashigi wojskowe otrzymal od krola Jana Kazimierza dobra Sejwenki w wo- jewodztwie trockini i miat tytul obožnego mielnickiego. Jego potomstwo roz- galęzilo šią požniej szczegolnie po Kresach Wschodnich. W 1825 roku Jan, Ignacy, Ksawery Hiacynt i Ignacy Hipolit Chmielewscy zostali uznani przez heroldią minską za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” (ANB, f. 319, z. 1, nr 130, s. 297-300).
Chmielewscy herbu Wieniawa mieszkali takže w powiecie szawelskim na Žmudzi, zaš herbu Jastrzębiec - w lidzkim, oszmiahskim i innych podwilen- skich powiatach (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 85, 86, 129, 131, 602, 1236, 1376, 2586). W ziemi czemihowskiej Chmielewscy uzywali przydomku Szkred, po tym jak w polowie XVIII wieku jedynaczka Juliana Jakubowna Chmielewska wyszla za mąž za Lucjana Szkreda i w ten sposob zapoczątkowala nową linię tego rodu. Do Chmielewskich naležaly dobra Shiczek i Chmielowka w powiecie starodubowskim (Miloradowicz, Rodoslownaja kniga czemihowskogo dwo- rianstwa, 1.1, s. 106).
CHMIELNICKI (Chmelnickas) herbu Massalski. A. Boniecki (Herbarz polski, t. Ill, s. 7) pisze o trzech polskich rodach noszących nazwisko Chmiel- nicki, z ktorych najstarszy znany byl w okolicach Krakowa na przelomie XV i XVI w. Ponad stulecie pbžniej Chmielniccy występują juž takže w woje- wodztwie sieradzkim, na Wolyniu, Witebszczyznie i Ukrainie. Nazwisko wzięli prawdopodobnie od miejscowosci Chmielnik w wojewodztwie sandomierskim. Juž w XVI wieku znani na wschodzie Rzeczypospolitej.
W 1589 r. jednym z radcow magistratu brzeskiego byl Andrzej Chmielnicki (AWAK, t. VI, s. 26). Uchwala sejmu warszawskiego z 1661 r. pozostawiala Pawlowi Janowi Chmielnickiemu wsie Buhajowka i Berkow (VL, t. IV, s. 359). Bohdan Chmielnicki (1595-1657) byl hetmanem kozackim, rozbil wojska pol- skie pod Žoltymi Wodami, Korsuniem, Pilawcami; ulegl pod Beresteczkiem i Zwancem. W 1654 r. zawarl z Moskwą fatalny sojusz, ktory položyl krės nie- podleglošci Ukrainy; nastąpnie wycofal się z podjątych zobowiązan. Juraška Chmielnicki, syn Bohdana, w hramotach cara Fiodorą zwany byl tylko jako izmiennik, czyli zdrajca. Ustalenia komisji hadziackiej z 1659 r. m.in. zawierają nastąpujący fragment: „Jako wszystko woysko zaporoskie do laski y klemencyi naszey przypušcilišmy, tak nie pamiętając žadnych uraz urodzonego Jerzego Chmielnickiego, potomka Bohdana Chmielnickiego, hetmana zaporoskiego, w protekcyą naszą bierzemy, a chcąc go przychęcič do dziel rycerskich, tudziež naszey y Rzeczypospolitey ushigi, kleynot szlachectwa polskiego onemu konfe- rujemy, na co y przywiley wydany utwierdzamy, nad to przy daninach przez Nas oycu jego konferowanych onego zachowujemy, y tež przywileje oycu jego konferowane, pro persona jego approbujemy” {ibidem, s. 303).
Reprezentanci tego rodu znani byli požniej we wschodniej Rzeczypospolitej. Antoni, Chmielnicki, syn Pawla, i jego syn Jozef, ,jednodworcy” za- mieszkali w posiadtosci Rotki w powiecie drohiczynskim. Figurują w spisach heroldii grodzienskiej z roku 1835 (CPAH Bialorusi w Grodnie, 332, z. 4, nr 1, s. 234).
188

CHMIELOWSKI (Chmelauskas). Uzywali herböw Jastrzębiec (m.in. w powiecie lidzkim) i Polkozic.
CHOCHLOWSKI (Chachlauskas) herbu Lubicz. Znani na Litwie.
CHOCHOL (Chocholas) herbu Jastrzębiec. Znani od XVI wieku.
CHODAKIN (Chodakinas) herbu Dolęga. Mieszkali w powiecie trockim.
CHODAKOWSKI (Kadakauskas). A. Boniecki donosi o Chodakowskich herbu Dolęga, piszących się z Chodakowka. W. Wittyg (Nieznana szlachta polska i jej herby, s. 58) przytacza dane o Michale i Wojciechu Chodakowskich herbu Lada ze wsi Chodakowa Wielkiego w ziemi sochaczewskiej (1552). Na- tomiast M. Paszkiewicz i J. Kulczycki {Herby rodöw polskich, s. 409) informują o Chodakowskich herbu Dolęga, Lada i Naięcz.
Sebastian Chodakowski, pisarz wolkowyski, w 1560 roku zostal zaskaržony przez Nastazję Mieleszkową o to, že stojąc na ežele szajki chlopow, „nie mając do tych poddanych moich žadnej potrzeby, tych poddanych moich z shigami swoimi pozbiwal i pomordowat, i trzydziešci kop groszy litewskich moich wlasnych od nich pobral, i koni troje, plotina lokei trzydziešci, sieipow dziesięč i siermięgę (...), asamych poddanych do więzienia powsadzal w dworze Kosowym, jakož nazajutrz uciekli z więzienia”. Niedhigo potem mieszczanie stonimsey skaržyli się, že pan Chodakowski, „nagoniwszy nas na dobrowolnej drodze, upiwszy się, nas pozbiwal i do więzienia osadzič kazal, a majętnošč naszą pobrač”. W 1568 natomiast juž sam Sebastian Chodakowski zanosit skargę na to, že w czasie gdy „byl na postudze hospodarskiej wojennej”, poddani jego z majątku Lichosielskie- go, Pietruč Bakunowicz z žoną, synem, cörkami i z rodziną stryjecznego brata, uciekli do siola Starego, wlasnosci pana Olchowskiego. Widocznie srogi to byl pan ten Chodakowski, skoro tyle nah się skaržono, a nawet poddani uciekali do sąsiadow {AWAK, t. XXII, s. 163,166, 312).
Stanislaw Chodakowski, wlaseiciel döbr ziemskieh na Wilenszczyznie, figu- ruje w 1612 r. w testamencie Andrzeja Bielikowicza, sędziego ziemskiego po- wiatu oszmianskiego (ibidem, t. XX, s. 231). „Jözef Chodakowski, ur. Chodaki, wies na Wolyniu, powiat owrucki 1791 r. Przed rewolucją (1830-1831) gospo- darowal. W rewolueji byl w ježdzie wolyhskiej w korpusie Dwernickiego, potem w 2. Pulku Ulanöw podporucznikiem. Przybyl na emigraeję 1836 r.” Jest to informaeja o jednym z czlonköw emigracyjnego Demokratycznego Towarzy- stwa Polskiego w latach 1832-1851 {Material}’ do biografii, genealogii i herai- dyki polskiej, 1.1, s. 94).
CHODASIEWICZ vel CHODASEWICZ (Chodasevičius) herbu Prus odm. (na Mihszczyžnie) oraz Abdank (w powiecie wilehskim) i Dolęga (w powiecie trockim). Wywöd genealogiczny starožytnego domu familii urodzonych wielmoznych ichmosciöw panöw Chodasewiczöw, herbu Prus zatwierdzony w 1800 roku w Minsku, zawiera opis jedenastu pokoleh (68 osöb plci męskiej) tego rodu, od „Jermaka, czyli Jeremiasza Maslo Chodasewicza, rožnych dobr
189

w wojewodztwie minskim aktora, protoplasty” zaczynając (ANB, f. 319, z. 1, nr 24, s. 18).
W 1386 r. w miejscowosci Hajna na Minszczyžnie (powiat borysowski) powstal pierwszy košciot katolicki na ziemiach dzisiejszej Bialorusi. Niewyklu- czone, že miejsce to obrano wlasnie dlatego, že zamieszkiwaio je skupisko Po- lakow przesiedlonych tu przez naježdžcow litewsko-ruskich w okresie poprze- dzającym unię. Innego powodu tej decyzji trudno się dopatrzyč. W czasach požniejszych byla Minszczyzna waznym polskim terenem kulturotworczym, kojarzącym się z wieloma znakomitymi nazwiskami. W XV wieku založono šwiątynie katolickie w Chochle, Klecku, Radoszkowiczach, Nieswiezu, Stucku, Kojdanowie, Dubrawach, Miadziole, Wolmie, Lebiedziowie. Šciągali tu osad- nicy z Korony i miasteczka te stawaly się z biegiem lat pręžnymi ošrodkami promieniowania kultury polskiej.
W w. XVI-XVII Chodasewiczowie raz po raz pojawiają się na kartach przekazow archiwalnych jako patriotyczna i czynna szlachta polska na tych terenach. W 1679 roku Adam Chodasewicz zapisal dziedziczny swoj majątek Zaborze w wojewodztwie minskim synowi Szymonowi, woznemu orszanskie- mu, wnukom zaš Parfeniemu, Stefanowi i Janowi naznaczyl uposaženie pie- nięžne (ANB, f. 319, z. 2, nr 3417).
Chodasiewiczowie licznie zamieszkiwali takže powiat dzišniehski, gdzie się spokrewnili poprzez branie žon z takimi rodzinami, jak: Olszewscy, Tomkiewi- czowie, Stomowie, Zakrzewscy, Symonowiczowie, Hryniewiczowie, Szadurscy, Nahorscy, Filipowiczowie. Przewaznie mieli wlasne drobne zašcianki albo je dzierzawili od Korsakow, Lojbow i innych ziemian tamtejszych (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117, s. 1314; f. 391, z. 6, nr 1131, s. 320-323). Nazwisko to w rožnych kontekstach odnaležč možna w zrodlach archiwalnych z XVIII wieku. W 1793 r. w drukami Akademii Wilenskiej odbito druczek pt. Dowod rocznego postępku wfizyce i historyi naturalney przez uczniow Mass wyzszych w szkolach powydzia- lowych wilenskich okazany pod dozorem Michala Chodasewicza, sanctae teolo- giae doct., w tychze klassach professor a r. 1793 (K. Čepienė. J. Petrauskienė Vilniaus Akademijos spaustuvės leidiniai, s. 235).
Drzewo genealogiczne domu Chodasewiczow z polowy XIX wieku (za- twierdzone przez Deputację Wywodową Szlachecką w Minsku) przedstawia dziewięč pokolen i 75 osob. W obszemym, liczącym ponad tysiąc stron zbiorze materialow w języku polskim i rosyjskim, przechowywanym w Archiwum Na- rodowym Bialorusi, a pošwięconym dziejom tego rodu, znajdujemy wskazowki o tym, že Chodasewiczowie otrzymywali nadania ziemskie na mocy przywile- jow Wladyslawa IV, Jana III Sobieskiego i innych krolow polskich. Proceso- wali się zawzięcie m.in. z potęžnymi Radziwitlami.
Zachowal się testament jednego z Chodasewiczow z roku 1794: „Ja, Jan Chodasewicz, będąc obarczony wiekiem lat y przesladowany obložną chorobą, czuję zbližający się koniec žycia; zatem gdy czuję się przytomnego umyslu, czynię następne rozporzadzenie. I tak kiedy dusza moja opušci grzeszne cialo, takową poruczam milosierdziu Boskiemu y blagam o wstawienie się za odpusz- czeniem grzechdw moich Ciebie, przeczysta Boga Rodzico Marya, y Was, šwięci patronowie nasi.
190

Cialo moje grzeszne, biorące początek z ziemi, na powröt oddaję y obowią- zuję syna mojego Ksenofonta Sebestyana, aby takowe bylo pogrzebionem przy- zwoicie przy mszach švviątych y egzekwiach wedle obrządku naszego przy cer- kwi parafialney; na to z ogolnego funduszu mojego y dla ubogich, aby za duszę moją modlili się, przeznaczam sto zlotych polskich.
Co šią odnosi do mojego funduszu, poniewaz po zrzeczeniu šią zastawney possesyi folwarku Jasewicz przez Oyca mojego šp. Daniela Chodasewicza po- siadanego, opröcz summy w gotowiznie y nieruchomego funduszu, jaki zebra- lem wspolnym staraniem zesziey mojey malžonki Theodory Chodasewiczowey, nie z nieruchomego nie posiadam, a przeszedtszy na arendowną possesyą, y doswiadczywszy zniszczenia od woysk rosyjskich w roku 1793, znacznie takowy zostal uszczuplonym. Zatem z tego, co šią znayduje, wszelką moją go- spodarką, sprzęty y zywioly y dwa tysiące zlotych polskich przeznaczam syno- wi mojemu Ksenofontowi Sebestyanowi Chodasewiczowi, a cörkom moim, Annie w zamęšciu Janowskiey, y Marcie, w zamąšciu Krukowskiey, w dodatku do wydzielonego posagu przeznaczam po dwiescie zlotych polskich, ktorą syn moy Ksenofont Sebestyan zaraz po zgonie moim obowiązany jest wyplacic siostrom swoim Janowskiey y Krukowskiey.
Nadto, co się okaže mnie naležnem za skryptami y kosztami, to wszystko ma naležeč do syna mojego Ksenofonta Sebestyana Chodasewicza. Na tern koncząc moje rozporządzenie, žegnam Was, dziatki moje, obowiązując, abyšcie
0 duszy mojey y Matki swojey Theodory pamiątali. Žegnam Was, sąsiedzi, przyjaciele y domownicy, y proszę was o przebaczenie, ješlim kogo obrazil. Co wszystko chcąc mieč nienaruszonem, dla mocy y pewnosci takowe moje testa- mentowe rozporządzenie przy swiadeetwie uproszonych ode mnie jegomoseiöw panöw pieczętarzow, wlasney rąki podpisem stwierdzam (...) Jan Chodasewicz” (ANB, f. 319, z. 2, nr 3417).
Szlachcic z powiatu trockiego Chodasewicz w roku 1796 zaskaržyl przed sądem wilehskim magistrą nowotrockich bemardynow Celerina Rymkiewicza
1 swą zoną o związki niedozwolone. Sąd wszelako w skladzie sędziow duchow- nych Laudahskiego, Lubnickiego, Zbitniewskiego i Gielžyhskiego wyrokiem z 6 mąja 1796 roku uznal skargę za bezzasadną, wyrokując, iž zaskaržony inno- centem esse attestamus. Chodzilo najwidoczniej o najpospolitszy przypadek nieuzasadnionej mąskiej zazdrošei (Centralna Biblioteka AN Litwv w Wilnie, Dzial rękopisow, F-273,42).
W Regestrze szlachty kantonu dokszyekiego (1812) figuruje pod numerem 11 .,Grzegorz Chodasewicz, iat 60. Synowie: Wincenty iat 7, Jozef lat 6, Alek- sander, kaleka, lat 3” (AWAK, t. XXXVTI, s. 318). Wedlug zas Regestru szlachty czynszowej i okoJicznej powiatu borysowskiego z r. 1812, w dobrach Korszowo mieszkali panowie Wincenty i Tomasz Chodasev/iczowie; w posia- dlošci Sieliszcze - Dominik, Piotr, Stanislav/ i Daniel Chodasewiczowie oraz Ludwik Chodasewicz - w zašcianku Brošč (ibidem, s. 308, 309).
W 1801 roku heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc Jana, Andrzej a. Adama, Szymona, Michala i Juliana Chodasiewiczow, a w 1803 podobne uzna- nie szlachectwa uzyskala inna linia iego rodu: Stanislaw, Maciej, Jozef, Bartlo- miej, Mateusz, Filip i in. (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 451). W 1819 r. heroldia wi-
191

lenska potwierdzila rodowitosc Juliana Michala Chodasewicza, syna Jana (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1017, s. 73). 3 maja 1827 roku tenže urząd potwierdzil szlachecką starožytnošč Chodasewiczöw, Letowtöw, Strawinskich, Michalow- skich, wydając im odpowiednie poswiadczenia urzędowe (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1013, s. 7).
Jedna z galęzi Chodasewiczöw osiadla takže w Wilnie, o czym swiadczy następujący dokument z roku 1828: „Stanislaw Jasienski, marszatek powiatu wilenskiego i kawaler, po wyshichaniu prošby adiutanta Litewskiey Forsztac- kiej Brygady porucznika Szymona Jana syna Chodasewicza, w ktorej wyrazil, že zeszly ojciec jego Jan, syn Jaköba, Chodasewicz, będąc od dawna osiadly w m. Wilnie, jako szlachcic uzyskal w Deputacyi Wywodowej Szlacheckiej swej rodowitosci w roku 1801 dekret, že zaš okladem podusznym nie byl zajq- ty, lecz jako szlachcic w rewizyi 1795 roku przy wlasnych wöwczas domach w m. Wilnie pod nr. 1352, 1353 i 1354 položonych byl zapisany, ku przekona- niu okazal rezolucyą Wilenskiej Skarbowej Izby w roku 1825 sierpnia 7 wyda- ną, oraz že proszący jest synem Jana, a bratem rodzonym Juliana, zložyt dwie metryki, przez konsystorz wilenski zakonotowane, jedną pod rokiem 1796 wrzesnia 10 w xięgach košciola parafialnego antokolskiego zapisaną Symonowi Wiktorowi, drugąpod rokiem 1812 stycznia 25 w xięgach košciola parafialnego žosielskiego umieszczoną Julianowi Michalowi synom Jana Chodasewicza po- slugujące, i na mocy takowych dowodow upraszal poswiadczenia, že brat jego Julian Michal jest synem Jana Chodasewicza uznanego przez dekret Deputacyi Wywodowej Szlacheckiej Gubemi Litewsko-Wilenskiej w roku 1801 nastaly za szlachcica, i že takowy dekret, jako ojcowi jego stužący, wespöl z rezolucyą przy onym w roku 1819 zapisaną wyjąč z akt tejže Deputacyi može.
Po przekonaniu się z przedstawionych dowodow o rzeczywistosci przynie- sionego žądania niniejszym czynię wiadomo, že brat rodzony proszącego, dwöch imion Julian Michal Chodasewicz, pochodzący z ojca Jana, dekretem wywodo- wym 1801 roku zajętego, može domagač się wydania sobie dekretu wspomnione- go i zapisanej przy nim rezolucyi pod rokiem 1819. Na dowöd takowe swiadec- two przy wycisnieniu urzędowej pieczęci podpisem wlasnej ręki upowazniam. Wilno 1828 roku sierpnia 31 dnia. Marszalek i kawaler Stanislaw Jasienski” (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2690, s. 356).
3 wrzesnia 1828 roku do kancelarii cesarskiej w Petersburgu zostalo skie- rowane następujące podanie: „Najjašniejszy Najpotęžniejszy Wielki Monarcho Imperatorze Nikolajų Pawlowiczu, Samowladnący Calą Rossyją, Panie Najmi- losciwszy! Przynosi prošbę Szymon, syn Jana, Chodasewicz, porucznik i adiu- tant Litewskiej Forsztackiej Brygady w rzeczy następnej: Na mocy wydanego mnie przez marszalka powiatu wilenskiego w dniu 31 minionego miesiąca sierpnia za nr. 741 swiadectwa o szlacheckiej rodowitosci familii Chodasewiczöw, do ktorej i ja, proszący, naležę, a ktöra przez dekret Deputacyi Wywodowej Wilenskiej w roku 1801 i rezolucyą tejže Deputacyi w roku 1819 nasta- lemi w rzeczonym szlachectwie jest uznaną, mając potrzebę, mnie w urzędo- wych kopiach pomienione transakta (...), skladając przeto powyžsze šwiadectwo marszalka wilenskiego najpoddaniej proszą: Aby Najwyžszym Waszej lmpera- torskiej Mošci ukazem zalecono bylo tę moją prošbę w Wilenskiej Wywodowej
192

Deputacyi przyjąč i žądane przeze mnie dokumentą w urzędowych kopiach, czyli extraktach rozkazač wydac na cel przedstawienia do heroldyi z dalszemi dokumentami dia potwierdzenia tegož dekretu. Najmilosciwszy Monarcho, proszę Waszej Imperatorskiej Mosci w tej mojej prošbie uczynič laskawy wy- rok. Naležy ku podaniu do Wilenskiej Wywodowej Deputacyi wrzesnia 3 dnia 1828 roku. Szymon Chodasewicz, porucznik adiutant Litewskiej Forsztackiej Brygady” (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2690, s. 355).
Michal Chodasiewicz, zamieszkaly w Koninie w gubemi warszawskiej, znajdowal się na Lišcie lekarzy i aptekarzy w Królestwie Polskim na rok 1845 (s. 16). Jedna z galęzi Chodasiewiczów osiedlila się w powiecie kowienskim na Litwie. W 1858 roku Filip Chodasiewicz, syn Mateusza, mieszkaniec Kowna, uzyskal potwierdzenie szlachectwa, chociaž widocznie majątku dužego nie miai, bo heroldia wilenska chciala przeniešč go do stanu ,jednodworców” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 510). 3 kwietnia 1864 roku cesarz Rosji i Senat Rzą- dzący wydali ukaz, na mocy którego Robert Adolf Chodasiewicz (syn Szymo- na), pochodzący z gubemi wilenskiej, zostal skrešlony z listy szlachty. Będąc bowiem w 1855 roku podporucznikiem 67. Tarufmskiego Oldenburskiego Pulku Piechoty i znajdując się na froncie tureckim, przeszedl na stronę nieprzyja- ciela, by walczyc przeciwko Rosji w skladzie oddzialów polskich sformo wa- nych na terenie Turcji. W czasie powstania styczniowego przybyl do kraju, gdzie zostal w 1863 r. wzięty do niewoli i w kilka miesięcy pózniej skazany na 20 lat katorgi w kopainiach syberyjskich (CPAHL, f. 381, z. 19, nr 243, s. 1-5).
Onufry Chodasiewicz, szlachcic z powiatu dzisnehskiego, zwrócil się 28 grudnia 1891 r. do Wilenskiej Deputacji Wywodowej o potwierdzenie rodowi- tošei, powolując się na to, iž ojciec jego Michal w 1851 lub 1852 r. przez tutej- szą heroldię uznany zostal za szlachcica. Prošbie zadoščuczyniono, stwierdzając m.in., že przynaležnošč Chodasiewiczów do stanu szlacheckiego nieraz po- twierdzana byla przez heroldię w Minsku (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3769). Jak podaje Spis ziemian minskiej gubemi (s. 59, 125), Florian Chodasiewicz miai dobra Borowce w powiecie minskim; jego krewni posiadali w powiecie bobmj- skim majątki Logi, Filipcze, Sieliszcze, Karmazy. W marca 1913 roku do Min- skiego Zgromadzenia Szlacheckiego zwrócil się z prošbą o potwierdzenie szlachectwa Piotr Chodasewicz, syn Stefana, praeująey jako .. sprzedawca napojów w rządowym sklepie win. Fakt ten obrazuje 0wczesną kondyeję finansową ro- du. Warto jeszcze dodač, že z tej rodziny pochodzil wybitny rosyjskì poeta Wladyslaw Chodasiewicz.

CHODKIEWICZ (Katkevičius) herbu Gryf, Košciesza i Jastrzębiec. Ich rodowe siedziby byly pierwoinie na Wilenszezyznie. Pisze o nidi w swym ber- barzu Wojciech Wrijuk Kojalowicz: „Doni zacny (...) a? do Hieronima Aleksandro wicza Chodkiewicza, który będąc poslem od Zygmunta Augusta króla do cesarza rzymskiego Karia V, uczyniony jest od niego grafem na Myszy i Szklowie i do dawnego herbu wziąl za przydatek Gryfa z dobytym mieczem”.
Rodzina wybitnie uzdolniona i ogromnie dia kraju zasluzona. Przez pewien okres niektóre gatęzie lego rodu wyznawaly prdwoslawie i protestantyzm. Nie bylo to jednak czymš nietypowym. Wielu bowiem Lechitów, zowiących siebie
193

Litwinami, bylo wyznania prawoslawnego, jak wtasnie niektore gatęzie Chod- kiewiczow, o ktorych M. Stryjkowski pisat:
„Tak tedy, czytelniku, wiedz o Chodkiewiczach,
O starožytnych z dawna litewskich dziedzicach.
A nie szacuj ich z Rusi wedlug greckiej wiary,
Jeno iž jest w tych stronach grecki zakon stary.
Bo Wolsztynk, Mendogow syn, w ruskim zakonie Tnvając, tę wiarę z dawną rozmnožyt w tej stronie,
Ktorą wiele litewskich panow przyjmowaio”...
Rodzina ta wydata wiele znakomitych postaci. Jan Karol Chodkiewicz (1560-1621), hetman wielki litewski, wojewoda wilehski, zwycięzca Szwedow na lądzie pod Kockenhausen (1601), Bialym Kamieniem (1604), Kircholmem (1605) i na morzu pod Salis (1609). Nieraz bijai tež Moskwe i Turėję. Hieronim Chodkiewicz (zm. 1617), wojewoda mscistawski, kasztelan wilehski i marsza- tek Giownego Trybunatu Litewskiego; walczyt przeciwko Moskwie w latach 1613-1615. Aleksander Chodkiewicz (1776-1838), hrabia, dramatopisarz; walczyt pod sztandarami Košciuszki i Napoleona. Od 1818 generat w Krolestwie Polskim; znakomity chemik i teehnolog, cztonek AU w Warszawie (od 1804) i AN w Petersburgu. Autor m.in. dramatu Katon w Utyce (1809) i 7-tomowego podrecznika pt. Chemia (1816-1818).
CHODOROWICZ (Kadarevidus, Kuderavičius) herbu Drya (w powiecie grodziehskim), herbu Jastrzębiec (w powiecie wilehskim), herbu Kownia (w po- wiatach biatostockim i olkuskim), herbu Ferber i Leszczyc w innych powiatach.
CHODOWIECKI (Kadaveckas). A. Boniecki (Herharz polski, t. Ill, s. 34) pisat: „Chodowiecki Daniel, stynny artysta, rysownik, malarz, rytownik, stysząc, že go nazywaja Niemcem, napisal 1796 r. do Jozefą Lęskiego list, przechowany w Biblioiece Jagiellohskiej w Krakowie, w ktorym mieni się «prawdziv/ym Pola- kiem», pierwszym z Chodowieckich, ktory się przesiedlit do Niemiec i rodowod swoj tak przedstawia: Barttomiej Chodowiecki, szlachcic polski w Wielkopolsce, z zony Krystyny Morawskiej miat kilku synow. Z nich czwarty z kolei, Mateusz, urodzony 1583 r., kaznodzieja dysydencki w Žychlinie, z Elžbiety Musoniownej miat syna Jana, urodzonego 1610 r., kaznodzieję w Toruniu, oženionego z Elžbietą Bychowską. Jego syn Krystyn, urodzony 1655 r., kupiec w Gdansku, z Zofii Gen- tinowny zostawit syna Godfiyda, urodzonego 1698 r., takže kupca w Gdansku, a tego synem z Henryki Ayser jest Daniel, urodzony 1726 r., zmarty 1801 r., dy- rektor Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie”.
Daniel Chodowiecki (1726-1797) byt rzeczywiscie jednym z najwięk- szych sztycharzy osiemnastego wieku, Polakiem z pochodzenia i nazwiska, autorėm liczących się na tysiące pienvszorzędnych dziet. Tworca ptodny i pracowity, bystry obserwator epoki. Częšč žycia przepędzit w Niemczech, gdzie tež najwięcej pozostalo prac jego i skąd stawa jego rozniosta się na catą Europę. Artysta niezwykle oryginalny. Umiat zachowac swą indywidualnosc
194

i wywalczyé sobie wybitne stanowisko. Umarl jako dygnitarz, dyrektor Aka- demii Berlinskiej.
W lišcie do Jozefą Lęskiego, referowanym powyzej nieco pobiežnie przez Adama Bonieckiego, pisai Chodowiecki: „Kiedy W. Pan Dobrodziej zechce mnie liczyč do Polaków, których rodzice w Niemczech osiedli, to mnie krzywdzisz, bo tym sposobem nie bylbym Polakiem, lecz Niemcem, a ja sobie za zaszczyt czynię byč prawdziwym Polakiem, chociažem w Niemczech osiadt. Bartlomiej Chodowiecki byl ziemianinem w Wielkopolsce. Jego syn czwarty Mateusz, z Krystyny Morawskiej urodzony 1583, byl dysydenckim księdzem w Žychlinie i oženil się z Elžbietą Mozoniowną. Mateusz splodzil r. 1610 syna Jana, potem księdza w Toniniu, a zona jego byla Elžbieta Bychowska. Tenže Jan splodzil roku 1655 Krysty- na, kupca w Gdansku, za którym byla Zofia de Gentinówna. Krystyan 1698, takže kupiec w Gdansku, miai syna Gotfrydą, który się oženil z Henryką Ayzer i roku 1726 splodzil Daniela. Ten ja jestem”.
O Danielu Chodowieckim mówil Günter Grass, že „ze strony ojca byl on po- chodzenia polskiego, a ze strony matki kalwinsko-szwajcarskiego. Byl wspanialym prezydentem Akademii Berlinskiej, zreformowal ją, byl czlowiekiem Oswiecenia i nigdy nie wyparl się swego polskiego pochodzenia” ( Więz 1992, nr 9, s. 49). Ro- dzony brat Daniela, Bogumil Chodowiecki, takže slynąl jako rytownik oraz jako gorący patriota polski, zm. 1821. Ich siostra Zuzanna, znakomita malarka, zostala obrana na czlonkinię Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie, zm. w 1819 r.
CHODŽKIEWICZ vel CHADZKIEWICZ vel CHACKIEWICZ (Ch- ackevičius) herbu Košciesza. Od XVII wieku notowani w zródiach w woje- wództwie wilehskim.
CHODŽKO (Kotkus) herbu Košciesza. A. Boniecki (Herbarz polski, t. Ili, s. 37) notowal: „Chodzkowie herbu Košciesza w Wielkim Ksiçstwie Litewskim, w XVIII wieku w powiecie oszmiahskim, pisali się często Borejkami- Chodžkami (...). W ostatnich czasach gtošniejsi z tej rodziny: Jan, syn Jozefą i Konstancyi Bujnickiej, oženiony z Klarą Korsakowną, prezes Izby Cywilnej Minskiej, wizytator szkól gubemi wilenskiej i minskiej, zmarly w Minsku 1851 r., pochowany w Zaslawiu. Syn jego Aleksander, konsul rosyjski w Persji, następnie profesor literatur slowianskich w Collège de France, znany autor, oženiony z Heleną Jundzillowną, corką Wiktora, ma z niej synów: Wiktora, oženionego z Maryą Baldassari, z której dzieci: Edward, Wiktor, Helena i Aleksander; Adama, inžyniera zamieszkującego w San Francisco, i Aleksandra, ka- pitana marynarki angielskiej.
Stanislaw, brat Aleksandra, znakomity chemik. Józef, trzeci brat, general inžynieryi 1854 r. Ignacy, urodzony 1795 r., znakomity powiesciopisarz, autor Obrazów litewskich. Leonard, syn Ludwika, marszalka zawilejskiego, i Wraleiyi z Dederków, urodzony 1800 r., zamieszkaly w Paryžu, autor wielu prac histo- rycznych; brat jego Aleksander umarl 1877 r.”
W 1799 r. kilkunastu Chodzków heroldia wilenska wpisala do ksiąg szlachty guberni litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 11, s. 56). Wywódfamilii urodzonych Boreyków-Chodzków herbu Košciesza, sporządzony w Wilnie
195

w 1799 roku, donosi, iž: „dom Boreykow-Chodzkow od naydawniejszych cza- sow w Wielkim Xięstwie Litewskim zasiedlony, tak urzędy obywatelskiemi, cywilnemi, jako tež dostojenstwy y rangami woyskowemi ozdobiony oraz cią- glym possydowaniem dobr ziemskich szczycący się, zostawilby zapewne dowody okazujące decendencyą początkowego swego nastania, lecz dlugi przeciąg cza- su, zwlaszcza woyny domowe y obce, ciągnąc za sobą skutki powszechnego nieszczęšcia, domierzyly tym samym y na prywatnych obywatelach swoje sro- gošcie, z woli ktorych y dom Boreykow Chodzkow doswiadczyl tego nieszczęšcia, gdy w roku 1658 Oktobra 30 dnia w czasie woyny wowczas w Litwie zda- rzoney, Urszula z Wolodkow primi voti Andrzejowa Boreykowa Chodžkowa, požniey Krzysztofowa Krepsztulowa, wszystkie papiery jedynie domowi Boreykow Chodzkow shižące po męžu swym pierwszym u siebie mając a powszechnego chroniąc się niebezpieczehstwa, w lesie majętnošci Chodkowsz- czyzny w powiecie oszmianskim sytuowaney naležącym zakopata, a ony po- šledniey czy przez przechodzące woyska, czy przez kogo innego wyjęte y zabrane zostaly. Czego dowodzi oswiadczenie przez tęž Urszulę primo voto Boreykową Chodžkową secundo Krepsztulową w roku 1658 Nowembra 9 dnia w grodzie oszmianskim zaniesione”.
Przeto požniejsi Chodzkowie, „prowadząc swoy wyw6d od Jana Boreyki- Chodžki, w dzisieyszym wywodzie protoplasty, ktory dziedzicząc oyczysty folwark Chodkowszczyznę w powiecie oszmianskim položony, zostawil ony w dziedziczeniu synom trzem: Pawlowi, Michatowi y Janowi Janowiczom Bo- reykom Chodžkom. Znich Michal zszedt bezpotomnie, Pawel zaš Boreyko- Chodžko, wyprzedawszy częšč folwarku Chodkowszczyzny Janowi Boreyko- wi-Chodžkowi prawem wieczystym w roku 1633, splodzil synow dwöch Jana y Adama Pawlowiczöw Boreykow-Chodzkow, wedle posiadania dokumentu zastawnego na majętnošč Migule w powiecie oszmianskim ležącą od Jerzego Zablockiego.”.
W ciągu lat rozgalęzili się Chodzkowie došč licznie. Piastowali urzędy wojskowe i cywilne. Np. Andrzej Chodžko „byl nayprzöd obožnym, požniey rotmistrzem y woyskowym sędzią grodzkim, lustratorem, postem, w koncu podstarostą powiatu oszmiahskiego. Pojąwszy zaš w zamęšcie Helenę Šliž- niownę, splodzil z nią synow szešciu: xiędza Ignacego, pierwiey w zakonie Societatis Jesu rektora, po tym kanonika smolenskiego xiędza Benedykta swiackiego oraz Franciszka, posla, bezpotomnego, zeszlych, niemniey J6zefa juž niežyjącego, Michala y Kazimierza dopiero wywodzących się. Z ktčrych Jözef Andrzejewicz Boreyko-Chodžko, juž zeszly, byl starostą zawistowskim”.
Posiadali Chodzkowie takže inne majętnošci: Losza, Musza, Sierdzie. W 1799 r. Kazimierz, Ludwik, Raymund, Andrzej, Zygmunt, Michal, Antoni (szambelan dworu polskiego), Ignacy Jan, Ignacy, Jan (szambelan dworu pol- skiego), Wladyslaw, Boleslaw, Pawel, Dominik, Leopold i Stanislaw Chodzkowie uznani zostali przez Deputację Wywodową w Wilnie za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” (ANB, f. 319, z. 2, nr 3413). Wedhig Marcjana Szymkiewicza Chodzkowie-Borejkowie byli spokrewnieni z Zablockimi, Mac- kiewiczami, Jundzillami, Korsakami, Korybutami-Daszkiewiczami, Komorow- skimi, Ciechanowiczami, Samackimi i inną dobrą szlachtą kresową (por. Mar-
196

cjan Szymkiewicz, Genealogia szlachty litewskiej, Biblioteka AN Litwy, Dzial rękopisow, BF. 2214). Drzewo genealogiczne Chodzkow herbu Košciesza, za- twierdzone w Minsku w 1811 roku, zawiera opis czterech pokolen tego rodu (29 osob), od Marcina, protoplasty, zaczynając (ANB, f. 319, z. 1, nr 24, s. 19).
Dawne žrodla pisane cząsto wzmiankują î reprezentantach tego licznego rodu. Pan Chodžko wspominany jest w jednej z hramot wielkiego ksiącia Ka- zimierza Jagiellonczyka w roku 1443 (Russkaja Istoriczeskaja Bibliotieka, t. XV, s. 114). A w 1447 r. tenže ksiąžę nadal „panų Chodžku ozjero za Nie- mnom Szeszupoti” (ibidem, s. 200). 15 maja 1446 r. wielki ksiąžą Šwidrygieifo Olgierdowicz nadal panų Chodžce „za jego wiemuju shižbu, nikoli nie omiesz- kanuju” majątek Milowsze w powiecie hickim i Zadydy w turejskim (ibidem, s. 213-215). W roku 1652 przed sądem miejskim polockim trwal proces spovvo- dowany „prostestacyą Danily Konowala, karmnika, na Chodžka, pisarczyka y faktora pana Jana Ciszkowicza”.
Chodzilo o pijacką burdę podczas splawiania toward w z Polocką do Rygi rzeką Džwiną. Na skutek tej bojki Ciszkovvicz utracil dobr na 2 tysiące zlotych czenvonych, topiąc swe towary na dzwinskich porohach. Po powrocie probowal jednak calą winą zwalic na „karmnika”, przy czym „faktor” Chodžko, wiemie asystujący panų swemu Ciszkowiczowi w karczmie, takže w sądzie probowal go ratowac przez tendencyjne naswietlanie sprawy. Andrzej Michal Chodzko byl obožnym, rotmistrzem i podstaroscim sądowym powiatu oszmianskiego w latach 1720-1747 (por. AWAK, t. XI, s. 41; t. XXIX, s. 417; t. XXXI, s. 535). Jozef Joachim Boreyko Chodžko byl starostą zawistowskim i sądzią grodzkim powiatu oszmianskiego. W dziale rąkopis6w Centralnej Biblioteki AN Litwy w Wilnie (f. 273-618) zachowal šią m.in. podpisany przez niego 15 maja 1750 r. list urządowy, dotyczący ukarania pana Jozefą Kanigowskiego, konsyliarza krola pruskiego, za naruszenie polskich przepisdw skarbowych. Justynian Chodzko to rotmistrz wojewodztwa mscislawskiego w 1759 r. (AWAK, t. XXIV, s. 31). Szymon Borejko-Chodžko podpisal w 1764 r. akt konfederacji general- nej warszawskiej (VL, t. VII, s. 61).
14 maja 1778 roku do ksiąg ziemskich wojewodztwa wilehskiego wpisano nastąpujące oswiadczenie pewnego szlachcica: „Ja, Kazimierz Boreyko Chodzko - obožny powiatu oszmianskiego, zeznawam tym moim dobrowolnym wie- czystym zapisem, przez žaden sposob nigdy nieporuszonym, wielebnemu xią- dzu Onufremu Komilowiczowi y nastąpującym parochom cerkwie myskiey danym y stužącym na to: iž ñî ja, wyž wyrazony Chodžko - obožny oszmian- ski, mając w dobrach moich dziedzicznych Mysze nazwanych, w powiecie oszmianskim sytuow;anych, cerkiew parochialną obrządku ruskiego, z koscio- lem rzymskim ziednoczonego, pod tytulem Wniebowziącia Nay;swiątszey Ðàïïó Maryi, (...) z pobudek powinney o zbawienie poddanych moich, tudziež wlozoney na siebie od šwiąty pokoy wielmoznego jegomosci pana Andrzeja Chodžki - podstarosty oszmianskiego sądowego, oyea y dobrodzieja mojego (...) morgow trzydziešcie wedlug wymiaru wlok Wielkiego Xiestwa Litewskie- go, tudziež poddanego jednego nazwiskiem Janka Bryta, z calem zabudowa- niem, domową siemią, to jest bracią, synami, corkami, powinnošcią y czynszem (...) wieczyscie zapisuję (...). Wstąp do puszczy - tak na budowle, jako y opal
197

- z dawna wolny. Tudziež wolne mliwo bez miarki y kolei w mlynach moich, jako tež robienie piwa y pądzenie wodki na swoją tylko potrzebą, y w stawie, w Mysie Matey będącym, ryb towienie; oraz inne wolnosci warują y zabezpie- czam” (AWAK, t. IX, s. 86-88).
Kazimierz Antoni Boreyko-Chodžko byt towczym, komisarzem i lustrato- rem starostw powiatu oszmianskiego okoto 1789 r. (ibidem, t. XXXV, s. 573, 574); Michat Chodžko - nieco požniej - pisarzem sądowym powiatu zawilej- skiego (ibidem, t. XXIV, s. 79); Kazimierz Chodžko - sądzią ziemskim oszmiahskim. Podkomorzy Jan Chodžko, sądziowie ziemscy Zygmunt, Andrzej i Ludwik Chodzkowie; obožny Rajmund Chodžko figurują na lišcie szlachty powiatu oszmianskiego z 1809 r.
30 lipca 1840 r. mieszkająca w Molodecznie szlachcianka Eleonora Chodžko zwrocila šie do mihskiego gubematora cywilnego z prošbą o przyjącie jej starszych synow Wincentego i Jozefą do jakiejkolwiek uczelni na koszt pan- stwa. Prošbą swą motywowata wyjątkowo trudną sytuacją finansową rodziny. Chtopcy mogli otrzymač skierowanie jedynie na wyžsze uczelnie o charakterze wojskowym. Poniewaz jednak rod Chodžkow miat zbyt wielu „nieprawomysl- nych” cztonkow, po tygodniu pani Eleonora otrzymata (bez szczegolowego umotywowania) odpowiedz negatyvvną (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 570).
Adam Chodžko, jego zona Jozefma i matka Kazimiera 9 wrzesnia 1864 r. znaležli šią pod šcišle tajnym nadzorem policji ze wzglądow politycznych. Mieszkali w majątku Skimo w powiecie nowoaleksandrowskim (CPAHL, f. 378, z. 1868, nr 228, s. 94). Chodžkowie z okolic Dryswiat na Braslawsz- czyžnie brali czynny udzial w powstaniu styczniowym, za co spadty na nich ciąžkie przesladowania ze strony wladz rosyjskich (por. Otton Hedemann, Hi- storia powiatu braslawskiego, Wilno 1930, s. 387).
W XIX w. Chodžkowie dose lieznie zamieszkiwali w powiatach wilenskim, trockim, oszmiahskim, šwiąeianskim, zawilejskim i w Wilnie. Nie naleželi do zamožnych, przewaznie byli zarządcami cudzych majątkow lub dzierzawili nieduže zašcianki, lecz ich rodowitosc szlachecka nigdy nie byla kwestionowa- na (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 455). Liczni reprezentanci tego domu uzyskali po- twierdzenie przynaležnošci do stanu szlacheckiego w heroldii wilenskiej m.in. w latach 1799, 1804, 1837, 1844, 1847, 1848 (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 131, s. 80). Zamieszkali na Ukrainie Chodžkowie užywali takže herbu Košciesza i notowani tam byli w žrodtach juž na przetomie XVII i XVIII w. (por. W. Lu- komskij i W. Modzalewskij, Malorossijskij gierbownik. s. 194-195).
CHOJECKI (Chojackas) herbu Lubicz. Dziedziczyli dobra w powiatach oszmiahskim i šwiącianskim.
CHOLEWA (Cholevas) herbu Cholewa. Znani w Inflantach i na Pomorzu.
CHOLONIEWSKI (Cholonevskis) herbu Korczak. Od początku XVI wie- ku dobrze znani na Woiyniu. Slynąli z walecznošci, ofiamošei i patriotyzmu. Niekiedy uzywali przydomku Myszka i pisali šią z Chotoniowa. Ziemianin ziemi wotynskiej Bogdan Chotoniewski figuruje w przywileju wielkiego ksiącia litew-
198

skiego Aleksandra Jagiellonczyka z 17 stycznia 1495 r. (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 466). Ignacy Myszka Chloniewski, pose! wojewodztwa bra- clawskiego, podpisat uchwatą sejmu w 1764 roku (Publiczna Biblioteka Miejskiej i Wojewodzka w Rzeszowie, Dzial rąkopisow, Rk-3, s. 85). Z tego rodu pochodzit Antoni Choloniewski, znakomity pisarz polityczny.
CHOMĘTOWSKI vėl CHOMENTOWSKI (Chomentauskas). Uzywali herbow Boncza, Lis, Oksza, Prus I. Wywodzili šią z Korony Polskiej, ale sly- nąli ze szczegolnego bohaterstwa i walecznosci takže na Rusi, Litwie i Žmudzi. Tomasz zChomentowic Chomentowski, okoto roku 1667 by! sądzią skarbo- wym krakowskim {Akta sejmikowe wojewodztwa krakowskiego, t. III, s. 176). Chomentowscy herbu Prus I mieszkali w powiecie oszmianskim i szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2922; f. 391, z. 1, nr 1062). Okolo roku 1685 jeden z Chomątowskich (na wschodzie zwany Chomutowskim od bialoruskiego „chomut” - chomąto) pelnil urząd wojta mohylewskiego.
Walerian Nekanda Trepka w swej ksiądze (pod numerami 632 i 631) opi- suje dwa rody Chomątowskich, jeden plebejski, drugi szlachecki: „Chomątow- skimi nazwali šią Pieczonkowie niejacy. Z tychže jeden Pieczonka kūpi! byl spiacheč wChomątowie u Radomia i z tego nazwal šią tak [Pieczonkowie, wbrew twierdzeniom autora Liber..., byli szlachtą i uzywali herbu Lis, w dru- giej polowie XVII w. nazwisko zmodyfikowali na Pieczynga lub Pieczynga- Chomętowski - przyp. J.C.]. Wstyd mu bylo, že zabili byli dwu ich. Jednego spotka! w drodze pan Rožen, rzekt mu tam: Jak cią zową? Powiedzia!, že Pieczonka. A jam Rožen! Przemowil coš (nie tak), až go Rožen zabil. Drugi takže za spytaniem rzekl: žem Pieczonka, a 6w rzekl: a jam Kozik. Rzekl mu Pieczonka: przeciež mią nie bądziesz krajal, a 6w dobywszy broni cią! i zabi! Pie- czonką. Bali šią juž potem zwač ei drudzy Pieczonkami.
By! tež Pieczonka Chomątowski, ktory shižyl ksiądzu Radoszkowskiemu, opatowi šwiątokrzyskiemu, kilkanašeie lat, za co dal mu byl chlopską rolę pustą w Pawlowie (...). Tamže na tem z žoną mieszkal (...). Mial lat 50, a lotr byl wie- rutny: mając zoną, a malpy publieznie bez wstydu miewai. Ci Pieczonkowie, trzej ich bracia starszyeh ojeow tych bylo, ktorvch ociec rzežnik byl. Gdy szlachcic kupowal u niego pieczenią, powiedzial, že jej nie ma. Obaczyl szlachcic na stronie odložoną i rzekl: a to masz. Rzežnik rzekl: nie przedam jej, sam ją bądą jadl. A szlachcic, kazawszy go dwiema trzymač, a trzeciemu oną pieczenią w gąbą tak bič, že šią rozpierzchnąla. Odtąd onego rzežnika Pieczonką zwano i potem te suk- cesory j ego, ktorzy za szlachtą šią udawali. Chomątowscy w Rusi są, dobra i možna szlachta herbu Oksza”.
CHOMIAK (Chomiakas) herbu wlasnego. Polscy heraldycy (Niesiecki, Czamiecki) piszą o Chomiakach z wojewodztwa mazowieckiego i z Wolynia, spokrewnionych m.in. z Krasinskimi herbu Šlepowron. Hipolit Stupnicki w Her- barzu polskim (Lw6w 1855, t. I, s. 88) podaje: „Chomiak, niegdy w wojewodz- twie mazowieckim i na Wolyniu”, nie zna jednak ich herbu. Chomiakow wywo- dzi F. Piekosihski (Heraldyka polska wiekow srednich, Krakow 1899, s. 303, 349) z rodu szczepowego Starzow i za ich pierwotny znak runiezno-herbowy uznaje
199

krzyžyk na wydhizonym lub sptaszczonym owalu, albo na kole („mate okrągle ogniwo, a na nim krzyž”). W takiej formie występuje ich herb na dokumentach z 1563 i 1585 r. Piotr Chomiak okoto roku 1568 pelnil urząd podstarošciego hic- kiego {Subrnik matierialow otnosiaszczichsia k istorii Panow Rady WKL, s. 447, 462 i n.). Odgalęzienie wschodnie tego rodu uzywalo w Rosji nazwiska Chomia- kowôw i položylo znaczne zashigi dla kultury tego panstwa.
CHOMICZ (Chomičius). M. Paszkiewicz i J. Kulczycki w dziele Herby rodôw polskich (s. 409) podają, že rodzina ta uzywala herbu Poraj. Jednak zprzekazôw archiwalnych wynika, že Chomiczowie zamieszkali w powiecie oszmiahskim pieczętowali się godlem Trzaska, a w trockim - klejnotem Oksza. W jednej zaš z ksiąg heraldycznych witebskich czytamy: „Chomiczowie herbu Chomąto, w ktôrym woly do plūgą sprzęgano, jarzma do gôry obrôcone w blę- kitnym polu, probowali rodowitosci slachectwa swego przyswiadczeniem her- barza polskiego pod r. 1632, gdzie Marcin Chômiez herbu tegož do elekcji krôla Wladyslawa IV podpisany, ktôrego następcy, będąc w urzędach, mięli dobra swoje w powiecie wilkomierskim, z ktôrych wyprzedawszy się, przeniesli się w wojewodztwo witebskie; a že z odleglego przybyli kraju, nie mając au- tentycznych dowodôw na wsparcie progeneraeji witebskiey z podpisem 21 osôb wiarygodney šiachty przyswiadczylo u sądu ziemskiego prowincyi witebskiey, iž iest rodowita a nienaganna szlachta IchM. pp. Chomiczôw familia, ktorą sąd w teyže trwalosci zabezpieczyl”.
Jan Chômiez poslowal w grudniu 1681 r. z Mohylewa do Wilna na elekeję, czyli „sessyę walną elekcyjną”. W roku 1683 wybieral się i do Warszawy, do krôla. Z zapisôw w księgach magistratu mohylewskiego z 1692 r. dowiadujemy się, že magistrat „kupil mu okulary, bo swoje zgubil”, co nie powinno specjal- nie dziwic, gdyž z kolejnej notatki wynika, že ôw pan szlachetny „wziąl barylkę wôdki žolądkowej do domu, wedlug zwyczaju” kosztem magistratu. Znani tež byli ci sami Chomiczowie w powiecie wilkomierskim, gdzie odnotowywano ich juž w roku 1632.
CHOMSKI (Chomskis) herbu Gryf lub Odrowąž. Mieszkali w powiatach wilenskim, oszmiahskim, wilejskim, szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 91, 115, 1076, 1358, 1360, 2541; f. 391, z. 1, nr 16, 506). Posiadali m.in. Kopa- czewszczyznę w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2541, s.4).
CHOROMANSK1 (Karamanskas) herbu Lubicz. Mieli obszerne posia- dlošci w powiatach szawelskim i telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 1364, 1365, 1366, 1367, 1368, 1374, 2443).
CHOROSZEWSKI (Karašauskas) herbu Belty i Szreniawa. Wywôd ge- nealogiczny Choroszewskich herbu Szreniawa, zatwierdzony przez heroldię minską w 1828 roku, opisuje siedem pokolen jednej z galęzi tego rodu (ANB, f. 319, z. 1, nr 149, s. 42). 24 kwietnia 1836 r. Choroszewscy z powiatôw wileh- skiego i oszmianskiego, dziedziczący dobra Sawiciany i Powerki, uzyskali po- twierdzenie rodowitosci w heroldii wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 471).
200

Rzeczywisty radca stanu, naczelnik Zachodniego Zarządu Gomiczego Wincenty Wladyslawowicz Choroszewski w 1897 r. byl kawalerem następują- cych orderöw: Šwiętej Anny II i III stopnia, Šwiętego Stanislawa 1 i II stopnia, Šwiętego Wlodzimierza III i IV stopnia (Spisok gornym inžienieram, Petersburg 1897, s. 11).
CHRAPICKI (Krapickas) herbu Rola. Znani na Litwie i Bialej Rusi.
CHRAPKIEWICZ (Chrapkevičius) herbu Pogonia odm. Mieli dobra na Wilehszczyznie.
CHRAPOWICKI (Chrapavickas) herbu Gozdawa. Wojciech Wijuk Ko- jalowicz w Herbarzu rycerstwa W. X. Litewskiego pisal: „Chrapowickich dom jeden z Czekanskimi, z Wolynia wyszedtszy, osiadl w wojewodztwach smolen- skim i witebskim”. A. Boniecki zaš zaznaczal: „Chrapowiccy herbu Gozdawa pochodzą od Fedora Danilowicza, podkomorzego witebskiego, oženionego w pierwszej polowie XVI wieku z Heleną Siemionowną, za ktorą wziąl w posa- gu Chrapowice w powiecie witebskim. Potomstwo jego od nazwy majątku przyjęlo nazwisko Chrapowickich”. Inny znany heraldyk informowal: „Chrapowickich na Litwie dom znaczny, z pierwszemi rodzinami w Rzeczypospoli- tej, jak z Radziwitlami, Oginskimi, Tamowskimi, Hlebowiczami, Zienowicza- mi, Pohibinskimi, Ciechanowieckimi, Okszycami Grabowskimi, Ledochowski- mi i wielu innemi bliskiemi związkami krwi polączony, szczycący się wreszcie kilku powaznymi i dobrze krajowi zashižonymi senatorami, jednego ma byč gniazda, wedlug odwiecznej tradycji familijnej, ze znakomitym Sasöw Danilo- wiczöw rodem, ktöry obok szeregu najwyzszych dygnitarzy, wydal takže jedną z najczcigodniejszych polskich matron, Teofilę z Danilowiczow Markową So- bieską, matkę ostatniego krola-bohatera, Jana III” (Teodor Žychlinski, Zlotą księga szlachty polskiej, Poznah 1881, t. III, s. 27). Kolejne žrodlo genealogicz- ne, mianowicie Herbarz rodžiu szlacheckich Krölestwa Polskiego (cz. 2, s. 58) informuje: „Chrapowiccy. Z tej rodziny Antoni Ignacy Jozefai Wincenty, staro- sta starodubowski i pilwiski, syn Mikolaja, marszatka orszahskiego, w roku 1788 przez Stanislawa Augusta, krola polskiego, mial sobie udzielony Order Šwiętego Stanislawa iw roku 1796 odziedziczyl dobra Kotowszczyzna w powiecie kowiehskim”.
Jednym z najbardziej znanych reprezentantöw rodu byl Krzysztof, dzielny žolnierz, ktory zmarl w niewoli w Moskwie, a ktorego bohaterstwo upamiętnione zostalo w konstytucji sejmowej w 1677 roku. Jeden z zapisöw w ksiągach grodz- kich witebskich z kohca XVIII wieku zawiera następujący fragment: „Chrapowickich rodowitosc šlacheckiego urodzenia y zaszczyt possessjami w wojewodztwie witebskim y innych jašnie się okazuje od Iwana Danilowicza Chrapowickiego, chorąžego wojewodztwa witebskiego, posla na seym 1589, herbu Gozdawa: dwie lilie korzeniami z sobą spojone, związane, w czerwonym polu, na helmie pawie piöra z takąž lilią, mającego dobra swoje w wojewodztwie witebskim: Chrapowi- cze y Lošwidę, ktorego synow list dzielczy w dacie 1620, zapis ugodliwy 1627 oraz list y przywileje krolow Zygmunta y Wladyslawa IV 1626, 1630 poswiad-
201

czają, z ktorych Antoni nayprzod chorąžy smolenski 1653, Constit. fol. 9, daley podkomorzy, marszatek izby poselskiej 1665 i na konwokację 1668, potem wo- jewoda witebski 1671, Jozef chorąžy i podwojewodzy witebski, brada rodzeni, že byli od krolow do rožnych poselstw uzywani”.
Jeden z rękopisow przechowywanych w Archiwum Narodowym Bialorusi w Minsku zawiera następujący panegiryczny czterowiersz:
„Kvvitną herbowne codzienne lilije,
Przy ktorych šwięta sprawiedliwosc žyje,
Bo Chrapowickich to jest cnota droga.
Že sprawiedliwosc trzymają dla Boga”
Szlachecka rodowitosc rožnych gatęzi tego znakomitego rodu potwierdzana byla przez heroldię polocką w 1792 r. oraz wilenską m.in. w r. 1833 i 1837 (CPAHL, f. 391, z. 11, nr 247). Posiadali dobra w calej Rzeczypospolitej, m.in. w powiecie oszmianskim jedna z galęzi Chrapowickich dziedziczyla posiadtošč Niewiaryszki (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 472).
W dawnych przekazach zrodlowych bardzo cząsto spotyka się imiona re- prezentantow tego silnego, szeroko rozgalęzionego i znaczącego domu. W przywileju krola Zygmunta Augusta z 1562 roku czytamy, že nadaje on dobra ziemskie za zaslugi dla kraju chorąžemu witebskiemu Teodorowi Chrapo- wickiemu, synowi Daniela, uchodzącemu za protoplast^ rodziny.
Ješli chodzi o Polskę, to Chrapowiccy dali jej dziesiątki znakomitych dzialaczy politycznych, wojskowych, naukowcow, duchownych. Jan Antoni Chrapowicki (1612-1685), pisarz ziemski smolenski, byl kolejno chorąžym, podkomorzym i wojewoda witebskim; autor interesującego Diariusza. Jego syn Jan Franciszek (1646-1694) byl kasztelanem smolenskim. Teofil Dadžbog Chrapowicki piastowal godnošč wojskiego potockiego (por. m.in.: Jan W. Poczobutt-Odlanicki Pamiętnik, s. 200, 226, 287). Urodzony Adam Chrapowicki, podsędek trocki, w 1613 r. byl poborcą podatkowym tegož powiatu {VL, t. Ill, s. 130).
W jednym z przywilejow krolewskieh XVII wieku czytamy: „Wladyslaw IV, z Božey laski krol polski, wielki xiąžę litewski, ruski, pruski, žmudzki, ma- zowiecki, inflancki, smolenski, siewierski, czemihowski, a szwedzki, gocki, wandalski dziedziczny krol. Oznaymujemy tym listem naszym komu to wie- dzieč naležy, ižešmy, za przyczyną panow rady y urzędnikow dworu naszego, tudziež mając milosciwy wzgląd y baczenie na zaslugi urodzonego Krzysztopha Chrapowickiego, stolnika witebskiego, ktore on nam y Rzeczypospolitej, jako w publicznych occasiach, tak y w expediciach wojennych, osobliwie w tera- znieyszey, blisko przeszley moskiewskiey, na zamku witebskim przeložonym będąc, a męžnie y odwažnie onego od incursji nieprzyjacielskich, z drugiemi obywatelami, broniąc, oddawal y dotąd oddawac nie przestawa, wszystkie dobra ležące y ruchome, takže summy pienięžne gotowe y na obligach będące, po szlachetney Hrehorowey Podwihskiey, bezpotomnie zeszley, do nas y dysposi- ciey naszey przypadle, iure perpetuae et irrevocabibis donationis dali y confe- rowali, jakož y ninieyszym listem naszym dajemy y conferujemy.
202

Ma pomieniony urodzony Krzysztoph Chrapowicki, stolnik witebski, zwyž rzeczonych dobr prawnie za dekretem doszedlszy, trzymač, uzywac y wedlug upodobania swego wiecznemi czasy disponowac, nie petniąc nam y do skarbu naszego žadney powinnosci, oprocz stužby ziemskiey, wojenney, ktorą, zarow- no z drugiemi obywatelami, odprawowac powinien będzie. Na co, dla lepszey wiary, ręką się podpisawszv, pieczęč W. X. Litto przycisnąč rozkazališmy. Dan w Warszawie, dnia 21 mca lutego, roku Panskiego 1635 (...). Wladyslaus Rex” (Istoriko-juridiczeskije matieriaty..t. XXII, s. 58-59).
Zachowal się list (z 2 sierpr.ia 1648 r.) dworzanina krolewskiego, kapitana dorohobuskiego Jana Chrapowickiego do wojewody wiaziemskiego Matfieja Prozorowskiego z žądaniem wydalenia poza granice panstwa moskiewskiego trzcch zbieglych prawostawnych mnichow zlodziejow (Akty otnosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. Ill, s. 236-237). Jan Chrapowicki, sekretarz i dworzanin krolewski, w 1648 r. podpisal elekcję Jana Kazimierza w imieniu vvojewodztwa smolehskiego. On tež, južjako chorąžy smolenski, byl w 1654 roku jednym z oficerow wojsk polskich broniących tego miasta przed najazdem moskiewskim.
Zachowal się pewien wartosciowy dokument archiwalny dotyczący dziejow tej rodziny, mianowicie testament jednego z jej przedstawicieli z XVII stulecia: ,,W ymię Oyca y Syna y Ducha Šwiętego, Boga w Troycy Šwiętey Jedynego, niech się stanie ku wieczney pamięci. Amen.
Každemu žyjącemu na tym swiecie czlowiekowi nic pewnieyszego, jako šmierč, a nic niepewnieyszego, jako czas. Będąc mnie, Dominikowi Chrapo- wickiemu, stolnikowi witebskiemu, z wielu ichmošciami pany obywatelami W.Ks.L. na ten czas w więzieniu, carstwie moskiewskim, miescie Kazani, gdzie zdarzyl moy Stworca wiekuistego przyjaciela, jeymošč panią Jadwigę Felicyannę Wolkownę, po ktorey bacząc milošč uprzeymą y w malženskim pomieszkaniu, we wszystkim przystoyne poszanowanie, zawdzięczając to jeymosci, z dobrego przedsięwziętego umyslu mėgo y milosci malženskiey, gdyby na mię Pan Bog, w tych krajach, cudzey ziemi, z przeyrzenia Swego šmierč dopušcil, duszę moę grzeszną w Onegož mocne ręce poleciwszy, po- zostaley malzonce mey miley, paniey Felicyannie Wolkownie, na majętno- šciach moich oyczystych, w wojewodztwie witebskim ležących, od slawney pamięci nieboszczyka jegomosci pana Krzysztofa Chrapowickiego, dobro- dzieja pana rodzica mego, mnie zapisanych, do possessyey mojey naležących, ktore to prawo od nieboszczyka pana rodzica mego, przy jegomosci panu Josephie Chrapowickim, bracie moim rodzonym, w schowaniu zostaje, aby po zywocie moim wcale malžonce mojey miley wrocone bylo, to jest na majęt- nošci Žolnino, Kobyszcze y Drakulino, na ktorych z jeziorami, rzekami, puszczami, lašami, gruntami, sianožęciami, wszytkiemi przynaležnošciami, owo ze wszytkim, jako mnie y na moją częšč przynaležy, z bojary, poddanemi y z ich žonami, dziečmi, platy, powinnosciami, robotami, do zywota tey mal- žonki mey miley wolne mieszkanie y tych wszytkich majętnošci uzywanie, bez žadney n i od kogo przeszkody, zapisuję.
Wolna y mocna będzie pani malžonka moja, trzymając te majętnošci za zywota swego w spokoynym dzierženiu, pozytkow z jezior, puszcz, lasow,
203

gruntow y z poddanych na siebie, wedhig upodobania swego, zazywac y komu chcąc arendowac. A po dhigim žywocie oney paniey malžonki mojey, te wszyt- kie majętnošci moję, wyz mianowane, oyczyste, ze wszytkim na szpital witeb- ski katolicki, przez onę, malžonkę moję milą zbudowany, leguję; na ktory aby pani malžonka moja niedaleko košciola ichmosciow oycow jezuitow witebskich w Witebsku plac kupita y pobudowac z lasow tychže majętnošci, sobie do zy- wota zapisanych, kazala, wielce proszę. Na ktory plac y na rzemieslnika zlotych pięčset, z osobna na tenže szpital, na wychowanie ubogich, tysiąc zlotych pol- skich zapisuję y wiecznie leguję; ktore pieniądze mają byč odzyskane u miesz- czan orszanskich, za obligami mnie winnych, mianowicie: u Jozefą Nikonowi- cza, burmistrza orszanskiego, zlotych ošmset, u Onisima Sywarca zlotych siedmset. Od tych tysiąca, jako się wyzey opisalo, na szpital, komu będzie do rąk pewnych udany, požytek co rok po sto zlotych ubogim, aby bez žadnego zatrudnienia dochodzilo y na potomne czasy nie ginęlo.
Te obligi obadwa w schowaniu są u brata mėgo rodzonego, jegomošci pana Jerzego Chrapowickiego, w Smolensku; ktore mają byč do rąk matžonce mojey wrocone. Co się tknie rzeczy moich ruchomych, u tego jegomošci pana Jerzego Chrapowickiego w schowaniu będących, mianowicie: rząd husarski suty, zloci- sty, w grzywien dziesięč; szabla, srebrem oprawna, zlocista, w grzywien pięč; palasz srebmy, oprawny, w grzywien cztery; czarka srebma, zlocista w grzywien pięč; kubkow dwa y gamuszek srebmy, z nakrywką, w grzywien trzy - to wszytko na obraz Nayšwiętszey Panny y insze ochqdostwo do košciola ichmosciow oycow jezuitow witebskich, aby za duszę moją grzeszną przez msze šwięte Pana Boga blagali, leguję.
A insze ochędostwa moję, szaty, ktore tu są ze mną y przy tymže jegomošci panų Jerzym, bracie moim, w Smolensku: ferezya polgranatowa, fiolkowa, ry- siami perskimi podbita; delia polgranatowa, zielona, atlasem wszytka podszyta; kuntusz, farby wlosowey; župan wišniowy, atlasowy; župan atlasowy, szkarlat- ny; kobiercow nowych dwa; kilim perski, nowy, jeden; czapka aksamitna, so- bola, nowa, y dw6r w miešcie orszahskiem z placem niedaleko košciola oycow Bernardynow, na ktoiy prav/o przy tymže jegomošci panų Jerzym Chrapowic- kim zostaje - to wszytko, od mala do wiela, z inszymi drobiazgami, mchomo- šcią, malžonce mey miley wiecznymi czasy zapisujq y daruję.
A dwor z placem w zamku wyznim witebskim, mnie od nieboszczyka pana rodzica mego zapisany, ten bratu mcmu mlodszemu, jegomošci panų Jozephowi Chrapowickiemu, daruję y zapisuję. Czeladzi mojey, ktora mi služy, proszq miley malžonki mojey., aby ich uwolniwszy, poplacita, bez ukrzywdzenia, každemu; tak y poddanych podaczkami y robotami zbytniemi nie obciąžala. Co aby wszytko, po žyv/ocie moim, wedlug tego mego ostatniey woli mojey testamentu každemu do- szlo, mieč chcę. Na co ten moy testament, przy pieczęci, ręką moją podpisuję, a dla pewnieyszey wiary y utwierdzenia prosilem o przyloženie y podpis rąk ichmošci panow przyjaciol moich, teraz w Kazaniu będących: jegomošci pana Mikolaja Dorohinickiego Kisiela, podsędka witebskiego; jegomošci pana Kaži mi erza Szapkę Chotolskiego, woyskiego witebskiego; y jegomošci pana Mikolaia Przezdzieckie go. Pisan w Kazani, roku 1655, mca Septembra 5 dnia” (Istoriko-juridiczeskije matieriaty..., t. XXI, s. 309-312).
204

Testament ten konczą podpisy jego autora i wymienionych przyjaciol. Jest to bardzo interesujący dokument, prawdziwe swiadectwo tamtych czasow, uka- zujące w sposob nader plastyczny zarowno byt materialny polskiej szlachty, jak i - co jest jeszcze wažniejsze - piękny styl myšli i uczuč rycerstwa polskiego.
Jan Chrapowicki, podkomorzy wojewodztwa smolenskiego, deputat izby poselskiej do rachunkow skarbowych, podpisal w r. 1661 Perceptę prowentow publicznych do skarbu Rzeczypospolitey W.X.L W dziale rozchodow tegož dokumentu odnotowano: „Jegomošci panų Jerzemu Chrapowickiemu ratione dlu- gu w constitucji seymu anni 1659 specificowanego zaplacono fl. 3294”. W 1665 roku na sejmie w Grodnie podkomorzy smolenski Jan Antoni Chrapowicki pelnil funkcje marszalka kola poselskiego (AWAK, t. IV, s. 13). Sejm ten mial charakter gtęboko patriotyczny, odbywal się tuž po wvpędzeniu wojsk rosyjskich z większošci ziem Rzeczypospolitej i podjąt wazne uchwaly umac- niające skarb i obronnošč kraju. Gdy w wyniku najazdu moskiewskiego Jan Chrapowicki „zeszedl do Polski”, jego sąsiedzi Jerzy i Jan Męczynscy zwrocili się do cara z prošbą o przekazanie im pozostalego po „zbiegu” majątku By- kowszczyzna.
Prošbę swą zresztą motywowali w sposob po ludzku zrozumialy, bowiem mimo že przysięgli na wiemosc carowi, zlupieni zostali przez žolnierzy mo- skiewskich, a rodziny ich okrutnie wymordowano, o czym pisali, zwracając się do monarchy: „Po Twojemu hosudarewu ukazu, kak podoszli pod Mogilew ratnyje ludi, i u nas, cholopiej Twoich, dworyszka nasze sožgli i razorili bez ostatku, a zywotiszka naszy wsio pojmali do osnowanija. A kak my; cholopy Twoi, Tiebie hosudaru dobili czelom, i tie Twoi hosudarewy wojnskije ludi, zajechaw, wo dworiszko mač naszu, da brata, da siestru i ludiszek naszych bili i muczyli i ogniem sožgli do smierti i, czto byto, wsio pobrali i rozgrabili bez ostatku, tolko my, cholopy Twoi, ostališ duszoju i tielom” (AJZR, t. XIV, s. 347-348).
Okolo 1668 r. Tomasz Chrapowicki pelnil funkcję horodniczego polockiego. Michal Chrapowicki, wojewodzic witebski, byl okolo 1670 roku sluchaczem filo- zofii na Uniwersytecie Wilehskim, uczyTsię logiki (Ks. Ludwik Piechnik SJ Pr6- by odnowy Akademii Wilehskiej po klęskach potopu i okres kryzysu 1655-1730, s. 74, 138).
W 1671 r. w drukami Akademii Wilehskiej odbito druczek lacinski Aetas li- liata verno, aestivo, autumnali, hybemoque anni decursu semper florida, liliato Chrapowiciorum equiti (...) Joanni Antonio Chrapowicki, palatino Vitebscensi (...) (K. Čepienė, J. Petrauskienė Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, Vilnius 1979, s. 31).
Wspomniany Jan Antoni Chrapowicki figuruje w jednym z zapisow ar- chiwalnych jako sędzia sprawiedliwy i nieprzekupny. „Jan Antoni Chrapowicki, wojewoda y wojt witebski, pilurski, oszucki, markowecki, ozierzecki dzierzawca, oznaymuję w sprawie Szoloma i Bera Hirszowiczow, Zydow y arendarzow kabaku witebskiego, ratione placu, w miešcie witebskim, w rynku ležącego, na ktorym przed tym y teraz po pogorzeniu miasta Witeb- ska tež Žydzi mieszkają, poniewaz dowiedli tego prawem, iž ten plac do jury- dyki miejskiey y prawu magdeburskiemu podlegac nie powinien, a te, jako
205

dobra szlacheckie nabyte, do tegož naležą prawa. Za czym Žydzi nie powinni byč pociągani z tego placu do ratusza y do žadnych miejskich podatkow. Dla pewnosci wydaję ten moy list. Dan w Lukiszkach, dnia 23 Augusta, anno 1681”. Dopisek: „W grodzie Žydki powinni odpowiadac wedtug prawa. Jan Antoni Chrapowicki, wojewoda witebski, manu propria” (.Istoriko-juridiczeskije matieriafy..., t. XXII, s. 45).
Krzysztof Antoni na Chrapowicach Chrapowicki, kasztelan smolenski, podpisal w 1697 r. sufragię krola Augusta II (VL, t. V, s. 438). W XVII stuleciu niektorzy czlonkowie tego rodu, jak np. Jozef Chrapowicki, chorąžy i podwo- jewodzi litewski, naleželi do wyznania ewangelickiego (Monumentą reforma- tionis Polonicae et Lithuanicae, Wilno 1911, šeria I, zeszyt I, s. 7).
W księgach sądu braslawskiego z 1700 roku widnieje zapis: „Ja, Krzysztof Antoni Chrapowicki, kasztelan smolenski, czynię wiadomo y zeznawam sam na siebie tym moim dobrowolnym zastawnym zapisem (...), iž ja będąc pilno po- trzebnym sumy pieniędzy na moją pilną gwaltowną potrzebę, wziąlem požy- czylem y rękoma memi gotowey rękodayney a niekontraktowney sumy ode- bralem y spelna odliczylem u Jeymošci Paniey Izabeli Steckiewiczowny Krzysztofowey Antoniney Chrapowickiey, kasztelanowey smolenskiey, mal- žonki mey miley, trzydziešcie tysięcy zlotych polskich dobrą monetą, rachując talar bity po zlotych szešciu”. W zastaw oddal pan Chrapowicki žonie swej majątek 01witę w powiecie kowienskim. Wydaje się, že Steckiewiczowna byla jego drugą zoną. W kolejnym zapisie pan kasztelan smolenski oglaszal, iž „do- znawszy wszelkich naležytych w milošei matženskiej ku sobie wyswiadczonych ushig y poszanowania, tudziež w loženiu na moję wlasne potrzeby niemalych kosztow, za co wzajemnym nagradzając sposobem, miley malžonce mey wiel- možney paniey Izabeli Steckiewiczownie (...) kamienicę moją wieczystą w Wilnie na Zamkowey ulicy przy Skopownym zaulku zostającą(...) daję, daruję y zapi- suję” (CPAHL, f. DA, r. 1700, nr 46, s. 1315-1320).
W listopadzie 1713 r. chorąžy wojewodztwa witebskiego Michal Chrapowicki zaskaržony zostal do sądu grodzkiego przez jednego z sąsiadow o to, že „naježdžając sam swoją osobą y przez naslanych obzatowanego czeladzi dwor- ney, rožnych lat, rožnemi czasy, miesiqcy y dniami, samych žalobliwych bil, mordowal, grabiežem bydlo, konie, fanty rožne zabierat, rozkazując sobie, aby robociznę pelnili, niby pan wieezysty”.
A oto archiwalne wzmianki o innych cztonkach tej rodziny. Jan Chrapowicki okolo 1772 r. byl sędzią i lowczym polockim. Znany jest dokument z maja 1750 roku, w ktorym rodzeni bracia Chrapowiccy, Eustachy (starosta szunaliski) i Jozef (ksiądz jėzuitą stwierdzają dokladny rozdzial i rozgranicze- nie majątku Kochanowicze, ktory odziedziczyli po ojeu (Istoriko-juridiczeskije matieriafy..., t. XXIX, s. 175-177). Antoni Marcin Chrapowicki w 1759 r. byl podkomorzym smolehskim, rotmistrzem (požniej pulkownikiem) powiatu or- szanskiego, regimentarzem Dywizji Bialoruskiej wojsk Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego (AWAK, t. XII, s. 146, 151). Ksiądz profesor Kazimiera Chrapowicki, wykladowca retoryki na Wszechnicy Wilenskiej (lata 70. XVIII w.), byl autorėm dziel lacinskojqzycznych z dziedziny filozofii, logiki, fizyki ogolnej, ktore w postaci rękopišmienncj przechowywane są w Bibliotece Uniwersytetu
206

Wilenskiego (F. 3-1016). Chrapowicki, podstarošci starodubowski, byl w 1764 roku poslcm na sejm koronacyjny w Warszawie (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewodzka w Rzeszowie, Dzial rękopisow; Rk-3, k. 273).
W latach 1779-1785 Eustachy Jozef Chrapowicki pelnil funkcję instygatora Wielkiego Księstwa Litewskiego (AWAK, t. XXIX, s. 486). Mikolaj Chrapowicki, marszalek orszanski, podpisal w 1794 r. akces do powstania Košciuszki i zostal czlonkiem polskiej Prowincjonalnej Rady Narodowej w Wilnie. Spis szlachty powiatu dzisnenskiego z 1796 r. wymienia imię Jozefą Chrapowickiego, marszal- ka gubemialnego, wlasciciela 381 dusz (ANB, f. 319, z. 1, nr 5, s. 6).
Polskie galęzie tego rodu zawsze zachowywaly šią wybitnie patriotycz- nie, ich reprezentanci uczestniczyli we vvszystkich narodowych zrywach wol- nošciowych. General Kempen, komendant Kowna, w grudniu 1812 roku do- nosit, že w gumnie ziemianina Chrapowickiego oraz w domu ziemianina Ko- zlovvskiego wycofujące się oddzialy polskie z annii Napoleona pozostawily duže ilošci broni, prochu i pociskow. Samych tylko karabinow mialo byč okolo 40 tysięcy (AIety i dokumienty archiwa wilenskogo gienieral- gubiernatorskogo uprawlenija, t. i. s. 126). Hrabia Michal Chrapowicki od 1832 r. znajdowal się pod tajnym nadzorem polieji za udzial w powstaniu listopadowym. Gospodarowal w arendowanym folwarku w powieeie minskim (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 174, s. 19).
Za karę rząd carski nieraz zmuszal niajętnych, acz zbyt polsko-patriotycznych Chrapowickich do wznoszenia wlasnym kosztem na kresach... cerkwi prawo- slawnych (CPAHL, f. 381, z. 19, nr 1337). Ziemianin Adam Chrapowicki, za- mieszkaly wmajątku wlasnym Datnowo w powiecie kowienskim, 11 kwietnia 1866 roku ze względu na niepewnošc polityczną oddany zostal pod tajny nadzor polieji z zaznaczeniem: „Wymaga szczegolnego nadzoru” (CPAHL, f. 378, op. 1868, nr 228, s. 128). Inny Adam Chrapowicki, wtašciciel Zawierza na Bra- slawszczyžnie, byl szykanowany przez wladze rosyjskie; majątek mu zasekwe- strowano, a następnie mūšiai go sprzedač Platerom i vvyjechač (por. Otton Hede- mann, Historia powiatu braslawskiego, Wilno 1930, s. 418).
Niektore zapisy archiwalne mają charakter kuriozalny. Tak np. o pienvszej godzinie w nocy z 14 na 15 kwietnia 1891 roku na ulicy Zamkowej w Wilnie nieopodal restauraeji za czynienie hatasu zatrzymany zostal hrabia Michal Mi- chajlowicz Chrapovvicki. Mial twarz i ubior zablocone i byl w bezpamiatnom sostojanii, tak iž nie przypominal nawet sobie wlasnego nazwiska. Dopiero nazajutrz, wytrzežwiawszy nieco, napisal, znajdując się jeszcze na posterunku polieji, skargę, iž zostal rzekomo zatrzymany nieprawnie, przypomnial tež sobie nazwisko i to, že mieszka przy ulicy lwanowskiej. Niestety, nawet wyznanie o tym, že boli go glovva i nie može dojšč do siebie, šwiadczyly przeciwko nie- mu (CPAHL, f. 381, z. 19, nr 769).
Jedna z galęzi rodu Chrapowickich zruszczyla się i položyla znaczne zaslu- gi dla panstwa rosyjskiego. Juž w XVII stuleciu widzimy na službie u rosyj- skich ksiąžąt i u cara wielu wojskowych polskiego pochodzenia, podezas gdy zbiegovvie rosyjscy w službie Rzeczypospolitej stanowili element praktycznie niezauwažalny. Jerzy Chrapowicki np., czwarty syn Krzysztofa Chrapowickie- go, stolnika witebskiego, dworzanina krola polskiego, dziedzica na Žohvinie,
207

Szepielach, Picilowie, Markowiczach i Lowizdach, byl horodniczym witeb- skim. Po napašci cara na Rzeczpospolitą w 1654 roku zostal wzięty do niewoli i zestany do Astrachania. Po kilku latach niewoli zgodzil się przysiąc na wier- nošč carowi i przyjąč prawoslawie - altematywą tej decyzji byla šmierč. Na- tychmiast otrzymal obszeme nadania ziemskie na Smolenszczyžnie i juž jako Jurij Chrapowickij wiemie služyl przybranej ojczyžnie.
Spokrewnili się ei rosyjscy i prawoslawni Chrapowiccy z ksiąžętami rosyj- skimi Czemyszowymi, Obolenskimi, hrabiami Kleynmichelami itd. Z tej rodzi- ny pochodzili Platon Chrapowicki, Senator i gubemator Smolenską; Jasson - gubemator Petersburga; Iwan - general-gubemator Petersburga, bohater wojny 1812 roku. Znany byl Aleksander Chrapowicki, pisarz, dramaturg, zaufany sekretarz Katarzyny II, oraz filozof Michat Chrapowicki, ktorzy pochodzili z innej, takze zruszczonej linii tego rodu. Kniaž Goleniszczew-Kutuzow, feld- marszalek rosyjski, osobišcie 20 paždziemika 1812 roku podpisat rozkaz o awansowaniu „za wyrožnienie się w boju” do rangi chorąžego jednego z Chrapowickich, shižącego w Pulku Pawiowskim (AWAK, t. XXXVII, s. 4). Aleksy Chrapowicki (ojeiee Antoni, ur. 1863 - zm. 1936) byl areybiskupem wolynskim, profesorėm hermeneutyki.
CHREPKOWICZ (Chrepkevičius) herbu Nalęcz. Mieszkali w powiecie kobrynskim.
CHREPTOWICZ (Chrėptavičius) herbu Odrowąž. K. Niesiecki w VII tomie (s. 85) swego Herbarza podaje: „Od Wyszegierda swoj początek wzięli, ktory pierwszy na siebie i na swoich sukeesorow przyjąl herb Odrowąž (...). Jego znač trzech wnukow bylo. Wyszegierd, ktorego potomstwo jeszcze i po dziš dzieh dawne przodköw swoich Wyszegierdow imię na siebie utrzymuje. Drugi Jan Littawor, starosta nowogrödzki i marszalek litewski w roku 1499”.
Chreptowiczowie mieszkali przez wieki w rožnych powiatach kresowych, jak np. wilenskim, trockim, lidzkim. Spokrewnieni byli m.in. z Granowskimi. W XIX wieku mieli dobra jeszcze w powiatach lidzkim i nowogrödzkim oraz na calej Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 92 oraz f. 391 z. 6, nr 18, 1622). Rod o wielkich uzdolnieniach i zashigach dla kraju.
Chreptowiczowie z powiatu oszmiahskiego starali się w 1834 r. o potwier- dzenie przez wladze cesarstwa rosyjskiego tytulu hrabiowskiego, ale nie mogli przedstawic w urzędach dokumentow wczesniejszych niž z kohea XVIII w. Wy- najęty adwokat Stanislaw Sidorowicz usprawiedliwial to w sposob następujący: „Wielokrotne zaburzenia krajowe, a stąd mnogie straty w domach obywatelskich przez zniszczenia archiwöwr, w ktorych dokumentą domowi Chreptowiczow slu- žące w rozmaitych rewolucyach zniszczeniu ulegly, mogą byč przyczyną zatrace- nia pierwiastkowego przywilejtf i nadania tytulu hrabiowskiego dla tego domu” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 473).
Z tej rodziny pochodzil Joachim Littawor Chreptowicz (1729-1812), kanc- lerz wielki litewski, wspöltworca i dzialacz Komisji Edukacji Narodowej, autor projektow naprav/y panstwa, wspolzalozyciel Towarzystwa Prz>jaci61 Nauk w Warszawie, ktory napisal m.in. dzielo O prawie natury (1814).
208

CHRUCKI (Chruckis) herbu Leliwa. Genealogia rodu Chruckich, zavvarta w częšci szostej Dworianskoj rodoslownoj knigi witebskoj gubernii z 1858 r. podaje, že rodzina ta juž w 1552 roku posiadala majątki Pohošcie i Dryzie nie- daleko zamku Orwid, wowczas to za wiemą službę krol polski Zygmunt August nagrodzil jednego z Chruckich dwoma ludžmi i koniem (ANB, f. 2512, nr 248, s. 39-46).
W XVII wieku Chruccy posiadali majątek Zalesie w ziemi polockiej, ktory wniosla im w wianie Regina Newelska. Niebawem sprzedali go Korsakom. Posiadali jednak nadal wsie Szczudza, Rotmistrowszczyzna i Kozaczyno w woje- wodztwie witebskim, jak tež dobra Otolczyce w powiecie pinskim na Polesiu.
Księgi ziemskie powiatu polockiego z 1804 roku zavvierają następujący wpis: „Dom familii Chruckich od dawnych czasow prerogatywą y wolnošcią szlachecką nie mniey tež possessyą dobr ziemskich pierwev w Xięstwie Smo- lenskim, potem w wojewodztwie witebskim zaszczycając się, pieczętuje się herbem Leliwa nazwanym (...). Hieronim Chrucki byl obywatelem smolenskie- go powiatu, po nim zostal syn Stefan, ktory (...) byl raytarem (...) w roku 1684”. Pozostawil on synow Piotrą i Michala. Podczas najazdu moskiewskiego w 1654 roku Piotr Chrucki zostal schwytany i wywieziony w gląb Rosji, Michal zaš, nie chcąc przechodzič na službę cara, z czworką dzieci przeniosl się do wojewodztwa witebskiego, gdzie od pan6w Szpakowskich nabyl majętnošč Luszczewo [Kuszczewo?], ktorą w 1706 roku pozostawil w spadku synom Ja- kubowi, Tymoteuszowi, Izaakowi i Maciejowi oraz corce Eleonorze, po męžu Misiewiczowej. Jakub mial synow: Jana, Mikolaja, Krzysztofa, Benedykta i Daniela; Tymoteusz - Benedykta i Stanislawa; Izaak - Andrzeja, a Maciej - Jerzego i Stefana, „ktorzy jako na szezuplym dziada Michala majątku nie mogli mieč wygodnego žycia, rozsypali się więc po wszystkich stronach, szukając losu, to przez službę ekonomiczną, to dworską, to wovskową y dalszą, a inni wstąpili do stanu duchownego y rozlączywszy się z sobą, jedni osiedli w po- wiecie orszanskim, drudzy w rzeczyckim, trzeci w minskim, a inni pozostali w wojewodztwie witebskim. Takowym więc sposobem rozsypawszy się, po- mieniona familia po rožnych powiatach y wojewodztwach, acz się z sobą znala, y jeden drugiego pochodzącemi od przodkovv jednych rozumial. Z tym wszyst- kim w rožnych stronach žyjąc, zw!aszcza za kordonami, jako nie w jednym naowczas panstwie będącym, nie mogli dostatecznie wiedzieč, kto z Chruckich vvydal y mial potomkow jakich” (ANB, f. 319, z. 2, nr 3436).
13 listopada 1758 roku w miejscowošci Szostaki w powiecie orszanskim Konstanty na Rdultowie Rdultowski, rotmistrz wojewodztwa minskiego, wydat list „nieporuszony, dobrowolny, korroboracyjny”, przekazując prezbiterovvi miejscowego košciola greckokatolickiego Janowi Chruckiemu trzy wloki gruntow, aby ow nadal m6gl skutecznie pracowač nad dzielem unii chrzešcijan. Postawil pan Rdultowski jeden warunek, a mianowicie mial „xiądz prezbiter y następcy jego za duszę moją y skoligowanych ze mną y za dusze zmarle, žad- nego ratunku niemające, každego tygodnia we šrzodę mszę šwiętą odprawo- wac” (AWAK, t. XII, s. 140-142). Decyzję tę podpisami i pieczęciami szlachec- kimi zašwiadczyli Michal Dluski, stolnik smolenski, rotmistrz powiatu orszan- skiego, oraz Jozef Konvin Krukowicz, pieczętarz grodzki polocki.
209

Ksiądz Chrucki na przetomie XVIII i XIX wieku byl proboszczem we wsi Dubrowka pod Polockiem {ibidem, t. XVI, s. 286, 288). Justyn Chrucki w 1812 roku znajdowal šią wšrod 18 studentow Instytutu Pedagogicznego, wchodzącego w sklad Cesarskiego Uniwersytetu Wilenskiego (Akty i dokumenty archiwa wileh- skogo, kowienskogo i grodnienskogo general-gubematorskogo uprawlenija, t. II, s. 163).
W 1819 roku, 9 marca, czlonkowie Witebskiego Zgromadzenia Szlachec- kiego rozpatrywali „wywodową sprawę familii urodzonych Chruckich, iterum wesztą 1818 roku Nowembra 20 dnia za prošbą polockiego powiatu obywatela, kolležskiego assessora Jana Chruckiego”. Nieco wczesniej „urodzony Teodor Benedyktowicz Chrucki, professor Szkoly Ozieranskiey mohilewskiey guberni powiatu rohaczewskiego (...) przekonat (...), ii oyciec jego Benedykt pochodzi z Symona Danielowicza”. Przy tej okazji potwierdzono szlachectwo Benedykta Symonowicza oraz Stefana i Teodora Benedyktowiczow (jego synow), jak r6wniež wnuk6w Karola Teodorowicza, Jakuba, Symona i Grzegorza Stefano- wiczow Chruckich. Utožona wdwczas genealogia zaczynala wywod od protoplasty Hieronima Chruckiego poprzez Stefana, Michala, Jakuba, Daniela, Symona, až do przedstawiciela siddmego pokolenia, Benedykta (ur. 1737). Benedykt Chrucki z zoną Gertrūdą z domu Kozarską splodzil syna Karola Feliksą Brunoną (ur. 1808), ochrzczonego w košciele ozieranskim. Wywod stwierdzal, že Chruccy pieczętują šią herbem Leliwa i uznawal žyjących wowczas: Teodora, Karola, Konstancyą, Jakuba, Szymona, Grzegorza Chruckich za rodowitą szlachtą, wpisując ich do klasy szostej ksiąg genealogicznych (ANB, f. 2512, z. 1, nr 99, s. 115-118).
Liber continens nomina et cognomina studentium in Imperatoria Academia Polocensi Societatis Jesu podąje, že w roku szkolnym 1818/19 studiowal tu na wydziale logiki Clemens Chrucki, ktory figuruje tež w roku szkolnym 1819/20 jako student fizyki. Podane są takže informacje, iž jest on filius Jozephi, ma annorum 18, pochodzi ex districtu Berezensi i jest clericus graeci unitus (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 1083). „Justyn Chrucki, nauczyciei grammatyki pol- sko-iacinskiey w Gimnazjum we Swisloczy” figuruje na Liscie osob nauczyciel- skich w szkolach Wydziaiu Naukowego Wilenskiego na rok szkolny 1822/23 (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 26, s. 16).
Teodor Chrucki w roku szkolnym 1822/23 byl zastąpcą nauczyciela klasy drugiej w szkole powiatowej przy mohylewskim Gimnazjum (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 26, s. 20). Piotr Chrucki, w 1823 roku honorowy dozorca szkol w po- wiecie pinskim, mial rangą radcy tytularnego (ANB, f. 319, z. 2, nr 3436).
Spisek szlachty Chruckich w bialoruskiej witebskiej guberni w powiecie polockim znajdujących šią, podany 1828 roku miesiąca Oktobra 15 dnia do kancellaryj marszalkowskiej powiatu polockiego podaje: „.Tan Chrucki, syn Jozefą urodzonego z Mikolaja, syna Jakuba Michalowicza, lat 84, žonaty z JP Heleną Pszczolkowną; possessye mial za prawami arendownymi od rožnych obywateli; mieszka w powiecie polockim i innych przy rodzehstwie; rangi nie ma; przed przylączeniem Kraju Polskiego do Rossyj w Krdlestwie Polskim byl jenera- lem, czyli woznym”. Mieszkający z nim syn Tomasz (lat 50), žonaty z Kotyr- lowną, mial synow: Jana i Eustachego, i corki: Justyną, Agatą, Anną, Francisz-
210

kę. Drugi syn Jana Chruckiego, Jozef (lat 49), byf bezženny, a trzeci, Andrzej (lat 40), z Anny Szczepowskiej mial synow Andrzeja, Grzegorza i Jozefata oraz corkę Teodozję. 40-letni czwarty syn Jana, Teodor, byl bezženny. I wreszcie corka tegož Jana, Marcella, byla zoną pana Hluszanina, porucznika bylych wojsk polskich. Jan Chrucki senior podawal dalėj, iž w 1795 r. umieszczony zostai wraz z bratem Andrzej em (mającym syna Leona) i Marcinem w częšci VI ksiąg szlachty powiatu orszanskiego.
Kolejny Spisek szlachty z 26 wrzesnia 1828 r. donosil o Floryanie Chruc- kim, synu Leona, urodzonym z Andrzeja, syna Jozefą Mikolajewicza Chruckiego, žonatym z Aleksandrą Žebrovvską, urzędniku powiatu polockiego (CPAHL, f. 391, z. 6, nr265, s. 28-29).
CHRUL (Chrulis) herbu Prawdzic. Mieszkali w powiatach lidzkim i oszmiahskim.
CHRUPCEWICZ (Chrupcevičius) herbu Jastrzębiec. Mieli posiadlošci w powiatach wilehskim i kowiehskim.
CHRYSTOWSKI (Kristauskas). Starožytny rod koronny užywający herbu Ostoja. Od XVII w. osiedli takže w powiatach kowiehskim i orszanskim. W 1799 r. wpisani do pierwszej częšci ksiąg szlachty guberni litewsko- wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 104-105).
CHRZANOWSKI (Kranauskas). Znani w wielu ziemiach i wojewodz- twach dawnej Rzeczypospolitej. Uzywali herbow: Korab, Korwin, Nowina, Poraj, Prawdzic, Rogala, Suchekomnaty, Szeliga. Jan Michat na Chrzanowie Chrzanowski byl czešnikiem powiatu lidzkiego (1696). Symeon z Chrzanowa Chrzanowski rowniez byl tytulowany w ten sposob (1720).
CHRZĄSZCZ herbu Salamandra. Znani w Pol see dd XVI wieku. Wedlug niektorych historykow rosyjskich od tego domu polskiego odgalęzil się zaslužony r6d rosyjskich hrabiow Chruszczowow. Kazimierz Chrząszcz we wrzesniu 1683 roku bral udzial w odsieezy wiedenskiej pod dowodztwem Jana III Sobieskiego.
CHRZENOWICZ (Kšenavičius) herbu Rudnica. Dziedziczyli majątki na Wilehszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690).
CHUDOL (Kudolis) herbu Slepowron. Mieszkali w wojewodztwie wilehskim.
CHUDZINSKI (Chudzinskas) herbu Cholewa. Wywodzili się od Aleksandra Chudzinskiego, podstolego polockiego. Ich rodowitosc szlachecką po- twierdzila heroldia witebska w 1835 r.
CHWALIBČG vel FALIBČG (Falibogas) herbu Strzemię. Pochodzili z wojewodztwa krakowskiego. Znani tež na Kresach Wschodnich.
211

CHWIEDKIEWICZ (Chvetkevičius) herbu Jastrzębiec. Mieszkali w po- wiecie oszmianskim.
CHWIEDUSZKO herbu Radwan. Znani na Wilenszczyznie.
CIAPINSKI (Cepinskas) herbu Ostoja. Spokrewnieni z hrabiowskim ro- dem Shiszkow. Od wiekdw zadomowieni w powiatach dzisnehskim, polockim i witebskim. W księgach grodzkich Polocką w 1624 roku figuruje wielmozny pan Marcin Ciapinski, zaš w księgach magistratu witebskiego z 1641 roku - Hrehory Ciapinski ijego zona Zofia z Chlewinskich, wlasciciele placow i ka- mienic w tym miešcie (Istoriko-juridiczeskije matierialy izwleczionnyje iz akto- wych knig gubernii witebskoj i mogilewskoj, t. XXVI, s. 138-140).
W jednym z zapisow z XVII wieku czytamy: „Roku 1668, Junia 5 dnia. Protestowala solenniter Jašnie Wieimozna Pani Elizabet Sluszczanka Kazanow- ska, marszalkowa nadwoma koronna, w krzywdach y wielkich szkodach swych (...) za przyjazdem swoim teražnieyszym z Korony w kraje bialoruskie (...) na sąsiadow swych Jegomošcia pana Hrehorego, Krzysztofa y Ostaphiego Ciapin- skich (...). lž gdy žalująca Jeymošč Pani marszalkowa, mieszkając w kraju od- leglym w Koronie w majętnošci swej Czepielowie w wojewodztwie sandomier- skim ležącey, tu w majętnošci swey Czasznikach dla inkursiy nieprzyjacielskich sama w niey byč y mieszkač nie mogla, obžalowani Ichmosciowie Panowie Ciapihscy, mieszkając w bliskim tey majętnošci Czasznik sąsiedztwie, wziąw- szy przed się zly a nieprzystoyny umysl, uczyniwszy spolną radę y namowę, tak sami z sobą, jako tež z drugiemi pany sąsiady y pomoenikami (...), gromadnie z chorągwiami, z trąbami, ze strzelbą y z rožnym inszym oręžem do boju nale- žącym modo guaerico, gdy woyt y namiestnik naonezas dworu czasznickiego, ktory wszystek sprzęt y intratę na swym ręku y w swoim zawiadywaniu mając, ze wszystkimi mieszczanami czasznickimi przed nieprzyjacielem moskiewskim ze zbiorami y ruchomošciami onych po lasach przez czas niematv krvwszy, do domow swoich w miešcie czasznickim stojących, uslyszawszv, že się nieco malo od czasu najazdow moskiewskich uspokoilo, powrocil, obžalov^ani Ich- mošciowie Panowie Ciapinscy, nie respektując nic na bojažn Božą, honor swoy y srogošč prawa pospolitego, na takowych ludzi, mając snadž po nich szpiegi yjuž nagotowaną tą gromadę ludzi, zasmakowawszy sobie zbiory, pieniądze y nie- malą ruchomošč tych mieszczan y poddanych (...), wpadlszy w miasto cza- sznickie, nieprzvjacielskim prawie sposobem, samo miasto palič, a mieszczan nielitosciwie strzelač y siec poczęli, ktorych po liezbie glow czterdziešci pięč pozabijawszy y ich zbiory, fanty y rožną ruchomošč, takže bydlo y konie, a nawet y tych, ktorzy zdrowia swego unosząc pod ten czas tak gwahownego najazdu, z miasta uszedlszy, wszystkich dobytkow swoich w domach odbiegli, pozabierali y do domow swoich odprowadzili”.
Dozorcę zaš Konradą Zylę krewey sąsiedzi, jak podaje ta skarga, „žywcem wziąwszy, w więzieniu w domach swych prywatnych przez niedziel trzydziešci trzy mając, nad nim się po wide razy niemilosiemie pastwiąc, na ostatek sw6y sąd prywatny nad eudzym y niewinnym czlowiekiem uezynili (...). Wyprowa- dziwszy go na granicę gruntow swych ciapihskich z czasznickimi, bezwinnie,
212

z dawney zlošci swey, przylozywszy glowę zeszlego woyta czasznickiego do pnia, siekierą czeladnikowi swemu uciąč rozkazali. A nadto jeszcze obzatowany pan Hrehory Ciapinski folwark Jeymošci Paniey marszalkowey nazwany Sielce (...), wziąwszy bezprawnie w moc y possessyę swoją y od kilku lat trzymając, nie tylko intratę, ale nawet wszystkie budynki z tego folwarku do majętnošci swey Hniezdziukôw poprzewozil” (Istoriko-juridiczeskije matieriaty..., t. XXVIII, s. 292-295).
Jak wynika z innych dokumentôw, Sluszkowie-Ciapinscy porozdawali wsie naležące do ich kuzynki Shiszczanki-Kazanowskiej swym kompanom, w mia- steczku zaš Czaszniki spalili 45 domôw. Byli, oczywiscie, katolikami, gdyž „obrazy cerkiewne, ktôre mieszczanie czaszniccy przed paleniem miasta Cza- sznik z cerkwie powynosili na pewne mieysce, na gromadę zložywszy, popalic rozkazali”.
30 maja 1668 roku Krzysztof Ciapinski skierowal do sądu polockiego skargę, w ktôrej wyjasnial, že 18 lipca 1654 roku wraz z calą rodziną wyjechal z Biatej Rusi do Korony Polskiej, poniewaz nie chcial zložyč holdu carowi moskiewskie- mu, ktôrego wojska zajmowaly wlasnie te ziemie. Powrôcil zaš dopiero po ich wypçdzeniu 25 lipca 1667 roku, „cale y žyczliwie przy Jego Krôlewskiey Mošci zostawal, na co y reskrypt Jego Krôlewskiey Mošci jest”. Gdy zaš powrôcil do „majętnošci swey Ciapina, nalazlszy wielkie spustoszenie y spalenie tak samego dworu, jako y obydwoch wsi, že y kola nie zostalo, y žadnego poddanego, tak tež y naymnieyszey rzeczy z koni, bydla y wszelkiey ruchomošci. Pytai się u rožnych ludzi, od kogo tak wielka mina się stala? Ktôrzy, jako dobrze wiadomi, powiedzie- li, iž tak domôw popalenie nieboszczycy rodzicielki, jako brata, nieboszczyka pana Hrehorego Ciapinskiego, tako tež y samego pana Krzysztofa Ciapinskiego, y za- branie wszelakiey ruchomošci y spustoszenie wsi, rozpędzenie chlopôw cale stoi od miasta Czasznik y miasteczka Kazanôwki”.
Bracia Ciapinscy, widząc „tak wielką krzywdę y nieznošne szkody, a nie chcąc się zaraz do prawa udawac, jako ludzie spokoyne y nikomu nie niewinne, nie mniey tež powažając wysoki honor Pani marszalkowey”, udali się bezpo- šrednio do niej, „upraszając o sprawiedliwošč”. Bylo to w styczniu 1668 roku. Wedlug twierdzenia pana Krzysztofa Ciapinskiego wôwczas to pani Kazanow- ska przyrzekla ustnie i pisemnie, že wyrôwna wszystkie poniesione szkody, jak rôwniez, že skloni Zydôw czasznickich do zwrotu rodzinie Ciapinskich daw- nych dlugôw.
Przez pięč miesięcy ludzila dostojna niewiasta swych krewniakôw zwodni- czymi obiecankami, až wreszcie, gdy wrôcil do Czasznikôw jej malžonek Jan Franciszek Kazanowski ze swym przyjacielem Stanislawem Zalęskim, sędzią grodzkim mihskim, odmôwila wszelkiego zadoščuczynienia za straty zadane przez jej poddanych panom Ciapinskim. „Powiedziala to, iž wy, panowie Cia- pihscy, ježeli będziecie więcey na Zydôw moich następowač, kažę na was na- stępowac y kogo mogąc przeciwko wam pobudzač”. Kazala tež pani Kazanow- ska zebrač Zydôw czasznickich oraz prawoslawnych swoich poddanych, ktôry to thim obražal zacnych szlachcicôw, wygražal im i omai nie dokonal niespra- wiedliwego samosądu. Najglošniej i najdosadniej wymyšlal panom Ciapinskich wôjt Žyla. On to zložyl przedtem przysięgę na wiemošč carowi moskiewskie-
213

mu, a nawet bral udzial w lapankach urządzanych przez zoldakow carskich, ktorych ofiarą padala miejscowa szlachta polska. Teraz zaš publicznie zarzucal w nader perfidny sposob bradom Ciapinskim zdradę i rzekome palenie Cza- sznikow w okresie okupacji rosyjskiej.
„A tak mošci Panowie Ciapihscy, widząc na siebie tak nieshiszne nastąpowa- nie y widome pomowienie w szczerey y prawdziwey swey niewinnosci, že nie tylko aby mieli Czaszniki palič y onych ruynowac albo tež mieszczan zabijač y na nich instygowac, ale y w tych krajach bialoruskich nie byli, až w wojewodztwie nowogrodzkim w wygnaniu z niąboszczycą rodzicielką, z žonami y dziatkami swoimi stanowisko mieli, nie mogąc šią z onymi w niewinnosci swojey przed wielkimi halasami yniebylymi slowami sprawic, oswiadczywszy šią Bogiem Wszechmogącym y biorąc go sobie na pomoc, w niewinnosci swey protestowaw- szy šią, precz odeszli” {Istoriko-juridiczeskije matieriafy..t. XXVIII, s. 302-308).
Skandal ten mial miejsce w maju 1668 roku. Aby jeszcze bardziej pognębič krewnych i sąsiadow, oskaržyla pani marszalkowa koronna braci Ciapinskich przed polockim urządem grodzkim o rozboj, co z kolei zmusilo ich do despe- rackiej samoobrony, gdyž znaležli šią w sytuacji bez wyjscia. Nie wiemy, jaki zapadl wyrok w tej sprawie, ale z pewnošcią - mimo racji po ich stronie - wy- grač przewod z panią marszalkową koronną nie bylo latwo...
W XVIII wieku nazwisko Ciapinskich došč cząsto pojawia šią w zrodlach pi- sanych. W polowie tego stulecia w drukami Akademii Wilenskiej ukazato šią szešč ksiąžek Jerzego Ciapinskiego, ,jcholarum piarum ordynaryjnego katedry wilen- skiey kaznodziei” (K. Čepiene, I. Petrauskiene. Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, s. 209-210). O nim to žrodlo encyklopedyczne podaje: „Ciapinski Jerzy, pijar litewski, ur. 1718, um. 1768, šlyną! z bieglošci w języku i literaturze lacin- skiej; Lomonosow, poetą rosyjski, w wielu kwestiach zasiąga! jego rady. Oprocz licznych panegirykow, 6d i epigramatow, zostawil Zbior kazan (Wilno 1754, dwa tomy) i Methodus docendi pro scholis piis provinciae Litvanae, ib. 1762” (Ency- klopedia koscielna, Warszawa 1874, t. Ill, s. 387). W zrodlach rosyjskich Jerzy Ciapinski figuruje jako Wasilij Tiapinskij.
W latach 1749-1757 Felicjan Ciapinski byl podstolim starodubowskim. 22 czerwca 1757 roku niejaki Jozef Makarowicz, kowal ze wsi Herbowicze, ,,ze- znal šią, iž w dniu dwudziestym wtorym mai, w niedzielę, po pohidniu, w karezmie herbowickiey, w komorze, wadząc šią z nieboszczykiem Michalem Niskorodzkim, mając w kieszeni piasek y gwozdzidlo želazne przygotowane, naprzod nieboszczykowi po dwakroc zasypawszy oezy, a za tym porwal za wlosy y między swemi kolanami trzymając, nieboszczyka tym gwoždzidlem w potylicę bil, od ktorego bicia tamže, w komorze, padl y zmarl”. Po ktorym to wyznaniu ,jegomosc pan Jozef Ewstach Felicjan Ciapinski, podstoli starodu- bowski, instygator ekonomii Jego Krolewskiey Mošci mohylewskiey, jako in actione criminali skarzyl, aby na czwiertowanie skazano, u sądu prosil y dopra- szal šią”. W roku 1771 w zapisaeh archiwalnych wspominany jest ponownie tenže J. E. F. Ciapinski, podstoli, plenipotent i regent Jego Krolewskiej Mošci ekonomii mohylewskiej.
Drzewo genealogiezne Ciapinskich, sporządzone przez heroldią witebską w 1834 roku, przedstawia jedenašcie pokolen (51 osob plci męskiej) rodu
214

(CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, s. 62). Sluszko-Ciapinscy spod Welony uzyskali w 1857 roku potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej przez Sénat Rządzący w Petersburgu (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 1816, s. 195-196).
W roku 1864 Ciapinscy dzieržawili m.in. zašcianki Podjezierze i Germa- nowicze w powiecie lepelskim w gubemi minskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 2057). W XIX wieku byli przesladowani przez carat za patriotyzm polski. Tak np. szlachcic z powiatu lepelskiego Józef Sluszko-Ciapinski, syn Ignacego,'w la- tach 1864-1868 mial wide klopotôw z policją rosyjską, ktôra posądzala go o przechowywanie broni i amunicji przeznaczonej dla powstahcôw (CPAHL, f. 378, z. 6, nr 64, s. 30).
Niektôrzy badacze zaprzeczali, jakoby Ciapinscy byli jednego rodu ze Shiszkami. Jednak materialy archiwalne przechowywane w zbiorach dawnej heroldii wilenskiej i minskiej nie pozostawiają w tym wzglçdzie najmniejszych wątpliwošci. Wjednym z listow krola polskiego Zygmunta Augusta z roku 1550 spotykamy bowiem następujący zwrot: „Zalowal nam horodniczy nasz kijowski, dzierzawca lubiecki, pan Iwan Hrehorowicz Sluszka i z bracieju krewnymi swoimi Mikolajem aMatiejem Iwanowiczy Tiapinskimi”. Sytuacja jest więc zupelnie klarowna. Shxszkowie, dziedziczący Ciapin w wojewôdztwie polockim, od dôbr tych w XVI wieku przybrali nowe nazwisko: Ciapinski, za- chowując niekiedy dawne miano rodowe jako przydomek (por. Uladzislau Wia- roukin-Szeluta, Wasil Ciapinski i rod Sluszkau-Ciapinskich u 16 stahoddzi, „Hodnašč” 1994, nr 1, s. 15-21).
CIAWLOWSKI (Cevlovskis). Pan Krzysztof Ciawlowski z Siermioty w 1654 r. walczyl w obronie Smolenską przed agresją Moskwy.
CIĄGLINSKI (Cionglinskis) herbu Prus. Osiedlili się w powiecie winnic- kim na Ukrainie. Pochodzą spod Opoczna. F. Ciąglinski podpisal 23 czerwca 1764 roku uchwalç konfederacji generalnej koronnej w Warszawie (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewôdzka w Rzeszowie, Dzial rçkopisôw; Rk-3, k. 177).
CICHOCKI (Cikockas) herbu Grzymala i Polkozic. Na Wilenszczyznie notowani od XVI wieku.
CICHOWICZ (Cikavicius) herbu Leliwa. Mieszkali na Wilenszczyznie.
CIECHANOWICZ (Cechanavičius, Cikanavičius, Tichonovičius) herbu Mogila, Mogila odm. i Nalęcz. Dawny i rozgalęziony rod, w rôznych odnogach užywający trzech wyzej wymienionych godel. Początki tego domu są spowite mrokiem, možna wszelako przypuszczač, že pierwotnym jego gniazdem byla ziemia lęczycka. Nicolaus Ciechoniowicz de Gošcino figuruje w aktach grodz- kich Iqczyckich z roku 1389 (por. Slownik staropolskich nazw osobowych, red. W. Taszycki, Wroclaw 1965-67,1.1, s. 362). Nazwisko može byč interpretowa- ne jako pochodne od staropolskiego imienia Ciechan. ♦
Slownik geograficzny Krolestwa Polskiego Filipa Sulimierskiego, Broni- slawa Chlebowskiego i Wladyslawa Walewskiego (Warszawa 1881,1.1, s. 674-
215

679) podaje informację o miejscowosci Ciechanie w powiecie krošnienskim u zrödet Wistoki; o folwarku Ciechanki w powiecie chehnskim; o Ciechanowie, miešcie nad Lydynią i Sonią w gubemi plockiej; o Ciechanowcu, miešcie nad Nurcem w wojew6džtwie podlaskim; o Ciechanowiszkach w gminie Rzesza na Wilenszczyznie oraz o wsi Ciechanowo w powiecie plockim.
Wykaz urzqdowych nazw miejscowosci w Polsce (Warszawa 1980,1.1, s. 248- 249) wspomina o wsiach Ciechanki, Ciechanki Krzesimowskie i Ciechanki Lę- czynskie w wojewödztwie lubelskim; o miešcie Ciechanowcu w wojewödztwie ciechanowskim i o częšci tegož miasta zwanej Ciechanowczyk; dalėj odnotowana jest wies Ciechanowice w wojewödztwie jeleniogörskim, ošrodek wöwczas woje- wödzki Ciechanöw, wies o tejže nazwie w wojewodztwie leszczynskim, Ciecha- nöwek w wojewödztwie wloclawskim iCiechanöwko w ciechanowskim. Ješli chodzi o ziemie kresowe, to w powiecie krzemienieckim jeszcze w XVII wieku dobrze znana byla wies Ciechanowce; dziš w rejonie krasnookniariskim w obwo- dzie odeskim znajduje się miejscowosc Ciechanöwka, a Cichonowicze w rejonie szczorskim w obwodzie czemihowskim.
Prawdopodobnie w XVI-XVII w. nazwiska Ciechanowicz, Ciechanowski, Ciechanowiecki byly niekiedy uzywane zamiennie (por. Wielka encyklopedia powszechna, Warszawa 1893, t. XI, s. 976-977), z czego wcale nie wynika, že možna utožsamiač te trzy rözne rodziny. Z drugiej strony, uzywanie przez Cie- chanowiczöw herbu Mogila wskazuje na to, že jedną z ich posiadlošci musiaia byč miejscowošč o tej wlasnie nazwie. Ksztalt graficzny godla sugeruje nato- miast istnienie w tej miejscowošci jakiejš starej šwiątyni lub klasztoru.
Profesor Antoni Malecki sklanial się - jak się wydaje - do uznania rdzennie polskiego (koronnego) pochodzenia herbu Mogila, gdy pisal w swych subtel- nych Studyach heraldycznych (Lwow 1890,1.1, s. 95): „Mogila (...). U Dtugo- sza w Clenodyach nie ma Mogily; glucho o niej i w zapiskach sądowych. Wsi Mogila, Mogily, Mogilno, Mogilnica, Mogilany mamy w znacznej ilošci w každym dziale kraju naszego. Ale Paprocki widzi w Mogile herb trzech ro- dzin litewskich”.
Wykaz urzędowych nazw miejscowosci w Polsce (Warszawa 1981, t. II, s. 473-474) podaje miejscowosci o nazwie Mogila w wojewödztwie krakow- skim (obecnie Nowa Hutą, przemyskim (gmina Rokietnica), tamowskim (gmina Tuchöw), zamojskim (gmina Ulhöwek i Werbkowice).
Niezaležnie od tego, skąd Ciechanowiczowie pochodzili, faktem pozostaje, že slynęli oni przede wszystkim na ziemiach litewskich i žaden heraldyk polski nie pomija milczeniem dziejöw tego domu. Ks. Wojciech Wijuk Kojatowicz SJ w dziele Herbarz rycerstwa W. X. Litewskiego, tak zwany Compendium, czyli
0 klejnotach albo herbach, ktörych familie stanu rycerskiego w prowincjach Wielkiego Xiqstwa Litewskiego zažywają, pisanym w XVII w., a wydanym w Krakowie w 1897 r., zanotowal: „Ciechanowicz. Mogily z jednym krzyžem užywa. Dom Ciechanowiczöw w smolehskim i mscislawskim wojewödztwie, w powiecie slonimskim i indziej.
Bogdan Ciechanowicz 1442 od Wladyslawa Jagiellowicza, kröla polskiego
1 węgierskiego, wziąl daninę wiecznošcią w wojewödztwie mscislawskim. Sie- mion Ciechanowicz, podkomorzy orszanski, 1473 xięgi orszahskie mianują go.
216

(...) Jerzy Ciechanowicz, sfaižąc z Philonem Kmitą, starostąorszanskim, zabity w potrzebie zMoskwą. (...) Timoteusz Ciechanowicz zostal bemardynem, pojmany od Moskwy, tyranstwo ich dla wiary šwiętej statecznie wytrzymal. (...) Marcjan Alexander Ciechanowicz, podczaszy smolehski, sędzia grodzki slonimski, lat piętnašcie w kwarcianym wojsku shižyl z Chmieleckim. Pod Smolenskiem za Wladyslawa byl rotmistrzem chorągwi usarskiej. Umarl 1663, będąc trinitaristą w Wilnie. Syn jego Mikolaj Aleksander Ciechanowicz, sekre- tarz Jego Krölewskiej Mosci”.
K. Czarniecki w pierwszym tomie Herbaria polskiego (Gniezno 1881) po- daje: „Ciechanowicz herbu Mogila, w Ksiqstwie Litewskim. Bogdan w 1442 od Wladyslawa Jagiellohczyka wziąl daninę wiecznošcią w mscislawskiem woje- wödztwie. Siemion podkomorzy orszanski 1473. Hawrylo, podkomorzy slonimski, po dwakroc od Aleksandra, kröla, w poselstwie do Francji ježdzil. Pawel, rotmistrz krolewski, w pulku kniazia Boratyhskiego. Jerzy, zabity w potrzebie z Moskwą. Frąc Suk, slawny žotnierz, pulkownik krolewski za Hrehora i Jana Chodkiewiczöw Stefanowi, krolowi, pulk wolontariuszöw stawil i nie- malo z niemi sprawiwszy przeciw Moskwie, uhaarl z gorączki pod Pskowern. Ostafiej, chorąžy mscislawski. Dymitr, rotmistrz krolewski, pisarz polocki, od- prawit poselstwo do cara. Hieronim, rodzony synowiec jego, sędzia smolehski, dwadziescia pięč razy byl poslem na sejm, odprawowal poselstwo do Moskwy 1648, nie przyjąl witebskiej i nowogrodzkiej kasztelanii od Wladyslawa IV sobie ofiarowanej, umarl 1651, zostawil synöw z Wolodkiewiczowny, Hiero- nima i Stanislawa.
Aleksander, brat Hieronima, lowczy smolehski, podstarošci slonimski, sy- nowie jego: Tymoteusz w zakonie sw. Franciszka observantium, pojmany od Moskwy, wiele cierpien dla wiary šwiętej statecznie wytrzymal. Wojciech, ka- nonik chelmski, czlowiek uczony, ur. 1657. Pawel, žolnierz w wojsku kwarcianym. Samuel byl goncem do Moskwy. Aleksander, podczaszy smolehski, sėdžia slonimski, za Wladyslawa krola pod Smolenskiem byl rotmistrzem chorą- gwi kozackiej, zm. 1663; syn jego Mikolaj. Aleksander, sekretarz krolewski, i Mikolaj, miecznik mscislawski. N. byla za Hieronimem Puzyną, podsędkiem upickim, druga za Wladyslawem Puzyną, pisarzem ziemskim upickim; byly to obydwie rodzone siostry”.
Zgodnie z tradycją, ale niezgodnie z prawdą takže Czamiecki opisuje dalėj Ciechanowiczöw herbu Nalęcz jako rzekomo inny rod, podczas gdy chodzi o ten sam dom, co potwierdza juž šamo powtarzanie się osöb, ktöre wyszcze- golnione zostaly w wywodzie poprzednim. Pisal on: „Ciechanowicz herbu Na- lęcz zawiązany w Księstwie Litewskim. Atanazy i Hieronim w Akademii Wi- lehskiej w roku 1605. Aleksander, podstarošci slonimski. Marcin, podczaszy smolehski, w Nowogrodzkiem stawali na elekcję Jana Kazimierza. Hieronim, posel na sejm w r. 1628, a potem sqdzia ziemski smolehski w r. 1618. Aleksander, horodniczy smolehski. Hieronim, horodniczy w r. 1670; w roku 1674 pisarz ziemski smolehski. Stanislaw, chorąžy pihski, komisarz do hibemy z sejmu r 1678. Mikolaj, podczaszy slonimski w r. 1674. Ciechanowiczowna (...) byla za Puzyną Wladyslawem, pisarzem ziemskim upickim (...). Hieronim na Po- komowie Ciechanowicz, pisarz ziemski smolehski, starosta dorohobuski. Kazi-
217

mierz, czešnik inflancki z wojewodztwa sandomierskiego. Jan Konstanty, low- czy smolenski z wojewodztwa nowogrodzkiego. Kazimiera, czešnik smolenski z wojewodztwa minskiego, ei wszyscy na walnym zježdzie obywateli W. Ks. Litewskiego w roku 1700 pod Olkienikami pisali šią”.
Wydaje šią, že pierwotnym herbem tego rodu byla Mogila odm. z jednym krzyžykiem, brana niekiedy dla niewyrazistosci starodawnych wizerunkow za Nalącz Wiązany. Z pewnošcią mial rację Seweryn Uruski, gdy dowodzil w dziele Rodzina... (t. II, s. 292-293): „Widzialem na dawnych pieczęciach tej rodziny herb jej wtasny - nieforemny kwadrat, bardzo zbližony do owala z krzyžykiem na wierzchu; z tego herbu Kojatowicz zrobil Mogilę, a Niesiecki Nalącz, a nawet sami Ciechanowiczowie, zwlaszcza w XVIII wieku, jedni swoj herb nazywali i ksztahowali Mogilą, inni Nalączem, w samej jednak rzeezy jest to jedna i ta sama rodzina, rozdzielona tylko žle okrešlonym herbem”. Pieczęč z herbem Mogila Ciechanowiczow widnieje w czterech miejscach, ale bez podania nazwiska wiasciciela, na oryginale tekstu odnowionej unii Polski i Litwy z roku 1569 (por. Akta unii Polski z Litwą 1385-1791, Krak6w 1932, s. 334, 351,354).
Janusz hr. Ostrowski tak opisywal herb Mogila odm., przyslugujący ro- dzinie Ciechanowiczow: „W polu czarnem na srebrnej mogile utkwiony krayž zloty. Nad helmem w koronie piąč pi6r strusich. Początek odmiany niewiadomy” (Księga herbowa rodow polskich, Warszawa 1897, t. II, s. 45). Andrzej Kulikowski zalieza godlo Mogila do szeregu „niesamowitych” i ,,bu- dzących grožę”. Což, bylo to niewątpliwie ukrytą inteneją wielu godel daw- nego rycerstwa europejskiego, by sam ich widok mrozil krew w žylach prze- ciwnika. Žeby z tym twierdzeniem šią zgodzič, wystarezy spojrzec nie tylko na Mogilą Ciechanowiczow czy wtasny herb Brandysow, ale na takie godla, jak: Akszak, Przyjaciel, Bialoglowski, Glowa Trupia czy herby niemieckich roddw: Schlueter, Kerkovius, Schrickel, Steymer.
Hipolit Stupnicki CHerbarz polski i imionospis w Polsce zasluionych ludzi, t. I, s. 93) podaje nieco więcej szczegolow, ale i on zamiast o jednej rodzinie, pisal o dwu: „Ciechanowicz, herbu Mogila, w Księstwie Litewskim. Hawrylo, podkomorzy slonimski, poslowal od Aleksandra krola po dwakroč do Francji. Jerzy, žolniera z chorągwi Kmity, starosty orszanskiego, polegt w bitwie z Mo- skwą. Franciszek Suk, slawny pulkownik krolewski, w wojnie Stefana Batorego z Moskwą stawit pulk wolontariuszow, na ktorych czele cuda walecznosci do- kazywal. Dymitr, rotmistrz krolewski, pisarz ziemski polocki, odprawit z nie- malym zaszczytem poselstwo do cara; potem, jako praywodca lewego skrzydla, przyezynit šią niemalo do zwycięstwa Jędrzeja Sapiehy, ktory tylko w 4000 žolnierza 24 000 nieprzyjaciela pokonal. Hieronim, sędzia ziemski smolenski, odznaczywszy šią w mtodym wieku na wojnach, 25 razy byl wybranym na postą sejmowego; tož samo odprawit r. 1648 poselstwo do Moskwy; za co gdy mu ofiarowano kasztelanie witebskie i nowogrodzkie, wymowil šią od ich przyję- cia; umart w roku 1651.
Ciechanowicz, herbu Nalącz. Niemaly poczet mąžow z tego domu piasto- wal urzęda w ziemi smolehskiej, skąd tež Marcin, podezaszy, podpisat elekeją Jana Kazimierza. Ciechanowicz, wtadyka pinski w 1710 roku, umarl w stawie wielkiego mitosierdzia”.
218

Obszemie i pochlebnie pisali o tym rodzie Kasper Niesiecki zaröwno w Herbarzu polskim, jak i Koronie Polskiej oraz Adam Boniecki w Herbarzu polskim, podobnie informowali o losach Ciechanowiczöw i inni heraldycy. Jed- nak i oni mylnie dzielą Ciechanowiczöw na dwie rožne rodziny. K. Niesiecki (Korona Polska, t. 1, s. 306) podaje: „Ciechanowicz herbu Nalęcz Zawiązany w Xięstwie Litewskim. O tych ani Paprocki, ani Okolski nie pisal. Atanazy y Hie- ronim w Akademii Wilenskiey w roku 1605. Aleksander, podstarošci stonimski, Marcin, podczaszy Smolensk i z nowogrodzkim [wojewodztwem] stawali na elekcyą Jana Kazimierza. Hieronim, podsędek smolehski, pose! na seym w roku 1628, a po tym sędzia ziemski smolehski w roku 1638 (...). Alexander, horod- niczy smolehski (...). Ciechanowiczowna byla za Puzyną Wladyslawem, pisa- rzem ziemskim upickim”.
Na Žmudzi Ciechanowiczowie posiadali dobra w powiatach wilkomierskim i kowiehskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 649, 677, 726, 962,2157). Wypada jeszcze przypomnieč, že zamieszkali na Czemihowszczyznie Sawiczowie-Tichonowiczo- wie uzywali herbu Sulima i znani byli od XVII wieku. Natomiast Tichonowiczo- wie-Miszczenkowie, takže z Ukrainy, uzywali herbu Korczak (por. W. Lukomskij i W. Modzalewskij Malorossijskij gierbownik, s. 158-159, 183). Niewykluczone, že rodziny te stanowily zukrainizowane odgalęzienia domu Ciechanowiczöw.
W dawnych zrödlaeh archiwalnych došč często spotyka się mniej lub bar- dziej obszeme wzmianki o reprezentantach tego rodu. Joannes Kostka de Czie- chanowicz, capitanus generalis terrarum Samogitiae figuruje w przywileju Zygmunta III z 15 styeznia 1588 (Prawa, przywileje i statuta miasta Krakowa (1503-1795), Krakow 1890, t. II, s. 4). Nie wiadomo wszelako, czy chodzi tu ojednego z Ciechanowiczöw, Ciechanowskich czy Ciechanowieckich, ale ra- czej o tych ostatnich. Nie jest röwniez pewne, czy byl przedtem związany z tym rodem niejaki Ciechan Chackiewicz, ktöry w 1560 roku otrzymal od hrabiego Jerzego Ilinicza w wieezne i dziedziczne wladanie pięč wlok gruntu w hrab- stwie mirskim nowogrodzkim (ANB, f. 319, z. 2, nr 3461). W zamian za to on i jego dziedzice mieli sprawowac službę wojskową. Jego potomkowie röwniez wspominani są w kolejnych przekazach archiwalnych jako „synowie Ciechana” - Ciechanowiczowie.
Niejaki Fiedko Tiechanowicz figuruje wsröd ziemian majątku smolen- skiego w powiecie orszanskim wedlug opisu z 16 maja 1596 r. (Archeografi- czeskij sbornik dokumientow, t. IV, s. 296). Prawdopodobnie byl to ktoryš z przedstawicieli najbardziej wschodniego odlamu danego rodu. Iwan Ty- chonowicz, mieszkaniec siola Dolec pod Polockiem, figuruje w inwentarzu arcybiskupstwa polockiego z roku 1601. Hieronim Ciechanowicz, podsędek smolehski, w 1623 i 1626 roku mianowany zostal komisarzem do poboru podatköw z tegož wojewödztwa przez sejm walny generalny warszawski (VL, t. Ill, s. 219, 250). W 1642 roku byl on, ale juž jako sędzia ziemski smolehski, ezionkiem komisji poselskiej do rozmöw z pahstwem moskiew- skim (ibidem, t. IV, s. 28). Natomiast pod aktem elekcyjnym kröla polskiego Jana Kazimierza z 1648 roku widzimy podpisy zaröwno tegož Hieronima Ciechanowicza, sekretarza Jego Krölewskiej Mošci, jak tež Aleksandra Cie- chanowicza, takže sekretarza JKM, drugiego Aleksandra Ciechanowicza,
219

podstarošciego slonimskiego, Marcina Ciechanowicza, podczaszego smolen- skiego (ibidem, s. 106-107).
W roku 1649, 3 maja, „bojarzyn jego carskiej mošci Iwan Tichonowicz z chrzešcijany (chlopy) swemi najechal na majątnošč pana Pawlowskiego, Ja- diewoje Bielanowoje, niewinnie w Mrusowie, zabrali majątnošci rožne” - tak brzmiala oficjalna skarga pogranicznej szlachty polskiej do cara z lipca 1649 r. (Akty otnosiaszczijesia k istorii Južnoj i Zapadnoj Rossii, Petersburg 1862- 1889, t. Ill, Suplement, s. 93). Chodzi w tym przypadku zapewne o konflikt kresowego szlachcica Jana Ciechanowicza, ktory pozostal na terenach zagar- niątych przez Rosjq, ztožyl przysiągą na wiemosc carowi, figurowal wiąc w dokumentach oficjalnych jako Iwan Tichonowicz, no i - rzecz banalna i po- wszechna - nie mogl pogodzič šią z sąsiadami.
Wiele interesujących informacji o tej rodzinie možna znaležč w dawnych a rzadkich žrodlach drukowanych, jak np. w ksiąžce ksiądza Samuela Narkiewi- cza pt. Dekret wieczney pamięci na sędziego ziemsMego smolehskiego Jego Mošci Pana Hieronyma Ciechanowicza, sekretarza Jego Krolexvskiey Mošci i na asses- sora Jego Mošci przy zalohie pogrzebowey ferowany (Wilno 1651). Po kwieci- stych, w duchu baroku utrzymanych slowach wstqpnych podaje ksiądz Narkie- wicz skrotowe dzieje rodu Ciechanowiczow, zaczynając od Bogdana, ktory po spądzeniu dlužszego czasu w Moskwie (prawdopodobnie naležal do grona kilku- set rycerzy polskich, ktorzy wspierali Dymitra Dohskiego w slawetnej bitwie na Kulikowym Polu, 1380) wreszcie ,,za Wtadyslawa polskiego y wqgierskiego, będąc zyczliwym wolnosciom panstwa naszego, anie chcąc mieč w zawarciu cnoty swojey, y potomkow swoich, z monarchiey moskiewskiey przeniosl šią in gremium wolney Rzeczypospolitey nasze^.
Temu dla znacznych przy slug rycerskich y wiary wielą razy doswiadczo- ney, przy wolnosciach stanu rycerskiemu zwyklych, w wojewodztwie mšci- slawskim daniną konferowano, od tegož krola Wtadyslawa za kanclerstwa Jana z Koniecpola Koniecpolskiego w roku 1442 (...). Okazuje (wywod dalėj) w roku 1473, za Kazimierza krola, Symona Ciechanowicza, podkomorzego orszanskiego, kt6ry do szedziwego wlosa przyszedlszy, ledwie šią od wojenney zabawy uwolnil, czlowieka wielce powaznego y mąžnego. Okazuje roku 1503 Gabryela Ciechanowicza, ktory wprzody byt podsądkiem, po tym takže podko- morzym slonimskim, czlowiek godny y umiejętny. Ten od krola Alexandra do Francyey byl dwakroc poslany, takže y za Zygmunta Pierwszego roku 1516 rožne komissye szcząsliwie odprawowal. Okazuje za Zygmunta Augusta w roku 1569 Pawla Ciechanowicza, ktory w pulku Jana Boratynskiego, dwie chorągwie mając, pod Polockiern siedm tysiący Moskwy we dwu tysiący na glową porazi- li. Okazuje Jerzego Ciechanowicza, ktory z Philonem Kmitą, wojewodą smo- lenskim, zawsze szczqsliwie przeciwko Moskwie wojując, na koniec za Stephana kr61a, z tymže wojewodą smolenskim w tysiącu y siedmiuset na dziesiąč tysiący Moskwy, ktorzy na czaty do Litwy wyslani byli, uderzywszy, w siod- mym razie potyczki zdrowie y zywot Oyczyznie ofiarowal. Okazuje, za tegož krola Stephana, Franciszka Ciechanowicza, od sąka Sukiem z ruska nazwanego, kt6ry caly wiek swoy z Grzegorzem y Janem Chodkiewiczami, z wielką woyska pochwalą služąc, na ostatek zebrawszy za consensem hetmanskim na Bialey
220

Rusi kilkadziesiqt kozackich chor^gwi wolontariusza, wprzódy bez utraty swo- ich, Krasno, wielce obronn^ fortec? ubiegl. Toz uczynil z Koszynem, gdzie dostatek zywnosci otrzymawszy, hetmanowi koronnemu Janowi Zamoyskiemu y woysku zn?dznionemu pod Pleszowem obficie dodal, y siebie samego, od gor^czki uniesc nie mog^c, taraze zostawil. Okazuje Ostafieja Ciechanowicza w tymze czasie, pierwey podwojewodzego, a po tym chor^zego mscislawskie- go, który miai w tamtym województwie wielk^ u braci [szlachty] powag? y milosc, wedlug toni przodków swoich. Okazuje na koniec Dymitra Ciechanowicza, pisarza ziemskiego polockiego, stryja rodzonego swego, czlowieka wielce roztropnego, wymownego, rycerskiego, u wszystkich wziqtego. Ten sluzyl z Andrzejem Sapiehig wojewod^ polockim, który na ten czas miai sobie woysko poruczone (od W.X.L. hetmana Mikolaja Radziwitla przeciw Moskwie w Inflanciech), prawe skrzydlo poleciwszy Maciejowi D?binskiemu, lewe Dmitrowi Ciechanowiczowi, we czterech tysi?cy zniesli Moskwy nad Wend^. rzekq. dwadziescia cztery tysitice, y dwu wojewodów wi?zniów z wielk^_ liczb^ chor^gwi nieprzyjacielskich temuz Stephanowi królowi w Grodnie szcz?sliwie prezentowali. Tenze Dmitr z odwagCar Moskwy Iwan IV podj^l w 1577 roku wieik^ wypraw? na znajduj^ce si? w r?kach polskich i szwedzkich cz?sci inflant, starajqc si? zmusic Rzeczpo- spolitq, do uleglosci. „W niedlugim czasie ~ pisal historyk - w r?ku cara i jego lennika, królewicza dunskiego Magnusa, znalazla si? wi?kszosc Inflant z wyj^t- kiem Rygi i Rewla. Stefan Batory byl wkrótce gotów do przeciwdzialania. Od- dzialy polskie zdolaly powstrzymac parcie Rosjan i odebraly Dyneburg i wi?k- szosc srodkowych Inflant”.
Wojna z obydwu stron prowadzona byla z nieslychanym okrucienstwem. Tatarzy id^cy z wojskami Iwana gwalcili kobiety, mordowali dzieci i starców, torturowali i wyrzynali jehców; nie ust?powali im pod tym wzgigdem zolnierze moskiewscy. Gdy wojska carskie we wczesniejszej fazie konfliktu zdobyly Po- lock, wszystkich Zydów, a byto ich kilka tysi?cy, potopiono w Dzwinie, katoli- ków zas, którzy nie chcieli przejsc na prawoslawie i zlozyc przysi?gi na wiemosc carowi, sci?to. Ta wojna „byla prób% sii dwóch ustrojów politycznych: rodzacego si?, a przeciez juz wynaturzonego absolutyzmu oraz demokracji szlacheckiej, gdzie co dziesi^ty mieszkaniec Rzeczypospolitej mògi - teoretycznie - zostac jej królem, sani król zas musial przed wsUipieniem na tron przyji\c szereg postawio- nych mu warunków, z który eh jeden mówil o prawie szlachty do wypowiedzenia postuszenstwa monarsze. Zarówno jedna, jak i druga strona prowadzily wojn? o ziemie nie bqd^ce ich wlasnosciii (...) potrzebne jednak dia zapewnienia harmo- nijnego rozwoju gospodarczego kazdego z walcz^cyeh o nie panstw” (Wladyslaw A. Serczyk, Iwan Grozny, Wroclaw 1977, s. 134-135).
W 1578 roku w Moskwie bawilo poselstwo polskie kierowane przez woje- wode mazowieckiego Sianislawa Kryskiego i wojewod? minskiego Mikolaja Sapieh?. Jednym z czlonków tego poselstwa byl wiasnie Deinetriusz [Dymitr] Ciechanowicz. Podczas tych pertraktacji dyplomacja polska skutecznie bronila interesów Rzeczypospolitej, a ustalenia wówczas zawarte poprzedzaly podpisa-
221

nie ukladu w Jamie Zapolskim w 1582 roku, na mocy ktorego Rosjanie opuscili wszystkie zagamięte zamki w Inflantach, zrzekli się ziemi polockiej i Wieliza, pozostawiając, co prawda, na razie przy sobie zdobyte poprzednio przez Bato- rego Wielkie Luki, Zawoiocze, Newel i kilka miasteczek w okolicach Pskowa. Iwan IV tracil powažną częšč swych ziem, stanowiących początek pomostu prowadzącego Moskwę do wybrzezy baltyckich. W. Czaplinski nazywal uklad podpisany w Kiwerowej Horce nieopodal Jama Zapolskiego „wyražnym sukce- sem Polski”.
Pamiętač trzeba, že lžej niekiedy bylo pokonač Rosjan w polu niž przy stole rokowan, o czym swiadczy przyklad wyslannika papieskiego Antonia Possevi- na, ktöry w tymže czasie prowadzil z poslami carskimi rozmowy o unii košcielnej. Ten wytrawny i cierpliwy dyplomata rzymski nie byt po prostu w Stanio psy- chicznie wytrzymac niekonczących się wykrętow, wybiegow i unikow wyslan- niköw moskiewskich; w pewnej chwili wyrwal carski dokument z rak jednego z uczestnikow obrad, rzucil go na ziemię, po czym obalil i samego posla, rwąc mu przy okazji guziki na szacie. Przez ostatnie wieki stalo się prawie banalem stwierdzenie, že trzeba nie lada chytrošci i odpomošci nerwowej, by prowadzic rozmowy z wytrawną dyplomacjąrosyjską.
Na razie jednak trzeba bylo jeszcze walczyc i na polu bitewnym, na nim bowiem, a nie za stolem pertraktacji, rozstrzygane są z reguly losy pahstw i narodöw. Po powrocie z Moskwy Dymitr Ciechanowicz znalazl się w szere- gach wojsk polskich jako oficer husarii i bral udzial w wypędzaniu oddzialöw moskiewskich poza rubieže Rzeczypospolitej. Wtadyslaw Konopczynski (Dzieje Polski nowozytnej, Warszawa 1986,1.1, s. 162-163,) plastycznie opisal kampanię 1579 roku: „Jako zbawca i wyzwoliciel wkroczyl krol w ziemię po- locką, wzywając ludnošč do zrzucenia jarzma. Miat razem z czeladzią do 50 000 ludzi przeeiw 200 000 Moskali, ktorymi z glownej kwatery w Nowogrodzie rozporządzal car. Ale wsrod dwudziestu kilkit tysięcy batoriahskich kombatan- tow byli tacy wojownicy, jak stary hetman Mielecki i mlody Zamoyski, jak Radziwill Rudy z synem Krzysztofem Piorunem, Jan Zborowski i Janusz Zba- raski, dzielni Węgrzy Bekiesz i Janusz Bomomissa. 30 sierpnia (1579), prze- trwawszy cięžkie deszcze i przy goto wawszy grunt bombardowaniem, przypusz- czono zwycięski szturm do Polocką. Potem brano bez walki Turowlę, w cięž- kim boju Sokol, Smolenszczyznę gromil jej tytulamy wojewoda Filon Kmita (...). Niszczono pilnie šrodki materialne wroga, ale nie pastwiono się nad ludern, byla to bowiem wojna szlachetna z barbarzynstwem; zdemoralizowane zalogi puszczano wolno w gląb pahstwa moskiewskiego, gdzie je niedobry cze- kal los. Swietnie umial Batory podtrzymywac nastroj wojenny po swojej stronie za pomocą cenzury, plotek i rozsylania z polowej drukami komunikatow dla narodu i zagranicy, i nie mniej swietnie rzucal strach na wroga z takim skut- kiem, že car zaraz po Polocku jąl się przymawiac o przyjažn i braterstwo”.
Jözef Andrzej Gierowski tak podsumowal wynik tych zmagan między Pol- ską a Rosją: „Na najwažniejszym dla losow Rzeczypospolitej odcinku - w ba- senie baltyckim - bilans XVI w. wypadl dla niej dodatnio. Polska umocnila swą pozycję u ujšcia Wisl>7 i Pregoly i opanowala wažne dla rozwoju ekonomiczne- go ziem litewsko-ruskich obszary Kurlandii i Inflant. Na Baltyku zjawila się
222

nieznana dotąd wojenna flota polska, z ktorą przeciwnicy musieli się liczyč. I wlasnie w toku wojen toczonych w imię polityki baltyckiej oręž polski šwięcil największe w XVI w. triumfy, budząc w Europie powszechne przekonanie owysokich mozliwosciach militamych Rzeczypospolitęj” (Historia Polski, Warszawa 1989, t. II, s. 130).
Ze względu na niepowodzenie na zachodzie polityka Rosji na kilka dziesię- cioleci skierowala się w innym kierunku. „W okresie rządow Godunowa pañ- stwo po raz pierwszy moglo przeznaczyc znaczniejsze sily na systematyczny podbój Syberii, poprzednie bowiem próby, w tym slynna wyprawa Jermaka, zdolaly zaledwie dač początek wielkiej epopei syberyjskiej” (Ruslan Skrynni- kow, Borys Godunow, Warszawa 1982, s. 71). Nie možna zresztą tego faktu oceniač z polskiego punktu widzenia zbyt optymistycznie, poniewaž ogromne przestrzenie Syberii wkrótce mialy się stač niewryczerpanym zródtem zywej sily i srodków materialnych, wykorzystywanych ponownie przede wszystkim w celu niszczenia Polski. Pierwsi stawiali czolo nawale moskiewskiej miesz- kañcy Kresów, to oni przez kilka stuleci zapewniali swą krwią i wysilkiem względny spokój ziemiotn Korony Poiskiej.
Nie uchronilo to ich wszelako przed pomówieniami i oszczerstwami koro- niarzy. Z w!ašciwą sobie zlosliwošcią pisze Walerian Nekanda Trepka (Líber generationis plebeanorum, s. 103) o jednym z tego rodu: „Cíechanowic, chlop- ski syn; z Ciechanowa pewnie jest, že się tak nazwal. Udaje się byč z Litwy szlachcicem, co nieprawda sroga [wydawca reaguje na to stwierdzenie w tejže edycji, s. 498: Na Litwie isíniala rodzina Ciechanowiczów herbu Mogila]. Okradl znač opodal kogoš i zapad! w Krakowie, w rzeczy na studyja, aby jak go kto dojdzie, zakryt się raiędzy studenty. Wzrok j ego ponury. zgarbiwszy się, chodzi; mial lat 30 anno 1630. Zaš w Krakowie anno 1631, gdy Forbosza lutra w kamienicy na Slawkowskiej wylupali i wybrali, ten zarwal ze skrzynie potęž- nie, czyrn sustentowal się na gospodnclr. Žaiste sam siebie sądzi, kto o innych taki sąd bezpodstawnie wydaje. Wspomniany bowiem powyzej Ciechanowicz nalezal do tegož domu herbowego i by! jednym z kilku reprezentantów rodu, którzy konczyli studia w dawnym Krakowie.
Chlubnie zapisali się Ciechanowiczowie w dziejach Polski w 1654 roku podczas obrony Smolenską przed najazdem moskiewskim, kiedy to wielu re- prezentanów tego rodu zarowno osobiseie walczylo dzielnie z naježdžcą, jak i oflarowalo znaczne sunw na obronncšč krnju. Marcin Ciechanowicz, podcza- szy smoleñski, uzbroil i wystawii z majętnosci Pokomov a. Vforoszylowa, Wietki, Hniewkowa i Katynia 13-osobowy oddzial szlachecki, w którego sklad prúcz kilku Ciechanowiczów wchodzili: Jan Kotow'icz, Lukasz Dzierožynski, Jan Porzętowski, Michal Sorwiroh, Fiedor lllinicz, Gabryel Wasilewski, Jakub Rodziewicz, Tomasz Sadowski. ..Pan Samuel Ciechanowicz z Dubrowki i Mo- krzejowa samotrzeč” stawal takže do obrony Smolenską (Archeograficzeskij shornik dokumientow, t. XIV, s. 32). W rejestrze obroñców Smolenską czytamy tež: ,,0d jeymosci pañi Bazyliney Cieehanowiczowey z Lichaczewa y Derzowa Jan Szymonowicz y Andrzey Sokolowski santowtor’,
Wsród tych, którzy nie zložyli przyssęgi carowi, utracili wszystkie majątki, lecz zostali zwolnieni w 1655 r i wrócili do Polski, byli wielmozni panowie
223

Madalinski, Orlik, Ciechanowicz, Tollpycha, Kaninski, Korsak, Pasek, Reutt, Lyko, Moczulski, Kolątaj, Wyrwicz, Korzeniewski, Rowicki, Zablocki, Rakow- ski, Oginski i kilkunastu innych.
Stanisiaw Ciechanowicz, wojski powiatu pinskiego, w 1668 r. podpisat uchwalę konfederacji generalnej warszawskiej (VL, t. IV, s. 500). Jego imiennik (zm. 1700) byl od 1665 lowczym smolenskim, od 1668 lowczym, od 1673 chorą- ¿ym, od 1688 podkomorzym pinskim. W 1672 r. przejąl od Poczobuttow- Odlanickich dobra Gaj wpowiecie pinskim, byl znajomym Jana Wladyslawa Poczobutta-Odlanickiego, autora Pamiętnika (por. tegož Pamiętnik, Warszawa 1987, s. 76, 266). Stanisiaw Ciechanowicz, chorąžy pinski, w 1678 r. zostal mia- nowany przez sejm obradujący w Grodnie czlonkiem Rady Krolewskiej przy Janie III Sobieskim. Od 1690 byl deputatėm Tiybunalu Skarbowego Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego (VL, t. V, s. 270,394).
Od polowy XVII w. Ciechanowiczowie mieszkali przewaznie na Pinszczyž- nie, o czym swiadczy m.in. następujący zapis archiwalny: „Ja, Andrzej Piotrow- ski, jeneral Jego Krolewskiey Mošci powiatu pinskiego, zeznawam tym moim relacyjnym kwitem, iž roku teražnieyszego 1679 July 5 dnia (...) do miasteczka Dorohiczyna, majętnošci ichmosciow pana Stanislawa Ciechanowicza, chorąžego powiatu pinskiego, pana Konstantego y Wladyslawa Potubinskich dla odebrania podatku skarbowego do Zydow arendarzow y wszystkich karczmarzow w tym miasteczku zostających zježdžalem kilka razy (...). Tedy to Žydzi, będąc zu- chwalemi, mniey powažając prawo pospolite y nie oglądając się na peny w con- stytucyj opisane, a zwierzchnosci Jego Krolewskiey Mošci Rzeczypospolitey sprzeciwiając się (...), nie chcąc czynič dose powinnosci swey [poborcę] zelžyli y udespektowali, zbili, suknie na nim podarli y z jego sukolektorstwa zegnali, naležącego podatku do skarbu nie oddali (...). Jakož ten wyzey mianowany su- kolektor oswiadczal przede mną jeneralem, že go Žydzi: Szmoyla Jakubowicz, Josią Moyszewicz, Chaim Moyszewicz, Szloma Ickowicz, Morduchaj Jozefowicz pięšciami po twarzy, po glowie y po bokach bili y ledwo zywego zostawili (...). Andrzey Piotrowski. jeneral Jego Krolewskiey Mošci powiatu pinskiego” (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju dla Razbora Driew- nichAktow, Wilno 1865-1915, t. XXIX, s. 63-65.).
Aktykacyja weryflkacyjej kamienic wielkich i matych, domow i folwarkow, w miešcie JKM stolecznym wilenskim pod jurysdyką majdeburską będących z roku 1690, opisując Konską ulicę podaje: „Mala kamienica Ciechanowicza pusta, jedna” (cyt. wg Metryka litewska, red. T. Wasilewski, Warszawa 1989, t. II, s. 27). Hieronim Felicjan Ciechanowicz (zm. 1712) ok. 1690 r. posiadal w parafii szyrwinckiej dobra Poszyrwincie, Soboliszki, Lukiany, Szwejkowsz- czyznę, Suderwę, Pedargody; mial tež dworek w wilenskiej Puszkami i częšč dobr Swimy w powiecie wilkomierskim (Metryka litewska, t. II, s. 74, 95, 261).
Zachowal się list Krzysztofa Zawiszy z 4 wrzesnia 1694 do bližej niezi- dentyfikowanej osoby duchownej, w ktorym jeden z Ciechanowiczow figuruje wsrod „ludzi zawziętych na Šwiątobliwošč Wpana Dobrodzieja”. Ten to - jak pisze Zawisza - ,jwpan Ciechanowicz, wymyslnym spraw zgorzeniem chcąc wywiesc sprawę, na postpozycją snadž moję (jakobym nie wiedzial o swoim y nie moglbym się upomnieč o wlasnosc) wdarl się in alienam messem”. Widocz-
224

nie chodzilo o jedno zkolejnych (charakterystycznych!) niefortunnych posunięč gospodarczo-finansowych tego rodu, o najazd sąsiedzki i zabor majątku, do ktorych to spraw Ciechanowiczowie stanowczo nie mieli dobrej ręki (Centralna Biblioteka Akademii Nauk Litwy, Dzial rękopisow, F. 273-2711).
Michal Stanislaw Ciechanowicz, starosta druzylowski, podpisal w 1697 roku w imieniu wojewodztwa brzeskiego akt elekcji kr61a Augusta II (VL, t. V, s. 456). 13 wrzesnia 1698 r. przed urzędem grodzkim pinskim „przypadla ku sądzeniu sprawa jegomošci pana Arystotela Turą Zubackiego z wielmoznym jegomošcią panem Stanislawem Ciechanowiczem, podkomorzym powiatu pin- skiego, za pozwem wyniesionym o to, iž obzalowany jegomošč pan podkomo- rzy nic nie respektując na stan szlachecki, prawo pospolite postponując y lekce sobie wažąc, gdy žaiujący od lat kilkunastu oderwawszy się z domu condycyi swey nazwaney Pierkowicze w powiecie pinskim ležącey, w sprawach przyja- cielskich na roznych sądach ustawicznie zatrudnionym zostawając, a rzadko kiedy ktorego roku ku domowi swemu na czas jakiš przybyč moze, w niebytno- šci tedy žalującego przez te lata, roznych miesięcy y dni targowych, w mia- steczku Dorohiczynie, w powiecie pinskim ležącym, Žydom swoim, obywate- lom tegož miasteczka, arendarzom, faktorom swoim, rozmaite krzywdy gwal- tem zabierac, rabowac, dyshonorem stan szlachecki oprimowac obzalowany jegomošč rozkazuje y pozwala. Gdvž targu jednego Žyd Mowsza Polak, faktor obzalowanego (...) z czeladziądwomąchlopa niewinnego Pawluka Matfiejewi- cza ze wsi Horlowicz do condycji pierkowickiej naležącey, utluklszy, uszar- pawszy, klacz mu z vvozem sposobem gwaltownym wziawszy, do dworu obzalowanego fp. Ciechanowicza] zaprowadzono.
Znowu, targu drugiego, maizonka žalującego poslala na targ corkę swą pannę Marinę Turownq, dla kupienia sobie roznych potrzeb domowych. Gdy tedy corka žalującego, lėgo Žydą Polaka obaczywszy na targu, pocznie mu inowic: panic Polak, co vvaszinošci poddany rodzica mėgo winien, žešcie go waszmosc, dziš tydzieh, uszarpawszy, ubiwszv, gwaltcmscie mu klacz z wozem wzięli y nie oddajecie? Wiedzcie waszmosc, že chlop ma pana; ježeli co winien, to skaržyč na niego, a na targu gwalty komu czynič to niesluszna.
Na te slowa Žyd odpowie: Nie doczekąją tego wasze holysze szlachtuny, pasiusi przeciwko pana mėgo, žeby nasz jegomošč rnial się kiedy skaržyč albo o sprawiedliwosc u was blaznow žądač. Nie tyl'ko chlop wasz, ale y sama ty maszkaro, swinio taka owaka, možesz kiedy oto tu w turmie tey, ktorą widzisz przed sobą, zgnič u pana mėgo, Od ktorych slow corka žalującego, zalawszy się Ižam i, odeszla co prędzev do gospody, a Žyd jako sam chcial takiemi slowami uszczypliwemi brzydkiemi eorkę žalującego przed wielą ludzi stanu szlachec- kiego y gminų, Indu prostego, brzydko sromocit y Ižyl, jeszcze nie dosyč na tym znowu w tymže miasteczku, takže tež na targu drugiego poddanego žalującego na iinię Chwedora Matfiejewicza ubiwszy y temų klacz gwaltownym sposobem niewinnie wzięto y do dworu zaprowadzono, a przez niedziel kilka tą klac-zą ježdžono, robiono, a zrobioną, wynędzoną ledwo žywą wypędzono”.
Co gorsza. prawdopodobnie na rozkaz Stanislawa Ciechanowicza, Žydzi dro- hiczyhscy pewnego ražu napadli na tęž pannę Annę Tur6wnę, gdy przybyia ona na targ do Drohiczyna, by kupič zboža na chleb: „wypadlszy hurmem wszyscy
225

(...), nic z kolasy wziąč nie dopušcili, šamą c6rkę žahijącego slowami brzydkiemi karczemnemi na stanie szlacheckim panienskim sromotnie zelzywszy, zbesztaw- szy, klacze dwie (...) gwaltownie z kolasy wyprzęgli, pieniądze, atlas wsposob lupu zabrali y zrabowali, y kolasę wytrzęšli, z niey kitaykę z fartuchem, z sianem na ziemię w bloto wyrzucili y z tym wszystkim, co zabrali, na tychže klaczach do dworu pana swego, podkomorzego, odjechali”. Wyliczane są w skardze i inne wyczyny zarowno samego Stanislawa Ciechanowicza, jak i jego poddanych, skie- rowane przeciwko Arystotelowi Turowi Zubackiemu. Zavvzięta i zadawniona musiala to byč wašn sąsiedzka, skoro nabrala takiej mocy i w sądach rozpatrywa- na byla przez cztery lata (AWAK, t. XXIX, s. 216-218).
W XVIII wieku często trafiali Ciechanowiczowie do rožnych ksiąg grodz- kich i ziemskich. Okolo 1700 roku wymienia się imię Michata Ciechanowicza, starosty druzylowskiego. Samuel Ciechanowicz (zm. 1700), czešnik smolenski, posiadal liczne dobra w powiecie wilkomierskim. Franciszek Strawinski, wojski starodubowski; Michal Ciechanowicz, występujący tym razem w roli podkomorzego powiatu pinskiego; Michal Orzeszko, podstoli i podstarošci powiatu pin- skiego; Jakub Stanislaw Jaspers, miecznik wilenski; Jan Horbaczewski; Ludwik Antoni Orda; Jan Tokarzewski; Michal Korybut ksiąžę Wisniowiecki i inni na sejmiku gromnicznym 1701 r. w Pinsku podpisali uchwalę potępiającą samo- wolę magnacką Sapiehow. Uchwala szlachty powiatu pinskiego podjęta na sejmiku gromnicznym 10 lutego 1701 r. glosila m.in.: „A gdy aeraria publica dia erigowanego woyska zagęšcily się, dia ktorych podatk6w sądy fiskalne ex praescripto legis byč powinne, ichmosciow panow urzędnikow grodzkich imč pana Parysowicza, horodniczego pinskiego, y imč pana Hieronima Ciechanowica, podkomorzyca pinskiego, za sędziow fiskalnych na caly rok až do przyszlego, da Bog, seymiku deklarujemy, ktorzy ichmosciowie sądy fiskalne, nie odjež- džając z Pinską, aby odprawowali, pierwsze wolanie na dniu jutrzeyszym, to jest, octava Februarii przez jenerala Jego Krolewskiey Mošci uczyniwszy” (ibidem, t. XIII, s. 135). Tenže Ciechanowicz, podkomorzyc pinski, w imieniu wo- jewodztwa smolenskiego podpisal w roku 1707 w Lublinie uchwatę konfedera- eji szlacheckiej (Akta ziemskie i grodzkie z czasdw Rzeczypospolitej Polskiej, Lwow 1868,1.1, s. 135).
9 sierpnia 1709 r. w Glownym Trybunale Wielkiego Księstwa Litewskiego „ku sądzeniu przypadla sprawa jegomošei pana Gaspra Ciechanowicza, czešni- ka smolenskiego, z niewiemymi Žydami starszemi kahalu wilenskiego: Nachi- mem Moyzeszowiczem, Moyžeszem Pinkowiczem, Zelkinem Boruchowiczem, Lazarzem Lewkowiczem, Boruchem Abramowiczem, Fajwiszem Jozefowi- czem, Jochelem Izraelewiczem, Salomonem Dawidowiczem, Hirszą Berkowi- czem, Michalem Gordonowiczem (...) o to, iž pomienieni Žydzi, pozyczywszy talarow bitych siedmset jeszcze wroku 1695”, nie chcieli dfugu oddač. I nie wiadomo, czy oddali, chociaž wyrok nakazywal im to uczynič, a jednoczesnie skazywal ich na infamię i karę šmierci - nikt wowczas powaznie tych wyrokow nie bral, gdyž nigdy nie byly egzekwowane (AWAK, t. XXIX, s. 343-347).
Z zapisu w aktach Trybunahi Litewskiego dowiadujemy się, že byl Gaspar Ciechanowicz synem Michala i mial rodzenstwo: braci - Jana Konstantego Ciechanowicza, lowczego smolenskiego, Aleksandra, Wladyslawa - i siostrę
226

Zofię, Wynika tež z tekstu notatki sądowej, že spokrewnieni byli Ciechanowi- czowie m.in. ze szlacheckimi rodzinami Zaleskich, Kuleszdw, Menköw, Kuli- kowskich, Makowskich, Olechnowiczöw, Wyszomirskich, Kruglickich, Usa- kowskich, Sidorowiczdw, Samotyjöw, Mitkiewiczöw, iwanowskich, Rodkiewi- czöw, Husarzewskich, Giedroyciöw, Piaseckich, Skirmuntöw, Puzynöw i in.
Akta archiwalne obok tej dalėj na wschodzie osiadlej gaięzi domu Ciecha- nowiczöw stale wspominają o innej, ciągle obecnej w Wilnie i okolicach (por. CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1787, 2100). Tak na przyktad Pawel Ciechanowicz, adwokat, wzmiankowany jest w księgach magistratu wilenskiego w kwietniu 1709 r. (AWAK, t. X, s. 440, 457, 458). Slynny z ofiamosci na rzecz szköl, ko- šciolow i klasztoröw byl w swoim czasie Jan Jözefat Ciechanowicz (w zakonie Joachim, biskup), co pošwiadczają liczne zapisy archiwalne.
W 1730 roku Teodor Ciechanowicz nabyl majątek Janowo w powiecie oszmiariskim (ANB, f. 319, z. 2, nr 3461). Ciechanowiczowie posiadali takže dobra Rafalowo w powiecie mirskim; Ruda - w slonimskim; mieszkali w za- šcianku Zbycinie w Ksiqstwie Nieswieskim Radziwitlöw; byli wlascicielami Mokrzejewa w wojewödztwie smolenskim i Zadoroža - w mihskiem; Ostasz- kowa w powiecie wilejskim, KsiQdzowszczyzny - w nowogrödzkim.
Widymus z ksiąg grodzldch powiatu nowogrödzkiego zawiera tekst Przywileju Najjašnięjszego Kröla Jego Mošci polskiego Augusta Drugiego wielmoznemu panu Jartowi Ciechanowiczowi na dwör Rayszyszki za zaslugi nadanego: „August Drugi, z Božej laski krol polski, wieiki ksiąžę litewski, ruski, pruski, žmudzki, mazowiecki, inflancki, wolynski, podolski, podlaski, smolenski, kijowski, sie- wierski, czernihowski, dziedziczny xiąžę saski i elektor, oznajmujemy tym listem - przywilejem naszym, komu teraz i na potem będącego wieku ludziom wiedziec potrzeba będzie, a mianow'icie jašnie oswieconym, jašnie wielmoznym senatorom, dvgnitarzom, urzędnikorn zieinskim, grodzkim, panom szlachcie tak Korony Pol- skiej, jak Wielkiego Xiestwa Litewskiego, iž przez Panow Rad naszych przy boku naszym będących prosil nas, krola, abyšmy z laski naszej krolewskiej, pomnąc na uslugi Jana Ciechanowicza nam žolniersko pelnione w randze pulkowniczej we wszelkich okazyach wojennych nrzeciw nieprzyjaciela naszego i Rzeczypospoli- tej dali i konferowali dwör nasz Rayszyszki zwany w powiecie smoiehskim ležący w parafii zatoborskiej z poddanymi jemu i jego potomkom do miecza jego konferowali, z ktörych nie nie placac, tylko ražu pospolitego ruszenia z poeztą na kon ku obronie ojczyznv sam stawac przyporęczamy przy dostąpieniu do dalszych prerogalyw szlacheckich dozwalamy i upewniamy; i na to dając ten nasz iist, przy wiszącej piecz^ci Wielkiego Xiestwa Litewskiego potwierdzamy dla laski naszej. Pisan w Warszawie dnia 19 marca roku Pahskiego biežącego 1740. Augustus Rex” (ANB, f. 391. z. 2, nr 3595, s. 5-6).
Jozef i Michal Ciechanowiczowie podpisaii w 1764 r. od wojewödztw'a nowogrödzkiego elekejc kröla Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 122). Jakub Ciechanowicz, mieszkaniec miasteezka Suraž, osiem mil od Wi- tebska, pracil w 1771 roku 11 grzywien hibemy, wedlug öwxzesnego inwenta- rza (Istoriko-juridiczeskije matieriaiy..t. XXIX, s. 293). Jak i inni bracia szlachta Rzeczypospolitej, žyli Ciechanowiczowie tymi samymi klopotami i sprawami, bronili ojczyzny, pracowali na roli. cierpieli od intryg „przyjaciöl”,
227

wiedli często niespokojny zywot i nie dožywając sędziwych lat, umierali. Swiadczy o tym jeden z zachowanych dokumentow z konca XVIII stulecia: „Memoryai to jest wyrazenie sprawy Wielmoznego Jegomošci Pana Michala Jozefą Ciechanowicza, rotmistrza smolenskiego, towarzysza Brygady Ussar- skiey jazdy narodowey woysk Wielkiego Xięstwa Littewskiego do nayjašniey- szego Departamentu Woyskowego w znacznych pokrzywdzeniach, ptaczliwie žądając sprawiedliwosci šwiętey, podaje się w punktach ponižey następujących ręką moją podpisany roku 1781 miesiąca Februaryi.
1. Nayjašnieyszy Departamencie, zostawalem czas niemaly w chorągvvi us- sarskiey znaku zesztego JWKsięcia Jegomošci Michala Czartoryskiego, kanclerza W. X. Litewskiego, ktora miala konsystencyą swoją w Prenach za poruczęstwa WJ Pana Thadeusza Puzyny, starosty filipowskiego, teražnieyszego brygadyera.
2. Dostając się pod ten znak rownie z každym kollegą a z innem i, y prze- wyžszający w e wszytkim, jak naležalo do towarzysza ussarskiego, mialem znaczny porządek y summę.
3. W czasie przyjęcia shižby mojey za Nayjašnieyszego Krola Jegomošci Augusta III, a poruczenstwa teražnieyszego W. brygadyera mialem kredyt y zachowanie, a za tym odbieralem žotd mi naležący zupelnie až do roku 1771, ktorey we wszytkim latwošci y dowodow Jmč Pana brygadyera rzecz okazuje korespondencja.
4. Zakroczyla šmierč Nayjašnieyszego Augusta III, a za oną nastąpilo interregnum, przy doczekaniu szczęšliwie panującego Nayjašnieyszego Pana, w czasie tym powstala burza w Oyczyžnie, y sam W. brygadyer byl w oney regimenta- rzem.
5. List wielmoznego Staniewicza, bywszego namiestnika tey chorągwi za gospodarstwa W. brygadyera eo tempore porucznika, na uczu(?) dochodzie wlasnych zaslug moich.
6. W. Puzyna podwodzi mnie korespondencyami do expensow, ošwiadcza promocyą y detenninuje rezydencyą u JW Hetmana, a za tym gwalt przvmusiw- szy mnie, namiot y zbroje biorąc, oblig ode mnie na zlotych polskich 1400, do tego przyrzeka dač funkcyą deputacką.
7. Omija to wszystko y mnie od roku 1771 až do roku 1773 naymnieyszego nie dano szelągu”.
Punkty od 8 do 10 przedstawiają wyliczenie strat i wydatkow, ktore poniosl niemający talentu do rachunkow pienięžnych rotmistrz Ciechanowicz na skutek chytrych zabiegow swych przeložonych.
„11. A gdym się o to wszystko dopominal, urazila się na mnie komenda y zawsze mi na oczy oblig wyrzucono (...) y za te w. brygadyer odbieral moję przez lat kilka zaslugi, a ja nieplatny bylem.
12. Uwodzit mnie listami na rezydencyą do Warszawy, przez co do znacz- nego przyszedlem expensu.
13. Ubližyl mnie wedlug deklaracyi swoich, sub fide honore et conscientia funkcyi deputackiey.
14. Ponižyl mnie zashižonego w randze namiestnikowskiey, a nowo za- cięžnym oddal, zarzutem niezdatnošci, ale bardziey z nienawisci, zemsty zawsze szukąjący.
228

15. W domaganiu się o zaspokojenie we wszystkim trzymającego w oko- wach kryzrechtem kazal, y pięčset kilkadziesiąt zlotych polskich jakoby za su- pra wyražonym obligiem placič dekretem udysponovval, ktorego dekretu žadną mi miarą nie wydając, sądzili takową sprawę wp. Narbut y Hromyka, poruczni- cy, wp. Czechowicz, bywszy chorąžy ad praesens porucznik.
16. Na dyspozycyę JW Xięcia Generala nie respektuje, žoldu naležącego (...) dotychczas nie daje.
17. Pokrzywdzenia wielkie dzieją się dla mnie, tylko niech będzie pozwo- lone, doniesienie rozwažy Sąd Nayjašnieyszy”.
W koiicu domagal się proszący odszkodowania 4500 zlotych polskich i wienczyl swoj „memorial” zdaniem: „Takowe pokrzywdzenia oddając do rozwagi Nayjašnieyszego Departamentu, sktadam glowę moją u nog Sprawie- dliwošci jako zaslužony Rzeczypospolitey towarzysz - Jozef Michal Ciecha- nowicz” (Centralna Biblioteka AN Litwy, Dzial rękopisow, F 12-3746).
W lišcie tym dobitnie uwidacznia się jedna z dziedzicznych cech tego rodu, wciąž obecna obok odwagi, ofiamošci, wiemošci - zupelny brak wyrachowania i merkantylizmu. Ktož by bovviem, procz Ciechanowicza, przez dwa lata služyl w charakterze pulkownika husarii w wojsku i ani ražu nie upomnial się o wyp!atę...
Wincenty Ciechanowicz, obok Mikolaja Chmielowskiego, Piotrą Kaznow- skiego i Aleksandra Chrominskiego, znajduje się wšrod „namiestnikow”, tj. zastępcow dow6dcy II Brygady tzw. Ukrainskiej (a szostej w numeracji ogolnej) Kawalerii Narodowej Wojska Koronnego, w 1790 roku stacjonującej w Tulczy- nie; služyl w I chorągwi Seweryna Rzewuskiego, hetmana polnego koronnego (.Materialy do biografu, genealogii i heraldyki polskiej, 1.1, s. 15).
W 1795 roku jedno z odgalęzien rodu Ciechanowiczow zarejestrowane zo- stalo w księdze szlachty powiatu mozyrskiego. Stalo się to za spravvą Jana Bama- by Michala Ciechanowicza, ktory przeniosl się tam šwiežo z gubemi vvilenskiej. Byl synem Mikolaja i Anny z domu Czerkaskiej. Pieczętowali się Ciechanowi- czowie osiadli w Nowogrodzkiem herbem Nalęcz, chociaž wywodzili się z Mo- gily. W spisie szlachty povviatu niešwieskiego i postawskiego z roku 1796 figu- rują Jozef Ciechanowicz, syn Stanislawa, wlašciciel zašcianka Požniakowszczy- zna, žonaty z Marią, corką Marcina Wolodžki, mający synow Piotrą i Jana; oraz 29-letnia wdowa po Symonie Ciechanowiczu Teresa z domu Rogalewiczowna, mieszkająca w zašcianku Dubiejki z synami Mikolajem i Gabryelem oraz corkami Wiktorią, Krystyną, Franciszką, Agatą (ANB, f. 319, z. 1, nr 6, s. 12). Kilka po- siadlošci tego rodu istnialo tež, jak zaznaczylišmy, na Žmudzi, byly to jednak dobra naležące do jego odgalęzienia pochodzącego z Wilenszczyzny. Michal Piotr Ciechanowicz ochrzczony zostal 16 sierpnia 1808 r. w kowienskim košciele para- fialnym. Ojciec mial na imię Michal, a dziadek - Jan. Rodzina mieszkala jednak na stale w Wiinie, gdzie miala wlasną kamienicę.
Interesujące dane o rodzie tym podają takže žrodla oficjalne dawnej herol- dii wilenskiej. Wywod familii urodzonych Ciechanowiczow herbu Nalęcz, spo- rządzony i zatwierdzony przez heroldię wilenską 21 maja roku 1808, donosi: „Przed narni, Gasprem Czyžem, marszalkiem gubemskim, Orderu Šwiętego Stanislawa kawalerem i Švviętej Anny drugiej klassy komandorem, prezydują- cym, oraz deputatam! ze wszystkich powiatow gubemi litewsko-wilehskiej do
229

przyjmowania i roztrząsama wywodow szlacheckich obranemi. zložony zostal wywod rodowitosci szlacheckiej familii urodzonych Ciechanowiczow [herbu Nalęcz], przez ktory gdy dowiedzionym zostalo, že familia urodzonych Ciechanowiczow w' wojewodztwie smolehskim, wilenskim, minskim byla dostojnošcią szlachecką zaszczycona oraz posiadala ziemskie dziedziczne majątki, o tem upewnia exirakt testamentu Hieronima Ciechanowicza, sędzi ziemskiego smo- lenskiego [tej] familii služący pod datą 1650 miesiąea Oktobra 25 dnia datowa- ny, a 1790 Oktobra 6 w grodzie slonimskim aktykowany.
Aleksander Ciechanowicz, lowczy smolenski i podstarošci slonimski, brat rodzony Hieronima, za protoplastę w niniejszym wywodzie wzięty, byl opieku- nem i sukcesorem dobr, jak swiadczy intromissya pod datą 1650 Oktobra 24 uczyniona, do majątkow po zeszlym Hieronimie Ciechanowiczu pozostalych, tenže Aleksander Ciechanowicz mial possessyą dziedziczną w wojewodztwie smolehskim Makšcie zwaną, w dowod 1652 Oktobra 15 dnia czyniony, a 1662 Septembra 16 do ksiąg glownych trybunalskich wojewodztwa nowogrodzkiego wpisany, list ugodliwy o majętnošci przez Marcina Ciechanowicza, podczasze- go smolehskiego, dziedzica po ojcu majętnošci Mokšcian pod datą 1655 Apryla 1; extrakt protestacyi z ksiąg grodzkich slonimskich przekonywa, že Marcin Ciechanowicz miat synow trzech: Hieronima, Jana i Mikolaja, ktorzy, že mieli possessye dziedziczne, w dowodzie 1670 Septembra 28 nastale, a 1674 marca 6 w grodzie slonimskim zeznane prawo zrzeczne Hieronima Mikotajowi, czešni- kowi slonimskiemu, bratu rodzonemu, shižące; 1714 marca 20 datowany, 1800 Nowembra 2 z ksiąg grodzkich nowogrodzkich wyjęty extrakt przywileju od Najjašniejszego Krola Jegomosci polskiego Augusta II Janowi Ciechanowiczo- wi i potomstwu jego na dwor Rayszyszki w wojewodztwie smolehskim položo- ny za zaslugi nadany 1686 Septembra 3; remisja JW Pana Jana Ciechanowicza oraz dalsze konwikcye i dowody pochodzenia od Hieronima, Jana i Mikolaja przez rewolucyą pogorzelani zostaly.
1769 Februaryi w sądzie ziemskim oszmiahskim aktykowana lista familii szlacheckiej Jakuba Marcinowicza z synarni Antonim i Jakubem. 1796 Februaryi 20 - lista familii szlacheckiej Jozefą Ludwikowicza z synami Antonim Jozefem i Wawrzyncem Franciszkiem, že byl synem Ludwika, o tem swiadectwo o pogo- rzalych metrykach Jozela Ludwikowicza oraz braciom wydane pod datą 1797 Oktobra 23 dnia (...); 1796 Februaryi 20 lista familii szlacheckiej Ludwika Joze- fowicza z synem Ludwikiem, tegož roku Rafala, brata, z synami Szymonem, Walentym, Jozefem, Stanislawem i Michalem; lista familii Szymona z synami Stanislawem i Jerzym i brata rodzonego Antoniego z synami Jerzym, Gasprem i Kazimierzem; tegož roku lista familii Szymona Franciszkowicza z syr.em Feli- cyanem, 1796 extrakt przyjqty na wiemosc monarchii urodzonego Antoniego Jozefowicza, gdzie o wolnosc prerogatyv,' szlachectwa i possessyi wzmienia wy- wodzący siq Ciechanowiczowie, mający possessye wlasne w gubemi minskiej i znani będąc za rodowitą sziachtę, wolne znajdowanie się i wotowanie na seymi- kach zawsze mieli, w dowod 1801 Januaryi 15 swiadectwo od marszalka i wielu urzędnikow i marszalka gubemi minskiej zapewnia i przekonywa.
Jakub Marcinowicz mial synow dwoch, Antoniego i Jakuba; dowodem lista i skazka familii szlacheckiej; Franciszek Ludwikowicz miat syna Szymona,
230

dowodem skazka szlachecka zložona zapewnila; Jozef Ludwikowicz mial syna Ludwika, ktorego metryka pod datą 1796 Oktobra 16 zložona przekonywa; Ratal, brat rodzony Ludwika, mial synow pięciu: Szymona, Walentego, Jozefą, Stanislawa i Michala, ktorych metryki z ksiąg košcielnych parafialnych wyjęte pod rožnymi datami zložone upewnily; Antoni, brat rodzony Szymona, mial synow czterech: Jerzego, Gaspra, Kazimierza i Woyciecha, zlozonych swia- dectwo metryk dla Jerzego, Gaspra i Kazimierza; pod datą 1797 Apryla 25 metryka Woyciecha z Antoniego; Jakub Jakubowicz mial syna Piotrą, tego metryka pod rokiem 1795 Julii 3; Symon mial syna Felicyana, 1778 Oktobra 23, metryka tegož Felicyana; Antoni mial synow dwoch Michala, Antoniego; Karol mial syna Nikodemą, tych metryki pod datą 1795 maja 3 i 1781 Augusta 15 zložone, czynią przekonanie. Przy tym swiadectwo xiędza Piusa Woyny, kano- nika smolehskiego, iž przodkow metiyki popalone zostaly (...). Jozef, brat rodzony Antoniego, že byl ojcem Onufrego, w dowod 1807 Junii 14 metryka Onufrego z Jozefą.
Te wszystkie wyz wymienione dowody niewątpliwą pewnosc o starožytno- šci rodowitej szlacheckiej urodzonych Ciechanowiczow przyniosly i stwierdzi- ly. Na fundamencie przeto takowych zaprodukowanych dowodow, rodowitosc starožytną szlachecką familii urodzonych Ciechanowiczow probujących, my, marszalek guberhski i deputaci powiatow, stosownie do przepisow na dyploma- cie pod rokiem 1785, najlaskawiej szlachcie nadanym, wyrazonych, niemniej tež pilnując się prawidel w ukazach z Rządzącego Senatu rzadowi guberhskie- mu (...) przeslanych, familią urodzonych Ciechanowiczow, wywodzących się, jako to: Szymona, syna Jozefą; Jozefą, syna Ludwika; Antoniego Jözefowicza z synami Michalern i Antonim; Jozefowicza z synem Onufrym, Wawrzynca, syna Jozefą; Karola Mikolajewicza z synem Nikodemem; Jana, syna Mikolaja; Ludwika, syna Ludwika; Szymona; Walentego; Jozefą; Stanislawa i Michala Rafalowiczöw; Stanislawa Jerzewicza i Szymona, Jerzego, Gaspera, Kazimierza, Woyciecha Antonievvicza; Piotrą Jakubowicza, Felicjana Szymonowicza za rodowitą starožytną szlachtę polską uznajemy i onych do xięgi szlaehty gubemi 1 i tewsko-wi lenskiej klassy pierwszej zapisujemy.
Dzialo się na sessyi Deputacyi Generalnej Wywodowej Szlacheckiej Gubemi Litewsko-Wilehskiej w Wilnie. Jakowy wypis pod pieczęcią urzędową stronie žądającej wydany roku 1820, miesiąca February! 22 dnia. Podpisy u tej dyplomy braz pieczęč następne: Rządca stanu litewsko-wiiehski marszalek i kawaler Michal Römer; Wincenty Ancyporowicz, deputat powiatu wilkomier- skiego; Andrzej Samson Podbereski, szlachcic wywodowy z powiatu braslaw- skiego. Deputat Alojzy Slawihski. Deputat wywodow'y z powiatu oszmianskie- go Marcin Dluszczewski. Deputat wywodowy szlachecki rosienskiego powiatu Ratal Francuzowicz. Deputat powiatu szawelskiego. S.S. Zgodno, sekretarz Stmmilo” (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 106-109). Materialy dotyczące dziejow „nalęczowskiej” galęzi rodu znajdują się m.in. takže w zbiorach Ar- chiwum Narodowego öialorusi w Minsku.
W XiX stuleciu röd Ciechanowiczow ciągle odnotowywany jest w rožnych powiatach zabom rosyjskiego, a jego rodowitosc szlachecka potwierdzana byla przez heroldię wilenską w latach 1800, 1804, 1808, 1820, 1828, 1832, 1833,
231

1837, 1839, 1844, 1845, 1846, 1847, 1848, 1849, 1851 (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 1236; f. 391, z. 8, nr 131; f. 391, z. 7, nr 2855; f. 391, z. 9, nr 15, 72, 2690).
Zacznijmv przegląd dokumentow z tego okresu od podania skierowanego do cesarza Wszechrosji przez jednego z czlonköw tej rodziny: „Najjašniejszy Najpotęžniejszy Wielki Monarcho, Imperatorze Nikolajų Pawlowiczu, Samo- wtadnący calą Rossyą Panic Najmitosciwszy! Przynosi prošbę szlachcic Kazi- mierz, syn Marcina, Ciechanowicz w imieniu wlasnym i swego potomstwa. Familia Ciechanowiczöw wroku 1800 Decembra 10 dnia, zložyvvszy dowody w Deputacyj Wywodowej Szlacheckiej Wilehskiej i na fundamencie onych otrzymala dekret v/ywodow-y, przez ktory uznana ta familia zostala za szlachtę i w xięgę szlachty zapisana; w tymže dekrecie wywodowym i w xiędze po- mieszczony jest proszący, ktory zawarlszy związek malženski z Franciszką Ussakowską, splodzil czterech synöw, jako to: Alexandra Jozefą, Adama Jozefą, Szymona Franeiszka i Stanislawa Kazimierza, po nastalym dekrecie, jak o tym będą następne dowody.
Naprzod, že Kazimierz, syn Marcina, jest umieszczony w dekrecie, sklada proszący dekret nastaly w roku 1800 Decembra 10 dnia, i že mial rzeczywiscie czterech synöw, pošwiadczają metryki wydane z košciola žejmenskiego w roku 1832 paždziemika 4 dnia, potwierdzone przez dziekana i Konsystorz (...). Do- piero rzeczony Kazimierz, syn Marcina, i synowie jego: Alexander, Adam, Szymon, Stanislaw, iž nie są okladem podusznym zajęci, w dowöd tego sklada proszący swiadectwo marszalka powiatu kowienskiego, wydane w roku 1832 Septembra 28 dnia za nr. 1655, ktöre dowodzi razem, že familia Ciechanowiczöw przez dekret wywodowy roku 1800 Decembra 10 dnia nastaly, w dostoj- nošci szlacheckiej jest uznana (...).
Przeto ma zamiar proszący uzyskač w Deputacyi synöw dotączenie do dekretu wyž wspomnionego. Na mocy więc wyszczegölnionych dowodöw naj- poddaniej proszq, aby Najwyžszym Waszej Imperatorskiej Mošci ukazem zale- cono bylo tę moją prošbę w Deputacyj Wywodowej Wilenskiej Szlacheckiej przyjąč, a po przejrzeniu onej, na fundamencie skladających się dowodöw dolą- czyč do dekretu synöw moich (...). Mającą zaš nastač rezolucyą dolączenia do dekretu wyž wspomnionego wespöl z dowodami sktadającymi się wydac pro- szącemu dla familijnych interesöw. Najmilosciwszy Monarcho, proszę Waszej Imperatorskiej Mošci w takiej mojej prošbie dač laskawy wyrok. (...) Podpisal sam proszący Kazimierz Ciechanowicz”. Prošbie zadoščuczyniono (por. CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2726, s. 15).
Duže gniazdo rodu od wieköw istnialo na Oszmianszczyžnie. Przodkiem wszystkich Ciechanowiczöw z powiatu oszmianskiego byl Stanislaw Ciechanowicz, syn Jana, figurujący w przywileju kröla polskiego Wladyslawa IV z 1640 r., na mocy ktörego otrzymywal prawo na sprzedaž Ligęzom dziesięciu wlok swej ziemi w wojewödztwie smolenskim. Z tegož przywileju wynika, že byl on wlasci- cielem Poszyrwincia, Suderwy, Mokojciöw, Bobrykowszczyzny i Lewonowszczy- zny (Kožliszek vel Brynkliszek) z poddanymi w wojewödztwie wilenskim. Posia- dlošci te przed šmiercią w 1714 roku zapisal swojemu synowi Krzysztofowi.
Krzysztof Ciechanowicz na mocy przywileju kröla Augusta II zostal w 1724 r. mianowany poslem na szešciotygodniowy sejm, a w 1764 r. podpisal
232

akt konfederacji. Jego syn Marcin otrzymal od Augusta III w 1735 r. we wlada- nie dožywotnie majątek Brakow z poddanymi w powiecie slonimskim. Do odziedziczonych posiadlošci dolączyl tež nabyty przez siebie majątek Bryn- kliszki. PozostawiI synow: Jerzego, Macieja, Jakuba, Tadeusza i Szymona, kto- rzy rowniež doczekali się licznego potomstwa plci męskiej. Jerzy miat m.in. syna Aleksandra (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1952, 1953, 1954, 1955, 1957).
W Centralnym Panstwowym Archiwum Historycznym Litwy w Wilnie przechowuje się liczącą sto kart tekę pošwięconą dziejom rodziny Ciechanowi- czow, tej jej galęzi, ktora mieszkala w ziemi oszmianskiej i z ktorej wywodzi się autor niniejszego herbarza (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 486, s. 1-100). Doku- menty tu zebrane pochodzą z lat 1820-1862. Zbior zawiera pismo urzędowe wyslane przez wilenskiego gubernatora cywilnego do dowodcy Kijowskiego Okręgu Wojskowego w 1842 r. potwierdzające szlacheckie pochodzenie Karola Marcina oraz Jozefą Ciechanowiczow - jak vvynika z tekstu, mlodych męž- czyzn, skazanych za polityczne przestępstwa na službę w Kijowskim Batalionie Kantonistow Wojennych. Jako szlachcicom naležaly im się okrešlone ulatvvie- nia w surowej regule žolnierskiej, lecz cesarz Rosji Mikolaj I osobistym rozka- zem cofnąl te przewidziane przez prawo przywileje. Widocznie „zbrodnie” patriotyczne Jozefą i Karola Marcina Ciechanowiczow byly uwažane za zbyt niebezpieczne, by oszczędzič im katoržniczej pokuty.
Księga szlachty powiatu oszmianskiego z roku 1844 wymienia między innymi Ksawerego Ciechanovvicza, radcę tytulamego oraz jego brata Hieronima, „kollež- skiego registratora”, ktory mial žonę Barbarę ze Strzyžewskich, a z nią synow Franciszka Ksawerego i Juliana Pawla oraz corki Pelagię, Domicėlę, Zofię i Judytę. Ksawery Ciechanowicz byl wlašcicielem folwarku Pomerecz z 60 poddanymi. Razem z nim mieszkali jeszcze trzej bracia: Jozef i Aleksander, obaj porucznicy Bialowieskiego Pulku Piechoty, oraz Boguslaw z zoną Rozalią z Grzybovvskich i synarni Ksavverym oraz Julianem Jozefem (CPAHL, f. 391, z. 7, nr427, s. 4).
W roku 1851 heroldia wilenska wydata šwiadectwa rodowitošci szlachec- kiej 26 rodzinom Ciechanowiczow, wywodzącym się z tego samego pnia, a posiadającym lub dzieržawiącyni m.in. takie fohvarki, zašcianki, wsie i okoli- ce w powiecie oszmianskim, jak: Bielica, Žwirbliszki, Chodžkuny, Bardzobo- haciszki, Pracchowszczyzna, Grodzie, Batuki, Narbutovvszczyzna, Slobodka, Wankowszczyzna, Wojsznaryszki, Žukowszczyzna, Proporty, Czerniszki, Ožo- biele. W powiecie wilenskim Szymon Ciechanowicz dzieržawil od hrabiego Tyszkiewicza majątek Szwąjcaria. W powiecie nowogrodzkim Ksavvery Cie- chanowicz zarządzal mąjątkiem Kajszowka ziemianina Niezabitowskiego, mieszkając w Wolcach. W powiecie minskim Jozef Ciechanowicz z synem Rafalem dzieržawil od Rdultowskich fohvark Cycykowszczyzna.
Szymon Ciechanovvicz w 1816 roku skazany zostal na 12 lat więzienia za przestępstvva polityczne. W trakcie odbyvvania kamej shižby wojskowej w 8. Wolynskim Pulku Jegierskim byl sanitariuszem. Jak povviedziat na sledztwie, pochodzil z zašcianka Bielica, wowczas wlasnošci ksiąžąt Radziwillow (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2545, s. 28).
W grudniu 1819 r. heroldia wilenska potwierdzila rodowitošč Adama Ja- kubowicza Ciechanowicza z synarni Szymonem, Stanislavvem i Bazylim
233

z powiatu trockiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1006, s. 12). W roku 1826 Feliks Ciechanowicz byl wilenskim gubemialnym marszatkiem szlachty i jego podpis uwierzytelnia zbi6r drzew genealogicznych szlachty, zatwierdzonych w tym roku przez heroldiq w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1775a). W 1832 i 1836 roku Grodzienski Zarząd Cywilny potwierdzil rodowitosc szlachecką radcy tytulamego Feliksą Ciechanowfcza i jego dzieci Edwarda Ignacego, Daniela Apolinarego i Kalikstą Jana Antoniego. Jak wynika z tegož dokumentu, Daniel Apolinary obrat karierq w wojsku carskim (ANB, f. 319, z. 2, nr 3455). W 1837 roku heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc szlachecką sekretarza gubernialnego Waleriana Ciechanowicza, wlasciciela majątku Ostaszkow w powiecie wilejskim (okolo 150 „dusz”), jego žony Heleny (z Lukowiczow) oraz dzieci: Anastazego, Zenona, Weroniki, Benigny, Stefa- nii, Barbary i Marii.
Szeregowiec Apszerohskiego Pulku Piechoty ,,iz polskich urozencew”, Jozef Ciechanowicz (w pisowni rosyjskiej: Tichonowicz), powolany na rekrutą w gu- bemi minskiej, zwrocit siq 22 maja 1840 roku, stacjonując w Tyflisie, z pisemną prošbą do grodziensko-bialostocko-minskiego gubematora general-lejtnanta Mirko wicza, aby ow pomogt mu šciągnąč dlug (10 rubli srebrem) ze szlachcica ze wsi Szwedy w minskiej gubemi Jana (Iwana) Pawlowicza. Rzecz znamienna: do sprawy tej wmieszalo siq kilku generalow i specjalnym kurierem dlug zostal zwrocony i dostarczony na Kaukaz 19-letniemu mlodziencowi. Ktoz by dziš srnial marzyč o takim poziomie praworządnošci iprzyzwoitosci wladz... (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 322).
3 lipca 1848 r. heroldia wilenska wydala zaswiadczenie o rodowitosci szla- checkiej J6zefowi Ciechanowiczowi, zamieszkalemu w Minsku, oraz jego sy- nom Karolowi Marcinowi, služącemu w Estlandzkim Pulku Jegrow oraz Jozefo wi, služącemu w Sofijskim Pulku Morskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 182, s. 283-284).
Michal Ciechanowicz z zoną Marianną z Czajewskich i corką Wiktorią przed 1851 r. dzierzawili majątek Pikieliszki ziemianki Gorskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2548, s. 21-22). W košciele kojdanowskim w 1854 r. wpisano do metryk imiq nowo urodzonej dziewczynki - Katarzyny Janiny, corki Boguslawa i Rožy z Grzybowskich Ciechanowiczow. Do chrztu trzymali dziewczynkq Kazimierz Korkuč i Janina Dowacewicz (ANB, f. 319, z. 1, nr 3, s. 561).
W powstanczym roku 1862, gdy wladze carskie hurtowo fabrykowaly pre- wencyjne procesy sądowe przeciwko kresowej szlachcie polskiej podejrzewanej o rewolucyjne nastroje, pod sąd wojskowy trafil tež Franciszek Ciechanowicz, syn Justyna Jerzego, zamieszkaly w powiecie oszmianskim.
Ksawery Ciechanowicz w 1863 r. byl podoficerem Wilenskiego Batalionu Stražy Wewnqtrznej (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 694). Szef 4. Korpusu Žandar- mow otrzymal 13 stycznia 1864 roku z jednej ze stacjonujących w Wilnie jed- nostek wojskowych meldunek nastqpującej trešci: „Szeregowiec Wilenskiego Batalionu Stražy Wewnqtrznej Jakub Ciechanowicz za dezercjq, znajdowanie siq w szajce buntownikow i udzial w dzialaniach z bronią w rqku przeciwko wojskom rosyjskim niniejszego dnia o 10 godzinie rano zostal na mocy wyroku sądu wojskowo-kryminalnego w miescie Wilnie poddany karze šmierci przez
234

rozstrzelanie. O czym mam zaszczyt zavviadomič Waszą Wysokošč. Sztabska- pitan”. Podpis nieczytelny (CPAHL, f. 419, z. 2, nr 186-187, mf.)
17 stycznia 1863 roku general-adiutant Nazimow mianowat mlodszego sztab- soficera 1. batalionu strzelcow Pawlogrodskiego Pulku Piechoty, majora Ciecha- nowicza, wojskowym naczelnikiem powiatu trockiego. Uczestniczyl on w dla- wieniu powstania w powiecie kovvienskim. Naležal do wielu tysięcy Polakow, ktorych okrutny los rzucil do walki z bijącymi się o wolnošč rodakami (por. Ar- chhvnyje matieriaty Murawiewskogo Muzieja, t. Ii, s. 15, 82,426, Wilno 1915).
W 1864 r. chlop Benedykt Mazur, będący najemnym robotnikiem u 50- letniego szlachcica Macieja Ciechanowicza, syna Ignacego, zamieszkalego w miasteczku Derewno, znalazl schowaną u tegož w ložku lufę karabinową, o czym natychmiast doniosl policji rosyjskiej. Przybyli do mieszkania Ciecha- nowicza žandarmi przeszukali je gruntownie, lecz nic więcej nie znaležli. Šledztwo i przesluchania tnvaly ponad rok, až do grudnia 1865 r., kiedy to, w obliczu faktu, že lufa karabinu znajdowala się w stanie vvskazującym na zu- petną niemožliwošč wykorzystania jej w „zbrodniczych celach”, komisja šled- cza ograniczyla się do skazania M. Ciechanovvicza „tylko” na grzyvvnę pienięž- ną, nie zaš na zestanie na Syberię (CPAHL, f. 1248, z. 1, nr 708).
23-letni Joachim Ciechanowicz, szlachcic z povviatu wiiejskiego mieszkają- cy w Kownie, za bezpošredni udzial w walkach „polskich buntownikow” prze- ciwko oddzialom rosyjskim (z oddzialem partyzanckim w ciągu dwoch miesię- cy przeszedl z Wilna w okolice Warszawy, skąd wracając, zostal na jednej ze stacji kolejowych aresztowany) zostal skazany w 1864 r. na zeslanie do gubemi tobolskiej. Tym razem z donosem do wladz rosyjskich na „podejrzanie” wyglą- dającego mlodego czlowieka pospieszyli chlopi Juzajtis, Luzorajtis i Gustajtis (CPAHL, f. 1248, z. 1, nr 274).
W 1866 roku minski gubemialny marszatek szlachty vvydal šwiadectwo o „nieznajdowaniu się pod šledztwem politycznym czy kryminalnym” Anto- niemu, Jozefowi, Kajetanowi, Gabryelowi, Franciszkowi i Michalovvi Ciecha- nowiczom (ANB, f. 319, z. 2, nr 3451).
Walerian Rafal Ciechanowicz zamieszkaly w majai ku Slobodka Horba- czewska w povviecie rohaczewskirn w guberni mohylewskiej w 1867 r. mial trudnošci z potwierdzeniem szlacheckiej rodowitošci przez wladze carskie (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 780). Felicjan Ciechanowicz z zašcianka Žukowszczy- zna (Szuko\vszczyzna) w powiecie oszmianskim w 1868 r. zvvracal się do Aleksandra Domejki, marszalka szlachty gubemi vvilenskiej o wydanie šwiadectwa dotyczącego rodowitosci szlacheckiej i uzyskal je (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 842, s. 340). W 1890 r. urzędy rosyjskie odmowily uznania rodowitošci szlacheckiej Antoniego Aleksandrovvicza Ciechanowicza z powodu braku koniecznych pa- pierow. Tak starožytny rod szlachecki, podobnie jak setki innych, spychany byl do klasy ,.jednodworcow”, czy Ii chlopow, pozbawionych wielu praw publicz- nych. Juz w 1820 r. postąpiono w podobny sposob z jego ojcem Aleksandrem Jerzewiczem Ciechanowiczem. Carat jak ognia bat się szlachty polskiej, dąžyl więc do jej ubezwlasnowolnienia poprzez dyskryminację prawną (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 1437). Nie možna jednak bylo w ten sposob z!ikwidowač calej owej patriotycznej warstwy spolecznej.
235

Jak podaje Spis ziemian mihskiej guberni (s. 60, 228 i 327 in.) Wincenty, Leon i Aleksander Ciechanowiczowie posiadali folwark Skrobowo; Zachariasz - majątek Masiukowszczyzna w powiecie minskim; Wlodzimierz, Michai i Czeslaw
- Zarzecze w ihumenskim, Aleksander - Wilcze Bloto w nowogrodzkim, Gabryel
- Księdzowszczyznę w nowogrodzkim. Jozef Ciechanowicz, syn Ignacego, byl wroku 1898 radcą tajnym tytulamym, urzędnikiem do szczegolnych poruczen w Ministerstwie Komunikacji Pocztowej w Petersburgu (N. Szaposznikow, He- raldica, 1.1, s. 229).
Przez Ukrainę Ciechanowiczowie odgalęzili się na Rosję, gdzie przewaznie užywali zmodyfikowanej w duchu języka rosyjskiego wersji nazwiska: Ticho- nowicz. Za protoplaste tej gaięzi uchodzi Michai Tichonowicz, syn Maksymi- liana, porucznik Malorosyjskiego Pulku Prytuckiego, zdymisjonowany w 1790 r. Przedstawiciele tej gaięzi rodu znani byli požniej w Petersburgu, Permie, Twe- rze i Moskwie (por. Miloradowicz, Rodoslownaja kniga czernihowskogo dwo- riahstwa, 1.1, s. 555).
Z rodu Ciechanowiczow pochodzit caly szereg znakomitych dzialaczy kultury i nauki na terenie Polski, Litwy, Bialorusi i Rosji. Tom V Encyklopedii powszechnej S. Orgelbranda (Warszawa 1861, s. 600) np. podaje: „Ciechanowicz (Wojciech), wydal panegiryk šlubny pod tytulem: Simphonia nuptialis ex harmonica anno 1636 ad sacros hymaenaeos Francisci de Zurow Danilowicz Czerwonogrodensis Capitanei et Elisabethae Catharinae Friderici Sapieha Succamerarii Wlodimiriensis filiae, Lublin 1636 in 4-to wierszem lacinskim, po ktorym następuje wersja polska z osobnym tytulem: Harmonija upominkdw siedmiu J.P. Elzbiecie Katarzynie Sapiežance, podkomorzance wlodzimierskiej. On tež byl autorėm dziela pt. Harmonia upominkdw siedmiu od siedmiu Bogin niebieskich (Lublin 1636).
Ladislaus Ciechanowicz, retor Zakonu oo. Jezuitow byl autorėm Oratio pro renovatione votorum. In circumstantia primo illo anno concessarum a Clemente XI, Pontifice Maximo societati horarum canonicarum et missa de Sanctissimo Nomine Jesu, cuius festivitas tunc pridie Renovationis inciderat. Tekst ten znaj- duje się w rękopišmiennym zbiorze mow retorow z Grodna, Niešwieža i Nowo- grodka wygloszonych w roku 1702 (Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego, Dzial rękopisow, F. 3-69, s. 5-7). Retor Wladyslaw Ciechanowicz byl takže autorėm okolicznosciowych elegii w języku lacinskim (Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego, Dzial rękopisow, F. 3-69, s. 15-17, 21-24, 39-47).
Na przelomie XIX i XX wieku cieszyla się wielką stawą utalentowana spiewaczka operowa Maria z domu Ciechanowicz Salvini. W dziale rękopisow Centralnej Biblioteki Akademii Nauk Litwy (F. 151-152) znajdują się materialy przygotowane przez Lucjana Uziemblę o tej wlasnie artystce. Czytamy m.in. w tym przekazie archiwalnym: „Marya Ciechanowiczowna-Salvini, sopranistka dramatyczna, urodzona w Wilnie z ojca Michala i matki Anny z Mikulskich. Jedna z calej tej muzykalnej rodziny otrzymala powazne wyksztalcenie arty- styczne: ojciec byl uczniem Moniuszki i nie mial sobie na Litwie rownego w grze organowej wsrod starego pokolenia. Z rodzenstwa zaš siostra panna Helena obdarzona byla pięknym gtosem altowym; brat zaš Jozef bieglym jest w grze fortepianowej, a Kazimierz - skrzypcowej.
236

Talent objawil się wczesnie, a w roku 1885 panna Marya Ciechanowicz pojechala do Medyolanu, gdzie studiowala przez póltrzecia [2,5] roku u Francesco Lampertiego, przez trzy miesiące u Gnadeniniego. Pierwsze wystqpy od- byly się w Mortara, gdzie przez póltora roku mieszkala, w r. 1888 gazeta La Giovane Lomellino písala, iž „artystka występowala na naszej scenie w roli Pierrota z opery Linda, tudziež jako Casilda z Ruy-Blas, z pierwszych chwil mając sobie zjednaną publicznošč sympatycznym i džvvięcznym glosem, po- dobnie jak i milą powierzchownošcią i pewnošcią wykonania w wokalnej oraz dramatycznej częšci swych ról. Publicznošč zaš nie szczędzila oklasków i owa- cji, wywolując kilkakrotnie po každym akcie (pomijając koniec opery).
Jak áwiadczy drukowany wówczas na czešč artystki sonet (Mortara, 3 Maggio 1888), występowala Ciechanowiczówna jako «Primadonna contralto» (...). W tymže r. 1888 panna Ciechanowiczówna występowala w Brescia, w Teatrze Guillaume, 3 listopada wespól z artystami: Segalinim, Šimonim, Jorionim, Vennemem, Marmentinim i artystkami: Rastelli-Parodi i Bernini. W roli Pierrota osiągnęla prawdziwy sukces. Dyrektorem orkiestry operowej byl wtedy w Brescia bardzo zdolny muzyk i kompozytor Gellio Coronaro, brat znanego chlubnie we Wioszech kompozytora Gaetano Coronare.
Panna Ciechanowiczówna dužo korzystala ze wskazówek praktycznych u pomienionego dyrektora orkiestry. O następnych sukcesach pisze Gaietta Bresciana w te slowa: Nasze giornale czynią wielkie pochwaly pannie Maryi Ciechanowicz, wywiązującej się z takim temperamentem w tradnej roli Leono- ry; szczególnie w trzecim akcie spiewaczka ma pole do wykazania swego lad- nego glosu, jak równiez akcentu dramatycznego - chwile szczqsIìwc, w aryi zas Pieto al può d’uno Nume czyni siine wrazenie na sluchaczach”. I dalėj Uziem- blo kontynuuje: „Na swój benefis panna Ciechanowicz stawila scenę i duet z opery Romeo e Giuletta; wykonawszy partię Romea z wdziękiem i šilą uczu- cia, w aryi Ah! se tu donni odbierala siine oklaski i owacje, podnoszono kwiaty, girlandy, sonety i kosztowne podarki; na žądanie «bis» powtórzyla arię; w du- ecie byla dobrą sekundowaną przez pienvszą suitę Illari. Po skonczonej operze artystka silnie wzruszona dziękowala towarzyszom sceny, którzy na kompletne uczczenie koležanki wykonali serenadę.
O powodzeniu utalentowanej spiewaczki w Mediolanie swiadczy II Secolo e Lombardia di Milano. W partyi Laura z opery Gioconda w naszym Dal Verme panna Marya Ciechanowicz, juž jako Salvini, wykazala, iž partya ta zupet- nie nadaje się do jej dramatycznego mezzosopranowego glosu; W ogóle panna Ciechanowicz okazala talent niepospolity i možna przewidziec przyszle jej ho- nory na polu artystycznym.
Nadto panna Ciechanowicz przyjmowala udzial w koncertach, jakowe się odbyly oprócz miast pomienionych (Mediolan, Brescia, Mortara), występowala w teatrze w Loddi, jeszcze w Cannes, Nizzy i innych miejscach. Okolicznošci rodzinne zniewolily przybyc do Wilna w r. 1889 na kilka miesięcy, po czym po zabawieniu znów w 1889-91 r. w Mediolanie, opušcič go i wskutek dlugiej cięžkiej choroby matki, a następnie jej zgonu (w styczniu r. 1896), dotąd pozo- stawac w rodzinnym Wilnie, z postanowieniem atoli rychlego wyjechania za granicę dia ukonczenia scenicznej kariery.
237

W Wilnie pani Salvini bardzo mato zajmowata się lekcjami, lecz data do- skonate požytki kilku uczniom i uczennicom, prywatnie oraz w miejscowej szkole muzycznej. Nadto artystka wystąpita z powodzeniem w kilku koncer- tach: w Wilnie, Grodnie, Witebsku i Druskienikach. W roku 1892 wystąpiia na scenie warszawskiej w Faworycie, w tymže roku koncertowata w petersburskiej «Lutni» i «Solanym Gorodku» (na cel dobroczynny), vvspomagając tym innych artystow. W Grodnie dwa z rzędu koncerty cieszyty šią rzetelnym sukcesem, jak röwniez w Witebsku. W Wilnie pani Salvini koncertowata dwa razy, ostat- nio w dniu 22 stycznia roku 1895 ze wspotudziatem siostry w duecie.
Silny metaliczny sopran primadonny wtoskiej, brzmiący szlachetnie, a peten uczucia i artystycznego temperamentu, wielce się podobal licznie zgromadzo- nej publicznošci. Sympatycznie podejmowaną byta i siostra artystki panna Helena Ciechanowicz”. W repertuarze siostr dominowaty utwory Verdiego, Donizettiego, Gounoda. W Druskienikach występowala razem z wiolonczeli- stą J. Gorskim, „gdzie dystyngowana polska przewažnie publicznošč serdecz- nie podejmowata utalentowanych artystow. Pani Salvini otrzymata tadny bu- kiet”.
Znani i szanowani byli Ciechanowiczowie w Rosji, dokąd zresztą trafiali nie tylko jako zesiancy, lecz i w charakterze oficerow, urzędnikow, naukowcow czy literatow. Od 1835 roku w ksiągach szlachty gubemi twerskiej figuruje podputkownik Antoni Ciechanowicz, syn Jozefą, i jego žona Eulalia, corka Leona (Jewlampija Lwowna), z jakiego domu, žrodta nie podają. Wiadomo tylko, že w 1844 r. mieli matzonkowie trzy corki: Julię (ur. 1825), Iraidą (ur. 1828), Katarzynę (ur. 1832) (por. M. Czemiawskij, Geniealogija gospod dwo- rian twerskoj gubemii, s. 203, nr 1314, rąkopis w Centralnej Panstwowej Bi- bliotece Rumiancewow w Moskwie). Sposröd catego szeregu zastuzonych re- prezentantöw tego rodu w Rosji wymienmy Aleksandra Nikotajewicza Ciecha- nowicza (1863-1896), autora poczytnych powiesci; Antoniego Zacharowicza Ciechanowicza (1864-?), znakomitego chirurgą, autora kilku cenionych ksiąžek z zakresu medycyny; Wiktora Wtadystawowicza Ciechanowicza, znakomitego inžyniera budowy okrętow (Riecznoje sudostrojenije, Nižnij Nowgorod 1908, t. I-II); jego brata Jurija, pisarza ksiąžek dla dzieci (Malenkije rybki, Nasz akwa- rium etc.); profesora A.W. Tichonowicza (tak nieraz modyfikowano to nazwi- sko w Rosji, zgodnie z charakterem jązyka rosyjskiego), drugiego znakomitego chirurgą; A.P. Tichonowicza, cenionego poetę i prozaiką; N.N. Tichonowicza, wybitnego geologą; Josifą Tichonowicza, doktora medycyny, autora dzieta Kosmologia iii opisanije mirozdanija (Moskwa 1861); Wasilija Pietrowicza Ciechanowicza, beletrysty, autora powiesci Grom nad šniegami, Towarzysze oficerowie i innych. Na Biatorusi w XX wieku stynny byt grafik i malarz Mi- kotaj Ciechanowicz. Na Litwie cieszy šią wielkim uznaniem znakomity kompo- zytor Jarostaw Ciechanowicz, potomek trockiej gatązi rodu.
Piotr Ciechanowicz (1904-1970) byt znanym polskim fizykiem, przed 1939 r. dyrektorem Wyzszej Szkoty Technicznej w Wilnie (por. Wykaz pracowniköw nauki polskiej od XV wieku do 1970 roku, Warszawa 1983, t. I, s. 216.), zaš zamieszkaty w Warszawie Jerzy Ciechanowicz (zm. 1998) - autorėm cenionych ksiąžek pošwięconych dziejom kultury antycznej.
238

DARGUŽ (Dargužis) herbu Podkowa i Pobog. Znani na Žmudzi.
DARKSZEWICZ (Darkševičius) herbu Lubicz. Wywod familii urodzo- nych Darksze\vįcz6w herbu Lubicz, uložony w Wilnie 31 sierpnia 1829 roku podaje, že: „familia ta od dawnych czasow zaszczycona starožytną rodowitošcią szlachecką, užywala ciągle prerogatyw stanowi temų przyzwoitych, a tey po- przednik Jan Jerzewicz Darkszewicz, mając dziedziczną possesyę Kniazikovvsz- czyzna w powiecie oszmianskim, byl oycem Ignacego, ktoremu zostawil (1702) wzmienioną possesyą. Ignacy zaš Darkszewicz mial synow Jozefą y Jerzego.”
W 1820 roku Antoni i Wojciech Darkszewiczowie uzyskali potwierdzenie, že są „rodovvitą y starožytną szlachtą polska” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 235-236). 24 czerwca 1821 roku panna Grazylda Darkszewiczowna otrzy- mala w Oddziale Nauk Lekarskich Uniwersytetu Wilenskiego stopien i dyplom akuszerki podpisany przez rektora Mikolaja Mianowskiego (Biblioteka Uniwer- sytetu Wilenskiego, Dzial rękopisow, F-2, KC-396, r. 82).
DASZKIEWICZ (Daškevičius). A. Boniecki (Herbarz polski, t. IV, s. 108-112) pisal o Daszkiewiczach herbu Korybut, starožytnej szlachcie le- chickiej w Wielkim Księstvvie Litewskim; ich odgalęzieniem byli prawdopo- dobnie Daszkiewiczowie herbu Leliwa, od XVIII w. notovvani w woj. trockim, wilehskim i lwowskim.
Wywod familii urodzonych Daszkiewiczow herbu Leliwa sporządzony 25 X 1820 r. w heroldii grodzienskiej podaje: „Przed narni, Kazimierzem Graffem Gra- bowskim, marszalkiem guberhskim litewsko-grodzienskim, i deputatami wywo- dowymi do rozpoznawania dowodow i decydowania o rodowitošci szlacheckiej z powiatow gubemię grodzienską skladających obranymi, zložony zostal wywod familii urodzonych Daszkiewiczow, herbu Leliwa užywających, w powiecie grodzienskim dziedzicznie osiadlych, zprzejrzenia ktorego okazato się, že wzięty za protoplastę przez wywodzącą się familię urodzony Samuel Daszkie- wicz posiadal dobra Paszkiewicze w powiecie lidzkim ležące i zostawi! po sobie trzech syno\v, urodzonych Stanislawa, Jozefą i Tomasza. Przyniost otem prze- konanie dekret sądu grodzkiego lidzkiego w sprawie urodzonych Zapašnikow z urodzonym Samuelem, ojcem, oraz Stanislawem, Jozefem i Tomaszem, synami, Daszkiewiczami, na dniu 15 Nowembra 1713 roku zapadly. Z tych urodzony Sta- nislaw splodzil synow dwoch Szymona i Jakuba, z ktorych Szymon byl ojcem urodzonego Szymona, a urodzony Jakub - Bartlomieja, Jerzego, Jozefą i Jakuba, zamieszkalych we wskazanym powyžej powiecie. ”
Werdykt Deputacji Wywodowej Grodzienskiej postanawial; „Na mocy przeto takowych dowodow (...). My, marszalek, i deputaci wywodowi, stosując się do przepisow (...), familię urodzonych Daszkiewiczow na lišcie genealogii do niniejszego wywodu podaną, za starožytną szlachtę polską uznąjemy i imio- na wywodzących się, jako to: urodzonego Szymona z synem Szymonem z ojca Szymona, urodzonych Bartlomieja, Jerzego, Jozefą i Jakuba, z ojca Jakuba,
D A R G IL O W IC Z (D argilavičiu s) herbu D olęga. Notow ani w žrodlach od XVII wieku. 305

awspolnie z dziada Stanislawa; podobniež urodzonego Tadeusza Karola, dwuimiennego, z synem Tadeuszem, z ojca Stanislawa; i urodzonego Szymona z ojca Marcina, obydwoch z dziada Tomasza, a wszystkich od jednego protoplasty, urodzonego Samuela Daszkiewicza pochodzących, do szostej częšci xięgi rodoslownej szlacheckiej gubemi litewsko-grodzienskiej zapisač (...) po- stanawiamy. Marszalek gubernski graf Grabowski; Antoni Wolmer, deputat grodzienski; Jan Tukallo, deputat lidzki; Antoni Lisowski, deputat nowogrodz- ki; Franciszek Grzymalla, deputat wolkowyski; Franciszek Wysocki, deputat brzeski; Kasper Roszczyc, deputat kobrynski; Antoni Jelec, deputat pruzanski” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1391, s. 71-72).
Jak wynika z zapisow archiwalnych, Daszkiewiczowie przez malženstwa spokrewnieni byli z Paszkiewiczami, Leczyckimi, Bukatymi, Szymkiewiczami, Krupowiczami, Wojtkiewiczami, Bartoszewiczami, Zapašnikami, Surkontami, Pakulewiczami, Nosowiczami, Poradzinskimi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1391, s. 1-362). Wielu Daszkiewiczow mieszkalo w okolicach Mohylewa, Kowna, Wilna (tylko w powiecie oszmianskim naležaly do nich wsie Staszonki, Suczki, Kleje, Lewonki i in.).
Heroldia wilenska potwierdzila ich rodowitosc w r. 1800, 1804, 1827, 1833, 1841, 1851 mimo staran administracji carskiej, by zepchnąč ich do stanu jednodworcow. Drzewo genealogiczne jednej z galęzi tej dužej rodziny przed- stawia siedem pokolen - 35 osob plci męskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 579).
DASZKO (Daška) herbu Daszkiewcz. Znani od XV wieku.
DAUKSZA (Daukša) herbu Roch i Roch II. Mieli posiadlošci w po- wiatach wilenskim, kowienskim, trockini i telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 581).
DAWGIEL (Daugelis) herbu Doręgowski. Mieszkali w powiecie wolkowy- skim.
DAWIDOWICZ (Dovydaitis). Dawidowiczowie naležą do szeregu najsta- rožytniejszych rodow lechickich na terenie Korony oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz na ziemiach ruskich. Polska encyklopedia szlachecka (t. V, s. 82) informuje o Dawidowiczach herbu Lubicz (1545, powiat kowienski), herbu Strzala (1480, powiat lidzki), Syrokomla (1603, powiat upicki), Topacz (1560, powiat rzeczycki), Trąby (1500, woj. wolynskie i sieradzkie) oraz wspomina Ormian lwowskich, nobilitowanych w roku 1550. Byli jeszcze Dawidowiczowie Rogalowie, rejestro wani przez heroldię wilenską.
Dawidowiczowie - jak podaje Adam Boniecki - to dzielny polski rod ry- cerski, nieznanego wszelako herbu. Notowani byli w powiecie lwowskim juž wroku 1451. Pietko, Michajlo i Janis Dawydowiczowie, szlachcice powiatu wilkomierskiego, wedhig listy z 1528 roku, w razie potrzeby wojennej mieli sami stawač pod bron, podobnie jak Kurian Dawydowicz z Wolkowyska i Jan Dawydowicz z Žyžmor (Russkaja Isoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1474, 1492).
306

Zapisy w Metryce litewskiej z roku 1560 wspominaj^ o Stanislawie Dawi- dowiczu herbu Dwa Serca, podstaroscim upickim. W ¿rodlach pisanych figu- ruje tez Salomon z Gania Dawidowicz herbu Tr^by, stolnik wilkomierski, ko- misarz Smolenska (1638-1643), podstarosci zmudzki (1648), ktory podpisal m.in. elekcjq krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 36, 100). W tymze czasie zyl Kazimierz z Gania i jego zona Roza Dolska oraz Stanislaw, deputat wilkomierski do Trybunalu Glownego Litewskiego, jak tez jeszcze jeden Stanislaw Dawidowicz, podstarosci wilkomierski.
Jan Dawidowicz w 1674 roku podpisal sufragi$ krola Jana III Sobieskiego (ibidem, t. V, s. 149). Jan zas i Benedykt Dawidowiczowie w 1764 r., repre- zentuj^c wojewodztwo sieradzkie, zlozyli podpisy pod elekcj^. Stanislawa Augusta Poniatowskiego. (VL, t. VII, s. 116).
Wywod familii urodzonych Dawidowiczow herbu Leliwa zatwierdzony przez heroldiq wilensk^ 12 maja 1837 r. podaje m.in., ze „Michal Dawidowicz, za przodka do wywodu wzi^ty, uzywaj^c prerogatyw stanowi dworzanskiemu nalez^cych, posiadal majQtnosc ziemskq. Jurgiszki z poddanemi w powiecie wilkomierskim lezqe^. i mial syna Jozefa, w pozniejszym czasie woznego Jego Krolewskiej Mosci powiatu wilkomierskiego (...). Tenze Jozef Michalowicz Dawidowicz posiadal z wlasnego nabycia majcgek Szlopie z poddanstwem, ajako obywatel osiadly, byl jeneralem alias woznym tegoz wilkomierskiego powiatu” - na mocy przywileju krola Stanislawa Augusta z 16 lipca 1787 r. Zostawil on po sobie synow Franciszka, Jana i Wincentego, ktörzy rowniez doczekali si$ po kilka potomkow plci mqskiej. Ci zas mieli maj^tki w powiatach braslawskim, telszewskim i rosienskim. W 1837 r. Ignacy, Adam, Stefan Kazimierz Ignacy i inni Dawidowiczowie uznani zostali za „dworzan” i wpisani do pierwszej cz^sci ksi^g szlachty gubemi wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1063, s. 106-108).
W 1851 roku heroldia wilenska odnotowala w swych rejestrach zamiesz- kalego w Wilnie 50-letniego szlachcica Jana Ignacego Dawidowicza, syna Jozefa, utrzymuj^cego siq z udzielania lekcji muzyki. Jak wynika z zapisu archiwal- nego, rodzina, do ktörej nalezal, uzyskala potwierdzenie rodowitosci szlachec- kiej od Deputacji Wywodowej Wilenskiej w latach 1804, 1827, 1838, 1845 - i Deputacji Wywodowej Kowiehskiej w 1846 r. (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 583). Jak podaje Spis ziemian mihskiej gubemi (Minsk 1899, s. 16 i n. ), Dawidowiczowie posiadali dobra Korbaczewka w powiecie minskim, Krasny Bor - w borysowskim, Leonowszczyzn^ i Turce - w nowogrödzkim.
Obok Polakow mieszkali tez na Kresach Wschodnich Dawidowiczowie ta- tarskiego i zydowskiego pochodzenia (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3425).
DAWIDOWSKI (Davidauskas) herbu Prus III. „Dom starozytny na Rusi. Stanislaw z Dawidowa, sqdzia ziemski lwowski 1436, podpisal poköj brzeski. Stanislaw zgin^l na wojnie z Wolosz^” (por. H. Stupnicki Herbarz polski i imionospis zasluzonych w Polsce ludzi, Lwow 1855,1.1, s. 121). Dawidowscy z powiatu nowogrodzkiego uzywali przydomku Budryna i herbu Prus I.
DAWKSZA (Davksas) herbu Pierzchala. Mieszkali w powiecie trockim.
307

DAWLESZEWICZ (Davleševičius) herbu Samson. Znani od początku XVI wieku.
DAWLOWICZ (Davlovičius) herbu Przyjaciel. Mieli dobra na Žmudzi
i Wileñszczyznie.
DAWSZKIEWICZ (Davškevičius) herbu Sas. Znani na Žmudzi.
DĄBROWICZ vel DOMBROWICZ (Dambravičius) herbu Dąbrowa. Dziedziczyli majątki na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1788). Heroldia Królestwa Polskiego 17 lutego 1854 roku potwierdzila rodowitosc Jakuba Dom- browicza, syna Andrzej a. Nieco wczesniej zatwierdzono szlachectwo pana An- drzeja Macieja Dombrowicza, mieszkañca miasta Wierzbotowa. Byli tež inni szlachcice tego nazwiska w guberni augustowskiej, w powiecie mariampolskim (CPAHL, f. 1094, z. 1, nr 12, s. 1-25).
DĄBKOWICZ-PLISKOWSKI (Dambkavičius-Pliskauskas) herbu Pogonia. Mieszkali w powiecie trockim.
DĄBROWSKI (Dambrauskas). P. Natęcz Malachowski w Zbiorze na- zwisk szlachty... (1805) wymienia 22 rozne rody polskie užywające tego nazwiska i pieczętujące się róznymi herbami. A. Boniecki (Herbarz polski, t. IV, s. 121-157) pisal: „Dąbrowscy vel Dambrowscy vel Dombrowscy. Nazwiska tego bylo domów w Polsce kilkadziesiąt, zamieszkujących nieraz jednoczešnie jedne i te same województwa. Stąd niemožnošc dokladnego rozróznienia wszystkich Dąbrowskich, o których akta wspominają”.
Autor ten in formo wal o wielu Dąbrowskich herbu nieznanego, a takže o rodach užywających takich godel, jak: Bawola Glowa (powiat trocki), Chole- wa (przewaznie ziemia dobrzynska), Dąbrowa (powiat szreñski), Dąbrowski (Prusy Zachodnie i inne prowincje; tegož herbu uzywali neofici z powiatu or- szañskiego od 1773 r. ), Dotęga (woj. tęczyckie), Drogoslaw (powiat poznañ- ski), Godziemba (woj. brzeskie kujawskie), Habdank (woj. sieradzkie), Jastrzę- biec (woj. sandomierskie), Jelita (pow. tęczycki), Junosza (woj. plockie i inne), Korab (woj. sieradzkie), Kuszaba (pow. czerski), Leliwa (Prusy), Natęcz (woj. lubelskie i ziemia liwska), Nieczuja (pow. radomski), Ogoñczyk (pow. tęczyc- ki), Pobóg (pow. sieradzki), Poraj (pow. radomski), Radwan (ziemia warszaw- ska), Rawicz (pow. radomski), Trzy Moždzierze, Zagtoba.
Najbardziej liczni, wptywowi i silni Dąbrowscy Junoszowie pochodzili pierwotnie z Dąbrowicy w ziemi liwskiej (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 310). Herbarz Inflant Polskich z roku 1778 (s. 23) podaje: „Dąbrowscy herbu Junosza. Ta familia za licznymi dowodami i dokumentami tytul naležytego sobie szlachectwa zabezpieczyla”. Adam Heymowski zaš od siebie w komenta- rzu do powyžszego dzieta zaznacza o tychže Junoszach Dąbrowskich: „Stara
D A W K S Z E W IC Z (D aukševičius) herbu Sas. N otow ani w zródlach od X VI wieku. 308

rodzina z polockiego, której jedna galąž od XVII w. osiadla na Litwie i w Inf- lantach”.
U Jana Karola Dachnowskiego (Herbarz szlachty Prus Królewskich XVII wieku, Kórnik 1995, s. 12-13) czytamy: „Dambrowskich herb: Panna rozczesa- na, w szacie bialej zlotą koroną na glowie mając, we dwie trąbie oraz trąbi, a ta panna w polu szkarlatnym. Na helmie pòi panny stojącej miądzy dwiema trą- bami, onych šią obiema rąkoma trzymając. Vivgo violata.
Dąbrowskich familia starožytnošcią swoją i cnymi sprawami swemi wiele domów szlacheckich przechodzila, na slawą niešmiertelną i ozdobą domowi swemu zarabiając, mąstwa swego i zywej cnoty historykom przykladów sila zostawując po sobie.
Pod Chojnicami stanąwszy Jan Dąbrowski przy boku królewskim, mąžnie czyniąc z nieprzyjacielem roku 1454 równo z inszemi Polakami polegl. Za co synowi jego konferowany byl Tcztuchów ze wszystkiemi dochodami jego. Potem widząc stateczną wiarę jego, królowie polscy dwiema Dąbrowskim woje- wództwo chelmihskie dali: Mikolajowi i Janowi. Jednemu anno 1481, a dru- giemu anno 1500”.
Spis szlachty powiatu wilkomierskiego z 1795 roku informuje: „Dąbrowscy, familia wieloliczna tak w Koronie, jako i w Wielkim Xsiąstwie Litewskim imienników swych rachująca”. Ci z nich, którzy zamieszkali województwo wilenskie, pieczątowali šią w wiąkszošci herbem Junosza, tak opisywanym •?
przez przekaz archiwalny: „Baran biaty w polu czerwonym w prawo tarczy calym sobą obrócony, na zielonej murawie stojący, we krwi po boki skrwawio- ny z rogami na glowie; na helmie piąc piór strusich”.
Z tej rodziny pochodzil Michai Dąbrowski, który uczestniczyl w elekcji króla Jana Kazimierza, Jan byl miecznikiem wotkowyskim (1674), a Stanislaw Kazimierz - czešnikiem i pisarzem grodzkim wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690).
Lista familii szlachcica Stanislawa Dqbrowskiego, komornika Xiqstwa Inf- lanckiego z 1799 r. podaje: „Stanislaw, syn Franciszka, wywodzący šią, lat 47, herbu Junosza (...). Dąbrowski herbu Junosza, o tych ani Paprocki, ani Okolski nie pisal, aioli Radzyhski in Apocalipsi Stanislai Arichonii tych, którzy šią w wilenskim województwie Dąbrowscy znajdują Junoszami zowie. Jednak MS xiądz Kojalowicz Dąbrowskich w Wilehskiem chce mieč Jastrząbczykami. Do- piero wywodzący się Dąbrowscy, kombinując šią wlasnie z pomienioną wia- domošcią o Dąbrowskich przez Radzyhskiego pochodzeniem swoim, pokladają primo loco intromissyą pod rokiem 1692 Julii 4 dnia Kazimierzowi Dąbrow- skiemu, ich poprzednikowi, do wsi Deyniów služącą w województwie trockim položoną, który šią w ów czas pisal skarbnikiem liwskim. Tenže sam go wzmiankuje Radzyhski czešnikiem i pisarzem grodzkim wilenskim.
Že imią tych Dąbrowskich szczycilo šią nadaniami dóbr ziemskich od kró- lów, wspomina to przywilej Jana Kazimierza pod rokiem 1651 maja 5 datowa- ny”. W XVIII w. ci Dąbrowscy odgalązili šią takže na powiat wilkomierski.
„Jan Dąbrowski, prapradziad wywodzących šią, bądąc w upickim powiecie, skupowal dobra rožne, jak probuje šią dokumentem na poddanych we wsi Gu- delach, Muczunach i Warahcach osiadlych poslugującym šią pod rokiem 1632
309

maj 10 w widymusie skladającym się. Maxymilian zaš, syn Jana, pradziad wy- wodzących się, že possydowal dobra ziemskie w wojewodztwie trockim, po- swiadcza to prawo pod rokiem 1715 Augusta 15 datowane (...). Splodzil on synöw pięciu: Augustyna, dziada dopiero wywodzącego się; Kazimierza, z kto- rego potomstwo osiadlo w Xięstwie Inflanckim i tarn swöj wywöd zložylo (...); Zygmunta, Jerzego, Benedykta. Z tych, jakie się mogto zostač potomstwo, wy- wodzący się nie wie.
Augustyn zaš splodzil synöw szešciu, mianowicie: Franciszka, ojca wywo- dzących się (...), Jozefą, Jana, Benedykta, Zygmunta i Antoniego. Spomiędzy tych szešciu braci jeden tylko Franciszek zostawil synow, inni albo nieženni zmarli, albo bezpotomnie pozchodzili z tego šwiata. Franciszek zaš zostawil synöw wywodzących się: Stanislawa, Kazimierza, Wincentego, Michala, Jana i Bonifacego. Z nich Stanislaw nabyl rožne majątki w wilkomierskim powiecie ležące, mianowicie folwark tanowszczyznę (1791); opröcz tego ma zastawnym i arendowym prawem majątki Ižyck i Holoty Male”.
Stanislaw Dąbrowski, komomik kredensowy Księstwa Inflanckiego, z Te- resą Wildziewiczowną, zoną swą, krajczanką wilkomierską, miat w corki Ewę, Karolinę i Anielę oraz syna Adama. Jego rodzony brat Kazimierz, žonaty z panną Podskoczymowną, mial synöw Michala i Justyna; mieszkal przy bracie w majątku Holoty Male (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 588, s. 20).
Wywöd familii urodzonych ze Strzębiana Dąbrowskich herbu Junosza z 23 sierpnia 1820 roku informuje: „Z starožytnej, dziedziczeniem döbr ziemskich i licznemi prerogatywami szlacheckiemi uzacnionej familii pochodzący Franciszek z Strzembiana Dąbrowski, za pierwszego przodka w niniejszym wywodzie na linii pokazany, pošrod zaszczytöw szlachectwa posiadal ziemną majętnošč Bloty zwaną w wojewodztwie brzeskim ležącą (...). Tenže Franciszek Dąbrowski, byl synem Gabryela, ktören synöw dwöch, Symona, ojca trzech: Wincentego, Stanislawa i Kazimierza; i drugiego, Piotrą Gabryelowicza Dąbrowskich, niniej- szy czyniących wywöd, na šwiat wydal” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 588, s. 57).
Dąbrowscy osiadli nad Bugiem na Podlasiu jeszcze w XVII wieku spo- krewnili się m.in. ze starožytnym i zacnym rodem panöw z Jaruzel Jaruzelskich herbu Slepowron (por. A. Wlodarczyk Röd Jaruzelskich herbu Slepowron, s. 22, 25, 33. Warszawa 1926).
Lista familii starozytnie szlachetnego domu ichmosciöw panöw Bartlomie- ja, Jozefą i Ignacego Dqbrowskich herbu Junosza, podkomorzycöw wilkomier- skich, braci rodzonych w powiecie wilkomierskim mieszkających, do wy'wodu szlachetnej rodowitosci podana z 1 wrzešnia 1799 roku zawiera m.in. następu- jące informacje: „Wojciech Dąbrowski - prapradziad wywodzących się, pose- sjonat w zieini liwskiej w Stanach Dąbrowce, (...) mial syna Jana, ktöry pröcz tejže w Stanach possessyi dokumentem darownym od Tomasza Jankowskiego dostal possesyę Charbiköw w wojewodztwie kijowskim ležącą (1642).
Mial on trzech synöw: Gabryela, Aleksandra i Kazimierza, podkomorzego wilenskiego, ktörego possessye dziedziczne te same po ojcu spadle i przy nich zastawne dobra od ksiąžąt Radziwillöw Owanta - pošwiadcza testament jego w roku 1700 miesiąca Oktobra 25 dnia datowany (...). Mial z Barbary Klinskiej, malžonki, czterech synöw: Jana, Michala (kawalera i komandora maltanskiego),
310

Wladyslawa (stolnika liwskiego) i Marcyana (marszatka wilkomierskiego), jak šwiadczą požniejsze dokumentą. Procz possessyow po ojcu swoim wyz wyra- žonych, byl dziedzicem za zapisem od žony swojej Ewy z Komorowskich Dą- browskiej majętnošci Radziszewki z folwarkiem Šwiętorzecz i miasteczkiem Widziszki w powiecie wilkomierskim, niemniej Pomusza i Rzeszy w woje- wodztwie wilenskim ležących (...).
Mial dwoch synow: Ignacego, ktorego wnuk w wojewodztwie trockim osiadly osobno się wywodzit, i Jana, podkomorzego wilkomierskiego, ktory będąc wprzody dziedzicem majętnošci Rzeszy i zastawnikiem Szarkowszczy- zny w powiecie brastawskim ležącej, požniej przez zamianę z bratem swym Ignacym zostal dziedzicem majętnošci Radziszewki, Šwiętorzecza i miasteczka Widziszek oraz folwarku Blusiszek i Brezgie, co šwiadczy dokument pod ro- kiem 1701 Apryla 18 wydany (...), niemniej dwa przywileje krolewskie na targi i jarmarki w Widziszkach (...). Zostawil trzech synow dziš wywodzących się: Bartlomieja, Jozefą i Ignacego.
W 1799 roku Bartlomiej Dąbrowski, dziedzic na Radziszewce i folwarku Brezgie (161 dusz męskich i 139 bialoglowskich), mial 41 lai; žonaty z Elžbieta Rudominianką, marszalkowną brastawską, mial corkę Weronikę, lat 14, i syna Ferdynanda, lat 12. Jozef Dąbrowski, lat 40, dziedzic po ojcu folwarku Laso- pole, czyli Blusiszek w powiecie wilkomierskim (29 dusz męskich i 26 bialoglowskich), byt wowczas jeszcze bezženny. Ignacy zaš Dąbrowski, lat 39, dzie- dziczyl Šwiętorzecz i Widziszki (119 dusz męskich i 109 bialoglowskich), a z žony Antoniny Mejerowny mial synow czterech: Romualda (lat 12), Jana (11), Leopoldą (9), Floryana (8) i corkę Juliannę (13). Wszyscy trzej bracia pelnili rozmaite funkcje obieralne w spolecznošci obywatelskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 588, s. 21).
Dawne przekazy pisane zawierają wiele wzmianek o reprezentantach tego zacnego rodu, np. o Hieronimie Kazimierzu Dąbrowskim (zm. 1697), mieczni- ku wolkowyskim; o Kazimierzu Stanislawie Dąbrowskim (zm. 1700), dzielnym žolnierzu Rzeczypospolitej, piastującym kolejno godnošci czešnika, pisarza grodzkiego, podstolego, chorąžego i podkomorzego wilenskiego (por. Jan Wta- dyslaw Poczobutt-Odlanicki, Pamiętnik, s. 265, 283).
25 lutego 1711 roku w zarządzie miasta Kobrynia zarejestrowano skargę na pana Michala Dąbrowskiego, ktory okrutnie pobil kilku mnichow i kaplanow prawoslawnych nad rzeką Muchawiec podczas lapania przez nich ryb. Trudno powiedziec, o co początkowo poszto, ale komisja šledcza magistratu, gdy sprawdzano skargę, znalazla „na pošcieli w klasztorze ležących zakonnikow bardzo chorych, posieczonych, pobitych (...). Makarego Markiewicza i Gena- diego Roszkiewicza, ktorzy mieli na sobie rany posieczone, pobite tyransko, niemilosiemie”. Ojcu Markiewiczowi „nawet trzewiki szablą na sztuki porąba- no, Roszkiewiczowi takže sutannę postrzelano w kilku miejscach” (Akty izda- wajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. V, s. 414). Wygląda więc na to, že ješli ktoš im wchodzi! w drogę, Dąbrowscy bywali bezwzględni...
Liczni byli tež Dąbrowscy užywający innych niž Junosza godel. Tylko na Podolu w XIX wieku znanych bylo szešč rožnych domow tego nazwiska, z ktorych cztery uchodzily za starožytną szlachtę polską, a dwa byly novvo
311

uszlachcone za dobrą službq wojskową i cywilną (Spisok dworian wniesionnych vv dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubernii, s. 32, 123, 216).
O Dąbrovvskich herbu Abdank wywod z 18 grudnia 1819 roku podaje: „Familia ta od najdawniejszych czasow w Krolestwie Polskim, w Wielkim Xsiqstwie Litewskim i Žmudzkim za cnotliwe i rycerskie w Ojczyznie poslugi klejnotem szlacheckim zaszczycona, ciągle majątki ziemskie za nadaniami mo- narchow panujących i z wlasnego nabytku posiadala, z ktorej to familii idący Stefan Dąbrowski, przodek dziš wywodzących siq, mial syna Jozefą, stražnika powiatu oszmianskiego, ktory z zoną swoją Maryanną z domu Butlerow byl dziedzicem dobr Grycajtiszek Powajgowa w Xiqstwie Žmudzkim položonych, od urodzonego Macieja Gabryelowicza Dąbrowskiego, chorąžego Xiqstwa Žmudzkiego, nabytych (1787).”
Powtomie byl on oženiony z Joanną Juchnowską. Mial z nią synow Jozefą i Kazimierza, ktorym w 1801 roku zostawil majętnošci w powiatach kowienskim i szawelskim. Jozef Dąbrowski, žonaty z Zofią Iwanowską, splodzil synow czte- rech, a Kazimierz, pozostając w związku matženskim z Joanną Granicką, docze- kal siq dwoch synow. Wszyscy oni w 1819 r. zostali uznani przez heroldię wilen- ską za starožytny polski rod szlachecki (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 585, s. 65-67).
Ta linia Dąbrowskich licznie reprezentowana byla takže w powiatach: oszmianskim, šwiqcianskim, trockim, wilenskim, minskim, wilejskim, dynebur- skim, a takže w samym miešcie Wilnie. Spokrewniona zaš byla przez zawiera- nie malzenstw z takimi znakomitymi domami, jak: Czajkowscy, Poplawscy, Zahorscy, Hurkowie, Tomaszewiczowie, Lazowscy, Koziellowie, Staniewiczo- wie, Giedrojciowie, Tolloczkowie.
Wywod familii urodzonych Dqbrowskich herbu Drogoslaw z 17 paždziemi- ka 1817 roku stwierdza: „Dom urodzonych Dąbrowskich jest dawny i starožytny w panstwie polskim, prerogatywami szlacheckimi zaszczycony i ziemskie majątki dziedziczący, mianowicie w wojewodztwie poznanskim, gdzie w sta- nach Dąbrowo zwanych na liczne galęzie rozrodzony zostal, i z jednej z tych dziad czyniącego dziš wywod Michal, syn Grzegorza, dziedzica na Dąbrowie, Dąbrowski, dla zabicia w pojedynku obywatela polskiego Kazimierza Gron- skiego, szukając dla siebie bezpieczenstwa przed zemstą onego familii, opuscil wlasne siedlisko, majątek i rodzenstwo i uszedl do Xięstwa Žmudzkiego w roku 1744. A tam osiadlszy, zostal oženionym z Halszką Giecewiczowną, ktora mu czterech synow powila: Kaspra, Jakuba, Mateusza i Tadeusza, ojca wywodzą- cego się. Z ktoiych to synow Michala Grzegorzewicza w wojewodztwie po- znanskim na Dąbrowie dziedzica, Mateusz, Kasper i Jakub Dąbrowscy, jakie zostawili potomstwo, nie wiadomo. To tylko jest pewnym, že czwarty syn Michala Tadeusz Dąbrowski z žoną swą Konstancyą Narkiewiczowną mial pra- wem zastawnym w Xiqstwie Žmudzkim w powiecie wilkiskim polowq majątku Milwidy zwanego (...) oraz w' powiecie eyragolskim majątku Podaugupia, czyli Burnejkow (...). Mieszkając w Podaugupiu, zostawil syna dziš wywodzącego siq Jakuba. Zaš Jakub Tadeuszowicz Dąbrowski z žony z domu Butkiewiczow ma sync5w Stefana i Jana, z ktdrymi niniejszy czyni wywod (...)”.
Heroldia wilenska w 1817 r. uznala wiqc Jakuba, Stefana, Jana Dąbrow- skich za „rodowitą i starožytną szlachtq polską”, wpisując ich do pierwszej kla-
312

sy ksiąg szlachty guberni litewsko-wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 588, s. 58-59).
Wywod familii urodzonych Dąbrowskich herbu Doięga, sporządzony w he- roldii wilehskiej 19 grudnia 1819 r., zawiera taki oto fragment: „Przed narni, Mikolajem Abramowiczem, marszalkiem powiatu wilehskiego, dworu Jego Cesarskiej Mošci kamerjunkrem i kawalerem, pelniącym urząd marszalka gu- bernskiego, prezydującym, i deputatami powiatow guberni litewsko-wilehskiej do przyjmowania i roztrząsania wywodow szlacheckich obranymi, zložony zostal wywod rodowitosci szlacheckiej familii urodzonych Dąbrowskich (herbu Doięga), z ktorego gdy się okazalo, že familia wywodzących się Dąbrowskich od dawnych czasow zaszczycając się w Polsce klej notem szlachectwa, zawsze posiadala ziemskie osiadlošci w rozmaitych powiatach, o dawnosci ktorej, jak niemniej licznych zaszczytach pisarze krajowi, a mianowicie Niesiecki, w dzielach swych chlubne uczynili objašnienie. Z rzędu jakowej familii Antoni Wladyslawowicz Dąbrowski, czešnik powiatu szawelskiego, za protoplastę w tym wywodzie wzięty, mial dobra dziedziczne od przodkow swoich Wasi- liszki zwane w powiecie szawelskim položone, ktore spadkiem dostaly się sy- nowi jego, a pradziadowi wywodzącego się, Tomaszowi Antoniewiczowi Dą- browskiemu, stolnikowi tegož powiatu.
Tomasz zaš, pradziad, že mial syna Piotrą, a dziada wywodzącego się,
0 tym poswiadczyl 1754 stycznia 12 dnia przelewny wieczysto-zrzeczny zapis przez Antoniego Wladyslawowicza Dąbrowskiego, czešnika powiatu szawelskiego, synowi Tomaszowi, pradziadowi wywodzącego się do odebrania od Wasilewskich summy talarow bitych 225 wydany. Z kolei Piotr Tomaszewicz, dziad wywodzącego się, zostawil synow dwoch, Marcina i Wincentego, o czym przekonala 1750 sierpnia 30 dnia dyspozycya testamentowa przez Piotrą Toma- szewicza Dąbrowskiego na rozdzial folwarku Wasiliszek dla synow Marcina
1 Wincentego uczyniona.
Następnie, že Marcin Piotrowicz Dąbrowski wydal na swiat syna Jana God- fryda, teraz z synami Piotrem Janem i Ferdynandem Julianem, dwuimiennymi, wywodzącego się, o tym metryki chrzestne, primo, 1782 Junii 28 Jana Godfryda, syna Marcina Dąbrowskiego, w księgach košciola diecezjalnego womienskiego; secundo, 1810 Septembra 4 Piotrą Jana, dwuimiennego, i na ostatek 1813 Oktobra 21 Ferdynanda Juliana z ojca Jana Godfryda rodzących się Dąbrowskich w księgach košciola parafialnego mitawskiego zapisane, w extraktach zložone, nieza- wodne przyniosly upewnienie.
Na fundamencie przeto takowych wyžej zaprodukowanych dowodow, ro- dowitosc szlachecką probujących, my, zastępca marszalka gubemskiego i deputati powiatowi, stosownie do przepisow (...), familię urodzonych Dąbrow- skich, a mianowicie wywodzących się Jana Godfryda Marcinowicza, ojca, Piotrą Jana i Ferdynanda Juliana, dwuimiennych synow, Dąbrowskich, za rodowitą szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych do księgi szlachty gubemi litewsko-wilehskiej klasy pierwszej zapisujemy. Dzialo się na sesyi Deputacyi Gene- ralnej Szlacheckiej Gubemi Litewsko-Wilehskiej w Wilnie” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 588, s. 1-2). Dąbrowscy herbu Doięga przed 1759 rokiem pisali się Dyba- rowicz vel Dybarowski (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 588, s. 153).
313

Informuje o nich takze Herbarz orszanski z ostatniej cwierci XVIII wieku: „Dombrowscy herbu Dol$ga: podkowa z krzyzem, we srodku ktorey strzala albo belt w bl$kitnym polu, w helmie skrzydto SQpie strzal^ przeszyte (...). Fa- milia w roznych ziemiach i powiatach swe possessye maj^ca, rozni mi$dzy si$ herbami, jako to: w Sieradzkim herbu Abdank, w Mazowieckim herbu Dom- browa, w Sandomierskim herbu Jastrzqbiec, w L^czyckim zas y Brzeskim Li- tewskim herbu Dol^ga; z ktorey familii Antoni Dombrowski, skarbnik liwski, dworzanin krolewski, zeslanym bqd^c na Bial^ Rus dla podania starostwa wieli- skiego, otrzymal za to od nayjasnieyszego krola Augusta II na starostwo Rekty w powiecie rzeczyckim przywiley 1720, ktorego synow probowano prawem wieczystym na grunta pod miastem Witebskiem lez^ce, Spiczanskie zwane 1726, nabyte testamentem dysponuj^cym dobra synowi w Witebskiem: Wy- mno, Izbowicze y Slobodkq, a w Orszanskim: Horodziec, Wysokie etc. 1741, testamentem drugim 1754; ktoremi dokumentami (...) nalezycie dowiodlszy pokolenia, nienaganne rodowitosci swey szlacheckiey od s^du ziemskiego pro- wincyi witebskiey odebrano przyswiadczenie”.
O D^browskich herbu JastrzQbiec Herbarz rodzin szlacheckich Krolestwa Polskiego (cz. 2, s. 155-156, Warszawa 1853) informuje: „D^browscy Jan i Marcin, bracia rodzeni, w roku jeszcze 1501 podzielili si$ dobrami D^browka Nagorna i Krucza Jama. Jan, syn Krzysztofa, w roku 1700 byl dziedzicem dobr Przyhiski i Dziewi^tki w wojewodztwie brzeskim. Stefan w roku 1756 urz^d skarbnika owruckiego sprawowal”.
D^browscy herbu Nal$cz, spokrewnieni m.in. z Krassowskimi i Petczyn- skimi, okolo roku 1807 posiadali zascianek Czypeliszki, nalez^cy do maj^tnosci Poniemunie w dawnym wojewodztwie trockim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 588, s. 12). Dombrowscy herbu Dombrowa, jak podaje wspomniany powyzej Herbarz orszanski, dziedziczyli dobra Bryewo i Laposzniewo w wojewodztwie witeb- skim.
A. Kosinski w Przewodniku heraldycznym (Krakow 1877, s. 22) informuje o jeszcze jednym rozgalQzionym i wplywowym rodzie tego nazwiska, mianowi- cie o D^browskich herbu D^browski: „Znakomita w XV stuleciu rodzina w Prusach Zachodnich, jednego pochodzenia z Czapskimi herbu Leliwa; z niej 3 wojewoddw i 2 kasztelanow 1468-1818”. Rod ten bardzo wczesnie dal silne odgal^zienia wschodnie. Juz 16 lutego 7156 (tj. 1648) roku Maciej D^browski, starosta poczapowski, skarzyl si$ w liscie do wojewody brianskiego Aleksego Zwienigorodskiego, ze bojar moskiewski Streszniew najechal zza granicy z wielu poddanymi swymi pogranicze bialoruskie, gdzie kupcow i chlopow bil i mor- dowal, niektorych „dzierzal w wiqzieniu try dni, okowawszy bez winy”, a po ograbieniu calej okolicy po raz kolejny uprowadzil na strong moskiewsk^ wielu spokojnych mieszkancow (Akty otnosiaszczijesia k istorii Juznoj i Zapadnoj Rossii, t. Ill, s. 134-135, 136-137, 143 i n.). Prawdopodobnie do tego rodu nale- zal Awakum D^browski, prezbiter prawoslawnej cerkwi Uspienskiej w Mohy- lewie, i jego syn Stefan na przelomie XVII i XVIII w.
Wedlug Ludwika Korwina (Szlachta neoficka, t. II, s. 171-227, Krakow 1939) D^browscy herbu D^browa z powiatu orszanskiego byli Zydami. Istotnie, w Herbarzu orszanskim znajduje siq potwierdzaj^cy to twierdzenie wpis: „Roku
314

1773, miesiąca Nowembra 5 dnia JPP Józef, ojciec, Teodor, syn, Dąbrowscy, herbem ponižej odrysowanym pieczętujący się, wywód swój w ziemstwie or- szañskim uczynili.
Herb Dąbrowski. Panna z warkoczem rozczesanym, w sukni bialey, w ko- ronie zlotey na glowie, we dwie razem dmie trąby mosięžne, z których jedna w prawą tarczy, druga w levvą stronę idzie, w polu czerwonym; na helmie tymže ksztaltem panna w jednej ręcc jedną, w drugiey drugą trąbę trzyma.
Dowodzili szlachectwa swego: 1. Metryką chrztu šwiętego, roku 1710, do xiąg parafialnych dąbrowienskich zapisaną JP Jozefą Dąbrowskiego. 2. 1745. Metryką chrztu swiętego JP Teodora Dąbrowskiego do xiąg dąbrowienskich zapisaną. 3. 1768. Konstytucyą traktatovvą titulo restytucyą do czci y szlachectwa neofítów w Wielkim Xięstwie Litewskim”. Byl to jeden z licznych w Polsce przypadków gdy przyjmujący katolicyzm wyznawcy wiary mojzeszowej przybie- rali jednoczešnie nazwisko i herb pana polskiego, w którego posiadlošciach za- mieszkiwali. Prócz Polaków i Zydów byli tež Dąbrowscy Tatarzy, zamieszkali w Malaszewiczach Wielkich na Podlasiu (por. S. Jadczak, Sladami Tatarów na Podlasiu, Lublin, b.r. s. 6).
Licznie reprezentowani byli Dąbrowscy na Pomorzu i w Prusach, gdzie w XV stuleciu odnotowywani byli w zapisach archiwalnych jako Dambrow, Dambrowyenszky, Damerow, Dammerow, Dombrow itp. (Akty stanów Prus Królewskich, t. II, s. 42, 18, 401 in. ).
Walerian Nekanda Trepka {Liber..., s. 113-115) opisuje ponad dziesięč ro- dzin plebejskich tego nazwiska, podających się za szlachtę: „323. Dąbrowski tytulem nazwali się Stanislaw, Jan, Walenty, Wojciech, Marcili i Zygmunt, synowie Marcina Kalety, mieszczanina w Koszyczkach. (...) 325. Dąbrowski nazwal się chlopski syn z Dąbrowy pod Šwiętą Anną, poddany pana Porębskie- go, kasztelana sieradzkiego (...). Byl u tego pana swego za chlopca do kuchnie, poshigiwat kucharzowi i w piecach palai (...). 327. Dąbrowski - Lapichujem go zową - chlopski syn, trzymal arendą wies Ostrą pod Buczaczem anno 1637 i synów miai pięciu (...). 334. Dąbrowski nazwal się Stanislaw, chlopski syn z Dąbrowy, wsi Mikolaja Ligęzy od Opatowca mila. Drudzy mowią, že bękart ojea Ligęzinego jest”.
DĄBSKI (Dombskis) herbu Godziemba. Pisze o nich Bartosz Paprocki w Herbach...: „Dąbskich dom na Kujawach, z tych tam przodków znaczny byl wieku mego”. Adam Sebastyan Dąbski oraz Jan z Lubranca Dąbski, kasztelan sloñski, w 1648 r. od województwa brzesko-kujawskiego podpisali elekeję króla Jana Kazimierza (VX, t. IV, s. 100, 104). Na Kresach Dąbscy posiadali znaczne majętnošci na Žmudzi i Bialej Rusi.
DEDERKO vėl DEDERKALO (Dederkas). Dawny i zacny ród lechicki. „Dederco, falconista” fíguruje w księgach rachunkowych dworu króla Wlady- slawa Jagielly z roku 1417 (por. Pomniki dziejowe wieków šrednich, Krakow 1896, t. XIV, s. 512). Kaspar Niesiecki {Herbarz polskiy t. Ili, s. 333-334) po- dąje o początkach tego rodu: „Dederkalo (...). W Metryce wolynskiej 1528 czy- tam Janka Dederkala i Fiedora, ziemianów tamecznych (...). Okolski wspomina,
315

že Dederkalöwna, cörka Damiana, byla za Iwanickim Eliaszem. Fedora za Aleksandrem Uszakiem Kulikowskim (...)• Wojciech Dederkalo ležy w Ostro- polu”.
Dederkowie znani byli takže w wojewödztwach wilenskim i witebskim od roku 1560. Z tego rodu Jakub byl w latach 1792-1798 biskupem sufraganem luckim, a od 1829 biskupem minskim.
Wywöd familii urodzonych Dederköw herbu Dederkalo z 10 marca 1798 roku informuje: „Familia Dederköw, užywająca herbu Dederkalo, biorącego nazwisko od ich döbr dziedzicznych Dederkaly na Wolyniu, do dziš dnia exy- stujących, od najdawniejszych czasöw miala w Koronie Polskiej, a szczegölniej w wojewodztwie wotynskim, dziedziczne ziemskie possessye; następnie częšč tej familii jeszcze przed Unią przeniosla się z Korony do Litwy i osiadlszy na Bialej Rusi, rožnemi urzędami krajowemi, tak cywilnemi, jako tež wojskowemi zaszczycona byla i tam juž z nadan krölewskich, juž to z wtasnego nabycia po- siadając znaczne dobra, mianowicie w wojewodztwie mscislawskim Hryckowo, Stare Siolo, Nowe Siolo, Turowkę, Pisarzewszczyznę; w polockim Hlebowsz- czyznę, Czorce, Kozielki; w witebskim Bujnowo; w powiecie orszanskim Tru- chanowicze, Hrynki, Pląszczyznę, Uskaro wszczy znę, i w innych litewskich powiatach, i do dziš dnia w Kraju Bialoruskim nieprzerwanie utrzymują się.
Z pomiędzy ktörej to licznie rozrodzonej familii Dederköw Iwan Dederko, praprapradziad podpisującego niniejszy wywöd Kazimierza Dederki, koniuszego oszmiahskiego, pisarza grodzkiego trockiego, possydując dobra Truchanowicze w powiecie orszanskim od ksiąžąt Lukomierskich nabyte, mial syna Konstantego; ktöry to Konstanty, prapradziad teraz wywodzącego się koniuszego oszmiahskiego, mial synöw czterech: Michala, Aleksandra, Tomasza i Jana, podlug swiadec- twa wieczystego dzialu döbr Truchanowicze, między wyrazonemi teraz Deder- kami, synami Konstantego Dederki, w roku 1683 apryla 19 dnia czynionego (...). Z ktörych to czterech synöw Konstantego, Michal Dederko, pradziad urodzonego koniuszego Dederki, zostawszy sam jeden dziedzicem majętnošci Truchanowicze, mial czterech synöw: Antoniego, Jozefą, Karola i Tomasza; z ktörych Antoni Dederko, dziad teraz wywodzącego się, zostawil po sobie dwöch synöw, to jest Jana i Karola, ojca teraz wywodzącego się”.
Karol Dederko byl wöwczas skarbnikiem orszanskim, Tomasz - podstolim witebskim, Dominik - pulkownikiem wojsk litewskich; Jakub - kanonikiem wilenskim, infulatem olyckim. Kazimierz Dederko podpisal elekcję kröla Stani- slawa Augusta Poniatowskiego w roku 1776; zaszczycony byl wöwczas urzę- dem budowniczego oszmiahskiego, a w 1782 roku nabyl od Lopottöw majęt- nošč Darew w wojewodztwie nowogrödzkim; zaš w roku 1789 Talköw i Pokul- niki w powiecie trockini. Posiadal tež kilka pomniejszych majętnošci w powiecie oszmiahskim.
W 1798 roku heroldia wilenska uznala Kazimierza Dederkę, jak tež jego synöw Bamabę (deputatą Glöwnego Trybunalu Litewskiego), Rocha i Jozefą za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich do pierwszej częšci ksiąg szlachty guberni litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 1-3). Drzewo gene- alogiczne Dederköw, zatwierdzone przez heroldię minską w 1828 r., opisuje siedem pokolen jednej z galęzi rodu (ANB, f. 319, z. 1, nr 149, s. 21).
316

DEGUTOWICZ (Degutis) herbu Nowina. Mieszkali w powiecie telszew- skim. Kilkų galęziom tego rodu w XX wieku zamieszkafym w Republice Li- tewskiej zmieniono nazwisko na Degutis.
DEKSZLEWICZ (Dekšlevičius) herbu Gozdawa. Mieli dobra w powiecie kowienskim.
DELWIG (Delvigas) herbu wlasnego. Ziemianin z powiatu bialostoc- kiego Edward baron von Delwig w 1865 r. zostal aresztowany, a pózniej oddany pod tajny nadzór policji za sprzyjanie powstahcom polskim/ za do- starczanie im - jak donosi dokument ówczesny - „koni i sloniny” (CPAHL, f. 378, z. 6, nr 64, s. 100). Z tej rodziny pochodzil znany rosyjski poeta Antoni Delwig (1798-1831), autor m.in. Slowika, do którego muzykę skompo- nowal A. Alabjew.
DEMBICKI vėl DĘBICKI (Dembickas) herbu Gryf i Poraj. Bartosz Pa- procki pisal o pierwszych: „Dom Dębickich starodawny z Dębice za Tamowem, ktorą wniosly bialoglowy w domy obce, z dawna bywali ludzie panom swym i Rzeczypospolitej dobrze zasluženi”. O drugich zaš Wojciech Wielądko dono- sil: „Dębicki herbu Poraj. Z Dębnice w Wielkiej Polszcze pod Gnieznem dom starodawny i znaczny” (Wojciech Wielądko, Heraldyka, t. IV, s. 53).
DEMBINSKI vėl DĘBINSKI (Dembinskas) herbu Abdank, Dębno, Doliwa, Nieczuja, Odrowąž odm., Rawa. Pisal o nich Bartosz Paprocki: „Dom Dębinskich z Dębna starodawny i rozrodzony, z którego wide męž0w znacznie zashižonych Rzeczypospolitej bywalo (...). Piotr Dębinski, sędzia ziemski królewski. Walenty Dębinski, brat sędziego, byl kasztelanem krakowskim w roku 1583. Mąž Rzeczypospolitej dobrze z mlodych lat i królom polskim zashižony, senator požyteczny i roztropny (...). Dębinscy w Wielkiej Polszcze na Krajnie, kiórzy tegož herbu užywają, zktórych byl Maciej wieku mego rotmistrzem slawnym za panowania króla Zygmunta Augusta od roku 1566”.
Samuel Dembiiiski, podstarošci krakowski, figuruje w dekrecie króla Zygmunta III z 7 marca 1614 r. Franciszek z Dembian Dembiiiski 4 maja 1632 r. podpisal uchwalq sejmiku proszowskiego (Akta sejmikowe woj. krakowskiego, t. II, s. 137). 27 lipca tegož roku podobnie uczynili Andrzej Samuel, kasztelan biecki, oraz Stanislaw, iudex terrestris Cracoviensis, lenze Franciszek, Zbožny i jeszcze jeden Stanislaw Dembinscy (ibidem, s. 156).
W 1799 r. heroldia wilenska wpisala Dębinskich herbu Nieczuja do ksiąg szlachty guberni litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 12, s. 46; f. 391, z. 6, nr 11, s. 44).
DEMBOWSKI vėl DĘBOVVSKI (Dembauskas) herbu Komic, Jastrzę- biec, Jelita, Prus II. Stanislaw Dembowski, czešnik oszmianski, deputat staro- dubowski, 26 lipca 1647 r. podpisal wyrok Trybunalu Glównego w Wilnie wpewnej sprawie majątkowej (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, s. 475, Vilnius 1988).
317

O Dembowskich herbu Jelita pisal Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa pol- skiego: „Dom Dçbowskich z Dçbowej Gôry w wojewôdztwie tęczyckim, z ktôrej Andrzej Dçbowski dworzaninem będąc u Zygmunta Starego, krôla, potem starostą hrabieszowskim, w belskiej ziemi majętnošč dostawszy, wojewodąbyl tamže”.
DEMBSKI vėl DĘBSKI (Dembskas) herbu Prawdzic, Radwan, Rawicz, Rola, Sternberg. Pawei Dembski w 1595 r. mianowany zostal poborcą podat- kôw w powiecie plockim (VL, t. II, s. 354). O Dębskich herbu Prawdzic infor- muje Spis szlachty Krôlestwa Polskiego (s. 43). Dembscy (de Demby) nie byli rodem licznym i rozgalęzionym. A. Boniecki (Herbarz polski, t. IV, s. 249) wzmiankuje o nich jedynie tyle: „Jakub, syn Drogomira z dyecezyi gnieznieh- skiej, 1464 r. na Uniwersytecie Krakowskim”. Na Kresach przedstawiciele tego rodu mieszkali przewaznie w powiatach oszmianskim, pinskim, polockim, sza- welskim i telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 11, 265, 707).
DEMENTOWICZ (Dementovičius) herbu Szeliga. Dziedziczyli dobra w powiatach rosienskim i wilenskim. 31 maja i 17 paždziemika 1827 r. heroldia wilenska potwierdzita rodowitosc Dementowiczôw, szlachcicôw z gubemi wi- lenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1013, s. 39, 161).
DEMINSKI (Deminskas) herbu wlasnego. W zaborze pruskim pisali się
Koehne von Wrank Deminski.
DEMONTOWICZ (Demontovičius) herbu Wąž. Znani na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 590). Hrehory Demontowicz jako komomik Ksiçstwa Žmudzkiego figuruje w zapisie sądowym z roku 1680 w związku ze sprawą o czary: „Taž Zuzanna powiedziala, yž sprawy pana Hrehorego Demontowicza przez diabla Pawla ze skrzyni Budrecka z Lukowiczową ukradtszy, na bagna zaniôslszy, zakopali y czary, ktôre pokladali na pošcieli temuž panų Hrehoremu Demontowiczowi, iž Lukowiczowa z Budrecką na nieszczęšcie y wszystko zle” (Raganų teismai Lietuvoje, Vilnius 1987, s. 305).
Wywôd familii urodzonych z Pelka Bortka Demontowiczôw herbu Wąž z 1 grudnia 1836 roku podaje: „Familia z Petka Bortka Dementowiczôw od nay- dawnieyszych czasôw zaszczycona dostoynoscią dworzanską starožytną w Xię- stwie Žmudzkim, užywa herbu Wąž (...). Przodkowie familii tey, jako rodowici dworzanie, od niepamiętnych czasôw posiadając dobra ziemskie dworzahskie z poddanstwem, pelnili poslugi liczne w kraju, jedynie dworzahskiemu stanowi wlasciwe (...). Przodek Grzegorz z Petka Bortka Demontowicz, protoplasta, dziedzicząc dobra ziemskie Nurngole i Kowie z poddanstwem vv Xiçstwie Žmudzkim položone, wydai synôw czterech, Lukasza, Andrzeja, rotmistrza Jego Krôlewskiej Mosci, Piotrą y Macieja”.
Bylo to na przetomie XVI i XVII w. W 1836 roku heroldia wilenska uznaîa za „rodowitych, starožytnych y potomnych dworzan” Fabiana, Franciszka, Stani- slawa, y\dama, Rocha, Jozefą Blažeja Bonawenturç Jana, Jozefą Benedykîa Da- mazego, Antoniego i innych Demontowiczôw. Zatwierdzone wôwczas drzewo genealogiczne przedstawia dziewiqc pokolen (56 osôb) tego rodu (CPAHL, f. 391, z. 2, nr 13, s. 90-92).
318

DEMÜTH (Demutas) herbu wlasnego. Prawdopodobnie pochodzenia germañskiego. Nobilitowani w Polsce w 1658 r.
DENISZEWICZ (DeniševiČius) herbu Denis. Zamieszkiwali w woje- wództwie grodzieñskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
DERBUT (Derbutas) herbu Drya. Osiadli w powiecie rosienskim.
DERENGOWSKI vėl DERĘGOWSKI (Derengauskas). Adam Boniecki (Herbarz polski, t. IV, s. 259, 383) utožsamia Deręgowskich z Dorqgowskimi i pisze: „Doręgowscy vel Dorengowscy vel Derengowscy herbu wlasnego, któ- ry przedstawia w czerwonym polu dwie trąbki mysliwskie czame, w srebro oprawne, wylotami do gory, na krzyž bialą przepaską związane. W szczycie helmu takaž trąbka, z czarnym sznurem, barkiem na dól, wylotem w prawo.
Wies Doręgowice w województwie pomorskim byla ich gniazdem rodo- wym. Pisali się „z Gleisen”. Jan, sądowy tczewski, umarl w 1625 r., pochowany w Chojnicach. Jan, archidiakon i oficjal kamieñski odnotowany zostal w zró- dlach w 1611 r. Piotr i Micha! z kompanami grabili dobra kartuskie w 1646 r. Bal- tazar, sędzia ziemski czluchowski, trafil do zapisków archiwalnych w 1654 r. Ro- dzeñstwo: Jan Fryderyk, Piotr, Michal, Aleksander i Barbara wystawili kaplicę w Sentojniach na Warmii w 1663 r. Feliks byl stolnikiem pamawskim w 1668 r.
Samuel Derengowski, ziemianin spod Polocką, wspomniany zostal w 1659 r. Oženiony z Katarzyną Wyszetrawianką, wdowa, w 1667 r. Mial z niej corkę Marynę Stefanową Krzyczewską (1658 r.) i syna Jana (1667 r). Aleksander, rotmistrz królewski, z žony Katarzyny z Chebronów pozostawil synów: Jana, jėzuitą, i Piotrą Ernesta, który w 1699 r. wziąl po ojcu dobra Bendomin, Ben- dominek i Rękownicę w Prusach, oraz corkę Konstancyę za Reinholdem Ma- ciejem Pierzchą, kapitanem wojsk królewskich, która wzięia dobra na Litwie. Dorota, ksieni benedyktynek w Toniniu, zmarla 1691 r. Maryna, ziemianka polocka, zona Mikolaja Antoniego Bobrowskiego [herbu Jastrzębiec - przyp. J. C] 1666r”
Wzmiankuje o nich takže Jan Bohdanowicz-Dworzecki w niedrukowanym Herbarzu szlachty litewskiej, przechowywanym w zbiorach dawnej heroldii wi- leñskiej (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 454). „Franciszek i Stanislaw z woje- wództwem kaliskim podpisali obiór króla Michala. Mikolaj Franciszek, Mikotaj, Stanislaw i Stefan pisali się z tymže województwem na elekcię Augusta II (por. takže VL, t. V, s. 428).
Jan, podczaszy podolski, umarl 1700 r. Piotr, czešnik czemihowski 1702 roku, Andrzej, skarbnik žytomierski, žonaty 1703 r. z Teofilą z Gasparskich (...). Synowiec jego Adam 1699 r. ustępuje mu praw swych do Rachowy. Ten sam pewno Adam, wiceinstygator koronny, zostal generalem audytorem auto- ramentu cudzoziemskiego 1710 r. Rezygnowal z tego urzędu 1715 r, žonaty z Katarzyną Janiszewską. Ludwik, rotmistrz pancemy, otrzymal 1721 r. Roma- n6wkę w województwie wolyñskim. W 1729 r. byl podstolim inflanckim (...). Floryan, syn sądowego swieckiego, oženiony z Moszczenską, podstolanką ko- walską, 1808 r.” Derengowscy mieszkali tež na ziemi lwowskiej i przemyskiej.
319

Seweryn Uruski (Rodzina..., t. Ill, s. 154) notowal: „Doręgowski vėl Derę- gowski herbu Derengowski. Niektorzy czlonkowie rodziny Doręgowski zmie- niali nazwisko na Derengowski, a nawet brali je za stale. Jozef podpisal elekcję 1733 r., stronnik Leszczyhskiego, naležal do konfederacji dzikowskiej; jego syn Jozef, podstoli pomorski, konfederat barški 1768 r.
Wladyslaw, z przydomkiem Fongleic 1782 r., i Wojciech, z przydomkiem Agles Dumna 1783 r., wylegitymowani w Galicyi. Aleksander, podporucznik wojsk polskich 1831 r., rejent w m. Solcu 1856 r. Po Ludwiku, synu Adama, wiceinstygatora koronnego, dziedzicu dobr Rosochy w wojewodztwie kijow- skim 1719 r., syn Jan sprzedal ten majątek 1760 r., tego syn Jan Jozef, po kto- rym syn Wawrzyniec z synami Wawrzyncem i Boleslawem wylegitymowani w Cesarstwie 1859 r. i zapisani do ksiąg szlachty guberni podolskiej”.
Zbigniew Leszczyc, Mieczyslaw Paszkiewicz i Jerzy Kulczycki (Herby ro- dow polskich, Londyn 1990, s. 413), podobnie jak Polska encyklopedia szla- checka (t. V, s. 98, 132) wzmiankują nie tylko o Dorengowskich herbu wlasne- go, ale i o Deręgowskich herbu Rawicz. Byl to jednak niewątpliwie ten sam dom.
W žrodlach archiwalnych možna spotkač informacje o poszczegolnych re- prezentantach tego rodu zamieszkalych w rožnych okolicach koronnych i litew- skich. Adam Deręgowski z powiatu nakielskiego, jak tež inni czlonkowie tego rodu, wielokrotnie w okresie 1587-1628 podpisywali uchwaly sejmikowe w woj. poznanskim (Akta sejmikowe wojewodztw poznahskiego i kaliskiego, cz. 1-2, Poznan 1957, 1962).
Stanislaw Deręgowski, wlasciciel Kowalewa, figuruje na liscie szlachty powiatu braslawskiego z 1809 r. Wladze carskie w 1850 r. po aresztowaniu ziemianina powiatu dzisnenskiego Stanislawa Deręgowskiego w Wilnie wyja- šnialy jego pochodzenie, ustalając, iž siedziby tego rodu znajdują się w powia- tach siebieskim i newelskim w guberni witebskiej. Ustalono tež, iž heroldia wi- lenska w latach 1825 i 1838 potwierdzala szlacheckošč tego domu (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 595). Okolo roku 1865 ziemianin Stanislaw Doręgowski, syn Eme- ryka, byl wlascicielem majątku Ruskie Siolo w powiecie dzisnenskim w guberni wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 4004). W kohcu XIX wieku Deręgowscy po- siadali takže dobra Brzozowka w powiecie rzeczyckim na Minszczyžnie (por. Spis ziemian mihskiej guberni, Minsk 1899, s. 367).
Wykaz urzedowych nazw miejscowosci w Polsce (t. I, s. 356) informuje o miejscowosci Doręgowice w woj. bydgoskim, od ktorej powstalo to nazwisko. Doręgowscy w zaborze pruskim užywali przydomkow niemieckich Gleist, Gleissen, Kleist. Z tej rodziny pochodzili prawdopodobnie: znakomity pisarz niemiecki Heinrich von Kleist (1777-1811) oraz profesor Jan B. Deręgowski, kierownik wydzialu psychologii na University of Aberdeen w Szkocji (XX w.).
DERNALOWICZ (Dernalavičius) herbu Lubicz. Pradawny rod na Litwie (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie, Dzial rękopisow 7014-111, s. 50)
DESZKLENIEWICZ (Dešklenevičius) herbu Gozdawa. Mieszkali w powiecie wilkomierskim.
320

DEWICZ (Devičius) herbu Trąby. W zaborze pruskim pisali się Dewitz von Woyna.
DEWEJN (Deveinis) herbu Leliwa. Znani na Žmudzi.
DĘBOLĘCKI (Dembolenękas) herbu Prawdzic. Bardzo zlosliwie i nie- shisznie posądza Walerian Nekanda Trepka (Liber..., s. 117) Dębolęckich o plebejskie pochodzenie, pisząc; „345. Dębolecki zowie się od z dębu le- czenia Jędrzej. Po klerycku chodzil anno 1627. Ten chowal sobie dziewkę, po męžczyhsku ją nosil, Jaskiem zwal ją, a będąc w Prusiech, w Nieszawie miasteczku, tam žolnierze postrzegli tego i sprofanowali mu ją. On, že tego jego plugawego uczynku, ile kleryka, doszli, wstydem zdjęty, odjechat. Potem po polsku chodzil w dolomaniech czamych. Szalbierowal, ¿e drukowac mial herby szlacheckie [wydane przez Bibliotekę Warszawską dopiero w 1856 - przyp. J. C.], wydrwil wszędy, že i u krakowskich radziec anno 1637. Ježdzil rožnie tak szaląc i tym się žywil, bo nic nie mial. Mial brata, mnicha franciszkana, ktory w Warszawie często przemieszkiwal anno 1637”. Faktycznie byli Dębolęccy galęzią Sękowskich i naleželi do starožytnej szlachty polskiej.
DLOTO (Dlotas) herbu Abdank. Znani w Polsce i na Litwie.
DLUGOBARSKI (Dlugobarskas) herbu Topor. Mieli dobra w powiecie wilkomierskim.
DLUGOPOLSKI (Dlugopolskis) herbu Sas. Dziedziczyli posiadlošci
w Malopolsce Wschodniej.
DLUGOSZ (Dlugošas) herbu Wieniawa. Rod znany na Kujavvach, Pomo- rzu, Wielopolsce oraz w Malopolsce, jak rowniez na Kresach. W 1594 r. księgi grodzkie Trok wspominają o Urbanie Dlugoszu, mieszczaninie i lawniku troc- kim. (Archeograficzeskij sbornik dokumientow, t. 11, s. 161). Z tej rodziny po- chodzil wybitny historyk i myšlicie. W košciele krakowskim nad prochami wielkiego męža umieszczono jego popiersie z podpisem: „Jan Dlugosz (1445- 1480). Dziejopis polski, wychowawca krolow i narodu; siewca cnot Wiary, Nadziei, Milošci”.
DLUSKI (Dluskis) herbu Nalęcz, Polkozic, Trzaska. Mieli dobra w po- wiatach braslawskim, trockim, polockim, lidzkim i upickim. Znany rod szla- checki, stynący nie tylko w Wielkim Księstwie Litewskim, ale tež w Malopolsce, na Podolu i Smolenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, 1690; f. 391, z. 7, nr 1788; f. 391, z. 8, nr 91, 1976, 2443).
DMITREWICZ (Dmitrevičius) herbu Pogonia. Mieszkali w powiecie grodzienskim. Z nich wywodzą się rosyjscy Dmitryjewowie (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782).
321

DMITROWICZ (Dmitravicius) herbu Sas. Notowani w žrodlach od XVI wieku.
DMOCHOWSKI (Dmachauskas) herbu Pobôg i Korwin. Bartosz Pa- procki w XVII wieku pisat: „Dmochowscy w Mazowszu dom dawny, z ktôrych jeden, na imię Marcin, byl harcownikiem u krôla Stefana we wszystkich potrze- bach, począwszy ode gdahskiej až do ostatecznej moskiewskiej.”
Od XVI stulecia często spotyka się wzmianki o tym rodzie w žrodlach ar- chiwalnych, takže na Kresach. 12 grudnia 1565 roku pan Fiedor Sobolewski zarządca dôbr pana wilenskiego Hrehora Chodkiewicza, hetmana, starosty gro- dziehskiego, zaskaržyl szlachcica Marcjanowicza Dmochowskiego, z siola Bielewicze, lešniczego kotodziežynskiego o to, iz ôw razem ze swymi ludžmi pozabieral mu ryby zlowione w rzece Suprasi (AWAK, t. XVII, s. 443-445).
Pan Bakier Dmochowski, szlachcic z miejscowosci Patryki, figuruje w roku 1664 w księgach grodzkich brzeskich (ibidem, t. XVIII, s. 454). Marcin Dmochowski podpisal w Grodnie 31 X 1764 uchwalç sejmiku szlacheckiego (ibidem, t. VII, s. 349). Kazimierz Jan Dmochowski byl namiestnikiem zamku w Miadziole okolo roku 1775; wroku zaš 1784 pelnil funkcję sędziego przysięglego powiatu oszmiahskiego, regentą grodzkiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1507, s. 28). Jakub na Dmuchach i Wypychach Dmuchowski podpisal w 1764 r. od wojewôdztwa sandomierskiego elekcję ostatniego krôla polskiego Stanislawa Augusta Ponia- towskiego (VL, t. VII, s. 112).
Spis szlachty polskiej powiatu dzisnenskiego z 1796 r. wymienia imię Aloj- zego Dmochowskiego, sędziego ziemskiego powiatu braslawskiego, žonatego z Rožą Šwiętochowską, mającego szešciu synôw: Jozefą, Michala, Kazimierza, Justyna, Jana, Stanislawa; i trzy côrki: Annę, Lucynę, Zuzannę (ANB, f. 319, z. 1, nr 5, s. 10).
Wywôd familii urodzonych Dmochowskich herbu Pobôg z 1798 r. podaje, že protoplasta rodu Jan Mątwid Dmochow'ski dziedziczyl folwarki Kirkliszki i Woloczajôw w powiecie oszmianskim. Przekazat je w spadku synowi swemu Samuelowi, ktôry mial szešciu synôw: Michala, Jerzego, Stanislawa, Stefana, Kazimierza, Jana (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 18-22).
Krzysztof Dmochowski, herbu Pobôg, protoplasta innej galęzi tego rodu, w 1655 roku zapisal posiadane majątki Daszki, Sieliszcze, Rowieniec i Gierduszki w powiatach oszmianskim i nowogrôdzkim synom Janowi i Mikolajowi. Ten ostatni mial dwôch synôw: Teodora i Romana Kazimierza. Teodor zaš mial syna Jana, ten zaš byl ojcem Wincentego Dmochowskiego (1749). Roman Kazimierz Dmochowski mial tytul czešnika starodubowskiego. Wincenty Dmochowski, pisarz ziemski polocki, byl wîascicielem majątku Wilatôwka w guber- ni witebskiej. Jego syn Paulin rozkazem cesarza Rosji zapisany zostal w 1828 roku do III Pulku Morskiego jako „niedorošl” (chlopak). Rodzina byla došc rozgalęziona. Sam Wincenty Dmochowski prôcz syna Paulina mial jeszcze dwôch potomkôw ptci męskiej: Adolfą i Antoniego.
Antoni Dmochowski mial syna Jakuba, a z niego wnuka Wincentego, na- zwanego tak na czešč stryjecznego dziadka (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 739). Ro- dowitosc szlachecka familii Dmochowskich potwierdzana byla kilkakrotnie
322

(m.in. w latach 1828, 1835) przez heroldię wilenską w XIX wieku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 740).
Majątek Daszki w powiecie nowogrödzkim przez kilka stuleci naležal do Dmochowskich. Jedna z osobnych galęzi tej rodziny posiadala majątek w powiecie zawilejskim. W lišcie z 1834 roku do „Nayjašnieyszego Naypotęžniey- szego Wielkiego Monarchy Imperatora Nikolaja Pawlowicza, Samowladnącego Galą Rossyą” byly sędzia grodzki powiatu zawilejskiego Stanislaw Dmochow- ski, syn Kazimierza, pisal m.in.: „Familia Dmochowskich herbu Pobög od nay- dawnieyszych czasöw rodowitošcią i prerogatywami szlacheckiemi zaszczyco- na, rozmaite na Litwie dziedzicząca ziemne majątki, dla licznego rozrodzenia się swoyego przedstawila do Deputacji Wywodowej Wilenskiej 1798 roku wy- wöd pochodzenia domu swojego, dzieląc ony na trzy galęzie idące od Samuela, syna Jana Montowida Dmochowskiego, i uzyskala w tymze 1798 roku grudnia 1 «Dekret» przyznający w pierwszej galęzi tegož domu Kazimierza syna Stefa- na z synem proszącym Stanislawem w dostojnošci starožytnej szlacheckiej” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 738).
Dmochowscy, występujący tež w dokumentacji archiwalnej jako Dmucho- wscy, mieli znaczne posiadlošci w wojewodztwie wilehskim, m. in. w powiecie zawilejskim majątek Wielkie Spory, w wojewodztwie zaš grodzienskim w powiecie slonimskim Niegrodowicze, w wolkowyskim i in. Mieli siedziby röw- niež w powiecie polockim na Witebszczyznie. Spokrewnieni byli m.in. z Balin- skimi (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2892, s. 117-127).
Ksawery, Pawel i Ignacy Dmochowscy figurują na lišcie szlachty powiatu zawilejskiego z 1809 r. Kazimierz Dmochowski, kanonik wilenski, w 1818 roku otrzymal w jezuickiej Akademii Polockiej tytul doktora šwiętej teologii katolic- kiej (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 1984, s. 19). Ziemianin Jan Dmochowski od 1839 roku, mieszkając w majątku Mohilnie w powiecie kobrynskim, znajdowal się pod tajnym nadzorem policji, gdyz uwazano, že byt on zamieszany w spisek Konarskiego (CPAHL, f. 378, op. 1840, nr 174, s. 77-78).
W roku 1855 na ziemianina Boleslawa Dmochowskiego, wlasciciela majątku Cielukowszczyzna w powiecie oszmianskim, wplynęla do zarządu wileh- skiego wojennego general-gubematora skarga Elžbiety Daugielowej i Anny Musinowej, poddanek, ktorych męžow zabrano do wojska, o to, iž je zbič ro- zgami, a jednej z nich zgolič polowę glowy kazal (CPAHL, f. 381, z. 19, nr 1348).
DMOWSKI (Dmovskis) herbu Pobög oraz (rzadziej) Denis. Rod wielko- poiski, ktörego reprezentantöw spotykano tež na Bialej Rusi. W marcu 1577 roku ksiądz dziekan lucki, pleban kamieniecki, Stanislaw Dmowski zaskaržyl w sądzie grodzkim brzeskim ziemianina krölewskiego Gabryela Homostaja za nieoddanie dlugu. W kwietniu zaš tegož roku wplynęla jego skarga na Gabryela Petyhorskiego o nieplacenie dziesięciny na košciol. Ksiądz dziekan byl wlasci- cielem majątku Lubaszki.
Dmowscy od XVIII wieku spokrewnieni byli z Jaruzelskimi herbu Slepowron (por. A. Wlodarczyk, Rod Jaruzelskich herbu Šlepowron). Piotr i Gabryel Dmowscy podpisali w 1697 r. od ziemi liwskiej sufragię kröla Augusta II (VL, t. V,
323

s. 450). Ztej rodziny pochodzil Roman Dmowski (1864-1939), wybitny polski mysliciel polityczny.
DOBKIEWICZ (Dabkevicius) herbu Gryf, Wczele, Korwin, Dobkowicz. Lis, Lubicz, Wesselin. Dziedziczyli dobra w powiatach trockim, wilenskim, kowienskim, rosienskim i wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 610).
DOBOSZYNSKI (Dabasinskas). Mieczyslaw Paszkiewicz i Jerzy Kul- czycki wdziele Herby rodow polskich (Londyn 1990, s. 413) wzmiankujci o Doboszynskich herbu Abdank. Wykaz urzqdowych nazw miejscowosci w Pol- sce (t. I, s. 337) informuje o wsiach Doboszowka w woj. bielskim i krosnienskim, jak tez o Dobieszowicach w katowickim i opolskim, Dobieszowie w opolskim, Dobieszynie w krosnienskim i radomskim. Trudno dzis stwierdzic, od ktorej z tych miejscowosci wzi^li nazwisko Doboszynscy.
Seweryn Uruski (Rodzina..., t. Ill, s. 184) pisat: „Doboszynski herbu Abdank. Jan, dworzanin Sapiehow 1635. Andrzej i Rafal podpisali elekcjQ 1697 z wojewodztwem polockim. Andrzej, porucznik wojsk krolewskich, Jerzy i inni podpisali pospolite ruszenie 1698 r. Jan, wojski inflancki, i Mikolaj, skarbnik polocki, posel kowienski, podpisali elekcj$ 1733 r. Franciszek Ignacy, s^dzia grodzki polocki 1788 r.
Po Jozefie, synu Kajetana, ktory w 1794 r. sprzedal Legowiczom swoj ma- j^tek Prepunty na Litwie, z zony Felicjanny Konarskiej syn Justyn, obywatel miasta Suwalk, wylegitymowany w Krolestwie 1842 r. Tadeusz, syn Benedyk- ta, z synami: Jerzym, Piotrem, Tadeuszem, Michalem i Dominikiem wylegity- mowani w Cesarstwie 1842 r. i zapisani do ksi^g szlachty gubemi wilenskiej”.
Tenze autor zaznacza, ze jedna z ga!$zi tego rodu, ewentualnie inna rodzina o tymze nazwisku, uzywala w XVII wieku herbu wlasnego, przedstawiaj^cego wizerunek na ksztalt kotwicy. Wydaje si^ jednak, ze chodzi w tym przypadku
0 nieco znieksztalcone na starych piecz^ciach godlo Abdank.
Polska encyklopedia szjachecka (t. V, s. Ill) informuje o Doboszynskich herbu Abdank, notowanych w zrodlach od okolo roku 1550, ktorzy nazwisko wzi^li od posiadlosci Dobosnia w powiecie bobrujskim na Minszczyznie, a odgalqzili siQ takze na powiat trocki.
Heroldia grodzienska 18 wrzesnia 1816 roku potwierdzila przynaleznosc do stanu szlacheckiego familii Doboszynskich: Dominika, wlasciciela folwarku Szostakowce w powiecie slonimskirn, jego zony Aleksandry z Piotrowskich
1 corki Elzbiety. Inna gafyz dziedziczyla majcttek Chotynicze w powiecie pin- skim. W tymze roku heroldia minska potwierdzila starozytn^ rodowitosc szla- checkq_ Jozefa, syna Kazimierza, oraz Antoniego, syna Joachima, posiadaj^cych dobra ziemskie w powiecie dzisnenskim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 129, s. 18, oraz f. 391, z. 4, nr 612).
DOBRACZYNSKI (Dobracinskis) herbu Kroczak. Znani w Polsce i na Litwie.
DOBRODZIEJSKI herbu Prus I. Mieli rodowe posiadlosci w Malopolsce i pod Wilnem.
324

DOBROGOWSKI (Dobragauskas) herbu Grabie. Posiadali dobra Dogro- goszcz i Krynki-Sabale koto Drohiczyna, potem tež nabyli majątki na Ko- wienszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 14).
DOBROM Y ŠLSKI-DOBRO WOLSKI (Dobromislskis-Dobrovolskis)
herbu Trzy Gwiazdy. Mieszkali w powiecie wilenskim.
DOBROTWORSKI (Dobrotvorskis). S. Uruski (Rodzina..., t. Ill, s. 189) pisal o nich: „Ambrožy z synami: Hipolitem, Janem, Bazylim i Mikolajem wy- legitymowani w Cesarstwie w 1858 r. i zapisani do ksiąg szlachty gubemi ki- jowskiej”. Znani byli tež na Žmudzi.
DOBROWOLSKI (Dobrovolskis). Adam Boniecki (Herbarz polski, t. IV,
s. 327-330) podaje informacje o Dobrowolskich herbu Doliwa, Drzewica, Grabie, Natęcz, Nieczuja, Nowina, Odyniec, Pocisk, Slepowron, Tępa Podkowa, Trzy Gwiazdy. Jak wykazują dane archiwalne, byli tež Dobrowolscy užywający godel: Cholewa, Dobenek, Jastrzębiec, Junosza, Krzywda, Leszczyc, Mzura, Ostoja i Swienczyc, a takže bezherbowi. lie byto w Polsce Dobrych Wolek i W61, tyle byto gniazd rodowych Dobrowolskich. Seweryn Uruski (Rodzina...,
t. III, s. 189-194) przytacza dane až o 27 rožnych Dobrowolskich, ktorzy pie- czętowali się herbami Buchental, Cholewa, Dobenek, Doliwa (bardzo rozgalę- zieni na Kresach Wschodnich: Podolu, Wilenszczyžnie, Minszczyžnie oraz w Rosji), Drzewica, Grabie, Jastrzębiec, Junosza, Krzywda, Leszczyc, Laska, Mzura, Natęcz, Nieczuja, Nowina, Odyniec, Oliwa, Ostoja, Sas, Slepowron, Swienczyc, Tępa Podkowa, Trzy Gwiazdy i in.
O początkach herbowego domu Doliwow, do ktorego naležą liczni Dobrowolscy, historyk polski donosit: „Po obu brzegach rzeki Warty między Pyzdrami a Šremem gnieždzit się w licznych siedliskach od niepamiętnych czasow rod Doll wow i krzewit się stad w dalszych okolicach Wielkopolski oraz w innych dziel- nicach. Pierwsi cztonkowie występują w polowie XII wieku jako dobroczyhcy klasztoru sw. Wincentego we Wroclawiu, nie tylko jako wielkopolscy, ale i jako šląscy ziemianie. Z nich Bronisz darowat roku 1149 Gorzec (Gurtsch) pod Strzel- nem Šląskim, a Sędziwoj Šwiączyn pod Ksiąžem Šremskim znajdujący się w dzierženiu tychže zakonnikow jeszcze w roku 1234 (...). Dalszy šlad rodu w XII w. znachodzimy w księdze brackiej klasztoru benedyktyhskiego w Lubiniu. Mniej pewni są Szymon i Mitoslaw, šmiato zaš možemy zaliczyč do tego rodu następny szereg imion podany na koncu tegož spisu klasztomego. Wspomniani tam Jarost z matką i siostrą Krystyną, Žyteslawą i bratem Broniszem, Piotr z žoną Rošcislawą” (Ks. Kozierowski Rod Doliwow, [w:] Studia nad pierwotnym rozsie- dleniem rycerstwa wielkopolskiego, Poznan 1923, t. IX, s. 3).
Jeden z Doliwow, ktory osiadt w XVI wieku w Dobrej Woli, dat początek licznym Doliwom-Dobrowolskim, ogromnie licznym na ziemiach Polski, Li- twy, Biatej, Czamej i Czerwonej Rusi. Na Podolu np. w XIX wieku notowano jedenašcie polskich rodzin szlacheckich o nazwisku Dobrowolski (Spisok dwo- rian wniesionnych w dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubernii, s. 31, 148, 212). Dobrowolscy osiadli od XVIII w. na Czernihowszczyznie po-
325

chodzili z dobr rodowych Mieszkowo na Witebszczyznie. Za protoplastę tej linii brano Jozefą, „polskogo szlachticza” odnotowanego w žrodlach okolo 1735 r. (G. Miloradowicz, Rodoslownaja kniga dworicin cziernigowskoj guber- nii, 1.1, s. 26-27).
W 1860 i 1863 roku heroldia kiszyniowska potwierdzila rodowitosc szla- checką Hrehorego, Wasyla i Piotrą Doliwo-Dobrowolskich (Alfawitnyj spisok dworianskim rodam biessarabskoj gubemii, Kiszyniow 1901, s. 9). Jak podaje Spis ziemian minskiej guberni z 1899 roku (s. 17, 367), Dobrowolscy posiadali w powiecie minskim dobra Jozefinowo, Michalinowo, Uglany, jak tež kilka folwarkow w powiecie rzeczyckim i borysowskim.
0 reprezentantach tego rodu nieraz wspominają dawne przekazy pisane. 26 sierpnia 1812 roku do polskich wladz miasta Borysowa (ustanowionych przez Napoleona) nadeszla następująca skarga: „Do Pana Stanislawa Dobrowolskie- go, podkomisarza powiatu borysowskiego. W dniu dzisiejszym, to jest 26 dnia augusta 1812 roku, Žyd z miasteczka Pyszna, w powiecie lepelskim ležącego, naprowadzil na dom, Osieczyszcze zwany, trzech Francuzow, ktorzy mojego brata Antoniego Więckiewicza związawszy, rožnemi sposobami bill i najwięk- sze okrucienstwa dopelniali, a Žyd, trzymając brata mojego, wmawiat, aby da- wal pieniądze. Pošledniej zaczęli rewidowac wszystkie odzienie i znaležli asy- gnacyjnych rubli pięčdziesiąt, i nie znając, co to za papier, nie brali. Ale žyd zacząl im mowic, aby wzięli bumažkę, deklarując im za nią rubla jednego srebmego, co Francuzi, wedle žądania Žydą, dopelnili.
1 tym nie kontentując się, dalėj bič zaczęli, przymuszając, aby dawal pieniądze. Ja, mąjąc doniesienie o takiej męczami, zmuszony bytem dač srebmych rubli trzy. Žyd dalėj zacząl mowic Francuzom, aby do dalszych dworow jechali, to jest do Dombrzežyc i dalszych, a on deklarowal ich zaprowadzic, co w dniu jutrzejszym nastąpič pewnie muši. Od takiego to rabunku i morderstwa obronič nas proszę, a takowego Žydą, jako nawodca i rabownika, wziąč i do prefektury powiatu borysowskiego odeslač kazač, o ktorym ja donaszam i proszę. Michal Więckiewicz, porucznik Wojsk Polskich” (AWAK, t. XXXVII, s. 322).
Rodowitosc szlachecką Jana i Jozefą Dobrowolskich herbu Pocisk po- twierdzilo w 1818 roku Witebskie Zgromadzenie Deputatow Szlacheckich (ANB, f. 2512, z. 1, nr 99, s. 119-121). W 1867 roku Franciszek Dobrowol- ski, syn Jozefą, zamieszkaly w Dorgiszkach w powiecie oszmianskim, zwra- cal się do cara Aleksandra II z prošbą o potwierdzenie rodowitosci szlachec- kiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1636, s. 6).
Procz rodow rdzennie polskich bylo w dawnej Rzeczypospolitej takže szereg rodzin zydowskich, noszących to staropolskie nazwdsko. Kilka z nich posiadalo urzędowo nadane w XVIII wieku szlachectwo, za ktore wptacilo do skarbu panstwa znaczne sumy. Mathias Mieses (Z rodu zydowskiego, Warszawa 1991, s. 74-75) podaje, že Dobrowolscy neoftci uzyw'ali gode! Ody- niec, Nieczuja i Nowina. Sugeraje tež slusznie, že pisali się niektorzy i Doli- wami, wszelako niejasne pozosiają podstawy prawne užywania przez neofi- tow tego godta. Faktem jednak pozostaje, iž Wywod familii urodzonych Dobrowolskich herbu Doliwa z roku 1800, przeprowadzony w Wilnie, informu- je, že: „Dziad wywodzących się Jan Dobrowolski w roku 1743 z synem
326

swoim Michalem, wywodz^cy siç z Zydôw, przeszedl na wiarç katolick^ (...). Na mocy zatem prawa statutowego Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego, artykutu 7, rozdziatu 12, oraz Konstytucji 1768 roku, szlacheckiemi prerogatywami byli zaszczyceni i przyzwoite temu stanowi obowi^zki wypelniali. Michal Janowicz Dobrowolski zgodnie z prerogatyw^ szlacheck^ majçtnosé ziemsk^ w powiecie oszmianskim sytuowan^., zowi^cç, siç Bohuszyszki, prawem wie- czystym w 1777 roku od Adama Piaseckiego nabyl i onq, siedmiu synom swoim, teraz wywodz^cym siç zostawil”.
Synowie ci mieli imiona: Antoni, Andrzej, Jakub, Jan, Kazimierz, Ignacy, Michal. Z tych Andrzej zostawil synôw Justyna i Wincentego, zas Antoni - Piotra i Fabiana. Wszyscy uznani zostali w 1800 roku za „rodowitit i aktualn^ szlachtç polsk^” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 50-53).
Inny wywôd genealogiczny tejze rodziny, z roku 1842, wprowadza pewne uscislenia do powyzszych informacji. Stwierdza mianowicie, ze Jan Dobrowolski i jego zFranciszki Repczynskiej syn Michal nabyli w 1777 roku od Piaseckich dobra Bohuszyszki Lastejkowszczyznç. Jeszcze przedtem Michal Dobrowolski na mocy przywileju krola Augusta III z 1756 r. zostal woznym powiatu oszmian- skiego. Pozostawil po sobie synôw wymienionych powyzej. Po nich zas pozostali potomkowie plci mçskiej: Feliks, Ludwik, Justyn, Wincenty, Józef Antoni, Feli- cjan Karol, Onufry Stanislaw, Kazimierz Romuald, Michal Justyn, Franciszek, Andrzej Tadeusz Jan, Franciszek Tytus, Maurycy Maciej Aleksander, Jan Pawet, Aleksander, Marcin i Kazimierz Maciej. Prawie wszyscy z nich osiedlili siç w drobnych zasciankach w powiatach: wilenskim, wolkowyskim, pinskim, oszmianskim, wilkomierskim i innych. Pozenili siç z polskimi szlachciankami i byli szczerymi Polakami (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 115).
Krôl Stanislaw August Poniatowski w specjalnym przywileju z 1764 roku podkreslal, nadaj^c Janowi Dobrowolskiemu szlachectwo dziedziczne, iz on - w przeciwienstwie do innych Zydôw - przeszedl na katolicyzm nie w celu ko- rzystania z dogodnosci z tego wyplywaj^cych, lecz szczerze i gorliwie poswiç- cil sic stuzbie tronowi polskiemu, oddaj^c mu wiele ustug.
Wydaje siç, ze Dobrowolscy ci byli jeszcze przed nawroceniem na katolicyzm etnicznymi Polakami, ktôrzy z jakichs wzglçdôw przeszli dawniej na judaizm. Procès ten wsrôd niezamoznej szlachty polskiej w XVI-XVIII w. na- bral tak znacznego zasiçgu, ze krôlowie polscy czuli siç zmuszeni wydawac specjalne zakazy, maj^ce zahamowac to zjawisko. Mimo to jednak zamozne srodowiska zydowskie znçcily duzy zastçp nie tylko drobnej, ale i wielkiej szlachty polskiej, niewyrôzniaj^cej siç przeciez nigdy powag^ i powsci^gliwo- sciq. St^d m.in. tak czçsto polscy Zydzi miewali arystokratyczne nazwiska kra- jowe (nie môwimy tu o masowym i zupelnie bezpodstawnym przybieraniu na- zwisk polskiej szlachty przez Zydôw w koncu XIX wieku i w okresie po drugiej wojnie swiatowej).
Sejm koronny w 1764 roku zatwierdzil nobilitacjç duzej grupy Zydôw, wsrôd ktôrych znalezli siç: Jan i Dominik Dobrowolscy, Franciszek i Ludwik Lyzynscy, Ignacy i Józef Gurscy, Felicjan Kazimirski, Teodor Litynski, Michal Oswiçcim- ski, Andrzej Przewlocki, Antoni Majoski, Jan Nowakowski, Adam, Pawel, Piotr, Ignacy, Jan Zbitniewscy, Antoni Trojanowski, Kazimierz Pawlowski, Jan Micha-
327

lowski, Piotr Pawlowicz, Jakub, Mateusz i Stanislaw Jelenscy, Jan Lipinski, Teodor Deszawa, Jozef Kwiecinski, Tomasz i Antoni Poziomkowscy, Franciszek Krzyzanowski, Wojciech Szymanski, Tadeusz Bielski, Jozef Szpaczkiewicz, Stanislaw Jarmuda, Bonawentura Bartoszewicz, Jozef Poznanski, Felicjan Jankowski, Andrzej i Martin Niewiarowscy oraz nieznani z imienia Bergin, Manikowski, Orlowski, Jakubowski, Nizielski (VL, t. VII, s. 185).
Prawie wszystkie te nazwiska, z paroma wyjątkami, zostaly przez staroza- konnych zapožyczone od autentycznej, starožytnej szlachty polskiej. Dlatego jest swego rodzaju nieporozumieniem, že ksiądz Kasper Niesiecki w ogole nie wspomina w swym herbarzu staropolskiego rodu Dobrowolskich, a Hipolit Stupnicki potrafil tylko stwierdzic: „Dobrowolski, nobilitowany z neofity w roku 1764; Michal zaš za položone zaslugi w roku 1775”.
Polscy Dobrowolscy dobrze byli znani w Rosji od XVIII wieku. Jeden z nich, imieniem Florian, przeniosl się w koncu tego stulecia (1790) do cesar- stwa rosyjskiego, a w 1832 r. otrzymal dyplom dziedzicznego szlachectwa ro- syjskiego. Totež A. Bobrinskij w drugiej częšci swego herbarza (s. 608, 639) zaznacza: „Familia Dobrowolskich proischodit iz polskogo szlachectwa”.
DOBRZANSKI (Dobžanskis) herbu Leliwa i Sas; uzywali przydomkow Biatas, Częstopian, Dembkowicz, Demkowicz, Dziurdziewicz, Gackiewicz, Hnatuski, Hryckiewicz, Hubal, Niesiewicz, Nieszejowicz, Nicz, Nysewicz, Sokolowicz etc. Wielokrotnie uzyskali potwierdzenie rodowitosci we Lwowie, Sanoku, Haliczu, Przemyšlu, Busku, Pilznie w ciągu XVIII-XIX w. (Poczet szlachty galicyjskiej i bukowihskiej, s. 50-52, 322, Lw6w 1857).
Najliczniejsi spošrod nich byli ei pieczętujący się godtem Sas: „Licznie roz- rodzeni na Rusi Czerwonej. Mikolaj, kanonik krakowski 1600 r., doktor obojga praw, rektor Akademii Krakowskiej, mąž uczony i dbaly o dobro akademii”. Dobrzanscy uchodzący za szlachtę malorosyjską rowniez uzywali herbu Sas; znani byli na Ukrainie od okoto 1715 r. (por. W. Lukomskij, W. Modzalewskij, Malorossijskij gierbownik, Petersburg 1914, s. 44).
P. Malachowski w XVIII wieku rowniez wymienia wsrod nazwisk polskich Dobrzahskiego herbu Sas. K. Niesiecki (Herbarz polski, t. Ill, s. 353) podaje: „Dobrzanski herbu Sas, w ziemi sanockiej, od Brylinskich swoj początek wzię- li, z Dobrej się piszą”. Brylinscy, rowniez užywający herbu Sas, od XVI wieku znani byli dobrze na Podgorzu w ziemi przemyskiej. Boniecki (Herbarz polski, t. IV, s. 334-338) podaje informacje o Dobrzahskich užywających herbow Leliwa i Sas (z ziemi sanockiej i lwowskiej). Informuje o nich rowniez Spis szlachty Krolestwa Polskiego z roku 1851 (s. 45-46). S. Uruski (Rodzina.... t. Ill, s. 196-198) wskazuje, že istnialo pięč rožnych domow szlacheckich o nazwisku Dobrzanski: herbu Dzialosza (na Kijowszczyžnie); herbu Leliwa (na Rusi Czerwonej); herbu Lubicz (na Podolu); herbu Sas (w Galicji zachod- niej i wschodniej); procz nich byli tež Dobrzanscy nieherbowi z rožnymi przy- domkami na Wolyniu i terenach przyleglych.
Przynaležnošč do stanu szlacheckiego Macieja Onufrego, Romualda Jana, Jana, Tomasza, Waclawa, Feliksą, Michala Kazimierza, Gracjana Artūrą, Apo- linarego, Lukasza, Dionizego, Oktawiana Wincentego i szereg innych Dobrzan-
328

skich potwierdzila heroldia podolska w latach: 1819, 1838, 1841, 1847, 1848, 1856, 1860, 1862, 1865, 1886.
Na Podolu mieszkalo pięč rožnych rodzin szlacheckich o nazwisku Do- brzahski. Dwie z nich byly šwiežo uszlachcone za sumienną službę urzędniczą i wpisane do częšci pierwszej ksiąg szlacheckich; trzy uchodzily za rodziny starožytne i figurowaly w częšci szostej (Spisok dworian wniesionnych w dwo- rianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubemii, s. 33, 211).
Obszeme dane o tym wielkim polskim domu szlacheckim zawierają nie tylko zrodla drukowane, ale i rękopišmienne przekazy archiwalne. Wanka, Sy- emyaschko, Miczko, Iwaschko de Dobrzany Dobrzanscy wielokrotnie figurują w zapisach ksiąg grodzkich i ziemskich lwowskich z lat 1440-1456, podobnie jak Johannes de Dobrzince Dobrzanski (vel Dobrzinsky, Dobrzynsky). Andreas de Dobre Dobrzanski wspomniany jest przez archiwa lwowskie z roku 1621.
Michai Bulharyn i syn jego Jan byli odnotowani w 1628 r. jako wlasciciele majątku Zawolki w wojewodztwie nowogrodzkim. Siolo to syn przekazal po zgo- nie ojca „urodzonemu księdzu Andrzejowi Dobrzanskiemu, kaznodziei zboru shickiego i starszemu dozorcy zborow kalwinskich powiatu nowogrodzkiego.”
Jan Heliasz Dobrzanski, szlachcic minski, figumje w księgach grodzkich tego miasta z roku 1637. Piotr, Michai i Maciej Dobrzanscy 1 VI 1651 r. stawali pod Lwowem do pospolitego mszenia. Aleksander Dobrzanski podpisal w 1697 r. w imieniu wojewodztwa sandomierskiego elekcję krola Augusta II (VL, t. V, s. 427). Jan, Pawel, Jacek, Mikolaj, Tomasz, Michai, Wojciech, Stanislaw, Irzy Dobrzanscy podpisali w marcu 1733 akt konfederacji szlachty wojewodztwa ruskiego.
Jeden z zapisow w księgach grodzkich mohylewskich z lutego 1771 roku oznajmial: „Dla wybrania podatku z placow prętowych y kramnych, podhig ordynacyi, za poborcow z kola magistratu szlachetnych panow Symona Do- brzahskiego y Bazylego Sierhiejewicza, lawnikow (...) naznaczamy; ktorzy to poborcowie podatek dysportymentowy od konfratemi kupieckiey y od cechow, w ogolnošci, a od iudzi niecechowych, w szczegolnošci, wybierac mają”.
Ksiądz Jozefat Dobrzanski byl administratorėm soborowego košciola w Grodnie w r. 1776 (AWAK, t. XII, s. 327). Jerzy Dobrzanski w 1794 r. mia- nowany zostal przez T. Košciuszkę na czlonka Komisji Porządkowej powiatow sandomierskiego i wislickiego (por. Akty powstania Kosciuszki, Krakow 1918,
1.1, cz. 1, s. 273).
Mateusz, Jan, Andrzej Dobrzanscy herbu Sas zostali w 1799 r. wpisani przez heroldię wiIenskądo ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 11, s. 33). Teodor Dobrzanski, syn Jana, szlachcic z powiatu pihskiego, figuruje w spisie dziedzicow z tegož powiatu z roku 1819 (ANB, f. 319, z. 1, nr 69a).
Drzewo genealogiczne rodu Dobrzahskich herbu Sas, sporządzone w Minsku w 1816 roku, podawalo trzynašcie pokolen tej zacnej rodziny, wpisanej do klasy pierwszej ksiąg szlacheckich. Požniejsze, z roku 1832, ograniczalo się juž do wy- kazania tylko pięciu pokolen. Wynikalo to z braku papierow dowodowych, ktore na skutek uplywu czasu i rozmaitych niepomyslnych zdarzen w sposob naturalny ginęly.
Za protoplastę uznano Kazimierza Dobrzanskiego, ktory mial synow Jozefą i Teodora, a po nich wnukow: Kazimierza, Jana, Mateusza, Andrzeja i Jozefą.
329

Następne pokolenie, žyjące juž w wieku XIX, liczylo dziewięciu czlonkow: dwöch Antonich, Jözef, Jan, Wincenty, Hilary, Feliks, Aleksander i Stefan. Dobrzanscy pochodzili z powiatu wilejskiego. Potem osiedlili się na calej Minszczyžnie, znaležli się tež pod Žytomierzem. Chętnie zaciągali się do shižby wojskowej w armii rosyjskiej, co powodowalo szybką asymilację w nacjonali- stycznym antypolskim srodowisku. Większošč galęzi rodu Dobrzanskich wier- nie jednak trwala przy polskošci i religii katolickiej, o czym šwiadczą imiona nadane okolo 1832 roku kolejnemu męskiemu pokoleniu: Edward Wincenty, Felicjan, Stanislaw Ignacy, Kazimierz, Mikolaj, Kajetan, Hilary, Wladyslaw (ANB,f. 319, z. 2, nr 927, s. 5).
18 lutego 1838 r. ziemianin guberni kijowskiej K. Dobrzanski byl sądzony za wymierzenie zbyt surowej kary chlopom ukrainskim, poddanym sąsiada. Jeden z chlopöw powiesil się. Szlachcic zostal „tymczasowo” zatrzymany w areszcie domowym (Daniel Beauvois, Polacy na Ukrainie, s. 50). 26 wrze- šnia 1839 r. profesor Akademi Medyko-Chirurgicznej, Mikolaj Mianowski. slynny lekarz wilenski, wydal urzędowe swiadectwo „koležskiemu asesorowi i kawalerowi” Wincentemu Dobrzanskiemu, že ma on chore oczy (Iritis oraz Myosis coarctatio pupillae) i nie može pelnič obowiązkow, ktore męczą jego wzrok. W pazdziemiku 1849 r. sekretarz Wilenskiego Zarządu Cywilnego Do- brzanski zostal zdymisjonowany z zagwarantowaniem emerytury 128 rubli 61 kopiejek srebrem rocznie (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 684).
W styczniu 1840 roku urzędnik sądu pmžanskiego Ignacy Songajto w imieniu swej žony Ludwiki i jej siostry, panny Wiktorii Dobrzanskiej, zwrocit się do Grodziehskiego Zarządu Cywilnego ze skargą na ziemianina Edwarda Mo- krzeckiego i jego braci Joachimą, Stanislawa, Franciszka i Antoniego, iž będąc opiekunami nieletnich panien Dobrzanskich, roztrwonili majątek ich rodzicow (Franciszka i Konstancji z Mokrzeckich), sumę powažną, bo jak doklanie wyli- czyli: 95 573 zlotych. Dobrzanscy byli wtascicielami majątku Stoki w powiecie lidzkim (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 76).
Szymon Dobrzanski, syn Franciszka, zamieszkaly razem z zoną Justyną z Rejmeröw i synem Wtodzimierzem w Wilnie na Antokolu, 30 stycznia 1857 roku uzyskal potwierdzenie szlachectwa przez heroldię wilenską (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 616). „Wolny czlowiek” (tak zwano w Rosji carskiej m.in. przed- stawicieli drobnej nieherbowej szlachty polskiej), Antoni Dobrzanski, zamieszkaly w Mokšcie w powiecie rosieriskim w gubemi kowienskiej, 9 lipca 1864 roku oddany zostal wraz z rodziną ze względow politycznych pod nadzör poli- cji (CPAHL, f. 378, op. 1868, nr 228, s. 180).
Z materialöw przechowywanych w Centralnym Panstwowym Archiwum Historycznym Litwy w Wilnie (f. 391, z. 1, nr 644) wynika, že radca stanu Fla- wian Nikolajewicz Dobrianskij (Dobrzanski), wykladowca historii i geografu w Wilenskim Instytucie Nauczycielskim, w 1897 roku mial 49 lat. Byl wyzna- nia prawoslawnego. Nagrodzony orderami: sw. Wlodzimierza (IV st.), sw. Anny (II st.) i sw. Stanislawa (III st.). Pobieral rocznie 1200 rubli srebrem. Mial w tym czasie žonę Helenę z domu Liwczak oraz synöw Sergiusza (ur. 20 marca 1887 r.) i Aleksandra (ur. 13 sierpnia 1889 r.). Po ukohczeniu nauk w Mo- skiewskiej Akademii z tytulem kandy data teologii wykladat początkowo język
330

grecki w Litewskim Seminarium Duchownym, następnie - jak juz zaznaczyli- šmy - w Instytucie Nauczycielskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 644).
Liczne odgalęzienia rodu Dobrzanskich znane byly na Wolyniu i Podolu. Szlachectwo Dobrzanskich herbu Sas, wlascicieli dobr Wieszniopole w powiecie nowowolynskim, potwierdzilo Wolynskie Zgromadzenie Deputato w Szlacheckich 3 stycznia 1802 roku. Dobrzahscy herbu Leliwa wladali Studerowszczyzną w powiecie nowowolynskim i uzyskali potwierdzenie przynaležnošci do stanu szla- checkiego od tegoz Zgromadzenia w roku 1799 i 1803. Dobrzahscy zamieszkali w Popiewce w powiecie skwirskim zyskali potwierdzenie rodowitosci szlachec- kiej w latach 1802 i 1845, zaš posiadający Homyszcze Male i Olszane w powiecie luckim - w 1827 i 1837 r. (Panstwowe Archiwum Obwodowe w Žyto- mierzu, f. 146, z. 1, nr 2105, 2106, 2107, 2108).
Przynaležnošč do stanu szlacheckiego Ksawerego, Karola i Gustawa Do- brzanskich potwierdzilo 11 grudnia 1852 roku Kijowskie Zgromadzenie Depu- tatöw Szlacheckich. To samo Zgromadzenie 12 marca 1891 roku, a Departament Heroldii Senatu Rządzącego 19 grudnia 1891 roku potwierdzily ponownie rodowitosc szlachecką tychze osöb (Panstwowe Archiwum Obwodu Kijow- skiego, f. 782, z. 2, nr 435, s. 87-88). Inna księga genealogiczna z tychze zbio- röw (f. 782, z. 2), dotycząca okresu 1840-1864, zawiera listę szlachcicow gu- berni kijowskiej: Aleksandra, Witalego, Franciszka Ksawerego, Witalisa, Gustawa, Daniela, dwöch Michalöw, trzech Janöw, Mikolaja, Jozefą Szymona, Kazimierza Dobrzanskich.
DOBRZYNSKI (Dobžinskis) herbu Jastrzębiec, Jelita, Kondor, Klobuk.
Znani zarowno w Koronie, jak i na Litwie. Na Sląsku uzywali nazwiska „die Do- brzinky” oraz herbu Paparona (Siebmacher, s. 93). Jeden z herbarzy z XVIII wie- ku podaje o nich: „Dobrzyhscy herbu Jelita: trzy kopie zlozone w czerwonym polu, nad helmem pol kozla wyskakującego z korony, okazali rodowitosc imienia swego szlacheckiego y familię z ziemi dobrzynskiey w Wielkopolszcze, wedlug opisania Bielskiego w tomie II, w rožnych urzędach y dostoynošciach wteyze ziemi z dawna zaszczyconą, jako to: Tomasz Dobrzyhski - towczy, Woyciech - sędzia grodzki, Maximilian - podczaszy teyže dobrzynskiey ziemi, z ktorey fami- lij Jan Dobrzyhski miat syna Kazimierza, ktoren wyjechawszy zkraju swego, dostal się na uslugi Wlp. Bulhaka, podstolego witebskiego podczas funkcji posel- skiey na seymie warszawskim, w ktörych czas niemaly przetrwawszy, osiadl na gruntach uswiackich” - w sąsiedztwie tam mieszkającej szlachty. Wielu Dobrzyh- skich zajmowalo urzędy nižszej rangi w administracji lokalnej.
W VI księdze „Pana Tadeusza” tymže Dobrzyhskim Adam Mickiewicz po- šwięcil kilka stron:
„Slynie szeroko w Litwie Dobrzyhski zašcianek Męstwem swoich szlachcicow, pięknošcią szlachcianek.
Niegdyš možny i ludny, bo gdy krol Jan Trzeci Obwolal pospolite ruszenie przez wici,
Chorąžy wojewödztwa z samego Dobrzyna Przywiödl mu szeščset zbrojnej szlachty.
Dziš rodzina
331

Zmniejszona, zubožala. Dawniej w panskich dworach Lub wojsku, na zajazdach, sejmikowych zborach,
Zwykli byli Dobrzynscy žyč o latwym chlebie;
Teraz zmuszeni sami pracowač na siebie Jako zacięžne chlopstvvo! Tylko že siermięgi Nie noszą, lecz kapoty biale, w czame pręgi,
A w niedzielę kontusze. Stroj takže szlachcianek Najubožszych rožni się od chlopskich katanek:
Zwykle chodzą w drylichach albo perkalikach,
Bydlo pasą nie w lapciach z kory, lecz w trzewiczkach.
I žną zbože, a nawet przędą w rękawiczkach.
Rožnili się Dobrzynscy między Litwą bracią Językiem swoim, tudziež wzrostem i postacią.
Czysta krew lacka: vvszyscy mieli czame wtosy,
Wysokie czola, czame oczy, orle nosy;
Z dobrzynskiej ziemi rod swoj starožytny wiedli,
A choč od lat czterystu na Litwie osiedli,
Zachowali mazurską mowę i zwyczaje (...).
Nade drzwiami Dobrzynskich widne byly herby,
Lecz armaturę - serow zaslonily polki I zasklepily gęsto gniazdami jaskolki.
Wewnątrz samego domu, w stajni i wozowni Pelno znajdziesz rynsztunkow, j ak w starej zbrojowni.
Pod dachem wiszą cztery ogromne szyszaki,
Ozdoby czol marsowych - dziš Wenery ptaki,
Golębie, w nich gmchając, karmią swe pisklęta.
W stajni kolczuga wielka, nad žlobem rozpięta,
I pieršcieniasty pancerz - šiužą za drabinę,
W ktorą chlopiec zarzuca žrebcom dzięcielinę.
W kuchni kilka rapierow kucharka bezbožna Odhartowala, kladąc je w piec zamiast rožna;
Bunczukiem, lupem z Wiednia, otrzepywa žarna.
Slowem, wygnala Marša Ceres gospodama I panuje z Pomoną, Florą i Wortumnem Nad Dobrzynskiego domem, stodolą i gumnem”.
DOBULEWICZ (Dobulevičius) herbu Labędž. Mieszkali w powiecie wil- komierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1,486, 649).
DOBUŽYNSKI vėl DOBOŽYNSKI (Dobužinskis) herbu Lubicz. Polscy heraldycy odnotowują reprezentantow tego rodu dopiero w wieku XVIII. Se- weryn Uruski podaje lapidamą informację o tej rodzinie: „Dobužynski herbu Lubicz. Jan, skarbnik wilkomierski, podpisal komvokację generalną litewską 1764 r. Jan, stražnik wilkomierski 1788 r. Potomstwo, Andrzeja i Stefana, synow Jerze-
332

go, wnuków Kazimierza, osób 41, wylegitymowano w Cesarstwie 1848-1866 i zapisano do ksiąg szlachty gubemi kijowskiej. Fabian, syn Stanislawa, dóbr Ginejki, Stefan, syn Marcina, dóbr Wojszutyszki dziedzice, w guberni kowien- skiej 1882 r.” (Rodzina...» t. Ill, s. 204).
Adam Boniecki w czwartym tomie monumentalnego Herbaria polskiego (s. 346) podaje: „Dobužyhscy. Jan, skarbnik wilkomierski 1767 r. Jan, straž- nik wilkomierski 1787 r.” I to wszystko. W dziele Poczet rodów w Wielkim Ksiqstwie Litewskim w XV i XVI wieku (Warszawa 1883) A. Boniecki rodzi- ny Dobužynskich w ogóle nie wymienia, uwažając, že naležala do szlachty „požniejszej”, gdyž w tym okresie jeszcze w aktach archiwalnych nie wystę- powala.
Inni historycy są równie powšciągliwi. P. Malachowski wymienia tylko na- zwisko Dobužynski, nie podając ani nazwy herbu, ani nie wspominając o genealogi i tej rodziny. Wydaje się, že nie uczynilby tak z pewnošcią, gdyby cho- dzilo o rzeczywiscie znaczny ród. E. A. Kuropatkin w Zbiorze nazwisk domów z ich herbami vv Koronie Polskiej i Wielkim Księstwie Litewskim (1789) wymienia nazwisko Dobužynskich, ale nie podaje herbu, którym się pieczętowali. Pobiežne traktowanie dziejów tego rodu nie jest raczej spowodowane niedostat- kiem zasobów archiwalnych, poniewaž zarówno w rękopišmiennych, j ak i dru- kowanych zródlach heraldycznych da się odnaležč wzmianki o reprezentantach tego rodu juž w wieku XVI.
Juž w 1596 r. wzmiankowany jest w jednym z dokumentów Stanislaw Ma- ciejewicz Naruszewicz Dobuzyhski. Z zapisów tych wynika, že ten „ziemianin hospodarski” z powiatu wilkomierskiego niezbyt byt zamožny, skoro jego są- siad Lenart Iwkowicz uznal za stosowne w nagrodę za jakies doznane dobro- dziejstwa zapisač mu piątą częšč swego majątku - Swimowskiego. „Dobry szlachcic” pan Jan Dobužynski figuruje jako swiadek w sprawie o przekazanie majątku w sądzie witkomierskim w Iipcu 1596 r. Pan Malcher Dobužynski, szlachcic z powiatu wilkomierskiego, zamieszany byl w pewną sprawę mająt- kową, toczącą się przed sądem w Wilkomierzu w lutym 1596 r. Mianowicie „ozwal się jedno byč umocowanym ku odbieraniu sumy, a mocy na to nie po- kazal” (AWAK, t. XXXII, s. 33, 265-267, 335).
„Ludzie zacni”, ziemianie powiatu wilkomierskiego Daniel Lwowicz, Stanislaw Steckiewicz i Malcher Dobužynski, zložyli podpisy na umowie finanso- wej między siostrami Halszkąi Beata Kmiciankami 9 lutego 1596 roku (ibidem, s. 187-188, 193). Ciekawe, že skladając podpisy, Lwowicz i Steckiewicz užyli języka polskiego, Dobužynski zaš - ruskiego: „Pieczatar ustnie proszanyj Mal- chier Dobužynskij”.
10 maja 1620 roku do ksiąg ziemskich powiatu upickiego „staroswieckim polskim pismem” wpisano następujący tekst. „Ja, Jerzy Dobožynski, ziemianin Króla Jegomošci powiatu upickiego, czynię jawno y wyznawam jawno tym moim dobrowolnym wieczysto-darownym zapisem, przypuszczając to ku wia- domošci, komu by o tym wiedziec naležato, teražniejszego y na potem będące- go wieku ludziom, iž ja, Jerzy Dobožynski, niepojednokroč doznawszy žyczli- wosci y ushigowania przeciwko sobie od syna mojego pana Woyciecha Dobo- žynskiego, a chcąc jeszcze chętliwszego do ushig moich mieč, nagradzając je-
333

mu za tę žyczliwošč y niepojednokrotne ushigowanie jego, przeto z dobrey woli mojey temų synowi memu Woyciechowi Dobožynskiemu daję, darowuję y wiecznemi czasy tym listem moim zapisuję częšč gruntow moich, oromych y nieoromych, Siedlisk Starych y Nowych, sianožęci, lasow od rožnych osob kupią nabytych, ležących w powiecie upickim, nazwanych Pomusze abo Ra- juny, nad rzeką Muszą y Tatolą, takož nad rzeką Ugią będących; A to jest mia- nowicie naprzod sznur jeden gruntu oromego y nieoromego, lasow, sianožęci. ležących bokiem jednym przy grande y miedzy Jpana Jarosza Elžbuta, dragim bokiem przy miedzy y grande pana Bartlomieja Szymkiewicza, koncem jednym począwszy od rzeki Muszy, dragim koncem wpiera do Šciany Rowban- skiey, na ktorym tym sznurze dom y gumno tego syna mėgo pobudovvane jest. Dragi sznur, co mam zamianą za grant zastawny Stankiszki, będący przy gran- cie y miedzy bokiem od pana Albrychta Woydata nabyty, ležący bokiem jednym przy gruncie y miedzy mojey od Jegomošci pana Woyciecha Kaczynskie- go, nabyty” (...) synowi memu Woyciechowi Dobožynskiemu wiecznemi czasy daję, daruję y tym listem moim zapisuję do tego trzech poddanych y czwartego parobka dwornego Adama Jaksztelenia, ktorych tych poddanych, Iwana Korsaką, Indryka Jargievvicza, Gasia Jozefowicza y synem jego Woyciechem Gasie- wiczem (...) ze wszystką majętnošcią y ze wszystkiemi grantami ich, jako oni z dawnych czasow zažywają (...) synowi memu daję, daruję y zapisuję”. (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 620, s. 10-13).
Z roku 1741 zachowal się testament Jana Dobužynskiego, w ktorym czyta- my: „W imię Troycy Przenayšwiętszey, Oyca, Syna y Ducha Šwiętego, niech się stanie ku wieczney pamięci wola Jego šwięta. Amen. Ja, Jan Dobužynski, woyski smolenski, za žycia wieku mojego wiele widząc przeminęfych rzeczy, ktore do swojego przychodzily šmiertelnošci konca, napatrzylem się, a widząc, iž ten nikogo nie mija nieuchronny dekret Boski, przy zupelnym zostając rozu- mie, z dobrey woli moją ostatnią testamentową czynię dyspozycyą. Nayprzod duszę moją Krwią Przenayšwiętszą Chrystusa, Pana y Zbawiciela mėgo, odku- pioną męce Jego Przenayšwiętszey polecam y oddaję. Usty y sercem skraszo- nym pokomie suplikując, aby jako ten, ktory nie przyszedt užywač sprawiedli- wych, ale grzesznych, nie wedlug występkow moich, ale vvedhig nieprzebrane- go milosierdzia swego wszystkie grzechy moję litošciwie odpušcič y szczęšli- wey wiecznošci namiestnikiem uczynič raczyl. Nim jednak žyde moję jedna- kiem zakonczę periodem, wyznawam gorącą y stateczną vviarą, iž co Kosciol šwięty katolicki rzymski, matka nasza, wieszczy, trzyma y wyznawa, w to wszystko wierzę mocno, trzymam y wyznawam, y serdeczną czynię tego pro- fessyą, ošwiadczam się przed Stworcem moim i calym niebem, iž w wierze šwiętey rzymskiey katolickiey žyč y umierač zawsze upragnionym žądam. Uciekam się do Zbawiciela mėgo, žebrząc tey majestatu Jego laski, aby mi w šmiertelney wojując utarczce, tyle sily mojey dodal, abym wszystkie nieprzyja- ciele duszne potencyą zwycięžyl y wniwecz obrocil, uciekam się oraz do Prze- nayšwiętszey Maryi Panny, Niepokalaney Syna Božego Matki, jako jedyney grzesznych ucieczki y protektorki, tudziež do šwiętych wszystkich Božych Pa- tronow y Patronek moich, do obrony švviętego Michala, xiąžęcia anielskiego, protektora mojego, aniota stroža mėgo, aby przewažną przyczyną y ich zasta-
334

wianiem się przed majestatem Boskim w ostatnim duszy mojey z cialem roz- dziele wsparta y umocniona, nie byla zawstydzona na wieki, usilnym tego žą- dając pragnieniem, aby naydrožsze cialo y krew Zbawiciela mojego ostatnim duszy mojey bylo pokarmem y na drogę wiecznosci posilkiem, aby okrutna męka sromotna, šmierč na krzyžu ostatnim mi by ta myšleniem, a na koncu naychwalebnieysze moich wymowieniem ust imiona Jėzus, Marya y Jozef, y ostatnim smiertelnym slow zamknieniem.
Cialo moję grzeszne, jako z ziemi wzięte, teyže oddaję, ktore ma byč przez mitą malžonkę moją, jeymošč panią Maryannę z Zaglow Dobužynską y ichmo- šciow panow opiekunow nižey wyrazonych w košciele (...) bez pompy swiato- wey przy assystencyi xięžy pochowane. Sumkę moją, na osobliwym regestrze spisaną, wszelką ruchomošč, zloto, srebro, cynę, miedž, suknie, rynsztunek wojenny, bydto rogate y nierogate, konie jezdne y wszelki sprzęt, cokolwiek mogę mieč z ręki hoyney Boga wszechmogącego, mnie do czasu powierzonego tak rozporządzam: Do košciola skiemianskiego, kędy cialo moję grzeszne dys- ponowane będzie, na msze šwięte talarow bitych cztery, na dzwony y ubogie talar bity jeden, za mieysce pogrzebu ciala mėgo grzesznego y swiece talarow bitych trzy; ichmošciom xięžom bemardynom kowienskim do Bractwa Šwiętey Anny na msze šwięte talarow bitych pięč, ichmošciom xięžom franciszkanom wilenskim na msze šwięte talarow bitych dwanascie y zlotych cztery, ichmošciom xięžom bemardynom trockim na msze swięte talarow bitych pięč, ichmošciom xięžom trynitarzom, na Antokolu rezydującym, na msze šwięte talarow bitych pięč, (...) ichmošciom xięžom trynitarzom w Trynopolu rezydującym na msze swięte talarow bitych pięč (...).
Miley malžonki mey upraszam, aby nie przepomniala duszy mey jalmuž- nami šwiętemi wspierac. Osobliwie teyže miley malžonce mey kontusz z fran- cuskiego sukna granatowy, krolikami bialemi podszyty, a gronostajami obložo- ny, sukna francuskiego niebieskiego lokei szešč, pas karmazynowy stary, czap- ki dwie, jedną rosomakową z wierzchem majowym, dmgą barankową z wierz- chem granatowym, kobierzec, koce dwa ukrainskie, obicie polskie, koldrę ki- tayczanną karmazynową, kolaskę francuską z szorami, kantarami y leycami, koni parę gniadych (...) oraz co się može znaležč zlotą, srebra, cyny, miedzi, skrzynek, szkatul y naczynia drewnianego od mala do wiela, doznawszy milo- šei, poszanowania, jak w zdrowiu, tak w chorobie po miley malžonce mey, to wszystko wiecznemi czasy (...) zapisuję y leguję. Zapis na tysiąc talarow bitych teyže malžonce mojey (...) utwierdzam y approbuję. (...)
Župan amarantowy na czamarze zostawuję JWPanu Jerzemu Dobužyn- skiemu, bratu memu rodzonemu, kontusz z francuskiego sukna, zlotawy župan z francuskiego sukna zielony zapisuję y leguję imč panų Kazimierzowi Dobu- žyhskiemu, bratu memu. Kontusz francuski nakrapiany, szlamami podszyty, pistoletow parę, ladownicę, rynsztunek wojenny JWPanu Andrzejowi Dobužyn- skiemu, synowcowi memu. Szablę w srebro oprawną pozlocistą z paskami leguję y zapisuję panų Janowi Rymowiczowi, siostrzencowi memu. Muszkiet, karabin y szablę w czamey oprawie, pas perski Andrzejowi Przygodzkiemu (...). Bydlo žony mojey, to jest wot czamy, byczek srokaty, krowa bura stara, druga czenvona z bialym zrzebięciem, trzecia czenvona, cieluszka bura z bialą
335

glową, dwie ciehiszki gniade, owiec osiem z jagniętami, wieprzow y šwin szešč, koz trzy z kožlętami, gęsi, indyki - to wszystko rniley malžonce mey, resztę bydla tutejszego, co y na moją częšč przypadloby, wyjąwszy tylko jednego wolu co naylepszego na pogrzeb moy, JWPanom Jerzemu y Kazimierzowi, braci mojey rodzoney, w rowny dzial zostawuję”.
Z przedstawionego podziahi dobr wynika, iž žegnającemu się ze swiatem szlachcicowi chodzilo zapewne o uchronienie leciwej niewiasty przed wysil- kiem związanym z samodzielnym utrzymywaniem dose znaeznego gospodar- stwa. Opiekunami malžonki mianowal pan Dobužynski swych krewnych i przyjaciol: Jerzego Žagia, podezaszego wilkomierskiego, Rafala Jelenskiego, pisarza grodzkiego wilkomierskiego, Andrzeja Butlera, wojskiego starodubow- skiego i Jerzego Antoniego Rogowskiego, lowczego wilkomierskiego (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 620, s. 55-58).
Jak šwiadczą akta archiwalne, Dobužynscy užywali herbu Lubicz i przydom- ku Januszkiewicz. Posiadali dobra Dobuž bądž Dobuže, a rod swoj wywodzili od Piotrą Januszkiewicza, wlasciciela tegož majątku gdzieš na początku XVII wieku. Zostawil on po sobie synow Stanka i Januszka. Stanko zaš miat synow Marcina, Marka i Macieja, a Januszko - Kaspra, Jana, Jerzego i Bartlomieja. Następnie rod się silnie rozgalęzil, tak iž niepelne drzewo genealogiezne tego domu, przedsta- wione przez heroldię wilenską w polowie XIX wieku opisuje jedenašcie jego pokolen - 89 osob plci męskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 613).
Jeden z dawnych dokumentow przedstawia w skrode dzieje rodu Dobuzyh- skich: „Swiadectwo. Na žądanie wielmoznego pana Ignacego, syna Benedykta, na Dobužach Dobužyhskiego, porueznika woysk polskich, ktorego przodkowie od kilku wiekow dobra rožne, między temi Dobuže, jedne w witkomierskim, a drugie w upickim powiatach ležące, za prawami wiecznosci jako dziedzice posiadali; będąc szlachetney y dostoyney familii swojey z wielu znakomitemi domami, mianowicie w powiecie wilkomierskim exystującemi, spokrewnieni, za rodowitą y starožytną szlachtę polską uznawani, tak rowniež y sam WP po- rueznik Dobužynski, biorący z nich pochodzenie, tudziež z stopnia rodzicow y z wlasnego nabycia, do dziš dnia posiadający rožne majątki; že jest aktualnym y dobrze urodzonym szlachcicem, my, urzędnicy, szlachla, obywatele powiatu wilkomierskiego w tym wszystkim, co się zwyz wyrazilo, na ręce Wielmožnego Dobužyhskiego, wspolziomka y obywatela naszego, wydając ninieysze urzędowe swiadectwo, dla tym wiekszey wiary y pewnosci przy wycišniętych herbowych pieczęciach podpisami rąk wtasnych stwierdzamy.
Pisan roku 1817 miesiąca wrzesnia dziesiątego dnia. Adam kniaž Žagiell, marszalek wilkomierskiego powiatu; Dominik Downarowicz, podkomorzy powiatu wilkomierskiego; Antoni Kuszelinski, ziemski powiatu wilkomierskiego chorąžy; Justyn Pac Pomamacki; Antoni kniaž Žagiell; Piotr Hoppen; Onufry z Klimontthw Klimowicz; Andrzey Butler, grodzki wilkomierski sędzia (...); Jozef Kondratowicz, komomik graniezny powiatu braslawskiego; Michal kniaž Žagiell (...); Stanislaw Wadowski Pietruszkiewicz, szambelan bylego dworu polskiego; Kanuty kniaž Žagiell, marszalkowicz powiatu wilkomierskiego; Justyn Mikulicz, sędzia grodzki powiatu wilkomierskiego; Dyonizy Mohl; Andrzey Magnuszewski; Justyn Tallat Kiellpsz, sędzia grodzki wilkomierski;
336

Adam Junosza Dąmbrowski; Jan Woyszwillo, sekretarz sądu; Stefan Rewkow- ‘ ski, stražnik powiatu wilkomierskiego; Leopold Komorowski, szambelan bylego dworu polskiego; Aleksander Koscialkowski, sowietnik” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 620, s. 82).
Wywód familii urodzonych Januszkiewiczóxv Dobužynskich herbu Lubicz z 13 grudnia 1819 roku informuje: „Od najdawniejszych czasów rozkrzewiona w Litwie na dobrach Dobuže, Pieniany, Zošnica i Romejki zwanych w powiecie wilkomierskim, takže na drugich Dobužach, Pomuszu, Rajunach i Gružach w powiecie upickim w gubemi litewsko-wilenskiej položonych, poczynając od czasów przeduniowych blisko przez lat trzysta exystując w swych dotąd trwają- cych potomkach, rožne (przy uzywaniu swobód stanowi szlacheckiemu nada- nych) przez tychže potomków swoich spetniala urzęda w cywilnym, wojsko- wym i duchownym stanie, naležąc oraz do obioru Najjasniejszych Królów Pol- skich i innych prawami dozwolonych prerogatyw.”
W tymže 1819 roku Ignacy, Józef, Mateusz, January, Roch, Wincenty, Te- lesfor, Marcin i kilku innych na Dobužach Januszkiewiczów Dobužynskich uznanych zostalo przez heroldię wilenską za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 112-119).
W 1845 roku Józef, Michal, Benedykt, Kazimierz Ignacy, Józef i Franci- szek Dobužynscy z powiatu szawelskiego zwrócili się do heroldii wilenskiej z prosbą o potwierdzenie szlachectwa. To, iž wysy!ają list, zamiast osobišcie przybyč do miasta, motywowali względami finansovvymi („po przyczynie bied- nošci”). List pisany po rosyjsku przez „kolležskiego registratola” Lędzkiego na prošbę Dobužynskich w imieniu calej rodziny niezbyt wprawną ręką podpisal po polsku jeden z jej czlonków: „prozby (!) rękę przyložylem, Józeff, syn Mi- koiaja, Dobužynski”.
Z tekstu tego wynika, že Dobužynscy okolo roku 1785 posiadali majątek Po- bierže-Puszyniszki, które Michal Dobužynski otrzymal jako wiano žony Katarzy- ny Wojtkiewiczówny. Heroldia wilenska nie potwierdzila ich szlachectwa i ta zbiedniala szlachta zepchnięta zostala do klasy tzw. „odnodworców”, czyli chlo- pów, mimo iž proszący dowodzili swego pokrewiehstwa z bardziej rnajętną galę- zią rodu, zamieszkalą w powiecie wilkomierskim (CPAH Liwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1630, s. 5-9).
Jeden z Dobužynskich, podporucznik Praskiego Pulku Piechoty, zostal w 1840 roku sądownie zobowiązany do splacenia 200 rubli dhigu wdowie po prowizorze Karolu Franku, Wiktorii (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 196).
Heroldia wilenska potwierdzala rodowitosc szlachecką Dobužynskich m.in. w latach 1819, 1848 (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 131, s. 29). 13 grudnia 1819 r. heroldia ta potwierdzila przynaležnosč do stanu szlacheckiego Rocha Francisz- ka Dobužynskiego herbu Lubicz, mieszkanca powiatu wilkomierskiego, z po- tomstwem: Wincentym Jerzym, Ignacym Jakubem, Stefanem Hilarym i Marci- nem; oraz Ignacego z synami Ignacym, Mateuszem i Józefem; jak tež Onufrego. (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 109). 17 czerwca 1827 r. potwierdzenie rodo- witošci szlacheckiej z heroldii wilenskiej uzyskal Mamert Dobužynski, syn Ignacego, a brat Jozefą, dziedzic majątku Gielwanki w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1013, s. 66). Ta sama heroldia potwierdzila w 1848
337

roku szlachectwo Ignacego Dobužynskiego wraz z synami Jozefem Francisz- kiem i Mamertem Alfonsem Antonim oraz grupą innych krewnych (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 182, s. 1).
Jak ustalila heroldia wilenska w 1848 roku, 42-letni porucznik Mingrel- skiego Pulku Jegrow, kawaler Mamert Abdelt Dobužynski mieszkal we wla- snym majątku Gielwanki w powiecie wilenskim. Byl przedstawicielem dzie- wiątego pokolenia potomkow protoplasty o imieniu Stanko, ktory w 1532 roku nabyl majątek Dobuže w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 120).
Dobužynscy brali žony z takich domow, jak: Smulscy, Muchofftowie, Wy- szomirscy, Sipowiczowie, Bohuszewiczowie, Wizgirdowie.
Z rodziny tychže Dobužynskcich pochodzil m.in. general Dobužynski, ktory byl bibliotekarzem polskiego wilenskiego Towarzystwa Przyjaciol Nauk. „Pelen pošwięcenia, zaszczytnie pojmując obowiązek pracy spolecznej, czy lato czy zima, w niemozliwych warunkach, w ciasnocie i w chlodzie przejmującym, gdy często pioro wypada ze skostnialych rąk, jeneral Dobužynski dzien w dzien spędza w bibliotece po kilka godzin, pracując wytrwale a bezinteresownie nad uporząd- kowaniem księgozbioru. W ten sposob skatalogowano juž wszechstonnie a nauko- wo okolo 10 tys. dziel” (Litwa i Rus, 1912, nr 1, s. 38). Europejską stawę zyskal wybitny malarz polsko-litewsko-rosyjski Mscislaw Dobužynski (1875-1957).
DOBSZEWICZ (Dobševičius) herbu Pielesz i Denhoff. Znani w woje- wodztwie wilenskim i na Žmudzi.
DOBULEWICZ (Dobulevičius) herbu Labędž. Mieli dobra na Kowiehsz-
czyžnie.
DOGIEL (Dagilis). Zrodla archiwalne wzmiankują o reprezentantach tego domu juž na początku wieku XVI. Rožne j ego odgalęzienia užywaly herbu Dzialosza, Trąby lub Lada. Jan Bohdanowicz-Dworzecki w pozostającym w rękopisie dziele Herbarz szlachty litewskiej przytacza obszerne dane o Do- gielach (Dogilach, Dogylach) z przydomkiem Cyryria herbu Dzialosza, za- mieszkalych w powiatach lidzkim, grodzienskim, braslawskim (požniej takže w innych), znanych juž od roku 1529 (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782).
Mikolaj Antoni Dogiel z Lyczkowa na Niskieniczach, pisarz ziemski i pose! wojewodztwa braclawskiego, w 1696 roku podpisal akt konfederacji gene- ralnej warszawskiej. Mikolaj, Jerzy, Daniel, Aleksander, Tomasz, Jan i inni Dogielowie Cyrynowie zložyli w 1697 roku podpisy, reprezentųjąc woje- wodztwo braclawskie, pod aktem elekeyjnym krola polskiego Augusta II. Jan Maciej Dogiel 9 sierpnia 1698 r. sygnowal uchwalę szlachty wojewodztwa wi- lenskiego przeciw samowoli stolnika Sapiehy. (VL, t. V, s. 416, 457). Pawel Cyryna Dogiel, sędzia ziemski nowogrodzki, w 1764 roku zložyl podpis od wojewodztwa czemihowskiego na akcie elekeyjnym krola Stanislawa Augusta Poniatowskiego (ibidem, t. VII, s. 132).
S. J. Dunczewski w dziele Herbarz wielu domow Korony Polskiej i Wiel- Jdego Xsięstwa Litewskiego (Krakow 1757, t. I, s. 59) podaje, že Franciszek
338

Dogiel Cyryna herbu Dzialosza jeszcze od wielkich ksiąžąt litewskich Giedy- mina i Witolda otrzymal za zashigi wojenne dobra Lyczkowo. Nieprzerwanie od wieku XV do XX mieszkali Dogielowie takže w licznych zasciankach (Szlachtowszczyzna, Wojdaty, Jamonty, Wolczki, Dogilewsk, Karpowicze, Bomblów, Tyczkowo, Byczkowszczyzna) w powiecie lidzkim.
W 1838 roku naležący do tego rodu Placyd Engelbert Dogiel, syn Wincentego, uzyskal potwierdzenie starožytnej rodowitosci szlacheckiej z heroldii wilenskiej. Z powiatu lidzkiego jedna z galęzi Dogielów przeniosla sìq na Žmudž, do powiatu telszewskiego, gdzie od roku 1656 osiadla w majętnošci Letajcie (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 622, s. 17). W województwie witebskim Dogielowie posiadali dobra Kru- powszczyzna.
Drzewo genealogiczne witebskich Dogielów, sporządzone w 1836 roku, podaje opis siedmiu pokolen rodu (46 osób pici męskiej), wywodząc tę galąž od protoplasty Jarosza Dogiela (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 119). Poprzez malzenstwa byli Dogielowie spokrewnieni z szeregiem rodzin kresowych, takich jak: Bo- gatkowie, Brudzewscy, Ciechanowiczowie, Cydzikowie, Czajkowscy, Czay- czynscy, Frąckiewiczowie, Glihscy, Gojrzewscy, Jackiewiczowie, Jakubowscy, Jaskowiczowie, Jastrzębscy, Kandybowie, Klimaszewscy, Korczakowscy, Ko- zuchowscy, Kušcinscy, Krzeczkowscy, Ledóchowscy, Lojkowie, Malczewscy, Marciszewscy, Mączynscy, Mickiewiczowie, Naruszewiczowie, Pacowie, Pia- seccy, Pobutkiewiczowie, Poplawscy, Radzyminscy, Romanowscy, Sakowi- czowie, Swiaccy, Wojtkiewiczowie, Zankowscy.
Dogielowie byli rodziną powszechnie szanowaną. Jak wynika z zapisów archiwalnych, sądzili się o majątek Maciejkiany z magnatami Potockimi i Tyszkiewiczami. Rodowitosc szlachecką Dogielów wielokrotnie potwierdzaly heroldie grodzienska, minska, wilenska i witebska, jak tez Departament Heroldii Senatu Rządzącego imperium rosyjskiego (por. CPAHL, f. 391, z. 5, nr 118; f. 391, z. 1, nr 948, s. 43-44; f. 391, z. 9, nr 70, s. 17-18). Lista z 1851 roku podaje, že jedynie w powiecie lidzkim w gubemi wilenskiej istnialo wówczas 16 dužych odgalęzien rodu Dogielów. Chociaz uzywali oni trzech róznych her- bów, naleželi niewątpliwie do tego samego rodu (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 73; f. 391, z. l,nr 182, s. 44).
Z tej rodziny pochodzito wielu wybitnych naukowców. Ks. Maciej Dogiel (1715-1760), od 1747 byl rektorėm kolegium pijarów w Wilnie, pózniej poslem królewskim w Niemczech, Francji i Holandii; autor dziel historycznych. Alek- sander Stanislawowicz Dogiel (1852-1922) zaslynąl jako wybitny rosyjski hi- stolog; pierwszy odkryl i opisal koncowe aparaty nerw'owe prawie we wszyst- kich tkankach i organach zwierząt; opracowal wiele nowatorskich metod ba- dawczych. Walenty Aleksandrowicz Dogiel (1882-1955), syn poprzedniego, laureai Nagrody Leninowskiej (1957), napisal fundamentalne dziela z dziedziny zoologii, anatomii porównawczej bezkręgowcow i parazytologii. Jan (Iwan) Dogiel byl znakomitym lekarzem i biologiem. Profesor Michal Dogiel wykladal prawo na Uniwersytecie Kazanskim.
DOKTOROWICZ (Daktaravičius) herbu Nalewka. Notowam w zródlach historycznych od XVII wieku.
339

DOKURNO (Dokurnas). Polska encyklopedia szlachecka (t. V, s. 121) informuje: „Dokurao herbu Dolęga; 1580: mazowieckie, trockie”. Jan Boh- danowicz-Dworzecki nieco dokladniej pisze o Dokumach herbu Leliwa, znanych od 1557 r. w powiecie oszmiañskim. Byty i inne odgalęzienia tego rodu. Spokrewnieni m.in. z Czyžami. Pelnili funkcje obieralne w powiatowej spolecznošci szlacheckiej (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 2).
Wywód familii urodzonych Dokurnów herbu Dolęga z 2 lutego 1799 r. po- daje: „Ta familia z dawna szlachecką zaszczycona rodowitošcią dziedziczne w powiecie oszmiañskim posiadala dobra i z niej Jerzy Dokumo foKvark Wial- butowo w powiecie oszmiañskim ležący od Tomasza Lastowskiego w roku 1679 (...) nabywszy, synom Maciejowi, regentowi ziemskiemu oszmiañskiemu, Tomaszowi, Floryanowi Lukaszowi Dokumom zostawil.” Ich matką byla Dorota z Bohuszków. Wszyscy ci Dokumowie równiez zostawili potomstwo mę- skie osiadle w powiatach oszmiañskim, trockim, wileñskim, orszañskim i na Žmudzi. Spokrewnili sięm.in. z Butlerami i Szczytami.
W 1799 r. heroldia wileñska uznala za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” Wawrzyñca, Jozefą, Rafala, Ignacego, Michala, Felicjana, Tadeusza, Dominika, Franciszka, Damazego, Mikolaja Benedykta, Ksawerego, Romana i innych Do- kumów, wpisując ich imiona do pienvszej ezęsei ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 29-31).
DOLIÑSKI (Dolinskas) herbu Sas. Mieszkali w powiecie wolkowyskim.
DOLOBOWSKI (Dalabauskas) herbu Doięga. Dziedziczyli dobra w powiatach wilkomierskim i szawelskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1, 231,2157).
DOLONGOWSKI (Dalangauskas) herbu Nalęcz. Posiadali majątek Szaw- koty-Pozabrze w powiecie telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 34).
DOMAÑSKI (Damanskas) herbu Laryssa. Byly tež galęzie Domañskich užywające godel Grabie i Odrowąž. Domañscy pochodzą z Domanina w woj. sieradzkim (pierwsza wzmíanka z r. 1436). O licznych Domañskich herbu Laryssa informuje m.in. S pis szlachty Królestwa Polskiego (s. 46-47).
Jak wynika z zapisów do ksiąg grodzkich brzeskich Domañscy okolo roku 1580 mieszkali m.in. w micjscowosci Przewloki. Stefan, reprezentując szlachtę ziemi czerskiej, a Michal od województwa brzeskiego-litewskiego w 1764 r. podpisali akt elekeji ostatniego króla Polski Stanislawa Augusta Poniatowskie- go. (VL, t. VII, s. 124, 129). Stanislaw z Zagórza Domañski obok innych szlachciców halickich podpisal 5 VI 1767 akt konfederaeji w obronie wiary katolickiej i integralnošci Polski. Antoni Domañski w 1794 r. pelnil funkeję komisarza porządkowego ziemi liwskiej {Akly powstania Košciuszki, t. II, cz. 2, s. 161).
W. Nekanda Trepka {Liber..., s. 121-122) donosil: „Domañski, chlopski syn, oblókt się byl, w službie u szlachty będąc, w dworzacką sukienkę. Mial chalupę z rolami we wsi Szczakowej milą od Będzinia. Pojąt byl dziewkę chlopa Žarczyc- kiego”.
340

Wywöd familii urodzonych Domanskich herbu Laryssa z 19 wrzesnia 1805 r. stwierdza, že „familia ta od dawnych czasöw w Polszcze posydowaniem prero- gatyw stanowi szlacheckiemu wlasciwych i posydowaniem döbr ziemskich zaszczycona”. Mieszkali w Luniewie w ziemi mielnickiej. W XVII w. osiedlili się tež na Litwie. Mieli posiadlošci na Podolu i w powiecie wilenskim.
W 1805 r. heroldia wilenska uznala za „starožytną i rodowitą szlachtę polską” Wiktora (bylego burmistrza Wilna) oraz jego syna Franciszka, wpisując ich do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 93-94, 109-110). Domahscy uzyskali potwierdzenie rodowitosci szla- checkiej z lieroldii w Wilnie röwniez w roku 1811 (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 632). Waclaw Karol i Jan Domahscy z Grodziehszczyzny zostali w 1896 r. uznani za rodowitych szlachcicöw przez Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Pe- tersburgu (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 4, s. 75).
DOMARADZKI (Domarackis) herbu Radwan. Wywodzili się z Domara- dza kolo Rzeszowa. W XIX wieku odnotowani tež w Wilnie.
DOMASZEWICZ (Domaševičius) herbu Labędž i Pobog. Mieli dobra ziemskie w powiatach pihskim, oszmiahskim, szawelskim i wilenskim (CPAH- L, f. 391, z. 1, nr 1062; f. 391, z. 8, nr 2566, s. 98, 99).
DOMEJKO vėl DOMEYKO (Domeika) herbu Grzymata, Dangiel i Do- lęga. Od wielu wieköw mieszkający na terenach między Kownem, Wilnem a Grodnem. W roku 1447 Domejkowie mieszkali w okolicy Ejszyszek i Raduni (Russkaja Istoriczeskajci Biblioteka, t. XV, s. 158). „Domejko w Kowienskiem” - tyle tylko napisal o tym rodzie P. Malachowski w swym Zbiorze nazwisk szlachty.
Jak podaje A. Boniecki w czwartym tomie swego fundamentalnego Herbarza polskiego, Domeykowie z powiatu kowienskiego uzywali herbu Dolęga. Pierwsze cytowane przez tego historyka zapisy archiwalne z roku 1659 informują o Kon- stantym Domeyce i jego žonie Jadwidze z Kudrewiczöw, jako o obywatelach, ktorzy dotkliwie odczuli skutki napasci wojsk cara moskiewskiego (A. Boniecki, Herbarz polski, t. IV, s. 376). Liczne wzmianki o rodzie tym odnaležč možna w zbiorach dawnej heroldii wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1098).
26 lutego 1801 roku Jan, Antoni, Jakub i Jerzy Domeykowie otrzymali od Deputacįi Wywodowej Szlacheckiej Gubemi Litewskiej swiadectwo rodowitosci szlacheckiej, w ktorym zaznaczono, že kolejne pokolenia tego rodu mieszkaly przewaznie w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1832, s. 101-111).
Drzewo genealogiczne Domeykow zatwierdzone w Minsku w 1824 r. podaje opis siedmiu pokoleh tego rodu, zaczynając od protoplasty Kontryma Dome v ki. Dowiadujemy się z tego opisu, že Domeykowie ženili się m.in. z pan- nami z domöw Paszkiewiczow, Kniažyckich i Odachowskich (ANB, f. 319, z. 1, nr 126, s. 23).
Wladyslaw Domeyko i jego matka Barbara, zamieszkali w majątku Szy- dlöw w powiecie rosienskim, od lata 1864 r. znajdowali się pod tajnym nadzo- rem policji ze względow politycznych (CPAHL, f. 391, z. 1868, nr 228, s. 117).
341

n

W XIX w. Domeykowie posiadali m.in. majątek Gierwiaty, položony okolo 60 km na wschod od Wilna. Z tego rodu pochodzil wybitny uczony, klasyk polskiej, litewskiej, biaioruskiej i peruwianskiej nauki Ignacy Domeyko (1802- 1889).
DOMIN (Dominas) herbu Junosza. Notowani w zrödtach od XIV wieku.
DOMONT (Domantas) herbu Domont. Polska encyklopedia szlachecka (t. I,
s. 231) okrešla Domontow herbu wtasnego jako „rodzinę ksiąžęcą niewiadomego pochodzenia”. Mieszkali na ziemiach dzisiejszej Ukrainy, gdzie, niedaleko Pere- jaslawia, jeszcze w XVII wieku istnial Horodok Domontow, ktöry przez cara przekazany zostal (najprawdopodobniej po zabiciu lub wygnaniu wlasciwych gospodarzy) pulkownikowi Danile Jarmolenkowi „s mielniceju i so wsiemi uhod- ji” (Akty otwosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. IV, s. 23).
4 paždziemika 1765 roku do pospolitego ruszenia obywateli powiatu gro- dziehskiego między innymi stanąl „jegomošč pan Symon Doumont na koniu siwym, z szablą” (AWAK, t. VII, s. 419).
DOMONTOWICZ (Damantavičius). Jak podaje S. Uruski (Rodzina...,
t. III, s. 225), pieczętowali się herbem Ostoja. Heraldyk ten wymienia tylko jedną, i to požną, galąž tego domu: „Antoni, syn Jerzego, dziedzic döbr Dudy w gubemi kowieriskiej 1882 r.” Faktycznie w zrödlach pisanych cztonkowie tego rodu wzmiankowani są często juž od wieku XVI. Tomko Domontowicz, szlachcic z Somiliszek, figuruje np. w zapisie z roku 1528 {Russkaja Istoricze- skaja Biblioteka, t. XV, s. 1497).
Hieb Domontowicz otrzymal od Witolda trzy siota (Kononowicze, Wiezu- ny, Szolowy) „przy rzece Uszy w dziewięciu wiorstach od rzeki Wielii, dymöw osiemdziesiąt cztery” - jak wynika z przywileju Zygmunta I, potwierdzającego tenže akt wielkiego księcia litewskiego. Nagrodzony zostal za to, že „z woj- skiem swym i z ludžmi shižebnymi pogonią idąc za nieprzyjacielem, wojsko tatarskie (...) w lasach skowyszynskich pobil i wielu ludzi litewskich, do nie- woli žabranych, odgromil”.
Charyton i Olechno (synowie Bartlomieja) Domontowiczowie prosili krola polskiego (1641) o potwierdzenie ich praw, gdyz starosta markowski Mordas Myszkowicz pröbowal je ograniczač, zagarniając sobie niektore dobra. K.roI, w wydanym 25 lutego 1641 roku w Wilnie akcie, pisal: „Niechaj więcej juž krzywdy im nie będzie, bo owi Domontowicze ze slawą przodköw swych kon- no i zbrojnie nam šiužą. A ty, starosto markowski, žadnej nie masz sprawy do ojcowizny ich”. Po dziesięciu dniach tenže dokument zostal ponownie zatwier- dzony i zarejestrowany w kancelaiii krölewskiej (Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. V, s. 67-68).
Adam Boniecki wskazuje na pokrewienstwo Domontowiczöw z rodem Dow- montöw, užywających herbow Bawola Glowa, Nieczuja i Pogoh (A. Boniecki, Herbarz polski, t. IV, s. 380-381 oraz t. V, s. 3-4). O Dowmontach zaš pisze, iž zamieszkali w Księstwie Žmudzkim i wojewödztwie brzeskim-litewskim. „Adam i Ezof Stanislawowicze Dowmontowie, ziemianie žmudzcy 1597. Jan Dowmont,
342

chorąžy wilkomierski i namiestnik wileñski 1614 r. Jerzy, poseí do Moskwy 1688
r. Mikolaj w województwie wileñskim 1698 r. Stefan, stronnik Augusta III, gloso- wal za nim 1733 r. Andrzej i Tadeusz w województwie brzeskim-litewskim 1732 r. Jozafat, dziedzic Okuczewa pod Polockiem 1755 r.”
W styczniu 1669 roku sędzia zaporoski Iwan (Jan) Domontowicz, obožny Piotr Michajlowicz Zabietlo, setnik Bohdan Wojciechowicz wraz z przedstawi- cielami Kozaczyzny bawili w charakterze poslów w Moskwie, probując zapo- biec wyprawie kamej cara (po przejšciu Iwana Brzuchowieckiego, hetmana kozackiego, na stonę polską na tereny bialorusko-ukraiñskie (por. Akty otno- siaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. VIII, s. 20-23). Tenže Jan Domontowicz, sędzia wojskowy generalny, w grudniu 1677 roku poslowal po raz kolejny do cara moskiewskiego od hetmana Kozaków zaporoskich Jana Sa- mojtowicza (AJZR, Petersburg 1884, t. XIII, s. 52-54, 73, 397-411). Warto dodač, že Jan Domontowicz, sędzia wojska zaporoskiego, naležal do starszyzny kozackiej, zamieszany byl w rozmaite rozgrywki dyplomatyczne, poslowal wielokroc do cara rosyjskiego, oczemiany byl przez szpiegów carskich jako zwolennik króla polskiego (ibidem, t. IX, s. 930 i n.).
W owym czasie na Ukrainie mieszkalo kilku Domontowiczów, szlachciców polskich, prawdopodobnie jednak naležących do tego samego rodu co wspo- mniany kozacki dyplomata. Domontowiczowie uchodzili požniej za szlachtę polską z Czemihowszczyzny, wywodzącą się od opisanego powyzej sędziego generalnego J ana Michajlowicza Domontowicza. Przedstawiciele tego domu uzywali herbu Ostoja odmienna (por. W. Lukomskij i W. Modzalewskij, Malo- rossijskij gierbownik, s. 46-47).
W. Modzalewskij (Malorossijskij rodoslovmik, Kijów 1908, t. I, s. 434- 450) twierdzil o Domontowiczach: „istnieje kilka rodów tego imienia”, notowa- nych w zródlach od polowy XVII wieku. Wskazywal tež, že zamieszkale na ukrainnych ziemiach galęzie tej rodziny spokrewnily się przez žony m.in. z takimi domami, jak: Dunin-Borkowscy, Walkiewiczowie, Hubczycowie, Ma- lawkowie, Kowtunowiczowie, Mrawiñscy.
Heraidyk rosyjski A. Bobrinskij wspominal o Domontowiczach jako o zastu- žonej dla Rosji rodzinie oraz podkrešlal jej polskie pochodzenie - z powiatu so- šnickiego.
DOMUCHOWSKI (Domuchauskas) herbu Niesobia. Mieszkali na Smolenszczyznie. Do Domuchowskich naležal na Smoleiiszczyžnie majątek Budajewo. Byli przodkami po kądzieli Andrieja Sacharowa, iaureata Nagrody Nobla, konstruktora radzieckíej bomby wodorowej i znanego obroñcy praw ludzkich w XX wieku. Pisal on we Wspomnieniach („Znamia” 1990, nr 10,
s. 6-7) o swych przodkach: „W wieku okolo lat 30 J. N. Sacharcw [dziadek autora - J.C.] oženil się z 17-letnią dziewczyną, Marią Domuchowską, moją przyszlą babcią, „babunią”, jak ją zwali wnukowie. Ona byla sierotą, uczyla się w pensji kolo Smolenską. Pamigtam jej opowiadania o dzieciñstwie, bar- dzo žywe i niepretensjonalne (. .).
Maria Pietrowna Domuchowska (1862-1941) byla c6rką mocno podupadlego szlachcica smoleñskiego. Sądząc z nazwiska, w niej musíala byé jakas częsč kwi
343

polskiej. Byla ona czlowiekiem o zupetnie wyjątkowych cechach duszy: mądra, dobra, gotowa do pomocy, rozumiejąca zložonošč i sprzecznošci žycia, umiejąca stworzyc, ukierunkowac i zachowac rodzinq, wychowųjąca swe dzieci na wy- ksztalconych, serdecznych, zdolnych do žycia ludzi, potrafiących znaležc wtasne miejsce w bardzo nieprostej i zmiennej rzeczywistosci pierwszej polowy burzliwe- go wieku dwudziestego.”
DOMŽA (Domžas). Herbarz polski i imionospis zasluionych w Polsce ludzi Hipólita Stupnickiego (t. I, s. 133) podaje krótko: „Domža Zacharyasz, tego mqstwo i wiemosc ku ojczyžnie wspomina konstytucja z r. 1662”. Wasyl Domža w 1654 r. walczyt w obronie Smolenską przed wojskami cara moskiewskie- go. Zacharyasz Domža, szlachcic z województwa smoleñskiego, figuruje w uchwale sejmu warszawskiego z roku 1662 (VL, t. IV, s. 423).
DONEJKO vel DANEJKO vel DANIEJKO (Daneika) herbu Rawicz. Mieli posiadlošci w powiatach oszmiañskim (Žytany) i nowogródzkim - okolice Korosna (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 86; f. 391, z. 1, nr 111, s. 7). Užyvvali przydom- ku Ostrowski. Są jednego pochodzenia z Danejkowiczami i Protasievviczami (S. Konarski, Armorial de la Noblesse Polonaise Titree, Paris 1958, s. 277).
Lucjan Donejko okolo roku 1863 posiadal dobra Bartaszuny w powiecie nowogródzkim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 98, s. 6). Donejkowie z miejscowosci Myšli w powiecie dzisnenskim spokrewnieni byli m.in. z Žylinskimi.
DONEJKOWICZ-OSTROWSKI (Daneika vičius-Astrauskas) herbu Janina. Dziedziczyli dobra w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 24).
DONIMIRSKI (Donimirskas) herbu Brochwicz. Andrzej Kulikowski w ksiąž- ce Polskie rody szlacheckie pisal: „Protoplasta rodu: Wojciech Brochwicz na Doni- mierzu 1570. Wyr0žniąjący się przodkowie: Andrzej - pose! powiatu puckiego, elektor Augusta III; Wojciech - lawnik sądowy malborski 1766. Donimirscy w XIX wieku niezwykle zaslugi položyli w Prusach na polu narodowym i ekonomicznym (A. Boniecki). Antoni (1846-1912) - bronii sprawr polskich jako poseí do Parlamentu Rzeszy w latach 1874-1877. Przyjaciel Sienkiewicza i Kraszewskiego. Opiekun Pa- derewskiego: August (1873-1952) - ziemianin. Pulkownik 18. Pulku Utanów. 1912- 1934 dyr. Stada Ogierów w Stargardzie, Dzialacz Związku Polaków w Prusach Wschodnich; Jan (1847-1929) - ziemianin, dzialacz narodowy na Pomorzu; Kazi- mierz (1880-1947) - ziemianin, dzialacz narodowy na Pomorzu; Jerzy (1895-1939) - poseí na sejm ziemi leszczyñskiej. Rozstrzelany przez Niemców; Wanda (1890-1974) - dzialaczka Związku Polaków w Prusach Wschodnich; wiqziona w Ravensbriick; odznaczona Krzyžem Komandorskim i Oficerskim OOP.
Dobra ziemskie i glówne siedziby Donimirskich to: Tylice, Czemin, Bu- chwatd, Hohendorf, Dqbiniec, Lysomice na Pomorzu; Ramzy, Smuszewo, Go- lanice, Tarchalin w Poznanskiem; Kožuszki k. Warszawy i in.”
DOROHOSTAJSKI (Dorogostaiskis) herbu Leliwa i Košciesza. Juž w XV stuleciu znani na Wileñszczyznie. Wslawieni w wojnach z Moskwą. Jed-
344

na z galęzi tego rodu užywala herbu Košciesza odm. (zamiast želežca u strzaly linia w ksztalcie litery „T”). Od 1600 mieli tytul baronow (herbu Leliwa). Do- rohostajscy uzywali przydomku Monwid. Juž w XV w. występują w žrodlach pisanych. Nazwisko wzięli od miasteczka Dorohostaje w powiecie luckim.
Boleslaw Starzyhski twierdzi w XI tomie (s. 51) swego herbarza, že röd ten wygasl w roku 1638, co jednak nie jest zgodne z prawdą (Biblioteka Jagiellon- ska w Krakowie, Dzial rękopisow 7016-III).
DOROSZKIEWICZ (Doroškevičius) herbu Lis i Košciesza odm. Ich sie- dziby rodowe miešcily się w powiatach grodzienskim, minskim, orszanskim irzeczyckim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 2). Bohuchwal Doroszkiewicz w 1560 r. byl wlascicielem gruntow nad Niemnem na Grodzienszczyžnie (Ar- cheograficzeskij sbomik dokumentow, t. III, s. 21).
DOROSZKO (Daroška) herbu Prus. Mieszkali w powiecie grodzienskim.
DOSTOJEWSKI (Dostojevskis), herbu Radwan odm. Nazwisko to jest znane calemu swiatu glöwnie dzięki twörczosci Teodora (Fiedora) Dostojewskiego (1821-1881), jednego z największych pisarzy i myšlicieli w dziejach ludzkošci. Ten genialny twörca pochodzi) z dawnej herbowej szlachty polskiej, z podolskiej galęzi domu Dostojewskich, ktora ulegla zruszczeniu dopiero w XVIII wieku.
Ks. Wojciech Wijuk Kojalowicz w swym Compendium podaje: „Dosto- jewscy z Dostojewa w powiecie pinskim ležącego (...). Piotr Dostojewski, marszalek piriski 1598 (...) Andrzej, Stanislaw, Bogumil Dostojewski, Jan, Alexander, Mikolaj. Wspomina ich elekcya Jana Kazimierza w wojewödz- twie brzeskim”.
Wszystkie powazniejsze opracowania krajowych autorow z dziedziny ge- nealogii i heraldyki mformują - chociaž došč skąpo - o tej polskiej rodzinie. Kasper Niesiecki w Herbarzu polskim (t. III, s. 391-392) podaje np., že Dosto- jewscy herbu Radwan znani byli w Wielkim Księstwie Litewskim. Wymienia Piotrą Dostojewskiego, marszatka pihskiego z 1598 roku, komisarza krölewskiego; innego Piotrą z Dostojowa z 1632 r. itd., wszystkich z wojewödztwa brzeskiego. Seweryn Uruski (Rodzina.... t. III, s. 233) donosi: „Dostojewski herbu Radwan. Rodzina polskiego pochodzenia w powiecie pinskim. Stefan dostal w nagrodę zaslug zarząd klasztoru Wniebowstąpienia w Minsku 1587 r. Piotr, marszalek pinski 1598 r., jego, jak sądzę, syn Piotr, sędzia grodzki pihski 1632 r., oženio- ny z Dorotą Gogolewską. Heronim, podstarošci owrucki 1604 r. Abraham, na- miestnik pinski 1668 r. Jan w 1697 r. z wojewödztwem sandomierskim podpisal elekcjq. Jan i zona jego Krystyna Parul cytowani w aktach nowogrödzkich 1681 r. Ludwik žonaty z Ludwdką Nerciuszöwna 1769 r.”
Podobne dane zamieszcza w Herbarzu polskim (t. IV, s. 391) Adam Bo- niecki: „Dostojewscy herbu wlasnego, ktöry przedstawia Radwana z tą odmia- ną, že w miejsce krzyža nad chorągwią pieršcien kladą. W szczycie helmu ręka zbrojna z mieczem. Nazwę swą wzięli od wsi Dostojewa, ležącej w powiecie pinskim.
345

Stefan, ziemianin miriski, otrzymal 1577 r. monastyr wozniesienski w Minsku. Teodor, domownik ks. Kurbskiego 1572 r. Piotr, marszalek pinski 1598 r. Piotr, sędzia grodzki pinski 1627 r. Jarosz, podstarošci owrucki 1604 r. Stefan, wrociwszy z niewoli tureckiej 1624 r., zawiesil srebrne kajdany przed obrazem cudownym Matki Boskiej we Lwowie. Dawid i Jan, ziemianie no- wogrodzcy, podpisani 1647 r. na testamencie Jelenskiego. Aleksander, Andrzej, Bogumil, Jan, Mikolaj i Stanislaw pisali się z powiatem pinskim na elekcję Jana Kazimierza; Lew, z wojewodztwem brzeskim litewskim na obior krola Michala, a Jan z wojewodztwem sandomierskim na elekcję Augusta II. Stanislaw, žonaty z Heleną Gorską, odstąpil pewną sumę okolo 1715 r. Annie, žonie Teodora Hulewicza”.
Dostojewskich uwazal A. Boniecki za rodzinę rdzennie polską i nie umie- šcil jej w swym fundamentalnym dziele, pošwięconym szlachcie litewsko- ruskiej (por. A. Boniecki Poczet rodow w Wielkim Ksiąstwie Litewskim w XV i XVI wieku, Warszawa 1883 r. ). Takže E. A. Kuropatnicki w Zbiorze nazwisk domow z ich herbami w Koronie Polskiej i Wielkim Księstwie Litewskim (1789) odnotowuje rodzinę Dostojewskich, pieczętujących się herbem Radwan. Ksiąžę Piotr Dolgorukow (Rossijskaja rodoslownaja kniga, cz. I, s. 34) pisal o Dostojewskich jako o rodzinie znanej w Polsce i Wielkim Księstwie Litewskim jesz- cze przed rokiem 1600, a więc naležącej do starožytnej szlachty polskiej.
Herb Dostojewskich Janusz hr. Ostrowski klasyfikuje jako Radwan IV: ,,W polu czerwonem - na drzewcu poprzecznym - chorągiew zlotą košcielna o trzech polach z ffędzlą i z obrączką zlotą na wierzchu. Nad hehnem w koronie - ręka zbrojna z mieczem. Labry czerwone podbite zlotem” (Księga herbowa rodow polskich, Warszawa 1897, t. II, s. 300; wizerunek herbu znajduje się pod numerem 2944 na str. 502, tomu I tegož wydania).
Te zrodla drukowane obalają upowszechniane ongiš usilnie pomysly o rze- komo „rdzennie rosyjskim”, ukrainskim, litewskim czy tatarskim pochodzeniu rodu Dostojewskich. Ukrainska zahalna encyklopedia z lat 30. XX wieku (Lwow-Stanislawiw-Kolomija) donosila np.: „Dostoewskij Fedir, ros. pišmen- nik, po bat’kowi Ukraineč” (t. I, s. 1137). Jest to jednak twierdzenie niesciste, nie wszyscy bowiem mieszkahcy Ukrainy byli przeciež Ukraihcami. Silna galąž rodu Dostojewskich mieszkala na Podolu. Wielki pisarz pochodzil z niej wla- šnie, stąd więc widocznie teza o jego rzekomej ukraihskošci.
Bezpodstawne są tež twierdzenia o tatarskim pochodzeniu tej rodziny, spo- pularyzowane szczegolnie przez Woluckiego. S. Dziadulewicz (Herbarz rodžiu tatarskich w Polsce) bardzo często tendencyjnie wpisujący do swego dziela nawet rdzennie lechickie rodziny, nie ominąlby okazji, by wniesc don Dostojewskich, nie uczynil tego jednak, gdyž nie mial žadnych na to dowodow, choč ksiąžkę Woluckiego z pewnošcią znal.
To, že sami Dostojewscy, szczegolnie siostra pisarza, uwažali, že ich rod pochodzil od Normanow, jest po prostu legendą rodzinną; chociaž z drugiej strony nie možna wykluczyc, iž szlachta polska mogla byč pochodzenia ger- manskiego. Jednak ze ¿rodei archiwalnych dotychczas niepublikowanych jed- noznacznie wynika, že Dostojewscy to lechicka, staropolska rodzina - katolic- ka, ale mająca tež parę odgalęzien prawoslawnych. Nic w tym dziwnego, zaw-
346

sze bowiem, podobnie jak dziš, bylo wielu Polakow prawoslawnych, jak tez naležących do innych wyznan chrzešcijanskich.
Nazwisko wzięli Dostojewscy od miejscowosci Dostojewo vel Dostojew, wzmiankowanej jeszcze w przywilejach Kazimierza Jagiellonczyka przed rokiem 1447 (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 182). Slownik geograficzny Krölestwa Polskiego B. Chlebowskiego i W. Walewskiego (Warszawa 1881, t. II, s. 132) informuje: „Dostojew, wies w II okręgu policyjnym powiatu pinskiego, gmina Porzecze, o 4 mile od Pinską. Majątek niegdyš Strawinskich, Czaplicow, dziš Ordy. Mieszkancöw 245 (...). Dostojewska Wölka, wies i folwark w pölnocno- zachodniej stronie powiatu pinskiego, w 1 okręgu policyjnym lokiszynskim, dzie- dzictwo Kozlakowskich.”
Jan Dworzecki-Bohdanowicz w rękopisie Herbarza szlachty litewskiej po- daje: „Dostojewski herbu Radwan, nad chorągwią pieršcieh, a w hetmie ręka zbrojna zmieczem w prawo. 1598 Piotr, marszalek pinski; 1619 Piotr, deputat pinski na tiybunal. 1620 Filon, deputat pinskiego powiatu na trybunal; Stefan, ziemianin powiatu mihskiego i jego zona Bohdana Lukomska prawem zastawnym pušcili dwör w miešcie Minsku na ulicy Wielkiej Jurjewskiej. 1616 Stefana zona Raina Radziminska przedala dom i plac w Minsku na ulicy Jurjewskiej za 60 kop groszy litewskich stycznia 11 wziemstwie minskim. 1626 Benedykt, deputat pinski na trybunal 1634; 1639 r. podczaszy pinski i pisarz sądu marszalkowskiego litewskiego w kwietniu; 1635 w listopadzie przywilej temu na podczaszostwo pihskie z Metryk litewskich.
1634 Mikolajowa i jej syn Jan byli wezwali podkomorzego na rozgranicze- nie Dostojewa w pinskim powiecie. 1645 Dawida, dziedzica częšci tych döbr, bylo w zastawie 5 proc. w ziemstwie pinskim stycznia 14 u Wolodkiewicza. 1641 banicja na Awrama z metryk litewskich. 1646 maja 23 dekret trybunalu ze Lwem, jego Dostojew w pinskim. 1648 Andrzej, Jan, Stanislaw, Mikolaj, Aleksander i Bogumil z powiatu pinskiego podpisali elekcję kröla (...)
1656-62 r. przywilej na wtok trzy w pinskim zolnierzowi z wojska litewskiego i drugi przywilej sądu urodzonemu dobrze zaslužonemu. 1657-1668 krolewski przywilej na skarbnikostwo pihskie Romanowi z Metryk litewskich. 1683 Mary- anna za Janem Kazimierzem Michalowskim. 1702 stycznia 20 proces w grodzie nowogrödzkim Joanny, bylej za Franciszkiem Hatowskim, Samuelowej Godeb- skiej, stražniczki pihskiej” (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 4).
Ograniczeniem dotychczasowych publikacji dotyczących dziejöw tego rodu jest to, že podają one informacje o reprezentantach domu Dostojewskich žyjących dopiero w kohcu XVI wieku i požniej. Starszy pracownik naukowy Centrainego Panstwowego Archiwum Historycznego Biatorusi w Minsku, pani Eugenia Bra- wer, na podstawie zrödel dokumentalnych ustalila siedem wczesnych pokolen rodu Dostojewskich, obejmujących 61 osöb (rękopis tego opracowania zostal udostęp- niony autorowi niniejszego tekstu). Protoplastą rodu mial byč wedlug tych danych Daniel, syn Jana, ktöry w 1506 roku otrzymal od kniazia pinskiego Fiedora Jaro- slawicza majętnošci Dostojewo, Polkotycze i in. Mniej więcej od polowy XVI wieku potomkowie pana Daniela užywająnazwiska Dostojewski.
Syn Daniela, Symon, w 1552 r. otrzymal od krolowej Bony przywilej, w ktoiym figuruje jako wspolwlasciciel majętnošci (siola) Moroczne w powie-
347

cie pinskim. Jego zoną byla szlachcianka Hanna Wasilewska. Drugi syn Daniela, Jan, brat Symona, okolo roku 1555 byl wlascicielem siola Lachowicze w tym powiecie i posiadal wlasną kamienicę w Pinsku. Jego zoną byla corka szlachcica pinskiego Benedykta Fursowicza.
Jan Dostojewski mial czterech synöw: Sasina - „wradnika” pinskiego sądu grodzkiego, požniej podstarošciego pinskiego, w 1557 roku wystawial na shižbę wojskową dwoch konnych i žotnierza z rusznicą (por. ANB, f. 1741, z. 1, nr 63, s. 890); Teodora - „ziemianina pinskiego”, jego zoną byla imienniczka Zofia Dostojewska; Stefana - ziemianina z powiatu minskiego, ktory w 1577 r. otrzymal od Stefana Batorego minski klasztor Wniebowstąpienia, ale zaniedbal swe obowiązki i zostal go pozbawiony, jego zoną byla Bohdana z domu Maka- rewicz; Rafata - urzędnika podskarbiego litewskiego Lawryna Wojny w mia- steczkach Motol i Druzytowicze w powiecie pinskim.
W czwartym pokoleniu Dostojewskich figurują: Piotr (syn Sasina), mar- szalek szlachty powiatu pinskiego, w 1599 r. czlonek Glöwnego Trybunatu Wielkiego Księstwa Litewskiego w r. 1627, sędzia pinskiego sądu grodzkiego, jego zona Bohdana z domu Owsiany „wstawila” się tym, že najechala i ograbita ze swą czeladzią monaster prawostawny w Pinsku (1617); Piotr (syn Stefana), tež marszalek powiatu pinskiego, zachowa! się jego testament z 5 listopada 1629 r., z ktörego dowiadujemy się, iž mial žonę Dorotę z domu Kozinską, syna Benedykta i wnuköw Wladystawa, Lucję oraz najukochanszą Ewę (po zamęšciu Skromowską; Maryna (corka Stefana) Dostojewska zostala przez sąd krolewski skazana na šcięcie za zamordowanie niekochanego męža Stanislawa Karlowi- cza; kara zostala wykonana po zwloce, podczas ktorej morderczyni zawarla slub z niejakim Psarskim (do tej sprawy wrocimy w dalszym ciągu niniejszego tekstu). Czwartą reprezentantką czwartego pokolenia Dostojewskich byla Raina (corka Stefana, siostra Maryny), po zamąžpojšciu Podwysocka. Piątym byl Filon (syn Rafala), od 1605 r. wlasciciel częšci dobr Dzikowicze, Moroczne, Ziemkowskie, Komory i in, zoną jego byla Anna Stanislawowna Jaszczyhska, ziemianka z powiatu pinskiego (ANB, f. 1741, z. 1, nr 63, s. 738-739).
Piąte pokolenie reprezentuje Benedykt (syn Piotrą, w 1655 podczaszy pin- ski, z zoną Heleną Jelską. Ich corka (imię nieznane) zmarla w 1629 r. Szoste pokolenie reprezentują: Roman (syn Benedykta), wlasciciel majątku Oströw pod Pinskiem, jego zoną byla Katarzyna z Ordow; Leon Franciszek (syn Benedykta), žonaty z Ariną Ordzianką, po jego srnierci zona vvyszla ponownie za mąž za Aleksandra Wysockiego, a majątek przeszedl na jego brata Piotrą; Piotr (syn Benedykta) byl rotmistrzem w pulku Sarnuela Oskierki, w testamencic z 7 stycznia 1660 r, kazal się, jako dobry katolik, pochowac w podziemiach košei ola Franciszkanöw w Pinsku (ANB, f. 1733, z. 1, nr 1, s. 123-124),
Wspomniany testament Piotrą Dostojewskiego, jako interesujące swiadec- two histotyczno-kulturalne, warto zacytowac obszemiej: „W imię Boga w Tröycy Swiętey jedynego, Oyca y Syna y Ducha Swiętego, amen. Poniewaz od Nay- wyzszego Sędziego na wszystek swiat plemienia ludzkiego ta padla sentencya, že kažay zostawąjący na tym mizemym swiecie czlowiek krötko dlugo Ii žyjąc, przez šmierč ustąpič z niego muši, przeto y ja Piotr Benedyktowicz Dostojewski, rotmistrz Jego Krolewskiey Mošci temuž Naywyzszego (Pana) podlegtem
348

będąc prawu, a niemniey to uwažając, iž przed się ten m6y zawziąwszy umysl szatę (?), na ktorey žyč y oraz umrzeč trzeba” (...). Dziękuje dalėj Dostojewski Panų Bogu za to, iž go „w wierze šwiętey catholickiey zachowawszy, dotąd przy wszelkich swoich hoynych darach užyczal požycia (...). Naprzod cialo moye grzeszne, ktore ješliby do pochowania przyszlo, mitą matžonka moya wkosciele ichmosciow oycow Franciszkanow conventu pinskiego w sklepie pogrzešč y jako ziemię ziemi bez žadney swieckiey pompy y niepotrzebney (?), szpitale tylko y ubogie wedtug przemoženia opatrzywszy, niedtugo trzymając, oddač ma, na ktory to košciol jako za pogrzeb, mieysce, tak y aby za duszę y grzechy moje mitosiemy Naywyzszego Pana majestat btagano, zlotych pięč- dziesiąt, takže ichmošciom oycom jezuitom Collegium Pinskiego Societatis Jesu na mszę šwiętę zlotych dwadziescia polskich mitą matžonka moja oddač powinna, teyže y naznaczam. Dobra moje, majętnošč Lachowicze, tak częsč moję wieczystą, jako y częsč zesztego jegomošci pana Lwa Dostojewskiego, rodzonego mėgo (...), matžonce mey mitey, jeymošci pani Helenie Godebskiey Piotrowey Dostojewskiey, ktorey po wszystek czas žycia mojego szczerey przyjažni y uprzeymey matženskiey doznawatem milošci (...), takže rzeczy moje ruchome y inne dobra (...) tym ostatnim mey woli testamentem zapisuję.”
Do siodmego pokolenia Dostojewskich pani Eugenia Brawer zalicza sio- stry Katarzynę, Annę i Jadwigę (corki Piotrą Benedyktovvicza Dostojewskiego); Filona (sędziego pinskiego); Teodora (cztonka Giownego Trybunalu Wielkiego Księstwa Litewskiego); Piotrą (syna Stefana) z žoną Dorotą Stani- stawowną Gogolewską; Szczęsnego (w 1634 r. oskaržony razem z synem Andrzejem o zamordowanie podstarošciego minskiego Mikotaja Jelskiego); Abram (syn Szczęsnego, a brat Andrzeja), wtadat majątkiem Posinicze i mial za žonę Marynę Kožlakowską, wtašcicielkę (1654) dobr Zawidczyce, jego brat Jerzy miat za žonę Nastazję Terlecką, ktora w 1653 r. wniosla w posagu częsč majątku Plotnice.
Abram Dostojewski miat syna Jana. Mikotaj byt wlascicielem majątkow Dostojewa, Lachowicze, Kuczewskie. Žoną jego byla Audocja Krupczanka. Mieli syna Jana, ktory byt žonaty pienvszy raz z Zofią Wyslouchowną, drugi - z Heleną Ordzianką Butharską. Bazyli Dostojewski w XVII w. wtadat majątkiem Uholce i miat za žonę Konstancję Achmatowiczownę, ziemiankę z po- wiatu pinskiego.
Rodzina Dostojewskich byla oczywiscie o wiele szerzej rozgalęziona. Przy czym istotne jest to, že „między Tatarėm Irtyszczewiczem, jednym z szeregu przejsciowych wtascicieli Dostojewa, a požniejszymi rzeczywistymi Dostojew- skimi nie ma ogniw lączących”.
Autentyczne przekazy archiwalne, drukowane i rękopišmienne, pozwalają glębiej wejrzec w dzieje tego rodu, jego wady i cnoty, duszę i usposobienie, zastugi i zbrodnie. Krol Stefan Batory we wrzesniu 1577 roku podpisat w Mal- borku następujący przywilej: „Stefan, Božju milostiju korol polskij, wielikij kniaž litowskij. Oznajmujem sim listom naszym, szto kotoryj monastyr, pry miescie naszom Mienskom, založenja swiatoho Wozniesienja Christowa, nie- dawno sieho dali ješmo byli dworaninu naszomu Bohuszu Niewelskomu. A tot Bohusz Niewelski, majuczy w dzieržaniu i mocy swojej onyj monastyr, za da-
349 1

ninoju naszoj hospodarskoju jemu danoju i chociaczy jego tymze prawom jemu danym spuScid ziemianinu naszomu powiatu mienskoho Stefanu Dostojewskomu, bil nam czolom, iz byhmo z laski naszoje hospodarskoj na to pozwolenie nasze dali i to jemu listom naszym potwierdzili.
My, hospodar, z laski naszoje hospodarskoj i za pryczynoj panow rad naszych tot pomieniony monastyr mienski zalozenia swiatoho Wozniesienja Chrystowa, z folwarkami i z pasznieju monastyrskoju, takze i ze wsimi siofy, ludzmi, grunty, dochody i pozytki wsiakimi k’niemu z dawna prysluhajuczymi, jakimkolwiek imieniem nazwanym (tak jako to za daninoju naszoju, pomieniony Bohusz Niewel- ski w mocy i dzyerzaniu swojem mial), wyzej rzeczonomu ziemianinu naszomu powiatu mienskoho Stefanu Dostojewskomu w dzierzanie i uzywanie dali, i sim listom naszym dajem.
Majet Stefan Dostojewski tot monastyr mienski z folwarkami i paszniami, takze siola, ludzi, grunty, dochody i wsiakije pozytki k tomu monastyru naleza- czymi na siebie dzierzac, i wsiakije obrady duchownyje w niem radnie, z po- mnozeniem chwaly Bozoje wodhig obyczaju zakonu hreczeskoho sprawowac, i toho monastyra ze wsim spokojnie uzywac, az do zywota swojeho. Na sztoz dali jesmo tomu pomienionomu ziemianinu naszomu Stefanu Dostojewskomu nasz list, z podpisom ruki naszoj hospodarskoj i pod pieczaciu naszoju” (Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. III, s. 218-219).
W innym akcie darowizny Stefana Batorego (Grodno, 17 lutego 1579), doty- cz^cym tegoz monastyru prawoslawnego, czytamy, ze kröl przychylaj^c siq do prosby prawoslawnych mieszkancöw tamtejszej okolicy oraz metropolity kijow- skiego, halickiego i calej Rusi przekazuje öw klasztor z cerkwi^ szlachcicowi wyznania greckiego Michalowi Rahozie. Batory w liscie tym zaznacza, usprawie- dliwiaj^c siq niejako, ze ani Bohusz Niewelski, ani Stefan Dostojewski nie dbali o potrzeby duchowe klienteli monastyrskiej, byli bowiem katolikami. O Dosto- jewskim zas powiedziano z przek^sem: „iz tot Dostojewski tolko dej dla pozytku swojeho tot monastyr dzierzyt, a chwala Bozaja nigdy w niom wodle zakonu hreczeskoho pelniona nie bywajet”.
Odnosz^c siq do prosby poddanych, krol pisal dalej: „A tak, gdyz tot Dostojewski, buduczy czclowiekom swieckim i nie hreczeskoho zakonu, tot monastyr dzierzyt (...) za takowymi pryczynami, my, hospodar, tot monastyr, w mie- scie Mienskom (tj. w Minsku) od toho Dostojewskoho wziac kazawszy, tomu Michajhi Rahozie, od mitropolita i od kasztelana mienskoho i od uradnikow iniekotorych szlachty powiatu mienskoho nam zaleconomu, z laski naszoje hospodarskoje dali jesmo i sim listom naszym dajom”. Michailo Rahoza mial wst^pic do stanu duchownego (wedhig obowi^zuj^cego prawa - w ci^gu trzech miesiQcy) i dbac o potrzeby swej owczami (AOZR, t. III, s. 240-241)
Trudno powiedziec, dlaczego S. Dostojewski nie przeszedl na prawostawie, by utrzymac si? przy tym niemalym maj^tku, bo niejeden sposrod szlachty pol- skiej w Wielkim KsiQStwie dla mniejszego zysku nie wahat stQ przejsc nie tylko na greckik ale i w zydowsk^ wiarq. Zaznaczmy, ze Rahoza wkrotce zostal ar- chimandryt^, nadano mu niemalo ziem i wsi, stal si$ czlowiekiem bardzo bo- gatym. Moze Dostojewski widz^c to, zastanowil si^ nad swym post^powaniem. W kazdym b^dz razie jeden z jego potomkow byl juz popem prawoslawnym...
350

5 wrzesnia 1582 r. do ksi^g grodzkich miriskich wpisano nast$puj%ce ze- znanie: „Ja Ambrozy Surynt, wozny powiatu minskiego, wyznawam ce- dul% iz roku teraz id^cego od narodzenia Syna Bozego 1582, m-ca Septembra 22 dnia, b$d^c mnie woznemu wziqtym od urz^dnika ziemianina hospodarskie- go powiatu minskiego pana Stefana Dostojewskiego i malzonki jego pani Boh- dany Bohdanowny Makarowiczöwny, maj^tku ichmosciöw deksnianskiego, na imi$ Stanislaw Janowicz (...) opowiadal mi, woznemu, iz w niebytnosc naten- czas pana mojego Stefana Dostojewskiego i malzonki jegomosci w maj^tku deksnianskim, naslawszy mocno, gwaltem ziemianin hospodarski powiatu mien- skiego pan Andrzej Wolan urz^dnika swego majqtku Usza, lez^cego w powiecie mienskim, na imi$ Mikotaja Piotrowskiego, z mnogiemi bojary i poddanemi swemi uszskiemi, mnogiemi pomocnikami swemi, z roznemi broniami, wojnie nalez^cemi, w roku 1582 m-ca Septembra 21 dnia, w pi^tek, na wlasn^ sianoz^c pana mojego przezywan^ Podgirze, lez^c^ nad rzek^ Uszq, najechat. Tarn t$ sianozQc wyzej pomienion^ urz^dnik ow pana Andrzeja Wolana, za rozkaza- niem pana swego, pokosil i on^ trawq sianozQci do dworu pana swego uszskie- go powozil, i pana mego z onej sianoz^ci gwaltownie, ze spokojnego dzierzania i uzywania wybil i odj^l (...). Ktörej sianozQci moze byc pokoszone wozöw 24” (AWAK, t. XXVI, s. 307-308).
Kolejny dokument ilustruje sprawy maj^tkowe rodu w koncu wieku XVI: „Ja Stefan Dostojewski, ziemianin hospodarski powiatu mienskiego, a ja mal- zonka jego Stefanowa Dostojewska Bohdana Bohdanöwna czyniem jawno y wyznawajem to sim listem naszym wszem pospolicie y kazdemu z osobna, kto by o tym wiedziec potrzebowal, teraznieyszym y na potem b^d^cym, iz ze pierwey siego ku pilney potrzebie swojey zastawilismy ze wszem dworzec nasz, nikomu niczym niepienny, nazywany Siennica, jegomosci kniaziowi Piotrowi Gorskiemu i malzonce jegomosci pani Apolonii Wolodkowiczöwnie w pewney sumie pieniQdzy osiemdziesi^ciu kopach groszy liczby y monety Wielkiego Xi^stwa Litewskiego.
A tak ja Stefan Iwanowicz Dostojewski, a ja malzonka jego Stefanowa Dostojewska Bohdana Bohdanöwna, nie b$d^c ni od kogo przymuszeni ani namöwieni, ale po dobrey woli naszey, pilno potrzebni b^d^c pieni^dzy, a nie mogE^c ich inaczey nabyc, ten dworzec nasz Siennicq, lez^cy niedaleko drogi, ktöra idzie z Mienska do Slucka, nad rzek^ Sienic^, z budowaniem dwornym, z gumnem, z ogrody owocowymi, ziemiami pognoynymi, z pola- mi oromymi y nieoromymi, z gai, d^browy, porosnikami, kustowiem y zaro- slami, z lowy zwierzynnymi y ptasznymi, z stawy, z rzeczkami, z krynicami, wodocieczami i mszarniami, z lowieniem ryb y z sianoz^cmi, y ze wszem na wszystko, jak sie ten dworzec nasz Siennica sam w sobie, w budowaniu dwornem, w grunciech, w granicach y obychodziech swoich, pierwey mial y teraz ma, z ziemi^, przezywan^ Noryszkowszczyzna, y z polem w Kopie- wiczach, y z tym polem pod Mienskiem lez^cym, podle drogi nazywaney odyncowsk^, ktöra idzie z Loszycy do Mieöska, te wszystkie grunty pomie- nione, z przyröbkami y nie zgola na siebie, na dzieci, potomki, krewne y bliskie swoje nie wyjmuj^c ani zostawiaj^c, ale wszystko wzdojmem ze wszym tym, jako od nas pierw^ zastaw^. jegomosci kniaz Piotr Gorski
351

dzierzal, przedalismy wieczno a niczym nieporusznie ten dworzec nasz, na- zwany Siennic%, ze wszym tym, co siq zwyz pomienilo, jegomosci kniaziu Piotrowi Hryhorjewiczowi Gorskiemu y malzonce jegomosci paniey Polo- niey Wolodkowiczöwnie, dzieciom y potomkom ich wiecznymi czasy, za pewn^ suinQ pöltorasta kop groszy Iiczby y monety Wielkiego Xi^stwa Li- tewskiego.
I juz wolno b^dzie ichmosciom ten dworzec swoj, od nas kupiony, nazywa- ny Siennic% ze wszystkimi gruntami do niego nalez^cymi, oddac, sprzedac, zamienic y ku naylepszemu pozytku swojemu obracac, szafuj^c tym wedle woli y upodobania swego (...). I na to ja Stefan Iwanowicz Dostojewski a ja Stefano wa Dostojewska Bohdana Bohdanöwna, malzonka pana Stefana Dostojewskiego, jegomosci kniaziu Piotrowi Hryhorjewiczowi Gorskiemu i malzonce jegomosci paniey Poloniey Wolodkowiczöwnie dalismy siey nasz list przedaz- ny pod pieczQciami naszymi, a ja Stefan Dostojewski y r$k^ sw^ pismem ru- skim podpisal.
A przy tym byli y s^ tego dobrze swiadomi ludzie zacni, ziemianie hospo- darskie powiatu mienskiego, to jest pan Jan Jasienski, pan Wasyli Bulharyn, a pan Stanislaw y pan Pawel Mikolajewiczy Walickie, ktöre panowie, przy pie- czQciach naszych, swe piecz^cie do siego naszego wyznanego przedaznego listu przylozyc raczyli. Pisan w Miensku lata od narodzenia Syna Bozego 1582, mie- si^ca Apryla czwartego dnia”. List ten wpisano do ksi^g grodzkich minskich (.AWAK, t. XXXVI, s. 49-50).
Zaznaczmy jeszcze, ze figuruj^cy powyzej Stefan Dostojewski, „pisarz grodzki mienski”, czyli minski, wzmiankowany jest takze w inwentarzu ma- j^tku Kasyn w powiecie minskim we wrzesniu 1590 r. (AWAK, t. XIV,
s. 373).
Dostojewscy mieszkali nie tylko na ziemiach litewskich i bialoruskich. Dose wczesnie trafili röwniez na tereny ukrainne. 30 maja 1596 roku do ksi^g grodzkich miasta Lucka wpisano nastQpuj^c^ informaejs dotycz^c^ Germana Dostojewskiego: „Opowiadanie pani Jaroszowoje Terleckoje o zabiciu pana Iwana Olszewskiego, brata jej, slugi i zeznania woznego. Roku tysi^c pi^eset dziewi^edziesi^t szöstego, maja trzydziestego dnia. Na urzqdzie grodzkim w zamku grodzkim hickim przede mng. Jurem Koszykowskim, burgrabi^ i na- miestnikiem podstarostwa luckiego, przyszedlszy i postanowiwszy si$, oczewi- sto pani Jaroszewa Terlecka, pani Mary na Boguzalowna Turöwna opowiedala i zalowala tymi slowy, iz czasu niedawno minionego roku terazniejszego 1596 miesi^ca maja ösmego dnia sluzebnik w Boze wielebnego jegomosci ojea Cy- ryla Terleckiego, episkopa luckiego i ostrogskiego, German Dostojewski, nie wiadomo, z jakiej przyczyny brata mojego wujecznego, pana Iwana Olszewskiego, ktory tez jegomosci ojeu episkopowi luckiemu shizyl, onego ten Dostojewski w r$k$ praw^ dwakroc ranil i dwie rany zadal, o co ten pan Olszew- ski, brat möj, sam siq przed wasz^ mosci^, jako urz^dem, jak mam wiadomosc, protestowal, lecz tak potem z ranienia dnia wczorajszego ze srody na czwartek, moglo byc godzin z dwie, w noc w trzy niedziele smierci^ z tego swiata z tych ran zeszedl i panu Bogu ducha swego przy wielu ludziach dobrych i przy wa- szej mosci urzqdzie oddal.
352

I prosila jejmošč pani Terlecką, abych ja urząd (...) do tego ciala poszedl i one oglądal, takže i woznego Matysa Slawogörskiego z urzędu mojego na oglądanie tegož ciala przydal (...). A z powinnosci mojej urzędowej jam do ciala tego zeszlego pana Iwana Olszewskiego chodzil i oglądal, takže i pomieniony wozny jeneral Matys Slawogörski ode mnie przydany, tam będąc przede mną, na urzędzie wyznal, iž cialo pana Iwana Olszewskiego widzial we dworze je- gomošci ojca episkopą luckiego i ostrogskiego ležące w zamku luckim. I opo- wiadala jejmošč pani Terlecką, že po tym zranieniu, ktöre się stalo zeszlemu panų Iwanowi Olszewskiemu od Germaną Dostojewskiego, dnia dzisiejszego z tego swiata zeszedl z tych ran i šmiercią zapieczętowal.
I widzialem za okazaniem pani Terleckoje na tym ciele rany, to jest na pra- wej ręce podle palca wielkiego na žylach ranę ciętą takže na tej ręce prawej dobrze nižej zapiašcia drugą ranę ciętą, jako že jejmošč pani Terlecką nie czy- niąc przewodu temų cialu, chcąc do matki i braci j ego dač znač o tej šmierci jego, tylko cialo uložywszy w trumnę przy cerkwi sobornej luckiej, wykopaw- szy dol, uczciwie wedle porządku chrzešcijanskiego do dolu odprowadziwszy na linach w dol opušcila i przeze mnie, woznego, tę šmierč zeszlego pana Olszewskiego oglosila i obwolala, že po tym zranieniu od Germaną Dostojewskiego ten pan Olszewski z tego šwiata zeszedl, ktore opowiadanie jejmošci pani Jaroszowoje Terleckoje takže wiadomošč moja urzędowna i zeznanie woznego mianowanego na prošbę pani Terleckoje do ksiąg grodzkich luckich jest zapisano” (Centralne Panstwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie, f. 25, z. 1, nr 49, s. 333-334).
Na ziemiach bialoruskich Dostojewscy osiedlili się najliczniej. Z zapisow sądu grodzkiego w Minsku (4 IX 1592) wynika, že pan Dostojewski byl wspčlwlašcicielem lub raczej arendarzem albo nadzorcą placu kapitulnego w tym miešcie (AWAK, t. XXXI, s. 113). Piotr Dostojewski, marszalek JKM powiatu pinskiego, w roku 1599 byl czlonkiem sądu wilenskiego {ibidem, t. XX, s. 162).
Na przelomie 1606 i 1607 r. opinię publiczną na Kresach zbulwersowala sprawa gwaltownej šmierci szanowanego powszechnie ziemianina Stanislawa Karlowicza, wlašciciela majątkow Durynicze i Tatarkowicze na Minszczyžnie. Otož ten bardzo bogaty szlachcic, mając lat okolo 45, owdowial (zmarla žona byla z domu Gudziejewska) i w ciągu dwöch lat sam wychowywal syna i corkę. Na- stępnie oženil się ponownie, tym razem z Maryną Stefanowną Dostojewską, mlod- szą od niego prawdopodobnie o okolo 30 lat. Ta rožnica wieku, a widocznie i usposobienia, komplikowala požycie malženskie, ktore trwalo 16 lat, zaowoco- walo kolejnym synem i corką, lecz bylo nieszczęš!iwe i skonczylo się tragicznie. Služba dworska zeznawala podczas pözniejszego šledztwa, že „zgody między nimi w malženstwie dobrej nie bylo i zawsze, kiedy sama pani Karlowiczowa się roz- gniewala i do gniewu tajaniem jego, pana Karlowicza, pobudzila, musial zawsze pan Karlowicz ją przepraszač; jakož raz z gniewu od niego byla i uciekla, až ją w pol mili dogonil”. Najprawdopodobniej panna Dostojewska wyszla za mąž za Karlowicza powodowana žądzą pieniqdzy, ktora - przybrawszy patologiczne natę- ženie - miala ją w przyszlošci doprowadzic do popelnienia zbrodni i do zguby, chociaž - byč može - odegraly tu pewną rolę i inne względy...
353

Sprawa wyglądala następująco. W lutym 1607 roku 19-letni Krzysztof Karlo- wicz zaskaržyl w sądzie grodzkim minskim swą macochę Marynę z Dostojewskich Karlowiczową o spowodowanie šmierci swego ojca, a jej męža Stanislawa Kario- wicza. Skarga spowodowala wszczęcie drobiazgowego sledztwa, z ktôrego mate- rialôw wylania się obraz j ak žywcem wzięty z Dekamerona.
26 grudnia 1606 roku, w drugi dzien šwiąt Božego Narodzenia, pani Do- stojewska-Karlowiczowa, wrôciwszy z tažni z rodzoną swą siostrą Rainą, „męža swego natenczas, do lažni aby szedl, przymuszala. A gdy ten, za wielkim przymuszeniem jej, do lažni szedl i juž zmywszy się, z lažni wyszedl, jegož z lažni idącego, niejakiš Tur z rusznicy postrzelič mial”.
Byla juž noc i w domu wszyscy uložyli się do snu. Lažnia, jak to jest w tra- dycji na Kresach, stata o paręset metrôw od domu, juž za plotem okalającym dwôr. Ciekawe, že gdy Karlowicz wyszedl z domu, po krotkim czasie gospody- ni „sama wrota kazala pozamykač i psy pochowac”. Gdy więc zraniony przez kūlę dobiegl do bramy, zastal ją zamkniętą. Syn ofiary, Krzysztof, uslyszawszy strzal, wyskoczyl w bieližnie na ulicę i bosy po sniegu biegl do bramy. Oczom j ego jawit się obraz makabryczny: broczącego krwią ojca dobijal szablą juž obalonego na ziemię jakiš męžczyzna, trzymający w ręku tzw. pôlhak, czyli strzelbę. „Nie zabijaj mi ojca!” - wolal chlopiec, wdrapując się na plot, lecz bylo juž za požno. Morderca oddalal się szybkim krokiem przez groblę w stronę pobliskiego zagajnika. Nadbiegla dworska služba, podniosla pana i utožyla go w swietlicy. Umierający prôbowal coš môwic do žony, lecz ona nie zbližyta się do niego, stojąc przy otwartej juž bramie, gdzie „psy i swinie nieboszczykow- ską krew lizaly” i gryzly odrąbane palce rąk jego. Gdy mąž skonat, „kazala go do swima wrzucic, a sama poczęla zaraz kolo spraw się krzątač” (wedtug inne- go swiadectwa powiedziec miala: „A niešcie go do diabla”).
Na drugi dzien zajrzal do Durynicz jeden z bylych przyjaciot zmartego, ktôry požniej przed sądem zeznat: „Gdym szedl do swima tego, gdzie cialo nieboszczykowskie bylo, i gdym do tego swima wszedl, widzialem, iž cialo nieboszczykowskie niczym nie przykryte, jeno obrusem marnym starym, tak mizemie na ziemi ležy, až przy mnie czeladnik, wziąwszy jakąš dylę starą bru- natną, cialo nieboszczykowskie przyrzucit. A w tym czasie, gdym zacząl u pani Karlowiczowej wywiadywac, od kogo by i jakim sposobem byl zabit, ona nic na to nie mowiąc i o poradę ani pomoc nie prosząc, zaczęla môwic o sumie pieniędzy, ktorą jakoby się najbardziej na panų Karlowiczu odzyskač miala”.
Do badania žrodet zbrodni gremialnie wlączy!a się miejscowa szlachta: Adam Wolodkiewicz, Wojciech Rekuč, Jan Czaplinski, Piotr Koztowski, Jan Mikolajewicz, Stanistaw Wyszomirski, Andrzej Zawisza, Jan Turowski, Jerzy Grotecki, Waclaw Szemioth, Szczęsny Kulakowski, Jan Haraburda i in. W trak- cie sledztwa wyszlo na jaw, že jeszcze wiosną 1606 roku Jan Tur, szlachcic spod Slucka (byc može byl to „przyjaciel” Maryny Dostojewskiej z lat panien- skich, gdyž na Pinszczyžnie od dawna gnieždzila się znakomita rodzina Turôw herbu Luk), tydzien mieszkal w domu Kartowicza razem z jego zoną, podczas gdy gospodarz bawil sluzbowo w Minsku.
Tradno dziš wnioskowac, czy 35-letniąwowczas Marynę Dostojewską lączyla z tym męžczyzną przyslowiowa ,^iiedobra” milošč. Na dwa tygodnie przed mor-
354

derstwem Tur ponownie zjawil się w Duraczycach i mieszkal po kryjomu u jedne- go z kmieci, poddanych Karlowicza, w gumnie. Mial przy sobie szablę i strzelbę. Chlop, Jakub Sieliwonowicz, na rozkaz pani majątku ukrywal przybysza i karmil go. Często zresztą sama pani Karlowiczowa i jej siostra Raina przynosily mu je- dzenie i picie: „A ona częstokroč z nim widując się, žywnošcią opatrowala”, nie bacząc na to, že „zona malžonkowi swojemu wiarę i milošč powinną przystojnie zachowac powinna”.
Po tym gdy Jan Tur oddal zza lažni zdradliwy strzal w plecy Stanislawa Karlowicza i dosiekl go szablą na oczach syna, schowal się na kilka godzin w pobliskim lesie, skąd go zaraz pani domu przyprowadzila do siebie i chowala go tu przez trzy dni, w pokoju, w ktörym przed šmiercią mieszkal mąž. Jak opowiadal sądowi szlachcic Jan Janiszewski: „tu w Miensku widzialem na po- grzebie przy samej paniej Karlowiczowej Jana Turą, wiodącego ją panią Karlo- wiczową, šamą pod rękę; do ktörego Turą, gdym zacząl möwic, že takowe wia- domošci zachodzą, iž jakoby on byl przyczyną šmierci, zaraz biegl do gospody, począl ladunki robič i zaraz tejže nocy z Mienska wyjechal”. Następnie pani Dostojewska-Karlowiczowa kazata go odwiezc potajemnie do Slucka, najwi- doczniej po uzgodnieniu dalszego wspolnego postępowania.
Po zaböjstwie męža Maryna Dostojewska trzymala pod stražą starszego pasierba, Krzysztofa, a pasierbicę Katarzynę traktowala surowo, jak služebni- cę. Chlopiec, a wlasciwie juž 19-letni junak zdolal zmylič pilnujących i nocą w styczniu 1607 roku uciekl do majątku Swislocz, w ktorym mieszkal sąsiad i dobry przyjaciel jego ojca pan Jan Haraburda (ktöry na sledztwie wyznal, iž na dwa tygodnie przed šmiercią Stanislaw Karlowicz, goszcząc u niego w domu, „rzewnie placząc, spominal, že mnie pewnie mają zabič”). W skardze do sądu mlody czlowiek - chyba nie bez podstaw - podal, že macocha i jego zamie- rzala sprzątnąč z tego swiata. Jest to bardzo prawdopodobne, gdyž patolo- giczna žądza bogactwa kazala pani Marynie juž po zgonie męža sporządzič falszywy testament, na ktorego mocy wlasnie ona stawala się dziedziczką ogromnych na owe czasy kapitalöw zamordowanego. Lecz na sledztwie wy- kazano, že pieczęč szlachecka na pergaminie byla podrobiona, podobnie jak podpisy, ktörych nie ztožyl Stanislaw Karlowicz, lecz najprawdopodobniej Raina Dostojewska, siostra Maryny - tak wskazywal Charakter pisma (AWAK, t. XVIII, s. 201-219).
W zasadzie sledztwo niezbicie w^ykazalo winę Maryny Dostojewskiej- Karlowiczowej, gdyž natychmiast po morderstwie zakazala ona službie gonič zabojcę, m6wiąc: „Nie gohcie się, a nuž i was ktorego zabije, co warn do tego”. Požniej takže wszelkimi sposobami utrudniala sledztwo, „zagradzala dochodzič krwi zabitego malžonka swego”; wykorzystala nawet wplywy swego ojca Stefana Dostojewskiego, by sprawQ umorzyc. Wysilki te cząšciowo się powiodly, gdyž sąd grodzki mihski wyroku w tej drastycznej sprawie ferowac nie chcial (z pew- nošcią odegraly tu rolę kapitaly zgromadzone przez nieboszczyka Karlowicza, a zawlaszczone przez jego przewrotną malžonkę, i przekazal ją do gestii Trybu- nalu Glow'nego Litewskiego. Czy i z jakim w>mikiem on się tą gardlową sprawą zająl, nie wiadomo. Pewne jednak jest to, že Jan Tur jeszcze w 1607 r. skazany zostal na šcięcie, a wyrok wykonano.
355

Ježeli chodzi o Marynę Dostojewską-Karlowiczową, to bardziej istotny niž aspekt prawny vvydaje się nam w calej tej smutnej historii wątek psychologicz- ny, amianowicie owa patologiczna bezwzględnošč, o\ve tępe okrucienstwo, ktöre wykazata. Bo przeciež niezaležnie od tego, czy Stanislaw Kartowicz byt przeszkodą do zrealizowania jej występnych marzen o szczęšliwym žyciu zJanem Turem lub tylko o posiadaniu ogromnych bogactw, psychologiczny mechanizm jej dtugiego, z premedytacją planowanego przestępstwa wvkazuje wszelkie cechy nienormalnošci i moralnego zwyrodnienia.
Pewne rozchwianie psychiezne wydaje się byč cechą dziedziczną tego ro- du, ktöry dostownie w ciągu parų stuleci (XVII-XVI1I) ulegl biologicznemu wygašnięciu, a wydanie geniusza myšli i artyzmu literackiego w XIX wieku stanowilo, byč može, agonalną konwulsję tuž przed ostatecznym zamarciem energii witalnej.
Wrocmy jednak do przekazöw pisanych z początku XVII wieku. Czytamy w nich m.in., že deputat powiatu pinskiego Fedor Dostojewski 2 VIII 1610 r. podpisal postanowienie Glöwnego Trybunalu w Wilnie (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimaU Vilnius 1988, s. 227).
Andrzej Mleczko, sędzia ziemski upicki, Jan Wereszczaka, Piotr Dostojewski (spod Pinską i inni zacni szlachcice w roku 1619 zložyli podpisy uwierzy- telniające na akcie kniazia Bohdana Ogihskiego fimdującego klasztor, dwie šwiątynie oraz szkolę i drukamię prawoslawną w Jewiu na Wilenszczyznie (AWAK, t. XI, s. 89, 92). Tenže Piotr Dostojewski w 1619 r. byl pihskim deputatėm Trybunalu Gtownego Litewskiego w Wilnie. W 1627 r. byl on sędzią grodzkim pihskim oraz nadal delegatėm od tegož powiatu do Trybunalu Gtownego w Wilnie (Archeograficzeskij sbomik dokumientow, t. VI, s. 301).
Benedykt Dostojewsky, deputat powiatu pinskiego, „manu propria” podpisal 4 czerwca 1626 roku wyrok Sądu Glownego Trybunalskiego w Wilnie ska- zujący szlachcica Okrzewskiego na wysokie odszkodowanie za niesptacenie dlugöw Žydom wilenskim Mojzeszowi i Rebece Slenowiczom (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, Vilnius 1988, s. 321-324).
Adam Malyszewicz, Hrehory Fürs, Filon Dostojewski, Daniei Szczepa, Mikolaj Floryan Kotowski, Jan Kierdej i Jan Plaskowicki, jako czlonkowie sądu trzecieskiego (przyjacielskiego) w Pinsku, 12 lipca 1627 r. rozpatrywali sprawę o okradzenie klasztoru Najswietszej Marii Panny przez jednego z mieszczan pihskich (Archeograficzeskij sbornik dokumientow, t. VI, s. 219).
28 maja 1628 r. do ksiąg grodzkich brzeskich wpisano następujące oswiad- czenie uložone w došč cięžkim i zawilym języku polskim: „Piotr Dostojewsky, marszalek y dworzanin JKM powiatu pinskiego, oznajmuje tym moim pojaz- dowym listem, iž co w roku 1627 miesiąca marca 30 dnia w Warszawie stalego y do mnie, marszalka y dworzanina, w nižey mianowaney sprawie pisanego z pieczęcią JKM, pana mėgo milosciwego, kancelarii ninieyszey, takže z podpi- sem wielmoznego jegomošci pana Pawla Sapiehi, podkanclerzego Wielkiego Xięstwa Litewskiego, wydanego w sprawie w Bodze wielebnego jegomošci oyca Hrehorego Michalowicza, episkopą turowskiego y pihskiego, archiman- dryta kobryhskiego, ktory to list JKM przez jegomošč oyca episkopą ja, marszalek, do mnie wniesiony y oddany mając, a czyniąc woli y rozkazaniu JKM,
356

pana naszego mitosciwego, tudziež wygadzając y prawu pospolitemu, przyjąw- szy ten list JKM, weyrzawszy w tę sprawę samy dekret, ktory się w temže roku 1627 w piątek przed šrodopostną niedzielą štai w Warszawie w sprawie powo- dem jegomošci oyca episkopą turowskiego y pihskiego ze slawetnemi miesz- czany pinskiemi, a to strony odjęcia gwaltem cerkwi šwiętego Theodora przez mieszczan pinskich w dekrecie mianowanych, jegomošci oycu episkopowi wyž mianowanemu, o czym wszystkim dekret JKM w sobie szyrzey opisuje y ob- mawia. Za ktörym to listem do mnie, marszalka y dworzanina, pisanym roku teražnieyszego 1628, miesiąca maja 21 dnia, sprawując się naprzöd wedle dekretu y listu JKM, takže y wedle nauki w prawie pospolitym opisaney, mając przy sobie jenerala wojewodztwa brzeskiego, pana Jana Nikodymowicza Biale- go, y przy nim stronę szlachtę, ludzi dobrych w wojewödztwie brzeskim w po- wiecie pinskim osiadlych pięciu szlachcicöw: pana Szczęsnego y pana Pawla Nikodymowiczow Bialych, a pana Stanislawa Adamowicza Bieleckiego y pana Jerzego Matysowicza Zaleskiego, z ktorymi osobami wyz mianowanemi za tym listem JKM przy kapitule cerkwi sobomey Šwiętey Przeczystey w Pinsku będą- cą, od jegomošci oyca wladyki na odebranie tey cerkwi šw. Theodora, miano- wicie przy oycach: Titie Hermanowiczu y Pawle Andrzejewiczu, protopopie pinskim, Iwanu Sozonowiczu, ježdzilem do cerkwi šw. Theodora tu, w miešcie JKM Pinsku ležącey, alias stojącey w ulicy Wielkiey, idąc z rynku po prawey stronie do monastera Leszczyhskiego, ktorą to cerkwie wyz mianowaną ci mieszczanie, mając popow swoich, w niey nabozenstwo swowolne odprawo- wali. Tamže gdy ja, marszalek y dworzanin, do furty tey cerkwie przychodzil, gdzie pan Wasil Polichnowsky, mając przy sobie wožnego Marcina Kozlakow- skiego, podal cedulę z podpisem ręki swey, pisaną tymi slowy (...). Ktorą cedulę, ja, dworzanin, wziąwszy, pytalem tego pomienionego Polichnowskiego, od kogo by ta cedula byla. Nižli ten pan Polichnowsky powiedzial, že ta cedula od xięcia jegomošci pana Krakowskiego, starosty pihskiego jest pisana, a to, abyš waszmosc, moy milošciwy panic, tey cerkwi dal pokoy, zadnego bezpra- wia y gwaltu jako cerkwi, tako y swiaszczennikom nie czynil.
Jakož ja, marszalek, bacząc tą cedulę nie wiedziec, do kogo pisaną, do ręku wziąwszy, pytalem się u tego pana Polichnowskiego, ježeli by od xięcia jegomošci moc do tego bronienia tey cerkwi mial. Gdyžem ja tu juž za dekretem y listem JKM, do mnie pisanym, in genere na podanie ze wszystkim jegomošci oycowi episkopowi tę cerkiew šwiętego Theodora zjechal podač, masz Ii, wasza milošc, moc - pokaž.
Tedy ten Polichnowsky powiedzial, že ja žadney mocy nie mam. Tamže po wtöre y po trzecie ja, dworzanin, pytalem tego Polichnowskiego o mocy. Nižli jako pierwey, tak tež po wtöre y po trzecie powiedzial ten Polichnowsky, že ja žadney mocy nie mam. Czemu ja, marszalek, tę obmowę jego, choč dosyč nie- sluszną y nieprawną, ręką moją naznaczywszy, jeneralem y szlachtą, takže y jego wožnym ošwiadczywszy, wedle nauki w dekrecie JKM, takže y listu do mnie pisanego, daley postępując, szedlem na cmentarz tey cerkwi.
Tamže gdym przyszedl, tedy w tey cerkwi wyž mianowaney drzwi wszyst- kie troje zastalem zamknione y nikogom przy tey cerkwi nie zastalem. Ktöre zamknienie tey cerkwi ošwiadczywszy przed jeneralem y szlachtą, a že nie wie-
357

dząc, co by tam, w tey cerkwi šwiętego Theodora bylo, pieczęcią jegomošci oyca episkopą y swoją, marszalkowską y jeneralską, wszystkie troje drzwi za- pieczętowač kazalem. A potem, bacząc to, iž žaden, ktöry by ze sluszną mocą tey cerkwi bronič mial, nie byl, czyniąc dosyč dekretowi JKM, tę cerkiew šwiętego Theodora ze wszystkiemi do tey cerkwi przynaležnošciami y nada- niami, do dzieržania y possessyi podalem y uwiązalem jegomošci oycu Hreho- remu Michalowiczu, episkopu turowskiemu y pihskiemu, ktore podanie temuž jeneralowi wyž mianowanemu, mieszczanom, ktörych niemala gromada na ten czas byla, kazalem opowiadac y obwolac na ulicy przed cerkwią sw. Theodora w Pinsku. Za czym y zarękę wedlug przywilejöw wszystkich od šwiętobliwey pamięci krölöw ichmošci y wtelkich xiąžąt litewskich nadanych založylem, ješliby sięjakie praejudicium jegomošci oycu wladyce dzialo.
A tak ja, marszalek y dworzanin JKM krolewskiey mošci, będąc w tey spra- wie, a zrozumiawszy z obu stron, dla lepszey twardosci ten rnoy pojezdczy list daję z pieczęcią swoją y z podpisem ręki mojey, takže za pieczęciami y z podpi- sami rąk jenerala y szlachty przy mnie na ten czas będących, w Bodze wielebne- mu jegomošci oycu Hrehoremu Michalowiczowi, episkopowi turowskiemu y pih- skiemu, wiecznemi czasy.
Dzialo się w Pinsku roku 1628, miesiąca maja dnia 20. Piotr Dostojewsky, marszalek y dworzanin JKM. Jan Nikodymowicz Enoch Bialy, jeneral wojewodztwa brzeskiego. Stanislaw Bielecky, rąką swą wlasną. Szczasnyj Bialyj, rukoju. Pawel Bialy, ręką swą” (Archeogmficzeskij sbomik dokumentavo, t. VI, s. 314-318).
24 kwietnia 1630 roku na urzędzie grodzkim pinskim pod przewodnictwem Mikolaja Jelskiego, wojskiego i podstarošciego pihskiego, odbyt się przewöd sądowy o „podranie”, czyli kradziež pszczöl u Wieczorka Sączunowicza, bart- nika pana Jerzego Daniela Woyny, podsędka pihskiego w majątku Molodowo. Wšrod swiadkow znaležli się na procesie chlopi poddani z siola Dostojewa, naležącego do pana Benedykta Dostojewskiego. Sposröd sąsiadow wymienia się nazwiska braci szlachty: Aleksandra Massaiskiego, Jana Sierhijewicza, Ma- cieja Bladziewicza, Mikity Hoscilowicza, Jana Hryniewskiego, Jana Lisiatyc- kiego, Jana Kirdeja, Stefana Woyny (AWAK, t. XVIII, s. 308).
Piotr Dostojewski, sędzia grodzki powiatu pihskiego, wielokrotnie figumje w księgach sądowych Pinską takže w roku 1630 (ibidem, s. 305-317). Filon Dostojewski, deputat pihski, figuruje w zapisie do ksiąg glöwnych trybunalnych w Wilnie jako czlonek sądu 27 lipca 1635 r. (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, Vilnius 1988, s. 347). W roku 1635 w księgach magistratu wileh- skiego wzmiankowany jest Fiedor (Teodor) Dostojewski, „deputat z Pinską” (AWAK, t. X, s. 257).
12 kwietnia 1646 r. do ksiąg grodzkich pihskich wpisano następującą skar- gę: „Mošci panie, urzędzie grodzki pihski! Ja Abram Dostojewski, ziemianin KJM powiatu pihskiego, wmšci urzqdowi opowiadam y protestuję się na nie- wiemego Salomona Abramowicza., Žydą miasta pihskiego, o to, iž wyž rzeczo- ny Žyd zostal winien czeladnikowi memu Andrzejowi Benedyktowiczowi suminę pieniędzy na list oblig swöy pięčset zlotych polskich; ktory to czeladnik moy, žadney podpory y poratunku mieč nie mogąc, przystawszy do mnie o tem dlugu sobie winnem mnie oznajmil.
358

Ja tedy, Abram Dostojewski, pierwey sam, aby czeladnikowi memu ten dlug oddat, napomnialem, a potem y samego czeladnika mego, urodzonego Andrzeja Benedyktowicza do dworu Kozlakowicz, natenczas posesiey tego Žydą od jegomošci pana Krzysztopha Naruszewicza, skarbnika powiatu pin- skiego, y paniey malžonki jegomošci będącego, w pinskim powiecie ležącego, statėm, lecz gdy w roku teražnieyszym 1646, miesiąca Aprila jedenastego dnia, do pomienionego dworu wyz rzeczony czeladnik moy do Salomona Žydą, upominając się tego dtugu, przyszedt, tedy wyz mieniony Žyd, gdy się czeladnik möy o oddanie tego dtugu upomniat, nie tylko aby ten dtug zaptacič mial, ale bez dania od tego czeladnika mėgo jemu, Žydowi, žadney przyczyny, okrut- nie z czeladzią swoją domową, nie respektując naymniey na stan szlachecki, ale wedlug urodzenia swego, naydując się krwie chrzešciįanskiey nieprzyjacielem, obuchami y kijami zbili, zmordowali y zranili; y za umartego rozumiejąc, ze dworu arendy swey kozlakowickiey wywlec kazal. Chcąc tedy ja temu czeladnikowi memu sprawiedliwosci dowodzic, protestuję się y proszę, aby ta žaloba moja do xiąg wmsci urzędowych byla przyjęta y zapisana” (AWAK, t. XXVIII, s. 245-246).
11 lipca 1646 roku do akt sądu grodzkiego pinskiego wptynęta taka oto skarga: „Ja Abram Dostojewski, ziemianin hospodarski powiatu pinskiego, opowiedaju i protestuju się na Salomona Abramowicza Žydą miasta pinskogo
0 to, iž pomieniony Žyd Salomon, majuczy w posiesyi swojej prawom aren- downym. Kozlakowiczy w powiecie pinskom, gdzie czastokroč niematyje krywdy i prykrošci mnie i poddanym moim czynit i czynič nie prestajet, jakož 1646 roku, miesiaca Ijula 9 dnia prerzeczony Salomon Žyd, zebrawszy się z poddanymi swoimi arendownymi, a zastawszy koni moje na popasach kožla- kowickich, na uroczyszczu w Luczkach, niczogo na winy w prawie opisanyje nie dbajuczy, koniej moich dwöch szeršciu siwogo a drugogo gniedogo, koto- ryje kosztowali mnie kop sorok try groszej liczby litowskoje, gwaltownie i bez- prawnie wziąt i pograbit, i do dworu swojego arendownego kozlakowskogo zaprowadzit. 0 kotoroje bezprawnoje tych koniej i gwattownoje pograbienie (...) protestuju i proszu, aby do knig waszej milosti wradowych bylo pryniato
1 zapisano. Abram Dostojewski” (ibidem, s. 280).
13 sierpnia 1646 r. pan Abram Dostojewski sam stat się powodem skargi, o czym swiadczy odpowiedni zapis w księgach sądu pinskiego: „Mošci panie, urzędzie grodzky! Ja, Salomon Abramowicz, Žyd pinsky, waszmosci opowia- dam y protestuję się w nieznošney krzywdzie mojey na jegomošč pana Abrama Szczęsnowicza Dostojewskiego, ziemianina powiatu pinskiego, yž co mając ja od jegomošci pana Krzysztofa Naruszewicza, skarbnika powiatu pinskiego, majętnošč dwor kozlakowicky z poddanymi prawem arendownym, w ktorey to majętnošci grunty orome z zamiedzamy, takže y ogrody od panöw Kozlakow- skich zagrodzone są (...) zawsze w pokoju od panow rožnych mieszkatem.
A gdy pan Dostojewsky do dwora nieboszczyka pana Plaskowickiego przybyt, tedy rožne krzywdy y szkody w potrawieniu mnie y poddanym w dzierženiu moim będącym rožnym bydlem, konmi, swiniami, cielętami; žyta, owsow, jęczmieniow, gryky rožnych miesięcy y dni w teražnieyszym roku 1646 czynit y rožny pakošci wyrządzal. A gdy bydto onego na zbožu moym y chtop-
359

köw chodzące poddani moi zająwszy, do dworu jego y mieszkania pana Dostojewskiego przypędzali y nawypominali, žeby szkody nie czynili, onych lajai y sromocil.
Przy ktorey wielkiey szkodzie mojey, žycząc sobie pokoju i nie wdając się do prawa, po kilkadziesiąt razy przyjacielską jegomošci pana Dostojewskiego na- mową, aby krzywd y szkod takowych poprzestal czynič, upraszalem się, aby po sąsiedzku obychodzit się, na co pan Dostojewsky nie dbając, czym daley, tym więcey większych krzywd począl czynič. Y gdym takže upominaiem się, aby krzywd takowych poprzestal czynič, tedy nie tylko žeby spokoynie mial się za- chowac, ale jeszcze odpowiedz na zdrowie moje, mnie samego y chudobę moję, takže y poddanych moich czynil. Jako y w teražnieyszym roku 1646, miesiąca Augusta dwunastego dnia z sadu mėgo dobrze ogrodzonego y zamczystego (...) cieląt moich dwomych dziewięcioro y poddanych moych Jermaka Utasowicza y Fedka Hniedka, rybaka, przy tymže sadzie mieszkających, oraz cieląt dwoje tegorocznych, ten sad odemknąwszy gwahownie, te cielęta pobral y pograbil, y do mieszkania swego tamže w Kožlakowiczach odegnat.
A gdym ja, užywszy pana Mikitę Kožlakowskiego, do niego pana Dostojewskiego poslalem, dla jakowey by przyczyny cielęta z sadu pograbil, žądając, aby cielęta pozwracal, a ješliby pan Dostojewsky jakową krzywdę sobie mia- nowal ode mnie y poddanych moych, tedy przyjacielską po sąsiedzku tak spra- wiedliwošč z poddanych, jako tež y szkoda jakowa by się stala, tedy y nagrodzič obiecuję, a žeby mnie pan Dostojewsky bezprawia nie czynil. Na ktore slowa pan Dostojewsky odpowiedziat, že - prawi - niech Žyd poddanego Andrzeja Dudkę kaže postronkami wybic, žebym się z tego ucieszyl, tedy mu cielęta wr6cą; a potem chtopa swego do dworu przystal, žeby mu žencow kilkanašcie dal do žniwa, a gdy - möwi - žencow nie da, tedy mu cieląt nie wrocę.
W czym ja widząc od pana Dostojewskiego wielką krzywdę, w pograbieniu cieląt y w niedojeniu kröw szkoduje wszystkiego sto zlotych polskich, a poddani moi szkody sobie mianują w pograbieniu cieląt y w niedojeniu kröw zlotych dwadziescia polskich. O ktöry to gwattowny grabiež z sadu cieląt, takže y o winy prawne z panem Dostojewskim prawnie czynič chcę, proszę, aby ta prote- stacya moja byla do xiąg waszmosci grodzkich pihskich przyjęta y zapisana” (ibidem, s. 301-302).
Tegož dnia, 13 sierpnia 1646 roku, pan Dostojewski wniösl z kolei swoją skargę: „Mošci urzędzie grodzky pihsky. Ja, Abram Dostojewsky, y ja Maryna Kožlakowska, malžonkowie, ziemianie JKM powiatu pinskiego, waszmosci urzę- dowi opowiadamy y protestujemy na Salomona Abramowicza, Žydą miasta pin- skiego, o to, yž pomieniony Žyd, trzymając prawem arendownym majętnošč Kož- lakowicze, rožne krzywdy przez poddanych dzieržawy swey nam i poddanym naszym czynič zwyklszy.
Roku teražnieyszego 1646, miesiąca Augusta jedenastego y dwunastego dnia pomieniony Žyd, umyšlnie czyniąc na znaczną szkodę naszą, mocno, gwattem, sam osobą swoją z poddanymi dzieržawy swey kozlakowickiey jemu samemu ymiona y przezwiska dobrze wiadomymi, konmi, bydlem y swiniami dwomymi y poddanych naganiając, zboža rožnego y sianožęci po rožnych uro- czyskach w majętnošci naszey kozlakowickiey, w powiecie pinskim będącey,
360

niemalo potrawil y powybijal, a mianowicie na uroczysku w Mutwycy gryki kop piętnašcie wybili y wytrawili; na drugim uroczysku w Luczkach žyta kop siedm wybili y wytrawili; na trzecim uroczysku u Stawka jęczmienia kop szešč wybili y wytrawili; na uroczysku na Wiazowni owsa kop siedm wybili y wytrawili; osobliwie sianožęč na uroczysku u Stawka takže bydlem napędziwszy, gdzie siana poplawnego na wozöw dwadziescia ukoszywano wytrawili y wy- deptali
0 ktore wytrawienie tego zboža y sianožęci naszych, gdyšmy nie udawając się do prawa, przez panöw jeneralöw na oszacowanie do tego Žydą posylali, tedy pomieniony Žyd na oszacowanie yšč nie chcial, ale jeszcze odpowiedž y pochwalkę na zdrowie nasze uczynil, obiecując nas przez chlopöw swych pokaleczyč! O co, chcąc my prawnie czynič, protestujemy y prosiemy, aby to do xiąg waszmosci urzędowych bylo przyjęto y zapisano” (ibidem, s. 302-303).
Andrzej, Jan, Stanislaw, Mikolaj, Aleksander i Bogumil Dostojewscy w 1648 r. od powiatu pinskiego podpisali akt elekcji kröla Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 114). Roman Dostojewski, wlasciciel majątku Oströw w powiecie pin- skim, poniösl duze straty w 1648 roku, gdy zbuntowani przez Kozakow chlopi bialoruscy rozgrabili doszczętnie jego posiadlošč, sam zaš gospodarz walczyl wöwczas w oddzialach krölewskich przeciwko rebeliantom (AWAK, t. XVIII, s. 372-373).
W Percepcie prowentöw publicznych do skarbu Rzeczypospolitey W.X.L. zroku 1661 zapisano: „Podymne nr 16 ex anno 1651. Na ichmosciach panach obywatelach, iž zeszlego pana Franciszka Dostojewskiego nieosiadlego poborcą obrali; za przysięgą samey paniey Dostojewskiey, že žadnych dobr po' niebosz- czyku nie zostalo fl 6028, 10, 9”. Z tegož powiatu pinskiego ,jegomosc pan Roman Dostojewski dworzanin y exactor powiatowy ad 13 Octobris anno 1658 ad 23 Junnij anno 1659 položyl wybranych fl 1879, 1 1, 11/2.” Ksiądz Roman Dostojewski byl proboszczem košciola w Wisztyncu w polowie XVII wieku (por. Litwa i Rus, t. III, z. 1, s. 56).
Przez kilka wiekow glownym gniazdem rodowym Dostojewskich pozosta- wala ziemia pinska, ktöra okropnie w XVII w. ucierpiala od najazdu moskiew- skiego, a takže od band grasujących w czasie wojen i niepokojow spotecznych.
5 sierpnia 1654 r. Jan Kazimierz, krol polski, wystosowal uniwersal, w ktö- rym nakazywal likwidację oddzialow grabiących spokojną ludnošč. Monarchą pisal: „Częste nas skargi z rožnych mieysc, a osobliwie od obywatelow powiatu pinskiego dochodzą, že nayduje się temi czasy w panstwach naszych niemalo takich, ktörzy uczyniwszy się rotmistrzami y kapitanami naszemi, bez listow naszych przepowiednich y bez uniwersalow hetmanskich, z chorągwiami chodząc, nieznošnymi zdzierstwy ubogich poddanych niszczą y pustoszą. Przeto my dal- szemu ubogich ludzi utrapieniu y niszczeniu zabiegając, chcemy z miec, aby ta- kowych, ktörzy by (...) po wlosciach chodzili y zdzierstwy się bawili, wszędzie jako swowolne kupy y nieprzyjaciol ovczyzny junctis viribus znosili y gromili konieczno” (AWAK, t. XXXIV, s. 14).
23 lutego 1655 r. monarchą zwrocii się ponownie do szlachty pinskiej: ,Jan Kazimierz, z Božey laski krol polski, wielki xiąžę litewski, ruski, pruski, mazo- wiecki, žmudzki, inflancki, smolenski, czemihowski, a szwedzki, gocki, wandal-
361

ski dziedziczny krol. Wielmoznym y urodzonym dygnitarzom, urzqdnikom ziem- skim y grodzkim, rycerstwu, szlachcie y wszystkim obywatelom powiatu pinskie- go, uprzeymie y wiemie nam milym laskq naszq. krolewskq..
Uprzeymie y wiemie nam mili! W tak nagtym y ciqzkim Rzeczypospolitey niebezpieczenstwie, gdy wiarotomny nieprzyjaciel Moskwicin, ztamawszy bez- boznie wieczne pacta bez zadney przyczyny, bardziey zdrad^ nizli mqstwem, tak wiele wojewddztw y powiatow, zamkow, fortec, miast, miasteczek, wlosci, szerokich dworow szlacheckich, tak w Koronie Polskiey, jako y w Wielkim Xiqstwie Litewskim, maj^c condictament z zdrayc^. rebellizantem naszym y Rzeczypospolitey Chmielmickim y wszystkim woyskiem zaporoskim poza- bieral; osoby duchowne, szlachtq y poddanych jednych w niewolq. do Moskwy zapqdzit, drugich tyransko pozabijal, trzecich do tego przymusil, ze mu przysi^c y znowu siq chrzcic nigdy nieslychanym w chrzescijanstwie sposobem musieli. A jeszcze siq tym nie kontentuj^c (...), wszystk^ na to obraca potqgq, aby osta- tek Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego lakomie y niesprawiedliwie pod siq pod- gam^t, nie tylko z ostatni^ zgub^. Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego, ale z krzywd^. Boz^ y kosciolow Jego swiqtych, profanuj^c mieysca Bogu poswiq- cone, wykorzeniaj^c wiarq swiqt^ katolick%, nad co by zaden poganin y tym wiqcey nie mogt uczynic.”
W obliczu tych groznych perspektyw prosit monarcha swe rycerstwo, aby uchwalito na lokalnych sejmikach i na naznaczonym na kwiecien sejmie wal- nym w Wilnie nowe podatki i obmyslito srodki „do dania prqdkiego ratunku oyczyznie”. (ibidem, s. 33-35).
Stuchaj^c apelu monarszego, Piotr Dostojewski, Lukasz Jelski, Samuel Go- debski, Piotr Terlecki, Krzysztof Naruszewicz, Mikotaj Zakrzewski, Aleksander Tur, Teodor Kropiwnicki i inni szlachcice powiatu pinskiego 12 lipca 1655 r. z wtasnej inicjatywy zwotali sejmik lokalny i dobrowolnie uchwalili znaczne do- datkowe podatki w celu uzyskania srodkow na odparcie agresji moskiewskiej. Potwierdzili tez powszechnego udziatu w pospolitym ruszeniu. W tym wielce pa- triotycznym dokumencie czytamy:„A ze niektorzy panowie obywatele, nie dbaj^c na prawo, czqsto od pospolitego ruszenia unikajq, ani zadnych ciqzarow rownie z dmgimi poci^gac nie chc^, tedy to zweryfikowawszy, ktory by tego pospolitego mszenia wespot z nami odprawiac nie chciat, albo siq jakimkolwiek sposobem od onego uchraniat (...) ma jegomosc pan putkownik nasz wespot z panem chor^zym, po odprawieniu stuzby (...) na przysztym da Pan Bog seymie onego trybem woy- skowym do publikowania y wytrqbienia podac.
A w tey stuzbie pospolitego ruszenia, aby siq jako naylepiey disciplina militaris zachowata, zaden obywatel zadnych exactiey y exforsiey ubogim ludziom tak w ci^gnieniu jako y w stanowisku czynic nie ma, ale siq wedtug prawa de proprio swojX zywnosci^ siq kontentowac powinien bqdzie. Y owszem, kazdy wystqpny wedtug artykuiow woyskowych pro demento sqdzony y karany byc ma. Ktore zgodne postanowienie nasze vigore przesztego seymu utwierdzony, cale sobie zatrzymac deklaruj^c, rqkami wtasnemi naszemi podpisujemy. Pisan w zamku pinskim” (ibidem, s. 38-40).
Sprawy wspolne, panstwowe i spoteczne, scisle siq przeplataly z prywat- nymi, osobistymi dramatami. 21 lipca 1660 r. „na urzqdzie grodzkim w zamku
362

grodzkim pinskim opowiadal, zalowal y žalosną swą jegomošč pan Jan Dostojewski, ziemianin grodzki z powiatu pihskiego, w ten sposob zanosil manifesta- cję: iž gdy w teražniejszym 1660 roku wiarolomny krzywoprzysięzca Moskal z rebelizantem kozackim w dobra powiatu pinskiego nieprzyjacielsko wtar- gnąwszy, one mieczem i ogniem wojowal, gdzie po zrujnowaniu i samego mia- sta pinskiego tegož roku, m-ca lipca siodmego dnia na majętnošč zalobliwego i dwor jego w siole Zawidczycach w powiecie pinskim, o pöl mili od miasta Pinską będącym, niespodziewanie napadlszy.
W tym dworze wszystką majętnošč zalobliwego w swimach, komorach, skrzyniach, szkatulach, pieniądze gotowe, zloto, srebro, cynę, miedž, szaty, ochędostwo i cokolwiek znaležč mogli, do tegož bydla 48 poglowia, koniej pięcioro (...), kozuchöw dwa, filtro baranie i chtopca ze sobą wzięli. Sprawy zalobliwego, rožne listy, zapisy, obligi, kwitancye, dekretą, protestacye, dokumentą, kwity popisowe, podymne, poborowe i inne stare bardzo potrzebne mu- nimenta czy zabrali, czy tež poszarpali. Na ostatek te cale siolo Zawidczyce, tak dwor ze wszystkim budowaniem dwomym, folwarkowym i gumiennym, tak tež i poddanych zalobliwego domy, gumna, przy zabraniu do szczętu wszystkiego ubostwa, fiinditus ogniem spalili i szkody zalobliwemu więcej nižli na trzy ty- siące zloty ch polskich uczynili.
Zalobliwy tedy takową szkodę i zniszczenie do wiadomosci urzędowej do- niöslszy, tę swą dla wszelakiej w przyszle czasy potrzeby podal do ksiąg zapi- sač manifestacyę. Ktora jest zapisana” (AWAK, t. XXIV, s. 159-160).
Abram Dostojewski w kwietniu 1660 r. oskaržony zostal w Pinsku o najazd na majątek panöw Tyszkowskich (ANB, f. 1733, z. 1, nr 1, s. 89-90). W tym samym 1660 roku tenže Abram Dostojewski zaskaržyl Kaspra Wiszniewskiego o pobicie jego czeladnika (ANB, f. 1733, z. 1, nr 1, s. 187-188).
W lipcu 1660 roku utworzono specjalną komisję krolewską, w sklad ktörej weszli: Jan Ankudowski, Andrzej Saczkowski, Jan i Fedor Ostrowscy oraz kilku innych miejscowych szlachcicöw, w celu udokumentowania tego, co pozostalo w Pinsku po wypędzeniu wojsk moskiewskich. Oto relacja komisarzy: „Chodzili- šmy po rynku y ulicach mieyskich, widzielismy domy mieyskie wszystkie tak rynkowe, jako y uliczne w popiol obröcone y ogniem spalone. Tamže bylišmy w zamku y po mieyscach klasztornych, cerkiewnych, po mieyscach kramnych, widzielismy, že wszystko do szczętu ogniem spalone y funditus zniesione.
Tamže mieszczanie mienili, iž szpychlerz ratuszy w rynku stojący ten ze sprawami röznemi na wolnosci wszelakie, z dawnych czasöw od nayjašniey- szych krölow ichmosciow swiqtey pamięci y teraz nam szczęšliwie panującego kröla jegomošci Jana Kazimierza, pana naszego milosciwego, nadane i služące, zgorzal; jakož widzielismy tylko popielisko na tym miejscu.
Co wszystko pomienione panowie magistrai y mieszczanie miasta pinskiego mienili byč od nieprzyjaciela Moskala y Kozaköw w teražniejszym roku wyž mianowanym” (ANB, f. 1733, z. 1, nr 1, s. 164-165).
Wojska carskie, naciskane przez Polaköw, cofaly się na wschöd, paląc wszystko, czego tylko imal się ogien. Byla to odwieczna rosyjska metodą „wy- palonej ziemi” (wyzzennoj ziemli), nieprzyjaciel zyskiwai pustynię i w razie trwalego zwycięstwa przez dlugie lata byl skazany na tworzenie infrastruktury
363

cywilizacyjnej od nowa. Tam zaš, gdzie planowali pozostač, dzielo zniszczenia hamowali. Jak donosi jeden z dokumentöw z 1660 r.: „Za Horynią nie palą, bo sobie po Horyni granice zakladają” (ANB, f. 1733, z. 1, nr 1, s. 173)
Niejaki pan Jan Sochacki skladal we wrzesniu 1660 roku skargę przed ma- gistratem pinskim: „Gdy y w Pinsk wiarolomni nieprzyjaciele Moskwa z Koza- ctwem hultaystwem wpadli, przez caly miesiąc Juliy od niejakiego Andryana, moskiewskiego pulkownika, ktöry nie mając w sercu bojažni Božey y przed oczyma nad niewinnemi ludžmi milosierdzia, z woyskiem swoim ogniem y mieczem tameczny kray wypustoszywszy, konie, bydetko rogate y nierogate, owce, swinie, kury, gęsi, že ledwo co się u kogo moglo przez ukrycie zostač, pozabierali, majętnošci powymęczywali y to wszystko podzieliwszy się (...), porozgoniali zdraycy Kozacy y krzywoprzysięskie chitre Moskale” (ANB, f. 1733, z. 1, nr 1, s. 179)
Spustoszenia wojenne byty tak potwome, že nawet w trudnych czasach walk z naježdžcą uznala Rzeczpospolita za rzecz konieczną zwolnienie miesz- kancöw Pinską na cztery lata od wszelkich podatkow, by dač im možnošč sta- nąč na nogi. Jan Kazimierz w lišcie specjalnym stwierdzal: „Ježeli komu, jako wiemym poddanym naszym, niepojednokroč ogniem y mieczem nieprzyjaciel- skim zniszczonym, powinnismy clementią naszą krolewską, aby do fortun swoich tym snadniey przychodzič mogli, w takowym zruynowaniu miasto na- sze pinskie nie tylko od początku woyny z carem moskiewskim przez ogien funditus spalone, mieczem wycięte zostawalo, ale tež y niedawnemi czasy od woyska moskiewskiego y kozackiego splądrowane y wniwecz popalone, do- statki ubogich mieszczan y Zydow tamecznych wszystkie pozabierane (...) na lat cztery od wszelakich podatkow y cięžarow zwalniamy” (ANB, f. 1733, z. 1, nr 1, s. 181-182)
Jan Dostojewski razem z inną szlachtą powiatu pinskiego w roku 1660 wniösl skargę do sądu ziemskiego, iž Iwan Wabiszczewicz Plotnicki razem ze swą zoną pokradli zbože wspölnie schowane przez skaržących się sąsiadow zobawy przed grasującymi bandami maruderöw moskiewskich i rodzimych (AWAK, t. XVIII, s. 402).
W paždziemiku 1660 roku w urzędzie grodzkim pinskim „opowiadal y so- leniter protestowal się jegomošč pan Jan Dostojewski, ziemianin JKM powiatu pinskiego na ichmosciow pana Mikotaja, rotmistrzem, a pana Krzysztofa, cho- rąžym byč mianujących się, Rowinskich, obywatelow wojewödztwa nowo- grodzkiego, jako samych pryncypalow, o tern, iž obžalowane osoby, pospolite- go przepomniawszy prawa, mając sobie na pomoc ludu služatego sobie samym znajomego niemalą gromadę, zktoremi roku teražniejszego 1660 miesiąca Oktobra 22 dnia na majętnošč y dwor jegomošei pana Kazimierza Pojeckiego nazwany Kutki w powiecie pinskim ležący, gdzie protestujący naonezas po niektorych swych potrzebach jako wierzyciela byl, moeno, gwaltem z okrzy- kiem, halasem, strzelaniem najechawszy, samego pana Pojeckiego zbili, zranili, rzeczy y bydlo zabrali. Gdzie y protestującego jegomošč pana Dostojewskiego bezwinnie okrutnie obuchami zbiwszy, z sobą gwaltownie wzięli y do miasteczka Dawyd-Grodka w powiecie pinskim ležącego zaprowadziwszy, w gospodzie swey przez calą noc y dzien zawartą trzymali, więzili, dcspektowali, a potem
364

luk turecki z saydakiem srebrem oprawnym, strzalami za ztotych sto sprawiony, szablQ ordynsk^ w srebro oprawn^ za ztotych czterdziesci, siekierkQ srebrem oprawng. za ztotych dwadziescia, czapkQ sobolem obtozon^ karmazynow^ zto- tych dwadziescia piQc kosztuj^c^, bezprawnie gwattownie odebrawszy, zaled- wie zbitego y z tych rzeczy zahij^cego obranego z wi^zienia zwolnili y puscili” (ANB, f. 1733, z. 1, nr 1, s. 460).
W koncu lipca 1662 roku ksiqdz Benedykt Jurazynski, zakonnik klasztoru sw. Dominika w Wasiliszkach, „otrzymat obelgs” od „pacholiköw” z oddziatu krolewskiego pulkownika Boguckiego, z ktörego to powodu zlozyt skargQ w magistracie miasta Pinska. Pisal: „Z klasztoru ichmosciöw oycow Francisz- kanöw pinskich drog^ dobrowoln^ do krawca dla pewnych potrzeb szedl. Tam- ze tego pomienionego dnia czeladz (...) pana Boguckiego, b^d^c opilemi, na koniach po miescie biegaj^c, rözne halasy czyni^c, xiqdza Jurazynskiego, ni- komu ni w czym niewinnego, pokory y wszelakiey submissyey pelnego, gro- madnie spotkawszy y konmi oskoczywszy, bez wszelkiey dania sobie okazyi y przyczyny, nie pomn^c na bojazn Boz^ y na zakon Dominika (...) na obelze- nie stanu jego publice w miescie posröd biatego dnia okrutnie kanczugami, szablami, obuchami po gtowie, twarzy, r^kach, grzbiecie y wszystkim ciele zbili, zranili, zakrwawili, srogie razy y rany pozadawali; y gdyby ludzie powaz- ne y zacne jegomosc pan Stephan Wiktoryn Tur, SQdzia grodzki, y jmsc pan Poktonski, pisarz, y jegomosc pan Roman Dostojewski nie nadeszli y onych prosbami nie hamowali, pewnie by xigdza Jurazynskiego zywota pozbawili byli; jakoz odjezdzaj^c od zahij^cego zbitego, zakrwawionego czapkQ, nöz y chustk? urwali y oszarpali” (AWAK, t. XXXIV, s. 239).
Nazwisko Dostojewski pojawia siq w liscie krölewskim dotyczitcym przy- gotowan do odparcia moskiewskiej agresji: „Respons od Jego Krölewskiey Mosci pana naszego milosciwego na instructi^ wielmoznych urodzonych sena- toröw, dygnitarzöw, urz^dniköw ziemskich, grodzkich, szlachty, rycerstwa, obywatelöw powiatu pinskiego: urodzonym Philonowi Godebskiemu, s^dziemu ziemskiemu, Romanowi Dostojewskiemu, postom tegoz powiatu, dany w War- szawie dnia wtörego miesi^ca wrzesnia, roku 1664.
Oycowskim Jego Krolewska Mose raczyl przyj^c affectem wiemego poddari- stwa trybut rycerstwa powiatu pinskiego, ktöry przy powinszowaniu w niezamie- rzone lata szczQsliwego panowania, jak nayezerstwieyszego zdrowia, poröwnanie w slawie y wszelkiey szczQsliwosci z nayszczqsliwszemi monarchami przez urodzonych postöw swych prezentowali Jego Krölewskiey Mosci. Wiadomo to jest bardzo dobrze Jego Krölewskiey Mosci panu naszemu mitoseiwemu, w jakich obrotach y niebezpieczeristwach od wyuzdaney swey woii chlopskiey zostawal ten powiat po wzi^ciu Petrykowa y Turowa, od ktörey y po dzis dzien nie b$d^c securus, ustawicznie excubias agere musi, patrz^c jesli st^d nie powstanie jaka tempestas y one wczesnie tlumi^c, co ze si365

od potęgi moskiewskiey y zajadlosci wiarolomnego tego nieprzyjaciela przeciwko pañstwom swoim; tudziež przed oczyma mając prawo o pospolitym ruszeniu na przeszfym seymie napisane, nie mògi Jego Krôlewska Mošč y nie može wyswiad- czyc tey laski powiatowi temų, o ktorą przez urodzonych poslów swych supliko- wat” (AWAK, t. XXXIV, s. 356).
W parę dni pózniej rycerstwo wykrwawionej ziemi piñskiej podjęlo na sejmiku 10 wrzesnia 1664 roku uchwalę o natychmiastowym wystawieniu 100- osobowego oddzialu wojskowego do walki z naježdžcą carskim. Uchwatę pod- pisali m.in. Lukasz Jelski, Jan Karol Mlocki, Arnold i Kazimierz Giedroycio- wie, Roman i Abram Dostojewscy, Stanislaw Zeligowski, Andrzej Konstanty Godebski, Zbigniew Olszewski (ibidem, s. 359-360).
W aktach Gtównego Trybunahi Litewskiego z lipca 1664 roku odnotowano skandaliczną sprawę napašci na urzędnika sądowego przez jednego ze szlachci- ców wileñskich. Mianowicie pan Krzysztof Rudomina pobil wožnego trybunahi litewskiego pana Matyasza Sawaniewskiego. W zeznaniach swiadków (czlon- ków trybunahi) kilkakrotnie przewija się nazwisko Romana Dostojewskiego, czlonka Glównego Trybunahi Litewskiego, który przyjechal do Wilna i zatrzy- mal się w gospodzie na okres sesji. Oto fragment tego zapisu brzmi: „Drugi swiadek, Andrzejowa Waskowa, w niebytnošci męža zeznata, iž o tym halasie y takowym disgušcie panów Korsaków przez pana Rudom i nę slyszata, takže jako y caty trybunal lžyl, lajai y sromocil. Woznego zbicia sama nie widziala, tylko jej potem powiedziano, iž bil go y deptal nogami pan Rudomina y okrwawit. Y to slyszala, že czeladž pana Rudominy na potem powróciwszy do miasta strzelali, co tacto pectore stwierdzila.
Potem poszlišmy naprzeciwek do kolegi naszego ime pana Dostojewskiego, gdzie gospodarz Jan Hilewicz powiedzial: žem nie byl naonezas w kamie- nicy (...). W teyže gospodzie stuga ime pana Dostojewskiego będący, pan Budzilowski, powiedzial, iž zostawszy w gospodzie w niebytnošci pana mego, bo byl on naonezas na skrutinii, slyszalem y sam oezema swemi widzia- lem ten halas, jako pan Rudomina, na ulicy z karėtą y koñmi stojąc (rzecz się dziala w Wilnie), lajai od matki, lžyl y sromocil panów Korsaków y caly trybunal, nazywając szarpañeami. A gdy zakaz podal general, tedy go bil, deptal nogami pan Rudomina y okrwawil. Ktorą furyą takowego sromocenia wzglę- dem kola wszystkiego trybunalskiego, gdy slyszal, sam ime pan Wolodkie- wicz - sędzia ziemski minski, naprzeciwko gospody ime pana Korsaką będąc, u pana Samuela Oskierki - sędziego ziemskiego mozyrskiego, rzekl mu, wy- szedlszy, že to žle o xięciu jegomošei y kole wszystkim suspikujesz, gotowem i o to z tobą czynič, i porwal się do szable na niego. A zatem jeymošc pani Rudominina, wypadlszy z karety y tak lając do woza wsiadl y pojechal. A czeladž, powróciwszy, strzelali. Y tak pomieniony pan Rudomina nie tylko natenezas na wyjezdnym niestatecznie zachowal się, ale dobrze przedtem częstokrotnie z okna na zniewagç pana naszego kolegi, wszemu pañstwu, ceglami y kamieniami rzucali.
Drugi shiga ime pana Romana Dostojewskiego, kolegi naszego, w teyže gospodzie w niebytnošci pana swego, który będący naonezas na skrutinii - powiedzial, iž y ja na conclusią tego halasu z rynku przyszedlem naonezas, kiedy
366

imč pan Wolodkiewicz - sędzia ziemski mihski, o honor calego kola trybunal- skiego biorąc się, porywal do szable na imč pana Rudominę, a w tem czasie sama wypadlszy z karety, wziela go z czeladzią, ktorzy na potem powröciwszy strzelali” (AWAK, t. XV, s. 123-124).
W roku 1669 Abram Dostojewski pozwal przed sąd kapturowy w Pinsku Jozefą Boruchowicza w związku z tym, že ow nie chcial zwröcic zlotego lancu- cha, ktory szlachcic polski jako zastaw zostawil u Žydą, požyczając u niego w potrzebie 50 zlotych. Sąd nakazal natychmiastowy zwrot zarowno dlugu, jak i lahcucha przez spierające się strony (ibidem, t. XXIX, s. 14-16).
30 wrzesnia 1669 r. do ksiąg grodzkich pinskich wpisano następujące ze- znanie: „iž teražnieyszego 1669 roku miesiąca Septembra 27 dnia (...) tu w mie- šcie pihskim w gospodzie oglądalem na Boruchu Morduchajewiczu na nogach razy krwawe, plece pobite, takže y ženie jego Gesi Leyzerownie po plecach, po rękach pobite razy, mianowali to, že pan Dubiski bezprawnie wprzody šamą ulapiwszy, zbil, więzit, a potem związawszy do majętnošci Dostojewa zapro- wadziwszy, okowawszy, tydzien więzil, až oblig na 90 zlotych wymusil” (ibidem, s. 24).
Jan Dostojewski w 1697 r. podpisal od wojewödztwa sandomierskiego su- fragię krola Augusta 11 (VL, t. V, s. 426). Jest to ostatnia informacja zrodtowa dotycząca dziejow rodu Dostojewskich w XVII wieku. W XVIII stuleciu spoty- ka się o Dostojewskich zaskakująco malo wzmianek w žrodlach archiwalnych. i
Dopiero w spisie szlachty powiatu nieswieskiego i postawskiego z 1796 r. figu- ruje Dominik Dostojewski, syn Wincentego, žonaty z Katarzyną Kostrowną, mający synow Jana i Franciszka, posiadający folwark dziedziczny Wodczyce (ANB, f. 319, z. 1, nr 6, s. 22). W wieku XIX zaledwie kilkakrotnie pojawily się oficjalne przekazy o ostatnich juž polskich reprezentantach tego rodu, ktory powoli, ale sukcesywnie ulegal zarowno procesowi biologicznej degeneracji, jak i rusyfikacji.
Wywöd familii urodzonych Dostojewskich herbu Radwan sporządzony przez Deputację Wywodową Guberni Minskiej informowal: „Roku tysiąc osiemsetnego miesiąca Augusta trzynastego dnia. Przed narni, Michalem Ber- nowiczem, aktualnym sztatskim sowietnikiem, marszalkiem sluckim, zastępują- cym miejsca marszalka gubemialnego minskiego. orderöw rožnych kawalerem, prezydującym, oraz deputatami z powiatöw gubemi minskiey do odbierania y roztrząsania wywodöw szlacheckich obranemi zložony zostal Wywöd familii urodzonych Dostojewskich, przez Franciszka Dostojewskiego podpisany.
Z ktorego gdy się okazalo, že ta familia, uzywajaca herbu Radwan (chorągiew zlotą, jak jey zwyczaynie w košciolach zažywaįą, o polach, u každey z niey u dolu frandzie; na wierzchu jey krzyž; w helmie trzy piora strusie), od nay- dawnieyszych czasöw kleynotem szlachectwa zaszczyca się.
Spomiędzy to ktörey familii urodzonych Dostojewskich Jan, wzięty za pierwszego protoplastę tego domu, przenioslszy się z wojewödztwa brzeskiego w wojewodztwo nowogrödzkie, mial dziedziczny wieczysty folwark Karach zwany, w parafii kleckiey ležący. Dowodem są autentvczne kwity tak oplacają- cych podatköw z Karacha, uchwalą seymową naznaczonych, jako tež zaswiad- czenia služby woyskowey towarzyskiey. Nayprzöd kwit wielmoznego Stefana
367

Frąckiewicza Radzimihskiego, chorąžego woysk polskich, pod datą roku tysiąc szeščset pięčdziesiąt dziewiątego, Oktobra dwudziestego dziewiątego dnia. Po wtöre, zaswiadczenie JW Pana Samuela Oskierki, sędziego ziemi mozyrskiey, pulkownika Jego Krolewskiey Mošci, JW Panų Janowi Dostojewskiemu dane, iž pod chorągwią tegož pulkownika zostając za towarzysza, a dla potrzeb do- mowych uwalniając się, trzeciego konia z czlowiekiem na mieyscu swym zo- stawii pod datą (roku) tysiąc szeščset szeščdziesiąt pierwszego, Oktobra osiem- nastego dnia. Po trzecie, kwit JW Pana Krzysztofa Jana Jurahi, dworzanina Jego Krolewskiey Mošci, y Jana Okolowa, poborcöw wojewödztwa nowogrodzkie- go, z oplaty dziesięciorga podymnego z majętnošci Karacha Janowi Dostojewskiemu dany, pod datą tysiąc szeščset szeščdziesiątego pierwszego roku, Sep- tembra dwudziestego szöstego dnia, y inne kwity w liczbie sztuk siedmiu pobo- rowych podatköw.
Syn Jana Jakub po šmierci oyca swojego, wyzuwszy się z majętnošci wieczy- stey Karacha, przenioslszy się do okolicy Wolozyc, takže w wojewodztwie no- wogrödzkim ležącey, dowodem wieczyste prawo od JW Pani Heleny Chaneckiey męžowi swojemu panu Jakubowi Dostojewskiemu na częšč Wolozyc dane pod datą tysiąc siedemset dwunastego roku, Junij dwudziestego piątego dnia.
Po šmierci Jakuba zostal syn Wincenty Dostojewski, wnuk Jana, y takową częšč Wolozyc kupioną od JP Chaneckiey przez czas niemaly possydując, splo- dzil syna Dominika, prawnuka Jana Dostojewskiego, ktory rownym sposobem wyž wyražoną częšč possydując, splodzil dwoch synöw, Jana y Franciszka, dziš wywodzących się, praprawnuköw Jana Dostojewskiego, ktory röwno z oycem w teyže częšci Wolozyc mieszczą się.
Na fimdamencie zatem zložonych dowodow rodowitošč szlachetną urodzo- nego Franciszka Dostojewskiego probujących - my, marszatek y deputaci z powiatöw gubemi mihskiey wybrani, mając się stosownie do przepisöw praw w dyplomacie pod rokiem tysiąc siedemset osiemdziesiąt piątym, naytaskawiey szlachcie nadanych, nie mniey tež pilnując się prawidel w ukazach z Rządzące- go Senatu przeslanych, famillię urodzonych Dostojewskich na linii przez nas, deputacyą, konotowaney wyrazonych, mianowicie dziš wywodzących się Jana y Franciszka Dominikowiczow Dostojewskich za rodowitą szlachtę polską oglaszamy, uznajemy, onych do klasy pienvszey księgi szlacheckiey gubemi mihskiey wnosimy. A dla niewzruszoney twierdzy y wiekopomney pamiątki procedencyą y wyjašnienie rodowitosci szlachetney urodzonych Dostojewskich do ksiąg wywodowych gubemi mihskiey zapisujemy” (ANB, f. 319, z. 2, nr 941, s. 1-2).
W 1832 roku Kazimierz Niewiarowski, syn Ignacego, szlachcic z powiatu shickiego, mieszkający w folwarku w Pleszewiczach, zwrocil się z prošbą do „przeswietney deputacyi wywodowey szlacheckiey gubemi mihskiey”. W do- kumencie tym czytamy: „Familija urodzonych Dostojewskich, herbu Radwan užywająca, przez Minską Wywodową Deputacyę w roku 1800, miesiąca Augusta dnia 13 w dostojenstwie szlacheckim z wniesieniem do księgi genealogicz- ney gubemi mihskiey częšci pienvszey przyznaną zostala; w jakowym wywo- dzie šp. oyciec dziš dolączającego się Jan Dominikowicz Dostojewski z calą swoją familią pomieszczonym znayduje się. Syn zaš onego Dominik Symon,
368

dwuimienny, dla požnieyszego na swiat przyjšcia w wzmienionym dekrecie nie jest umieszczonym. Ja więc będąc obowiązanym przez związek pokrewienstwa mieč pieczolowitosc nad sierotą dla zmarfey caley jego familii [zapewne pod- czas epidermi cholery - J. C.], skladając metrykę chrzestną onego pod datą 1817 roku, Apryla 17, ktora z rodzicöw Jana y Rozalii z Turöw Dostojewskich pochodzenie zapewnia. Z ksiąg cerkwi parafialney soltanowskiey wyjęta, i w roku ninieyszym 1832 Augusta 27 przez Litewski Unicki Duchowny Zyrowicki Konsystorz zatwierdzona.
Przeswietney Minskiey Wywodowey Deputacyi mam honor upraszač, mie- nionego Dominika Symona, dwuimiennego, Janowicza Dostojewskiego, jako niesprzecznie z oyca w dekrecie umieszczonego pochodzącego, do wywodu ó genealogii familii urodzonych Dostojewskich dolączyč, po czern uprzedni dekret wespöl z nastač mającą rezolucyą w kopii urzędowey pod rozpis mnie, proszącemu, podania się, do spisöw szlachetnych dolączającemu się potrzeb- ney, wydac. Kazimierz syn Ignacego Niewdarowski” (ANB, f. 319, z. 2, nr 941, s. 5). Niestety, jak wynika z dokumentow, potwierdzenie nie nadeszlo.
Wedlug danych Minskiego Zgromadzenia Szlacheckiego w zašcianku Woloczyce w powiecie sluckim w latach 1832-1839 mieszkal Dominik, syn Jana, Dostojewski, ktörego szlachectwo nie bylo wöwczas kwestionowane (ANB, f. 319, z. 2, nr 941, s. 4).
Ta wlasnie linia Dostojewskich spokrewniona byla najpewniej z Mosz- czynskimi, gdyz w lutym 1860 roku, po zgonie Tomasza i Marianny Moszczyn- skich, Dominik Dostojewski, syn Jana, zwrocil się do sluckiego sądu powiato- wego, wyražając roszczenie do ich folwarku. W dokumentach z tego okresu Dostojewski okrešlany juž jest jako ,jednodworec”, czyli i tę rodzinę ze- pchnięto w dol, wtlaczając ją w masę ciemnego chlopstwa (ANB, f. 319, z. 2, nr 941, s. 9-10).
Požniej na temai tego znacznego ongiš rodu polskiego panuje zupelne mil- czenie. Jedynie galąž zrusyfikowana pelnym glosem zawiadamia caly swiat î swym genialnym synu - Teodorze Michajlowiczu Dostojewskim.
DOWBOR-MUSNICKI (Daubaras-Musnickas) herbu Przyjaciel. Mieszkali w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2571).
DOWBÖR (Daubaras), herbu Drogomir. Naležaly do nich dobra Dowbory w powiecie rosiehskim na Žmudzi. Mieli tež posiadlošci w powiecie telszewskim (CPAHL. f. 391, z. 8, nr 2566, s. 10). W powiecie poniewieskim pieczętowali się godlem Przyjaciel (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752,2157,3320,3913).
DOWEJKO (Doveika) herbu Prus, Prus II i Wierusz. Znani na Gro- dziehszczyžnie, Wilenszczyznie oraz Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 131, 2443, 2566). W W'ittyg twierdzi, že niektorzy z nich uzyw'ali tež herbu Lubicz.
DOVVGIALLO (Daugėla). S. Uruski (Rodzinat. III, s. 234-236) rozrož- nia trzy rodziny Dowgiallow, pieczętujące się herbami Abdank, Dziatosza, Za- dora, i zaznacza, že często uzywaii oni modyfikacji swego nazwiska: Dowgiello,
369

Dowgiallowicz, Dowgillowicz. Z zapisow archiwalnych wynika, že Dowgial- lowie z powiatu szawelskiego na Žmudzi pieczętowali się takže godlem Pto- mienczyk.
Herbarz starodawnej szlachty (Paryž 1858) podaje: „Jawnut, siodmy syn Giedymina, W. X. Litewskiego, urodzony r. 1306, zmarly r. 1370, byl xię- ciem na Oszmianie, Witkomierzu, Brastawiu, Zaslawiu Litewskim, Kienie i Dowgialiszkach. Ze oprocz imienia Jawnuta dodawal sobie imię Hawnula, i gdy syn jego otrzymal tęž same imię z majątkiem Dowgialiszkami, uwaza- ny jest za protoplastę domu Dowgiallow”...
Lista familii urodzonych panow Kazimierza, Jozefą i Stanislawa Dowgiallow herbu Abdank z 1797 r. informuje o następujących pokoleniach tego rodu: „Jan Hawnulewicz, chorąžyski męžny rycerz, gdy w woysku litewskim przeciwko Swi- drygiellowi pod Wilkomierzem męžnie dokazowal, skąd językiem litewskim na- zwany jest od swoich Dowgialis, jest to męžny, stąd uroslo nazwisko domu Dowgiallow, zostawil corkę jedną, ktora się dostala w malzenstwo Woyciechowi Gasztoldowi, wojewodzie trockiemu, a z nim splodzila Stanislawa Gasztolda, takže wojewodę trockiego, y synow tych Marcina, Jana, Jerzego, Stanislawa Zawiszę, Andraszka Narbuta, Stryszka Kurowiosa. Z tych Marcin, dziedzic na Dowgilisz- kach, będąc nieplodnym, siostrzana swojego Gasztolda dziedzicem majętnošci swych uczynil. Jan takže zszedt bezpotomnie. Od Andraszka Narbutow familia rozpleniona; od Stanislawa dom Zawiszow; od Stryszka dom Stryszkow, ktorych na swym mieyscu Jerzy, tych wszystkich brat, przezwany Dowgalis, to jest Wiel- kiey Nadziei, mial za sobą Giedroyciownę. Syn jego Marcin zabity jest w potrzebie za krola Alexandra, pojąwszy za žonę Ošcikowną, z niey syn Stanislaw Marcino- wicz Dowgiallo nazwany (...) od oyca wydzielony požniey y oyczysty herb užy- wac począl Abdank. Jerzy Marcinowicz, rotmistrz krolewski, zabity od rozboj- nictwa 1562 r. z Dobrzynskiey splodzil Woyciecha, ktorego z Mickiewiczowny syn jeden Bartlomiey utonąl w rzece zwaney Šwięta.”
Inne dzieci z tego malzenstwa užywaly przydomku Dowgiallo, ktory dla wielu z nich štai się nazwiskiem. Wszyscy Dowgiallowie pochodzili więc pierwotnie z ksiąžąt lechickich pieczętujacych się herbem Zadora. Z czasem užywali w niektorych odgalęzieniach innych herbow. Mieli posiadtošci w powiatach wilenskim, wilkomierskim, trockim oraz na Žmudzi i Bialej Rusi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 53). Jan Dworzecki-Bohdanowicz pisze o Dowgialach herbu Natęcz i Leliwa, od XVI w. dobrze znanych w powiecie lidzkim i oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 2).
Elekcję krola Jana Kazimierza w 1648 r. podpisali: Jan Dowgiallo Zawisza, archidiakon wilenski, od powiatu wilenskiego; Stefan Dowgiallo, od powiatu kowienskiego; Krzysztof Dowgiallo Stryszka, podczaszy upicki, oraz Jerzy Dowgiallo Swyžka, od powiatu upickiego (VL, t. IV, s. 100, 102).
DOWGIALOWICZ (Daugelovičius) herbu Abdank. Dziedziczyli dobra na Wilenszczyžnie i Žmudzi.
DOWGIELEWICZ (Daugelevičius) herbu Nieczuja. Mieszkali na Wi- lenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 139).
370

DOWGiELLO (Daugėla) herbu Dzialosza. Pradawny rod w Wielkim Księ- stwie Litewskim (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie, Dziat rękopisow, 7019-III, s. 22)
DOWGIN (Dauginas) herbu Bawola Glowa. Znani na Zmudzi.
DQWGIN-DOWGINOWSKI (Dauginas-Dauginauskas) herbu Bawola Glowa. Osiedleni w Mikutojciach w powiecie rosieriskim (CPAH'L, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 20).
DOWGINT (Daugintas) herbu Slepowron. Posiadali majątki ziemskie na Zmudzi.
DOWGIRD vel DOWGIERD (Daugirdas) herbu Labędž, Bawola Glowa i Mogila. Prastary rod lechicki, chociaž brzmienie nazwiska wskazywalobv na rodowod normanski. Podobne zdanie wyrazil Wiktor Wittyg (Nieznana szlachta polska ijej herby, s. 15), stwierdzając, že nazwiska typu Orwid, Montold, Dowgird, Rombold itp. mają charakter skandynawski. P. Malachowski pisai
0 Dowgirdaeh: „Daugier herbu Mogila. Daugird herbu Mogila; piszą się
1 Dav/gird” (s. 98). Dalėj jednak (s. 109) wymienia trzy rožne rodziny o nazwisku Dowgird: herbu Labędž, Mogila i Bawola Glowa.
S. Uruski (Rodzina.... t. Ill, s. 237) podawal: Dowgird herbu Labędž. Senator w rodzinie, Jan. namiestnik podolski 1430 r., wojewoda wilenski 1434- 1443. Dawna možna rodzina, bardzo prawdopodobnie normandzkiego pocho- dzenia, co jej skandynawska nazvva Dowgird wskazuje. Znajomym jej protopla- stą byl Deligold, namiestnik smolehski i podolski za czasow wielkiego ks. Wi- tolda; mial on dwoch synow.”
Jedna z galęzi Dowgirdow \v XVII w. osiedlila się w powiecie kowienskim, gdzie nad rzeką Niewiažą posiadala majątek Kudrewicze. Inni znow Dowgir- dowie przeniešii się do wojewodztwa polockiego. Dworzecki Bohdanowicz w niewydanym drukiem dziele Herbarz szlachty litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 263) pisai o Dowgirdaeh herbu Bawola Glowa i Pomian, dobrze znanych w powiecie wilenskim od początku XVI w... oraz o užywających herbu Wadwicz na Žmudzi. Zrodla archiwalne z XV-XV1 wieku często wzmiankują o czlonkaeh lego rodu.
Jan Dowgird w latach 1433-1437 byl wojewodą wilenskim, uzywat herbu Pomian. W tymže czasie starosta oszmiahski mial podobne nazwasko Dewgerd (Djawgira). Dowgird, Vilnensi palatinus, czyli wojewoda wilenski figuruje wprzywdleju wielkiego księcia Zygmunta z 16 lutego 1436 r. jako swiadek nadania ziem wilenskiemu kosciolowi katcdralnemu (Russkaja Istoriczeskaja Bibliotieka, t. XV, s. 77). Okolo 1440 r. Kazimierz Jagiellonczyk nadal panu Dowgirdowi majętnošč Lawaryszki pod Wilnem (ibidem, s. 88).
Jak podaje W. Dworzaczek (Genealogia, Warszawa 1959, t. II, s. 172) Dowgirdowie spokrewnieni byli z Pacami. Mianowicie Rasmus Dowgird w pierwszej poiowie XVI w. oženil się z Aleksandrą Pac6wną, corką Mikolaja Paca, w'ojewody podlaskiego. Rozmysl Dowgird, rotmistrz krolewski, w 1563 r.
371

byl czlonkiem poselstwa Rzeczypospolitej do prowadzenia rozmow o pokoju z Moskwą (Sbomik matierialow otnosiaszczichsia k istorii panow rady W. K. Litowskiego, Tomsk 1901, s. 273). Szlachetny pan Lenarth Dowgierth, dworza- nin W. K. L., zostal w 1554 r. wyslany przez krola do przeprowadzenia pewnej sprawy z księžną Beatą Ostrogską (Archiwum Sanguszkow, t. VI, s. 175).
Jan Wojciechowicz Pahiski Dowgird, marszalek Jego Krolewskiej Mošci, podkomorzy oszmianski, w pazdziemiku 1560 r. otrzymal od swej žony księž- nej Maryny Bagrynowskiej Odyncewiczowny (jako wyraz mitošci malženskiej) Bialą, dūžy majątek položony w powiecie slonimskim (AWAK, t. XXII, s. 333- 334). W roku 1578 Andrzej Daugiert mianowany zostal przez Stefana Batorego poborcą podatkowym w powiecie lidzkim (VL, t. II, s. 196).
W roku 1577 w księgach grodzkich brzeskich odnotowany zostal „pan Jan Paluski Dowgird (Ian Palusky Dowkwyd), marszalek Jego Krolewskiej Mošci, podkomorzy oszmianski”, razem z biskupem žmudzkim, kniaziem Malcherem Gedroyciem rozpatrujący sprawę antyprawoslawnej agitacji dwoch mieszczan pružanskich Mikolaja Zubowskiego i Jana Staweckiego, zaskaržonych do magistratu przez popa Tymofeja Fedorowicza (AWAK, t. III, s. 10-11).
Pan Razmus Dowgird w 1582 r. sprzedat w Wilnie plac pod zbor ewngelicki panų Eustachemu Wolowiczowi. Onže byl wlascicielem dobr Michniszki w powiecie trockim (ibidem, t. XX, s. 44). Kasper Dowgird w latach 1585-1596 byl sędzią wojskim i sędzią grodzkim wilkomierskim (Monumentą Reformationis Polonicae et Lithuanicae, Wilno 1911, z. 1, s. 1, 60). Stanislaw Dowgird w 1608 r. sprawowal funkcję namiestnika trockiego. Konstanty, Michal i kilku innych Dowgirdow w 1648 r. od wojewodztwa wilenskiego podpisalo elekcję krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 100 i n.). Dominik Dowgird podpisal w 1764 r. akt kon- federacji generalnej warszawskiej (ibidem, t. VII, s. 66). Wincenty Dowgird w roku 1777 byl skarbnikiem polockim, a Karol Dowgird w roku 1796 - komor- nikiem powiatu lidzkiego. W Wiadomosciach o stanie szkol y pensyow gubemi litewskiey z roku 1800 znajduje się zapis, iž w pijarskiej szkole powiatowej w Rosieniach profesorėm klasy pierwszej byl Aniol Dowgird, „szlachcic, kleryk. pijar, ma lat 25, pilnose rna wrielką, konduitę dobrą” (Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego, Dzial rqkopisow, F. 2, DC-73, s. 69-70).
Dowgirdowie brali žony z takich m.in. domow jak Szukiewiczowie, Rudziewiczowie, Zapasnikowie, Myšliccy, Zabiellowie, Kotarscy, Eygirdowie, Gabszewiczowie, Jaskulov/ie, Nosowiczowie, Chodorowscy, Bialozorowie, Hoppenowie (por. CPAHL, f. 391, z. 9, nr 129, s. 17).
Wywdd familii Urodzonych Dowgirdow herbu Labędž z 1798 roku podaje, že „Dowgirdowie od najdawniejszyeh czasow majętnošč Žyžmę w powiaiach oszmianskim i lidzkim ležącą dziedziezyli.” Za protoplast^ rodu uznano Sebestiana Dowgirda (ok. 1600 r.), ktory mial syna Andrzeja i wnukow Gabryela, Andrzeja, Piotrą i Jerzego. W koncu XVIII w. do rodziny tej naležal takže majątek Szym- kowszczyzna w powiecie oszmianskim. W 1798 r. heroldia wilenska uznala Jozefą Dowgirda z synami Stanislawem i Tomaszem, wlascicieli Žyžmy, Polipnicy i Szyankowszczyzny w powiecie oszmianskim za „aktualną i starožytną szlachtę” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 4-5).
Dotyczący innej galqzi rodu Wywdd familii urodzonych Dowgirdow herbu Bawola Glowa z 6 listopada 1819 roku podawal: „Protoplasta tey familii Bohdan
372

Dowgierd miai nadane ziemie Pomeszyszki i Miechciewszczyzna zwane, niegdyš wpowiecie wasiliskim, dziesiątku zabiockim sytuowane (...). Urodzony Bohdan Dowgierd miai synów dwóch Mikotaja i Razmusa i tym majętnošč przez się possydowaną Woieysze do sukcedowania (1500) zostawil” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 644, s. 1-84).
Uložona w heroldii wilenskiej w 1832 roku genealogia Dowgirdów przed- stawia dziesięč pokolen tego rodu (47 osób pici męskiej) i wywodzi ich od Bogdaną Dowgirda, który miai synów Nikodemą i Razmusa, wnuków Jana, Jarosza i Razmusa, prawnuków Jana, Krzysztofa, Mikoiaja, Grzegorza, Jarosza. Król Zygmunt August w pierwszej polowie XVI wieku nadai Bogdanowi Dowgirdowi majętnošci Pomieszyszki i Michcewszczyzna, a pózniej takze Wolejsze w powie- cie lidzkim. Dowgirdowie posiadali równiez majątki Przewaiki, Stary Dwór, Ul- kowszczyzna i inne.
Z tej rodziny pochodziia plejada znakomitych uczonych: Anioi Dowgird, filozof; Zofia Dowgirdowa, etnograf; Zygmunt, Dowgird, matematyk; Tadeusz Dowgird (Tadas Daugirdas), archeolog i etnograf.
DOWGIRDOWICZ (Daugirdavičius) herbu Labędž. W 1501 roku po- slowal do Moskwy w imieniu króla Aleksandra Bohdan Dowgirdowicz (AOZR, t. I, s. 342; t. il, s. 83, 95 i n. ). W 1522 roku poslowal do Moskwy do cara Wasyla pan Stanisiaw Dowgirdowicz. Prawdopodobnie ci sami pa- nowie Bohdan i Stanisiaw Dowgirdowiczowie, dworzanie hospodarscy, w czerwcu 1522 roku poswiadczyli kupno domu w Wilnie przez kniazia Konstaniego Ostrogskiego (AS, t. Ili, s. 233). Jerzy Dow'girdowicz, tež dwo- rzanin królewski, figuruje w zapisach archiwalnych z 1524 r. Mikolaj Dowgirdowicz w 1539 roku zaskaržony zostai w sądzie grodzienskim przez Januszka Dowgirdowicza za nieoddanie pòi kopv groszy dlugu (AWAK, t. XVII, s. 79).
DOWGWILLO (Daugvilas) herbu Abdank i Nieczuja. Mieszkali w po- wiecie rosienskim i sąsiednieh okolicach.
DOWGWILLOWICZ (Daugvilavičius) herbu Abdank. Mieli majątki w powiatach poniewieskim, rosienskim i upickim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752, 1694, 3487).
DOWIATT (Dovetas) herbu Gryf. Dziedziczyli dobra w powiatach wil- komierskim i rosienskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1, 65, 404, 845 ).
DOWKONT (Daukantas) herbu Korab i Slepowron. Osiedleni w powiatach oszmianskiin, telszewskim (Dejmitry) i szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1788; f. 391, z. 8, nr 2566, s. 12). Z tego rodu pochodzi! Sitnanas Daukantas (1793-1864), žmudzki dzialacz oswiatowy, historyk i pisarz.
DOWMONT (Daumantas) herbu Pogon, Bawola Giowa i Rozmiar. Znani na Litwie, Žmudzi i Bialej Rusi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 26). W 1839 r.
373

rodowitosc szlachecką Dowmontôw potwierdzila heroldia witebska fCPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, s. 318).
DOWNAR (Daunaras) herbu Pobôg. Mieli dobra w powiatach wilej- skim, wilkomierskim, trockini i oszmianskim. Dobrze znani w wojewôdztwie mihskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 648; f. 391, z. 1, nr 993; f. 708, z. 2, nr 404, 649. 721).
Wywôd familii urodzonych Downarôw Zapolskich z 10 III 1802 r. podaje, že rod ten pochodzi od Aleksandra Zapolskiego Downara, ktôry „byl aktual- nym polskim szlachcicem”. Na mocy dekretu krôla Zygmunta z 27 I 1516 r. otrzyma! częšč dôbr Chodakôw w wojewôdztwie nowogrôdzkim. Požniej Downarowie posiadali tež Rubieiewicze. Protoplasta rodu zostawil syna Ste- fana, a ten Bazylego, Wîadyslawa i Sebastiana. W 1802 r. heroldia minska uznala kilkudziesięciu Downarôw-Zapolskich za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich imiona do pierwszej częšci ksiąg szlachty gu- berni mihskiej (ANB, f. 319, z. 1, nr 32a, s. 71-73).
DOWNAROWICZ (Daunaravičius) herbu Przyjaciel, Serce i Dwa Miecze, Doręgowski, Rudnica. Znani na pôlnocno-wschodnich rubiežach dawnej Rzeczy- pospolitej. Prastary rod rycerski. W 1829 r. wpisani do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi ütewsko-wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 149-154).
Lista familii szlachcica Wincentego z Masala Downarowicza, žyjącego w po- wiecie wilkomierskim herbu Przyjaciel z 1797 roku donosi: „Kažmierz, Mikolaja syn, z Masala Downarowicz, pradziad wywodzącego się, miai folwark dziedzicz- ny Tereszki w powiecie wolkowyskim w parafii replahskiej (...). Michal, Kazi- mierza syn, dziad wywodzącego się, mial lenže samy folwark Tereszki (...). Tenže Michal z Masala Downarowicz, mial folwark dziedziczny Jawoyszany alias Po- remigole w powiecie upickim, ktoiy folwark Krzysztof Downarowicz, oyciec wywodzącego się w roku 1785 (...) sprzedal”. Mieszkal on jednak nadal w powiecie wilkomierskim w folwarku Dudelancach i z žony Army Wyrzykowskiej pozo- stawil synôw Karola i Wincentego. Ten drugi byl žonaty z Wiletoną Minską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 54).
Lista familii starožytnie szlachetnego domu wielmoznych panôw Jana, Jerzego, braci rodzonych, Jozefą, Michala y Antoniego, z drugiego naddzia- da idących stryjecznych, a Jana, Jozefą, Jôzefata y Antoniego, tegoz samego domu z dziada Kazimierza pochodzących stryjeczno-stryjecznych braci Downarowiczôw w powiecie wilkomierskim mieszkających, sporządzona w koncu XVIII wieku, podaje: „Krzysztof Downarowicz herbu Przyjaciel z przodkow swych za przywilejami y nadaniami od nayjašnieyszych krôlôw polskich dziedzic dôbr Kondran w powiecie wilkomierskim, mial synôw dwôch: Jana y Mikolaja, piszących się Krzysztofowiczami”.
Z obszemego przekazu archiwalnego dowiadujemy się, že rozmaite galęzie Downarowiczôw w ciągu XVII-XVIII w. spokrewnily się z Toporami, Jurkie- wiczami, Gierkowiczami, Sotkiewiczami, Eynikami. Downarowiczowie posiadali liczne folwarki w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 59).
374

DOWNARTOWICZ (Daunartavičius) herbu Przyjaciel. Znani na Žmu- dzi i Wilenszczyžnie.
DOWOJNA vėl DOWOJNO (Davoinis) herbu Szeliga i Zaręba. Mieli dobra na Litvvie, Bialej Rusi i Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, 1062). W 1547 roku Stanislavv Stanislawowicz Dowoyna byl czlonkiem Rady Wielkiego Księstwa Litevvskiego i podpis jego ręki widnieje na owczesnych przywilejach, nadawanych przez Zygmunta Augusta.
DOWOJNOWICZ (Davainavičius) herbu nieznanego. W 1508 r. žrodla pisane wzmiankują o Andrzeju Jakubie Dovvojnovviczu, podskarbim nimuten- skim (AWAK, t. II, s. 4).
DOWSIN (Dausinas) herbu Abdank. Mieszkali w powiecie rosienskim (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 132).
DOWSKURD (Da u skardas) herbu Dęborog. Znani na Žmudzi.
DOWTORT (Dautartas) herbu Lubicz i Dovvtort. Mieszkali w Korejvvisz- kach w powiecie upickim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 16).
DRABOWICZ (Drabovičius) herbu Odyniec i Suchekomnaty. Posiadali majątki w powiatach zawilejski i telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 654; f. 391, z. 8, nr 2566, s. 64 i n.).
DRAGAN (Draganas) herbu Przerovva. Dziedziczyli posiadlošci w Malo- polsce i na Wolyniu.
DRAGAT (Dragatis) herbu Olgierd. Naležaly do nich dobra Giecze w powiecie kowienskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 66).
DRAMONT (Dramantas) herbu Ostoja. Mieszkali w powiecie rosien- skim.
DRANIEWICZ (Dranevičius) herbu Syrokomla, Osiedleni w powiatach upickim i wilkomierskim. Znani w Kurlandii (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 659).
DRAVVDZIK (Dravdikas) herbu Božawola. Posiadali dobra Gienie w po- wiecie upickim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 68). W. Wittyg informuje rovvniež o Drawdzikach herbu Dębno zamieszkalych na Wilenszczyžnie.
DRELING (Drelingas) herbu Zuwangeisen i Ostoja. Osiedleni w powiecie upickim (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 127)
DRONIEWICZ (Dranevičius) herbu Lubicz. Mieszkali vv powiecie wil- komierskim.
375

DROBIAZGIEWICZ (Drobezgevičius) herbu Drobysz. Ich dziedziczne posiadlošci znajdowaly się w powiecie lidzkim.
DROBYSZ vėl DROHOBYSZ (Drobišas) herbu Drohobysz (Drobysz). Mieszkali w powiecie upickim.
DRONSEJKO (Dranseika) herbu Topor. Dziedziczyli dobra Giedgowdy- Lukiszki vėl Mejszagolka w Księstwie Žmudzkim (CPAHL, f. 391. z. 8, nr 2566, s. 70).
DRONSUTOWICZ vėl DRONZUTOWICZ vėl DRĄSUTOVVICZ (Dransutavičius) herbu Šlepowron. Znani na Litwie (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566).
DROWDWILL (Draudvilas) herbu Lubicz. Posiadali majątek. Raczuny w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391. z. 8, nr 2566, s. 72).
DROZDOWICZ (Drazdavičius, Strazdas) herbu Jastrzębiec. Teodor Drozdowicz byt w 1682 r. „jeneralem Jego Krolewskiej Mošci” powiatu gro- dzienskiego.
DROZDOWSKI (Drazdauskas, Strazdelis) herbu Jastrzębiec, Jezierza, Korab, Pobog, Prus I, Pilavva, Sokola. W XVI-XV1I wieku licznie reprezento- wani w Wielkopolsce {Akta sejmikowe wojewodztw poznahskiego i kuliški ego, Poznan 1957-1962, cz. 1-2). Wedlug Ignacego Kapiey Mi!ewskiego, Drozdow- scy odnotowywani byli w ziemi wiskiej jeszcze w roku 1417. Osiedleni tež w ziemi halickiej. Od XVI wieku Drozdowscy herbu Šlepowron znani w powiecie nowogrodzkim (CPAHL, f. 39 L z. 9, nr 2782, s. 7).
Wojciech z Drozdowic Drozdowski, pisarz zawkrzyhski, w 1648 roku podpisal od wojewodztwa plockiego eiekcję Jena Kazimierza (VL, t. IV, s. 107). Aleksander (1668). Jerzy (1667), Piotr (1668) z Drozdowa Drozdo- wscy podpisywali. uclnvaly sejmik.6\v szlacheckich w Proszovvie {Akta sejmi- kowe wojewodztwa krako\vskiego, t. III, s, 174, 216, 473). Aleksander Droz- dowski w roku 1696 byl burgrabią krakowskim i podstolim braclawskim (Akta sejmikowe woj. krakowskiego, t. V, s. 179).
W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 123-124) odma\via prawa do szlaehectwa szešciu rodzinom chlopskim i mieszczaiiskim, podającym się za jego czasow (XVII vv'.) za szlachtę, o nazwisku Drozdowski.
Wy \vod familii urodzonych Drozdowskich herbu Jezierza z 30 lipca 1804 roku donosi, iž „ta familia w zaszczytach urodzenia szlacheckiego zostając i prerogatywy lemu stanovvi przyzwoite piastując, do dziš dnia trwa”. Protoplasta linii Jan Drozdowski w roku 1673 posiadal folvvark Alek.siejowszczyznę w wojewodztwie minskim. Byli doše licznie rozrodzeni. Heroldia uznala w 1804 roku Stanislavva, Jana, Franciszka, Marka, Andrzeja, Jozefą, Michala, Antoniego i innych Drozdowskich „rodowitą szlachtą polską”, \vpisując ich imiona do pierw- szej częšci ksiąg szlachty gubemi mihskiej (ANB, f. 319, z. 1, nr 37, s. 580).
376

Wywod familii urodzonych Drozdowskich herbu Jastrzqbiec z 14 czerwca 1812 roku uznawal za „rodowit^ szlachtQ polsk^” Jana, Stefana, Szymona, An- toniego, Sylwestra Drozdowskich z powiatu wilkomierskiego i wilenskiego, wpisuj^c ich do pierwszej cz^sci ksi^g szlachtv gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 116-117).
Wywod genealogiczny familii Drozdowskich z pierwszej polowy XIX wie- ku bierze za protoplast^ rodu Piotra, ktory pozostawil po sobie synow Pawla iMikolaja. Ten ostatni 19 pazdziemika 1568 roku otrzymal od ksi^cia Zbara- skiego, wojewody trockiego, dobra Widajty w powiecie wilkomierskim. Ponie- waz zmarl bezpotomnie, maj^tnosc odziedziczyli Jan i Jqdrzej, synowie Pawla Drozdowskiego. J$drzej, ktory dokupil w 1645 roku dobra Noudryje, zostawil po sobie siedmiu synow i odt^d, od polowy XVII stulecia, Drozdowscy rozga- Iqzili siq szeroko, a ich drzewo genealogiczne opisuje dziewiqc pokolen rodu. W XIX wieku czqsto spotykano Drozdowskich w powiecie zawilejskim (fol- wark Taretki) w gubemi wilenskiej, a takze w powiecie dzisnenskim w gubemi witebskiej. Rod ten posiadal ponadto dobra Milojszuny, Nowosieliszcze, Ze- burtany w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2541, s. 6). Drozdowscy herbu Jastrzebiec mieszkali rowniez w powiecie wilkomierskim i szawel- skim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 5, 66, 403, 721, 2318 i in).
Zony mieli m.in. z Jozefowiczow, Goldowskich, Czyzow, Kimbarow (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 665). Byli rodzin^ ze wszech miar patriotyczn^, szykanowan^ przez carat za dzialalnosc narodow^. W 1863 roku „czujny” Zyd Michel Press-Ejzen donosil wladzom rosyjskim, ze ziemianie Jozef, Michal i Julian Drozdowscy m^c^ spokoj w okolicach Uciany (Archiwnyje matierialy Murawiewskogo Muzieja, t. I, s. 275).
DRUHOWINA z DRUZYNOW (Drugavinas) herbu Sremawa. Znani w wojewodztwie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, s. 43).
DRUKTEJN (Drukteinis) herbu Suszyhski. Mieli dobra w Ksi^stwie Zmudzkim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 58).
DRUSZKIEWICZ (Druskevicius) herbu Bozawola. Osiedleni w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 5, s. 60-61).
DRUW (Druvas) herbu Wczele. Zamieszkiwali w Ksi^stwie Zmudzkim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 76).
DRUZBACKI (Druzbackas) herbu Lew. Pochodzili z wojewodztwa s^- deckiego, slynni takze na Rusi. P. Malachowski pisal: „Druzbacki herbu Lew. W praw^ strong obrocony do gory wspi^ty, na trzech wzgorkach stoi tylnemi lapami. W przednich ma trzy liiie. W helmie z korony widoczne polowa lwa do gory wspi^tego takze w strong praw^”.
O tym rodzie K. Pulaski w dziele Kronika polskich rodow szlacheckich Po- dola, Wolynia i Ukrainy (Brody 1911, t. 1, s. 54) informowal: ,,Z dawna osiedli w powiecie s^deckim. Pochodzic majq. z Druzbakow Gomych na Spizu.
377

Krzysztof, biegfy w języku tureckim, byl z hetmanem Zolkiewskim na wypra- wie woloskiej 1620 roku uzywany do traktatow z Turkami. Jerzy, za Jana Ka- zimierza rotmistrz krolewski, zginąl pod Mątwami w 1666 roku”.
DRUZYLOWSKI z Gogola (Družilauskas), herbu Jastrzębiec. Dziedziczyli dobra Sawaciszki w powiecie upickim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 74).
DRUŽYNA (Družinas) herbu Szeniawa. Mieszkali w powiecie wilenskim.
DRYNGIELEWICZ (Dringelevičius) herbu Jastrzębiec. Osiedleni w powiecie witkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 670).
DRYON (Drionas) herbu Mitynia Drya. Ich dobra rodowe znajdowaly się w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 3, 575).
DRZEWICKI (Dževtckis) herbu Ciolek, Drzewica, Lubicz, Polkozic. Jedno z dawnych žrodel archiwalnych stwierdza: „Familia Ciotkow Drzewickich, wedhig swiadectwa dziejopisow polskich i praw narodowych, wszędzie do starožytnej i rodowitej szlachty policzona, herbu Ciolek užywająca, naprzod w Matej Pol- sce, a zaraz množeniem i w Litwie od dawna jest zasiedlona”.
Drzewiccy juž w wieku XV często wzmiankowani byli w zrodtach pisa- nych. Klemens z Drzewicy Drzewicki, oficjal poznanski, wielokrotnie figu- ruje w zapisach grodzkich tego miasta w latach 1430-40 (Kodeks dyploma- tyczny Wielkopolski, t. IX, s. 396). W tym czasie Jan Drzewicki byl wikariu- szem generalnym poznanskim. „Johann Drzewitczki, thumprobst zcu Chelm”, czyli Jan Drzewicki, proboszcz w Chelmie Lubelskim, w roku 1483 pelnil funkcję notariusza krolewskiego, kanonika przemyskiego i sandomier- skiego {Akta stanow Prus Krolewskich, 1.1, s. 207).
Drzewiccy znani byli i na zachodnich rubiežach Rzeczypospolitej, jak np. często występujący w žrodlach pruskich w latach 1498-1501 Maciej Drzewicki (Drzevicza, Drzevitky, Drzewitczken, Przewitzki), prepozyt skarbimierski, se- kretarz krolewski, požniej biskup przemyski i kanclerz koronny.
Pod przepisami mającymi regulowac wybory krola z roku 1501 widnieje podpis wielu dygnitarzy koronnych, a wsrod nich Macieja Drzewickiego, scho- lastyka krakowskiego, wicekanclerza, marszalka nadwomego koronnego (J. Danilowicz, Skarbiec diplomatow, Wilno 1862, t. II, s. 260). Adam Drzewicki, starosta gostyhski i kasztelan inowroclawski, w 1569 roku podpisal akt unii Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego (VL, t. II, s. 88). Andrzej Drzewicki z ziemi sandomierskiej w 1587 roku uczestniczyl w naradach dotyczących spraw Rzeczypospolitej w Pokrzywnicy {ibidem, s. 237). Adam i Stanislaw Ciolkowie Drzewiccy w 1648 roku podpisali w imieniu woje- wodztwa lubelskiego elekcjq krola Jana Kazimierza {ibidem, t. IV, s. 106).
Oto dotyczący dziejow tego rodu wypis z ksiąg Trybunalu Glownego Wielkiego Księstwa Litewskiego: „Leta ot naroženia Syna Božoho tysiecza szestsot szestdesiat szostoho, miesiaca awhusta trinadcatoho dnia. Pered Narni, sudiami holownymi na Trybunal u Wielikom Kniazstwie Litowskom z woje-
378

wodztw, žiemį i powietow na rok tepereszny 1666 obranymi, postanowiwszyse oczewisto u sudu jaho milost pan Adam Stanislawowocz Tiolek Drewicki, obyvvatel Korolewstwa Polskoho i Wielikoho Kniazstvva Litowskoho, opowe- dal, pokladal i priznal list swOy dobrowolny zapis, jeho milosti panų Petru Ja- nowiczu Tiolku Drewickomu, wnuku swojemu, dany, služaczy i naležaczy, prosit nas, Sudu, aby pomeneny zapis byt do Knih Holownych Trybunalnych pryniat i upisan, jakož my, Sud, pryniawszy a upisujuczy u knihi slowo w slowo takse w sobie majet: Ja Adam Stanislawowicz Ciolek Drzewicki, obywatel Krolestwa Polskiego i VVielkiego Xięstwa Litewskiego, oznajmuję tym moim wieczysto-zrzecznym zapisem Jm panų Piotrowi Kazimierzowi Ciolkowi Drzewickiemu, wnękowi mojemu milemu w maloletnošci będącemu, wydanym i poslugującym na to, iž ja, Adam Stanis!awowicz, osiągnąwszy po w Bogu zeszlym Jm panų Andrzeju Ciolku Drzevvickim, dziadu dobrodzieju moim, ma- jętnošč Dyakiszki zwaną w Wielkim Xięstwie Litewskim w powiecie wilko- mierskim w parafii malackiej potožoną od Jm panow Zygmunta i Adama Drze- wickich wiecznošcią przez wzmiankowanego dziada mojego nabytą i Jm panų Antoniemu Maszkowskiemu niegdyš zastawioną, a przez mię juž od kilkunastu lat wykupioną, wolną, swobodną, nikomu po wykupie žadnym pravvem niezawie- dzioną i žadnym teraz przezyskiem nieonerowaną.
A przy tym mając ja summę moją wlasną za obligiem tanąuam zastavvnym zapisem na majętnošč ichmošciow panow Drze\vickich Hlinek zowiącej się tysiąc kop groszy litewskich hipotekowanych, do tego wszelaką ruchomošč w majętnošci Dyakiszkach będącą, a w niemlodym wieku zostając, umyšlilem w maloletnošci będącego vvnęka mėgo Jm pana Kazimierza Piotrą Ciolka Drzewickiego z Anny Krolikowskiej, dziš niežyjącej, zrodzonego, sytuacją ubezpieczyč. Przeto ažeby moję fata takowej inojej intencyi nie uprzedzity, tym zapisem zavvczešnie do skutecznošci moj zamysl przy wodząc, pomienioną majętnošč Dyakiszki, tak jak oną dotąd moj syn mily pan Jan za kontraktovvym dokumentem arendowal, (...) w calej swojej circumferenciej i obszemošci bez žadnego zgola wylączenia, ze wszystkiemi przynaležnošciami i diferentiami, z bydlem, ruchomošcią, ptactwem, zbožem w zasieku zsypanym i w polu zasia- nym, z pięciu poddanymi na wiosce Dyakiszki zwanej mieszkającymi, a mia- nowicie z Janem Bartoszayciem, Stanislawem Grinką, Baltrukiem Naruszką, Antoniem Pikielem i Janem Grymzą, z ich žonami, dziečmi, czeladzią, dobyt- kiem, gruntami pod niemi będącymi, przez nich zarabianymi i odtogiem ležą- cymi, pastwiskami i lasem, z ich powinnošcią i danią, ze vvszystkim a wszyst- kim, nic zzmiankowanej majętnošci nie excypując, podtug inwentarza (...) i osobno z summą zastawną na majętnošč panow Drzewickich Hlinsku lokovva- ną na osobę wnęka mojego Piotrą Kazimierza Janowicza Ciolka Drzewickiego przenoszę, onemu daję, daruję i wiecznvm nigdy nieodzownym prawem zapi- suję (...). Pisan roku tysiącznego szeščsetnego szeščdziesiątego szostego, mie- siąca Augusta 9 driia w Wilnie” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 671, s. 5-6).
W wielu innych przekazach archiwalnych z XVI11 wieku odnaležč možna interesujące dane o tym rodzie. W jednym z przywilejow krolewskich czytamy: „August Trzeci, z Božev laski krol polski, wielki xiąže litewski, ruski, pruski, mazowiecki, žmudzki, kijovvski, wolynski, podolski, podlaski, inflancki, smo-
379

leñski, siewierski y czemihowski, a dziedziczny xiąžę saski y elektor. Oznay- mujemy tym listem przywilejem naszym wszem wobec y každemu z osobna, komu o tem wiedziec naležy, iž My, mając sobie zalecone przez panów, rad y urzędnikow naszych, przy boku naszym rezydujących, merita urodzonego Jana Drzewickiego, chorąžego petyhorskiego, znaku wielmoznego xiąžęcia Czartoryskiego, kasztelana wileñskiego, umyšlilišmy onemu in premium ad usus publicos aplikacyi jego wakujące miecznikostwo Xięstwa Žmudzkiego post fata urodzonego Jozefą Kaminskiego dač y konferowac; jakož ninieyszym listem przywilejem naszym z prawami, prerogatywami y obwenecyami z prawa y dawnych zwyczajów (...) naležącemi, dajemy y konferujemy do ostatniego žycia jego kresu lub do dostąpienia wyzszey jakiey godnošci.
Co wszystkim, mianowicie wielmoznym senatorom, urodzonym, dygnita- rzom, urzędnikom ziemskim y grodzkim, rycerstwu y szlachcie Xięstwa Žmudzkiego do wiadomosci podając, milosciwie chcemy i pilno žądamy, aby odtąd pomienionego urodzonego Jana Drzewickiego za prawdziwego y aktual- nego miecznika Xięstwa Žmudzkiego mieli, znali y onemu mieysce prerogatyw tytuhi y wszelkich ad hòc officium proweniencyi ustępowali, y aby od innych ustępowane byly starali się dia laski Naszey Królewskiey.
Na co dia lepszey wiary y wagi ręką się Naszą podpisawszy, pieczęč Wiel- kiego Xięstwa Litewskiego przycisnąč rozkazalismy. Dan w Warszawie dnia 20 miesiąca listopada roku 1742” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 671, s. 12).
W. Nekanda Trepka {Liber..., s. 125-126) dowodzil, že niektórzy Drzewic- cy byli chlopami: „392. Drzewicki. Ten będąc chlopski syn, služyt u Jasieñ- skiego niejakiego, chlopskiego synka (...). Ten Drzewicki nie stuellai zawsze pana tego swego Jasieñskiego, jak trzeba. Gdy go pan chciat bič albo bit, to on tež do pana, že często tego bywato, iž naspót bili się (...). Rzekt pan studze: «chlopie», to stuga: «a tyš diabta szlachcic!». Ten Drzewicki odstat byt od tegož anno 1631, a byt zaš u Piorunowskiego (...) i temų coš wyrządzit, že kazat Drzewickiego kijmi pobič (...). I po tej tažni mieszkal u Bochnie anno 1631 po Wielkiej Nocy w e wsi Staniszowicach (...). 393. Drzewicki, chlopski syn, studiowat w Krakowie i circa 1632 po bakalarsku chodzit. Tego pan Pisarski Prze- claw miai go byt okrutnie pobič, že się szlachcicem zwat i udawat. Doktorem podezas mianowal się, a nie bakalarzem”. Posądzenia bezkompromisowego tropiciela ktamstw genealogicznych wydają się jednak bezpodstawne. Drzewic- cy, nawet ci, którzy nie mogli wykazac się odpowiednim majątkiem, naleželi z pewnošcią do szlachty.
Genealogia domu jašnie melmožnych panów Drzewickich herbu Ciolek z 1797 roku podaje m.in.: „Drzewicki herbu Ciotek w województwie lubelskim, jedneyže z Maciejowskiemi dzielnicy, ale od dóbr Drzewicy tego imienia naby- li. Jest ta Drzewica w województwie sandomierskim. Piotr y Wincenty Drze- wiccy podpisali inter praesentes list Jagietty króla dany miastu lubelskiemu. Jan, sekretarz królewski, poseí do króla czeskiego od Kazimierza króla 1477 (...). Jakub Drzewicki, kasztelan žamowski, 1496 podpisat abdykacyą Jana Olbrachta. Maciey, podkanclerzy koronny y biskup chelmski. Jędrzey, stolnik krakowski. Adam, kasztelan inowroctawski, starosta gostyñski z seymu 1564 naznaezony do lustracyi dóbr królewskich na Rusi (...). Aleksander, wojewoda
380

lubelski, a przedtem naprzód podkomorzy lubelski, 1690” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 671, s. 18).
W XIX wieku vvzmianki o tym rodzie często pojawiają się w dokumentach archiwalnych. Roch Hiacynt Drzewicki w latach 1812-1816 mieszkal u pana Leonarda Pisanki, chorąžego litewskiego, ucząc jego dzieci - „okazal się byč wiemym, pilnym, starannym, trzezwym i obyczajnym” nauczycielem. Pózniej shižyl w kancelarii sądu ziemskiego powiatu wileñskiego až do roku 1824, gdzie równiez odznaczal się podobnymi zaletami usposobienia. Mial brata Mar- cina Eustachego. W roku 1826 Stanislaw Drzewicki byl wlascicielem majątku Ciechanowiszki w powiecie wileñskim, mial synów Hipólita i Wiktora.
Jak wynika z zapisów metrykalnych, Drzewiccy kojarzyli malzeñstwa m.in. z pannami z takich domów, jak Królikowscy, Pisankowie, Brzeziñscy, Skir- muntowie, Komarowscy, Lutostañscy.
DRZEWIECKI (Dževeckas). Piotr Malachowski wymienia cztery rodziny Drzewieckich, užywające róznych herbów: Drzewica, Nalęcz, Ogoñczyk, Ra- wicz. Mieczystaw Paszkiewicz i Jerzy Kulczycki {Herby rodów polskich, s. 418) wzmiankują, že Drzewieccy užywali herbów Nalęcz, Ogoñczyk, Rawa i Rys. Natomiast Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego pisal: „Dom Drzewieckich z dawna zacny, a jednej dzielnice z tymi domy pomienionymi, z których gniazda wiele ludzi z męstwa znacznych i z innych spraw poczciwych bywalo; senatory takže w pañskiej radzie možnymi wspominają epitafía w Kra- kowie na zamku te ludzie zacne, jako naprzód: Waleryjana Drzewieckiego, sekretarza króla Zygmunta, krakowskiego, poznañskiego kanonika, umarl roku 1510, Macieja Drzewieckiego, arcybiskupa gnieznieñskiego”.
K. Pulaski w Kronice polskich rodów szlacheckich Podola, Wotynia i Ukra- iny (t. I, s. 56) podaje: „Drzewieccy herbu Nalęcz pochodzą z lubelskiego, z gniazdowej posiadlošci Drzewce (Drzewca), a užywąją przydomku Borsza, które byto dawniejszym ich przezwiskiem, co pošwiadczają liczne akty z XVI i XVII wieku”. Zarówno herb, jak i majętnošč otrzymali Drzewieccy podobno jeszcze od króla Leszka Czamego.
Tomasz Drzewiecki, „urodzony pan jegomošč”, jak go zapisano w księgach grodzkich chelmskich 9 marca 1651 roku, zostal oskaržony przed sądem o nie- splacanie biskupowi chehnskiemu dlugów za dzieržawioną wies Dipultycze {Akty.,., t XXIII, s. 259).
W powiecie orszañskim na Bialej Rusi zamieszkiwala inna galąz tej rodziny. W księgach grodzkich mscislawskich 25 lipca 1665 roku zanotowano skar- gę ziemianina Stanislawa Drzewieckiego, któremu oddzialy moskiewskie w 1654 roku zabraly caty dobytek (Istoriko-juridiczeskije matieriaty izwle- czionnyje iz aktowych knig witebskoj i mogilewskoj gubemij, t. XXV, s. 490). Wkwicie dotyczącym zaplacenia cla, sporządzonym w Minsku 15 sierpnia 1668 roku i wpisanym do ksiąg grodzkich piñskich, figuruje „Zygmunt z Drzewca Drzewiecki, stolnik lubelski, administrator myta starego Wielkiego Xięstwa Litewskiego” {Akty..., t. XXIX, s. 41). Kazimierz Ciolek Drzewiecki podpisal 6 marca 1698 roku instrukcję szlachty województwa wileñskiego na sejm pacificationis {ibidem, t. VIII, s. 345).
381

Augustyn Drzewiecki w 1764 roku w imieniu wojewodztwa kijowskiego zlo- žyl w Warszawie podpis na lišcie elekcyjnej ostatniego krola polskiego Stanisla- wa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 117). Akt konfederacji ziemian halic- kich z 5 czerwca 1767 roku zawiązanej w obronie wiary katolickiej i wolnosci ojczyzny podpisal m.in. Jędrzej Drzewiecki. W 1775 roku czlonkiem komisji likwidującej dlugi Rzeczypospolitej zostal reprezentujący wojewodztwo wolyri- skie Jozef Drzewiecki, szambelan Jego Krolewskiej Mošci, podkomorzy nadwor- ny (Akty..., t. IV, s. 594,596).
4 sierpnia 1819 roku heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc szlachecką Marcina Eustachego Drzewieckiego herbu Ciolek, z synem Wincentym Jozefem oraz Rocha i Hiacynta, synow Jerzego, szlachcicow z powiatu wilenskiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 33). Drzewieccy uzyskali rowniež potwierdze- nie przynaležnošci do stanu szlacheckiego z heroldii wilenskiej m.in. w roku 1799 i 1843 (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 131, s. 29).
W zbiorach Seminarium Nauczycielskiego dawnego Uniwersytetu Wilen- skiego zachowal się interesujący dokument w języku lacinskim: Auspiciis augustissimi et potentissimi Imperatoris Nicolai I, Russorum Autocratoris etc., etc., etc. Singulis, quorum interest, notum testatumque - facimus. Cum nobilis Igna- tius Joannis filius Drzewiecki, olim Seminarii Paedagogici penes hanc Universitatem stabiliti Alumnus, studiorum curriculo in Lyceo Volhyniensi emenso, in Cirium hujus Caesareae Litterarum Universitatis Vilnensis numerum adscrip- tus, in Ordine Professorum scientiarum Physico-mathematicarum Physicae, Chemiae, Zoologiae, Botanicae, Mineralogiae, Mathesi sublimiori purae et applicatae, Geodesiae, Geometriae descriptivae, Astronomiae, Architecturae, Mechanicae practicae, Doctrinae de conficiendis viis, canalibus ac pontibus, Agronomiae et Logicae, nec non Lingue Latinae, trium annorum spatio multam et assiduam operam dederit, atque in examinibus diligentiam suam et processus Praeceptoribus suis adeo probaverit, ut ad formulam legis § 24. de conferendorum honorum academicorum ratione modoque, die XXIII Junii Anni MDCC- CXXIX.
Professorum Ordinis scientiarum Physico-mathematicarum cunctis suffragiis Candidati gradum et honorem meruisse judicaretur; Nos proinde, ea, qua pollemus, auctoritate, eumdern Ignatium Drzewiecki Candidatum in Ordine Physico-mathematico renuntiamus ac declaramus, atque X-ae Civium Classi adscriptum, cunctis juribus atque commodis huic loco et ordini propriis, eu- mdem qaudere testamur. I cujus rei fidem Litteras has Patentes, Caesareae Litterarum Universitatis Vilnensis sigillo munitas, subscripsimus. PP. Vilnae in Aedibus Academicis Armo MDCCCXXXII die XII mensis Maii. N. 1224’''' (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 839, s. 98).
Trudno osądzač, czy mają jakąš merytoryczną wartosc zlosliwe wywody Waleriana Nekandy Trepki z jego slynnej Liber generationis plebeanorum (s. 126): „Drzewiecki nazwal się Jan, chlopski syn. Ojca jego Skrzypkiem zwa- no. Kupil byi splachec w Jarząbkach wsi w wislickim powiecie. Ten splacheč zaš przedal byl Skoroszewskiemu (...). Ten - nie wiem, jaką fakcyją - byl pisa- rzem w Radomiu i pofalszowal byl cos w księgach, že zrzucono go bylo z pisar- stwa. Ramult6wnę niejaką mial za sobą, ktorą wyzul byl figlami z oprawy jej.
382

Zabito go bylo anno 1622. Zostali synowie trzej: Przeclaw, Jan i Zbygniew, glupi byli okrutnie”.
Przekazy historyczne dotyczące dziejow rodu Drzewieckich mowią o sklonnošci jego czlonkow do poszukiwan naukowych i opracowywania wy- nalazkow technicznych. Z calą tež pewnošcią cechowala Drzewieckich postawa patriotyczna, ktorej nie wahali się dač wyraz takže w sytuacjach kraricowych. Tomasz Zamoyski o wydarzeniach 1861 roku w Warszawie wspominal: „Rano, 28 lutego, urzędnicy poczęli thimnie podawac się do dymisji, by m6c podpisač (patriotyczny) adres, bo będącym na urzędzie nie wolno bylo. Wszyscy pošwię- cali swe stanowiska bez wahania. I tak hr. Kossakowski, kanclerz biurą heral- dycznego, Lącki, minister finansow, Drzewiecki, minister sprawiedliwosci (...); potem caly senat i wszyscy urzędnicy nižsi” (Cyt. wedlug: Mowią ludzie 1863 roku, Londyn 1963, s. 29).
Przedstawiciel rodu Drzewickich znalazl się na lišcie 108 męczennikow za wiarę z okresu II wojny swiatowej, ktorych beatyfikowal Jan Pawel II. Oto relacja o schylku jego zycia: ,,Ks. Franciszek Drzewiecki (1908-1942). Duszpa- sterz we Wroclawiu, spowiadal calymi godzinami, zapominając o niebezpie- czenstwie nalotow. Odmowil, gdy mu proponowano zwolnienie z wywiezienia do Dachau. Zmarl 10 sierpnia 1942 r. tamže. «Byl swiadomy, že idzie na šmierč. Kiedy go zabierano, jeszcze zapukal do okna mojej izby. Zsunąlem się z piętrowego ložka i zobaczylem ks. Drzewieckiego. Powiedzial do mnie: Joziu, žegnaj! Odježdžamy. Z wraženia zachwialem się. Widząc to, odezwal się: Nie miej žalu. My dziš, jutro ty. To wszystko za Košciol i za Ojczyznę (ks. Jozef Kubicki)”.
DRZEWINSKI vėl DEREWINSKI vėl DREWINSKI (Drevinskas) herbu Korczak. Pochodzili prawdopodobnie z Wolynia. Na Kresach mieli rodowe siedziby w powiatach wilenskim i šwięciahskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 593).
Pan Bogusz Drzewinski byl w czerwcu 1565 roku jednym z poslahcow krola na sąd w sprawie zamordowania w Lucku księcia Jaroslawa Sanguszki (AS, t. VI,
s. 271). W 1568 roku w księgach grodzkich brzeskich odnotowano sprawę sądową, w ktorej uczestniczyl Bazilius Drewinski, pisarz Jego Krolewskiej Mošci (AWAK,
t. V, s. 137, 138). Zwany jest on wowczas dose pompatyeznie ,y)ego Krolewskiej Mošci pieczęci wielkiey Wielkiego Xięstwa Litewskiego sekretarz”.
6 grudnia 1635 roku w Warszawie „Lawrenty Drewinski - czešnik wofyn- ski, pokojowy y sekretarz Jego Krolewskiey Mošci”, ręką wlasną podpisal testament, ktory następnie znalazl się księgach ziemskich wilenskich: „Ja Lawrenty Drewinski - czešnik wolyhskiey ziemi, zdrowy będąc na ciele y na umy- šle, (...) jawnie y bez przymuszenia zeznawam, iž dobra moje wlasne - folwark w Wilnie, na Zarzeczu, Kieniszkowski nazwany (...) monasterowi brackiemu wilenskiemu, przy cerkw'i Šwiętego Ducha w nie-uniey będącemu, zapisuję, daję, daruję, y wieeznemi, a nigdy nieodzownemi czasy teražnieyszym zapisem moim resignuję”. (AWAK, t. IX, s. 26-28).
DUBICKI (Dubickas) herbu Zagloba. Rodzina ongiš szeroko rozgatęziona na Wilenszczyžnie, Grodzienszczyžnie i Witebszczyznie.
383

Polacy wielokrotnie byli odznaczani przez cara za odwagę podczas wojny 1812 roku. W rękopisach wiele jest o tym informacji. Dotyczą one rôwniez Dubickich: „Dubicki Stanislaw (wachmistrz Kijowskiego Pulku Dragonôw). Na oskrzydlającą baterię piechotę, zagrzawszy podkomendnych, rzucil się, przez co nie pozwolil nieprzyjacielowi skorzystač z dzial”. On takže odznaczyl się pod Borodino. Žobiierze i oficerowie Litewskiego Pulku Utanskiego: Sulžynski, Kilczewski, Wartminski, Gajski, Romanowski, Dederko, Malinowski, Raczyn- ski, Daszkiewicz, Karwowski, Szydlowski, Stefan Makowski „z zadziwiającą odwagą i męstwem wrçbali się w pierwsze kolumny nieprzyjadelskie”.
DUBIENIEWICZ (Dubenevičius) herbu Sas. Znani w Malopolsce Wschodniej.
DUBINA (Dubinąs) herbu Zagloba. Slynni rycerze z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Znani dobrze od wieku XVI. Stanislaw Dubina we wrzesniu 1683 roku brat udzial w odsieczy wiedenskiej pod dowôdztwem Jana III Sobieskiego.
DUBLANSKI (Dublanskas) herbu Ostoja. Znani na Kresach. Jak podaje W. Modzalewskij (Malorossijskij Rodoslownik, Kijow 1908, t. I, s. 472), Roman i Lucjan Dublanscy „stužyli w gwardii polskiej w artylerii; wyszli z Polski do Malorosji”, czyli na Ukrainę. Rod ten poprzez branie žon spokrewniony byl z domami Gudowiczôw, Niemirowiczôw, Danczenkow, Zankowskich, Pruszyn- skich, Markowiczôw, Lajkiewiczôw, Jankowskich, Gagarinôw, Roszczakow- skich, Bojarskich, Boguszewskich, Grotenfeldôw, Bulharynôw.
DUBOWICKI vel DUBOWIECKI (Dubovickas) herbu Grzymata. ,,Ga- bryel, kanonik metropolitalny lwowski grecko-unicki, députât i czlonek Stanôw Galicyjskich 1822-1826 roku, otrzymal indygenat galicyjski 1822 roku. Jest tež w Cesarstwie w gubemii riazanskiej rodzina tego nazwiska. Znani tež na Woly- niu” - pisal na początku XX wieku S. Uruski (Rodzina..., t. Ill, s. 278.
Dubowiccy (pisani ongiš ,,z Dubowiec”) znani byli od XV wieku w Księ- stwie Ošwięcimskim. Mikotaj z Dubowiec herbu Komicz w 1449 roku byl mar- szalkiem księcia Bolka Cieszyhskiego i starostą ošwięcimskim, pozostawil po sobie synôw Jana i Wincentego. Dubowiccy nie rozmnožyli się jednak požniej i nie rozgalęzili, tak iž žrodla heraldyczne nie tylko nie podają ich herbu, aie nawet często pomijają šamo ich nazwisko.
DUBROWSKI (Dubrovskis) herbu Lewart, Lubicz i Sas. Dziedziczyli dobra w powiecie oszmiahskim na Wilehszczyznie. Znani tež w ziemi drohiczyn- skiej, na Smolenszczyžnie i Witebszczyžnie.
A. Boniecki (Herbarz polski, t. V, s. 70) podaje: „Dubrowscy herbu Lewart, w wojewôdztwie podlaskim, prawdopodobnie gatąž Firlejôw z Dąbrowicy. Maciej Dubrowski, wojski drohicki 1533 r., pisarz ziemski drohicki 1534 r., žonaty z ks. Hanną Romanôwna Lubecką. Ziemianin Walenty procesuje Korej- wę 1550 r. Barbara za Janem Kownackim 1597 r. Stanislaw wspôlnie z žoną Horpina^ z Diakowic procesuje 1606 r. Szaszkiewiczôw o poddanych zbieglych
384

ze Zwonichy”. Iwan i Pietryszcza Dubrowscy, szlachcice z ziemi smoleñskiej, znajdowali się w shižbie króla polskiego przed rokie 1482 (RIB, t. XV, s. 270). Mieszkali m.in. w dobrach Aponcza.
W 1556 roku, 23 lipca, w księgach sądu slonimskiego zapisano skargę jed- nego z miejscowych mieszkañców, že „kniaž Dmitr Kozietycz a pan Mikolaj Dubrowski, najechawszy mocno gwaltem na dom mój, w majątku Dziewiat- kowskim pana mego, zoną moją Prosimę, a dwie córki me Marynkę a Niewi- dankę, tak tež i niewiestkę mą Hannę zbili i dobywszy się do kleci, odbiwszy zamek, robotnicę pana mego Annuszkę, zbiwszy i związawszy ją, z sobą wzięli i na Wolyñ powiezli” (AWAK, t. XXII, s. 119,438).
W 1582 roku wspomniany jest w zródlach Jan Dubrowski, szlachcic z Miñszczyzny. Pan Stanislaw Dubrowski, szlachcic spod Minską, fíguruje w zapisie do ksiąg grodzkich tego miasta z 4 grudnia 1595 roku {Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, s. 111). Jan Dubrowski okolo roku 1695 pelnil fimkcję ,jenerala województwa witebskiego” (ibidem, s. 452). Inny Jan Dubrowski w 1691 roku pelnil obowiązki generala Jego Królewskiej Mošci województwa wileñskiego {AWAK, t. XX, s. 484, 485). Pan Dubrowski byl okolo roku 1720 dzieržawcą dóbr Smolocz wpowiecie oszmiañskim, naležących do Karoliny Ludwiki Radziwillówny, księžny renskiej {Archiwum tajne Augusta II, Wroclaw 1843, t. II, s. 191).
Dubrowscy, jako dobra szlachta polska, mieszkali m.in. w Wilnie, powie- cie wileñskim i trockim. Pisali się „z Dąbrowa Dubrowscy”; uzywali herbu Sas; posiadali majątek Posolcz nad rzeką Solczą. W roku 1672 Mikolaj z Dą- browa Dubrowski zapisal tę majętnošč swym synom Jakubowi, Gabryelowi, Krzysztofowi i Adamowi. W roku zaš 1788 Kazimierz Dubrowski „będąc chorym na cíele, a zdrowym na umyšle”, sporządzil testament, na mocy któ- rego pozostawial tę majętnošč swej žonie Krystynie z Bolendziów, nakazując, by po jej zgonie gospodarzami na ojcowiznie zostali synowie Szymon, Waw- rzyniec i Tomasz. Spokrewnieni byli Dubrowscy m.in. z Poczobuttami, Zuje- wiczami, Surkontami, Wersockimi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 229). 11 kwietnia 1864 roku Senat Rządzący Rosji uznal dziedziczne szlachectwo Antoniego i Feliksą Dubrowskich, mieszkañców powiatu wileñskiego (CPAHL, f. 381, z. 19, nr 244).
DUCHNOWICZ (Duchnavičius) herbu Drzewica. Dziedziczyli dobra na Wileñszczyznie.
DUCHNOWSKI (Duchnauskas) herbu Slepowron. Znani w Malopolsce Wschodniej.
DUCZMAN vel DUTSCHMANN (Dučmanas) herbu Ostoja. Mieszkali w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1, 521). Duczmanowie, ziemianie króla polskiego, posiadali równiez majętnošč Toloczkany i Sabany w powiecie upickim. Spokrewnieni byli z Rusieckimi, Baczañskimi, Ginto- wtami, Agrypami, Trzciñskimi, Wirpszami, Ostaniewiczami (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1355).
385

DUDOROWICZ vel DUDAREWICZ (Dudaravičius) herbu Slepowron. Naležaly do nich posiadlosci na Wilenszczyznie i Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 80).
DUKSZTA (Dūkštas) herbu Pierzchala. Osiedleni m.in. w Swiranach w Wielkim Księstwie Litewskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 38-39).
DULEWICZ vel DULLEWICZ (Dulevičius) herbu Dulicz. Mieli dobra rodowe na Wilenszczyznie i w powiecie rosienskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1834; f. 391, z. 8, nr 2566, s. 84).
DULICZ (Duličius) herbu Dulicz. Znani w Inflantach, na Žmudzi i na Po- morzu. W zaborze pruskim pisali się Dulitz.
DULSKI (Dulskis) herbu Przegonia. Jan Dulski w 1572 roku odnotowany zostal jako krajczy chelminski. Na Kresach osiedlili się na Kowienszczyznie i Minszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
O tychže Dulskich pisze Jan Karol Dachnowski w Herbarui szlachty Prus Kro- lewskich XVII wieku (Komik 1995, s. 104): „Kto by przeczyt zacnošci i starožytnošci tego domu, musialby byč albo obcy, albo do tego czasu peregrinari in Patria, wczym bez zazdrošci každy rozsądny przyznač muši, že z dawna w Prusiech i wszystkiej Rzeczypospolitej Dulscy są zasluženi, z ktorego domu wiele męžow za- cnych i znacznych byto sędziami i na inszych urzędach opadywali, ktore cum summa laude et decore zawsze na sobie, shižąc Ojczyžnie umiejętnie et dextre non minus guam fideliter, ponosili. Roku 1583 byl Jan Dluski herbu Przegonia kasztelan chet- minski podskarbi koronny, starostabranski, suraski, swiecki, rogozinski”.
DUNAJEWSKI (Dunaievskis) herbu Sas. Znakomity rod w Matopolsce.
DUNIKOWSKI (Dunikauskas) herbu Abdank. Pisali się z Urska. Liczny dom szlachty galicyjskiej.
DUNILOWICZ (Dunilavičius) herbu Ostoja. Znani na Litwie.
DUNTEN (Duntenas) herbu Dunten. Mieszkali w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 3, 62).
DURACZ (Duračas) herbu Odrowąž. Dziedziczyli dobra na Litwie i Biatej Rusi.
DURASIEWICZ (Durasevičius) herbu Odrowąž. Posiadali majątki ziem- skie w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 78).
DURASZEWICZ (Durasevičius) herbu Odrowąž. Znani na Wilenszczyž- nie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690). Byč može wywodzili się z tego samego pnia co Durasiewiczowie.
386

DUSEJKO (Duseika) herbu Topor. Ich siedziby rodowe znajdowafy się na Žmudzi.
DUSIATSKI-RUDOMINA (Rudaminas-Duseckas) herbu Trąby z Prze- mianą. Mieszkali w powiecie braslawskim (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 128).
DUSINKIEWICZ (Dusinkevičius) herbu Dolęga. Notowani w žrodlach od XVII wieku.
DUSZAKIEWICZ (Dušakevičius) herbu Ostoja. Dziedziczyli dobra na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, 1062).
DWORZECKI (Dvožeckas) herbu Ostoja. Niekiedy pojawiają się rowniez informacje, že Dworzeccy pieczętowali się godlem Mogila. Osiedleni na Wi- tebszczyžnie i Žmudzi. Jedna z galęzi tego rodu wywodzita się od Teodora Dworzeckiego, wlasciciela dobr Budryki, Drubszty i Žadejkiszki w powiecie retowskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 2, nr 13, s. 87-89).
Pawel Dworzecki, szlachcic, dozorca majątkow Janowa i Mohilnej na Poloc- czyžnie, naležących do Karola Kopcia, wojewody polockiego, figuruje w 1663 roku w aktach magistratu pinskiego (AWAK, t. XXIV, s. 326). W księgach bu- chalteryjnych miasta Mohylewa w grudniu 1687 roku zanotowano, že panų Dwo- rzeckiemu „za naprawę szabel dwoch” zaplacono „osmuch piatnadcat”
DWORZECKI-BOHDANOWICZ (Dvožeckas-Bagdanavičius) herbu Lania. Mieli pochodzič od ksiąžąt Bielskich, rodu sięgającego korzeniami wieku XIV. Od nich wywodza się polscy i rosyjscy Bielscy. Rozgalęzieni na Biatej Rusi, spokrewnieni m.in. z Jezierskimi, Szemiotami, Cyglerami, To- loczkami. Szczegoiowo pisze o nich znakomity heraldyk Jan Dworzecki- Bohdanowicz w niewydanym Herbarzu szlachty litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 263).
DYAKIEWICZ (Diakevičius) herbu Rola. Posiadali dobra Kujany w Księ- stwie Žmudzkim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 88; f. 391, z. 7, nr 1788).
DYAKOWSKI (Diakauskas) herbu Trąby odm. Dziedziczyli dobra Dya- kowce na Podolu. Męžny starožytny polski rod kresowy. Dyakowscy jako od- wieczna szlachta polska w XIX wieku wpisywani byli do szostej częšci ksiąg szlacheckich na Podolu (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodo- siownuju knigu podolskoj gubernii, s. 215). Mikolaj Dyakowski bral udzial w odsieczy wiedenskiej we wrzesniu 1683 roku.
DYBOWSKI, znakomity rod kresowy o wybitnych walorach ducha. Byli Dy- bowscy herbu Brodzic, Borodzicz, Lubicz, Nalęcz (por. M. Paszkiewicz, J. Kul- czycki. Herby rodow polskich). Pochodzili z Polski Šrodkowej, z wojewodztwa lęczyckiego, lecz bardzo wczesnie odgalęzili się takže na Kresy, gdzie posiadali znaczne dobra ziemskie na Grodzienszczyžnie, Minszczyžnie, Wilenszczyznie,
387

Witebszczyznie. Tutaj pieczqtowali siq - jak wynika z heraldycznych žrodel pisa- nych - takže godlem Slepowron.
O Dybowskich herbu Brodzic Herbarz rodzin szlacheckich Krolestwa Pol- skiego (Warszawa 1853, cz. 1, s. 101) podaje: „Dybowscy. W ziemi warszaw- skiej Jan posiadat dobra Mokre, ktore w roku 1663 pomiqdzy synow jego Jana i Marcina rozdzielone zostaly”. Odgalqzili siq tež na Podole, gdzie notowani byli w XIX wieku jako swieza szlachta (Spisok dworian wniesionnych w dwo- rianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubemii, s. 34).
W znanym Herbarzu Orszanskim znajdujemy następujące dwa teksty doty- czące dziejow dwoch galqzi tego wielkiego domu: „29. Dybowscy. Roku 1773 msca Oktobra 29 dnia. J. PP. Jakub, Franciszek y Wincenty, Ignacy z synem Adamem, Alexander z synami dwoma - Dominikiem y Heliaszem; Bazyli y drugi Bazyli z synami dwoma - Janem y drugim Janem; Tomasz z dwoma synami: Rafalem y Hrehorym oraz Jakub Dybowscy, herbem ponižey odryso- wanym pieczqtujący siq, wywod swoy w ziemstwie orszanskim uczynili.
Herb Slepowron. Podkowa, barkiem prosto do g6ry; na niey krzyž, na krzyžu kruk czamy, trochq wspiqte do lotu mający skrzydla, w prawo tarczy obrocony, w pyšku zloty pieršcien trzymaiący. Pole tarczy blqkitne, podkowa biala; na hetmie nad koroną takiž kruk.
Dowodzili szlachectwa swego: 1684 Februaryi 5 dnia. Zapisem wieczysto- darownym od Jch Mšč Panow Tuminskich Marcinowi Dybowskiemu danym. Prawem cessyjnym od J. PP. Jasinskich na wlok cztyry w ekonomii mohilew- skiey Hrehoremu y Reginie Dybowskim danym (...).
Herb Nalqcz. Biala binda, okoio zawiniona y zawiązana w polu czerwon- nym, na helmie panna miqdzy jeleniemi rogami, tak že siq jednego jedną rqką, drugiego drugą trzyma, glowa u niey związana tak, že nad wiąz konce z obu stron dobrze widac.”
Zatwierdzony przez heroldiq wilenską Wywod familii urodzonych Dybowskich herbu Borodzicz z 1803 r. stwierdza, že: „Jakub Dybowski, koniuszy po- wiatu rzeczyckiego, pojąwszy za zonq Teresq z Drogoszewskich primo voto Piotrową Gtqbocką, okupil spod zastawy folwark ojczysty Trapalew wprzod w powiecie oszmianskim, a teraz wiletiskim gubemi mihskiej položony”. Stalo siq to w roku 1736 (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 64-66).
W Archiwum Narodowym Bialorusi w Minsku (f. 319, z. 2, nr 1020) znaj- dują siq obszeme materialy do dziejow rodu Dybowskich, m.in. 10-stronicowy Wywod familii urodzonych Dybowskich herbu Nalqcz, w ktorym czytamy, iž: „familia ta z dawna wysoko przed unią Korony Polskiey z Xiqstwem Litewskim rodowitošcią szlachecką zaszczycona byla”.
Zachowal siq list Sebastyana Dybowskiego, dworzanina krola polskiego, zroku 1548 pisany do marszalka Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego, bądący najwczesniejszym autentycznym dokumentem, dotyczącym dziejbw tego rodu. W roku 1800 za „rodowitą y starožytną szlachtq polską” Deputacja Wywodowa Minską uznala Tomasza, Franciszka, Ignacego, Tadeusza, Jozefą, Stefana, Jana, Onufrego i Wincentego Dybowskich.
Wzmianki o reprezentantach tego znakomitego rodu spotyka siq czqsto juž wzrodlach pisanych pochodzących z XVI stulecia. Okoio polowy tego wieku
388

w ksiQgach ziemskich grodzienskich figuruje Sebestian Dybowski, „sprawca dwo- r6w grodzienskich, dzierzawca Ozierski i Nowodworski” (AWAK, t. I, s. 74-80). Wspomina siq o nim kilkakrotnie takze w jednym z edyktow Zygmunta Augusta (7 lipca 1555 r.), w ktorym S. Dybowski nazwany jest „sprawca dworow grodzien- skich krolowy jejmosci i kniahini najwyzszej Bony, pani matki naszej” (ibidem, s. 155-156). Warto odnotowac, ze w dokumencie tym ow zacny szlachcic wystQ- puje jako obronca chlopow przed zbyt dokuczliwymi panami (por. ibidem, t. XVII, s. 397-398). Tenze pan Sebestian Dybowski, z ruska zwany „sprawca dworow Korolewy Jejo Milosti horodenskich, dzierzawca ostrynski, ozierski i nowodworski”, wielokrotnie figuruje w ksiQgach grodzkich grodzienskich z lat 1555-1556 (iibidem, t. XIV, s. 21; Archeograficzeskij sbomik dokumientow, t. HI, s. 17). Wiel- mozny pan Andrzej Dybowski, dworzanin Jego Krolewskiej Mosci, mieszkaniec okolic Suprasla wzmiankowany jest przez akta magdeburgii wasilkowskiej w 1567 r.
W 1577 roku wymienia siq w zapisach do ksi^g grodzkich orszanskich imiQ pana Walentego Dybowskiego i zony jego (z domu Rogowny), ziemian woje- wodztwa polockiego (Istoriko-juridiczeskije matierialy, t. XXIV, s. 392-396). Pan Dybowski, wlasciciel siola Holynce, figuruje w ksiQgach magistratu mo- hylewskiego z lat 1578-1580 (AWAK, t. XXXIX, s. 427, 596). Jan Andrzeje- wicz Dybowski w 1580 r. otrzymal okup za dwor Zbaraski od Hanny Podarew- skiej, ziemianki brzeskiej.
W ksiQgach magistratu mohylewskiego z roku 1584 wystQpuje wspomniany juz pan Walenty Dybowski, „uriadnik holowczynski”, ktory nie doczekawszy siq az mieszczanie mohylewscy splac^ mu wedlug umowy dtug za sol, pochwy- cil jednego z nich i „czerez niedziel szestnadcat” trzymal pod kluczem. Pan Walenty Dybowski byl widocznie czlowiekiem szczodrym i lagodnym, ktorej to okolicznosci naduzywali jego klienci. KsiQgi archiwalne donoszg. bowiem, ze „i inszyje dolzniki uciekali panu Dybowskiemu, nie zapfaciwszy, kto z nich szto byl winien”. Gdy siQ wiqc miarka przepelnila, pozalil siQ widocznie dobrotliwy szlachcic (oficjalnie skarg do urzQdow nie zanosil) ktoremus ze znajomych spo- srod wladz miejskich mohylewskich, a ten wylapal niesfomych dluznikow i zamkn^l ich na kilka tygodni w areszcie. Jednego zas dia satysfakcji pan Dybowski, przybywszy do ratusza, „kazal wzi^c i w lancuch okowawszy, do go- spody swojej odwiezc”. W ten dopiero sposob udalo siq „pieniQdzy kop piQC- dziesi^t osiem” odzyskac.
Po wypuszczeniu na wolnosc dluznicy nie mogli wybaczyc swemu dobro- czyncy, ze wymusil na nich zwrot naleznosci i zaskarzyli go przed s^dem krolew- skim o „grabieze i wielkie trudnosci”, domagaj^c siq od niego odszkodowania prawie dziesiQciokrotnie wyzszego niz wynosil zwrocony dhig. Ostatecznie jed- nak mieszczanie mohylewscy Maksym Siemienowicz i Maksym Kisly sprawQ przegrali - nie potrafili wymusic na Dybowskim zadnego odszkodowania. Sprawa jednak trwala od 1583 do 1587 roku i doszla nie tylko do wojta mohylewskiego Marcina Strawinskiego, ale i do samego krola Stefana Batorego, przyprawiaj^c obie wadz^ce siq strony o niepotrzebne straty czasu i sil. Skonczylo siq na tym, ze s^d krolewski zachowuj^c godne podziwu umiarkowanie, zadnej decyzji w tej sprawie nie podj^l, pozwalaj^c jej w sposob naturalny wygasn^c (Istoriko- juridiczeskije matierialy, t. VII, s. 374-417).
389

W tymže tomie VII (s. 202-203) zbioru archiwaliow znajduje się następują- cy tekst: „Ja Onoprei Siemienowicz, woyt wolosci mohilowskiej, ze wszystkimi sotnikami na ten czas w wolosci będącemi (...), zeznawamy sami na się tym dobrowolnym listem naszym, yžechmo pozwolili, zgodnie dali z dobrey woli swey, a nie z žadnego przymuszenia od wszystkiey wolosci panų Stanislawowi Dybowskiemu. podstarošciemu natenczas naszemu mohilowskiemu, z každey shižby po groszey szešci litewskich za to, ze nam byl cierpliwym poki bracia nasza z woytem wolosnym zježdzili do jegomošci pana starosty naszego, za przyczyną pana podstarošciego naszego zwyz mianowanego z narni šią taska- wie obszedl (...) y wedlug prošby naszey uczynil, co my wedhig myšli naszych sprawiwszy panų podstarošciemu obietnicę swą zišcili i o to wiecznemi czasy milczeč mamy, za žadną krzywdą tego sobie nie poczytując, poniewaz nasza dobra wola na to byla, a gdziežby kto z nas samych albo braci naszey o to chcial skaržyč przed Jego Korol. Mlsciu, albo panem starostą, tedy temų, kto na to wyslanym y wysadzonym, ma zaplacič kop czterdziešcie litowskich, a panų Stanislawowi Dybowskiemu druga kop czterdziešcie litowskich za niewinne y bezprawne pociągnienie jego, co wszystko zaplaciwszy przedsie ten nasz list ma przy mocy zostač, a pan Dybowski od žaloby wolnym byč.
Dla lepszey pewnošci do tego wyznanego listu my, wzwyz mianowani, kleima swe naložyli y o przycišnienie pieczqci uczciwych ludzi, ktorzy natenczas byli y tego dobrze swiadomi, co na ustną y oczewistą prošbę nasze uczynil i a pieczęci swe do tego listu przyložyli, to jest pan Jan Lesniewski, komomik powiatu orszanskiego, pan Siemion Zienkowicz, przy ktorych pieczęciach i ręki swe wlasne podpisali. Pisan na zamku mohilowskim marca dnia piątego roku 1592”. W styczniu 1593 roku inna grupa mieszczan mohylewskich dziqkowala Stanislawowi Dybowskiemu za cierpliwosc i wyrozumialosc w oczekiwaniu na zwrocenie dlugow, zapisując list swoj jako oficjalną deklarację do ksiąg magistrato wych. Na owe czasy byly to teksty raczej nietypowe.
Inny reprezentant tej rodziny, Cherubin Dybowski. 12 grudnia 1597 r. sta- nąl przed Sądem Glownym Trybunalskim w Minsku, pozv/any o niezapiacenie odszkodowania na rzecz sąsiada - 3548 kop groszy litewskich, i otrzymai nakaz niezwlocznego wyrownania szkod (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, s. 124-136). Tenže Cherubin Walentynowicz Dybowski, wlasciciel majątku Kamieh Charecki na Minszczyžnie, figuruje w księgach sądu mihskiego w roku 1600. W tym czasie zapisano w dokumentach sądowych rowniez Szymona Dy bowskiego „dobrego szlachcica”, ktory wystepowal jako swiadek sądowy (AWAK, t. XVIII, s. 172, 174).
Raina Dybowska, podskarbina ziemska Wielkiego Ksiestwa Litewskiego, ti- guruje w 1598 r. w księgach Glownego Trybunalu Litewskiego (AWAK, L XX, s. 134). W 1649 roku J an Dybowski byl miecznikiem smolehskim; on tež w 1654 roku męžnie walczyl w obronie tego miasta przed atakiem wojsk moskiewskich. Wlatach 1716-1726 w magistracie miasta Mohylewa zasiadal „szlacheiny pan Dominik Dybowski, rayca”, dbaly o sprawied!iwošč i dobrobyt zacnych mieszkan- cdw tego krolewskiego grodu (htoriko-juridiczeskije matieriaiy, t. XI, s. 534-535).
W paždziemiku 1725 roku za okradzenie cerkwi skazano na šmierč jednego z kraweow mohylewskich. Wyrok sądowy glosil: „Obwinionego, jawnego zlo-
390

czyncę y šwiętokradcę Marka Mikolajewicza Skorobohatego na gardto wska- zujemy, jako zlodzieja, przez mistrza mieyskiego, w polu, na szubienicy obwie- sič y calą godzinę obwieszonemu zostawac, a po wyjsciu godziny, jako swieto- kradcę, tamže w polu, przy szubienicy, ogniem spalič, w poniedzialek przyszly, to jest dnia osmego Octobris anni praesentis, o godzinie dziewiątey z rana, decidujemy, y do dopilnowania oney exekucyj z pošrodku siebie szlachetnych panow Dominika Dybowskiego, raycę, y Filipa Ghichowicza, lawnika mohi- lowskiego, przydajemy y zsylamy”. (Istoriko-juridiczeskije matierialy, t. XIII,
s. 181).
Antoni Dybowski 10 grudnia 1733 roku podpisal w Wiszni akt konfederacji wojewodztwa ruskiego przy Stanislawie elekcie. Franciszek i Jozef Dybowscy z ziemi warszawskiej podpisali w 1764 roku elekcję krola Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 125). W sierpniu 1794 roku Komisja Porządkowa Księstwa Mazowieckiego nakazala Feliksowi, Karolowi i Jozefowi Dybowskim zwr6cič obywatelowi Janowi Gawarkowskiemu zabrane mu wczesniej pienią- dze, konie i inne ruchomošci (por. Akty Powstania Košciuszki, Krakow 1918,
t. II, cz. 2, s. 50-51). Tomasz Dybowski pod koniec XVIII wieku by! przy An- tonim Tyzenhausie „komisarzem dobr podskarbiego wielkiego litewskiego no- wogrodzkich i poleskich” (S. Kosciatkowski, Antoni Tyzenhaus, Londyn 1971, t. II, s. 219).
W XIX wieku Dybowscy wladali m.in. folwarkiem Trapalow w powiecie oszmianskim. W 1838 roku Ludwik Dybowski byt sądzony i wystany pod do- zor policji w miejsce swego urodzenia (CPAHL, f. 391, z. 4, nr. 697). Sztab- skapitan rezerwy Dybowski w 1841 roku mial objąč funkcję opiekuna szpitala przy košciele sw. Jakuba w Wilnie, lecz wilenski wojenny gubemator wolal mianowac na ten urząd hulakq, pijaka i lapowkarza, radcę tytulamego Jenbula- jewa (por. CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 1614).
Z opisywanego rodu Dybowskich pochodzą m.in.: Benedykt Dybowski (1833-1930), wybitny polsko-rosyjski podrožnik, zoolog, dzialacz patriotyczny i oswiatowy, profesor Uniwersytetu Lwowskiego; Wladystaw Dybowski (1838- 1910), brat poprzedniego, takže znakomity zoolog, florysta, paleozoolog, profesor Uniwersytetu w Dorpacie; Jan Dybowski (1855-1928), podrožnik, agronom, profesor szkol wyzszych we Francji i w Polsce.
DYCHOWICZ (Dikavlčius) herbu Pobog. Mieszkali w powiecie szawelskim.
DYDZIUL (Didiulis) herbu Hipocentaurus. Ich dobra rodowe znajdowaly się w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 213, 404, 649, 2761 i n.; f. 391, z. 10, nr 129).
DYLKIEWICZ (Dilkevičius) herbu Nalęcz. Osiedleni w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 704; f. 391, z. 8, nr 2566, s. 94).
DYMINSKI vėl DEMINSKI (Diminskas) herbu Tępa Podkowa. Dziedzi- czyli majątki ziemskie na Wilenszczyžnie. Inna galąž tego rodu, herbu Dolęga, znana byla w wojewodztwie sieradzkim.
391

DYMITR (Dimitras) herbu Nieczuja. Znani na Rusi i w Polsce.
DYMITROWICZ (Dimitrevičius) herbu Jastrzębiec. Mieli posaiadtošci na Wilenszczyznie (ÑÐÀÍ Liitwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1062).
DYMOWICZ (Dimavičius) herbu Jastrzębiec. Mieszkali na Wilenszczyznie.
DYMSZA (Dimšas) herbu Kierdeja. Osiedleni w powiatach trockini i telszew- skim. A. Boniecki (Herbarz polski, t. V, s. 143) podaje: „Dymszowie herbu wlasne- go, ktory przedstawia księžyc na nowiu, rogami w gorę, nad nim trzy gwiazdy rzę- dem poziomym, po jednej nad rogami księžyca, trzecia w šrodku; nad hehnem kolona. Dziedziczyli na Dymszewiczach vėl Dymszanach w powiecie kowienskim”.
Dymszowie spokrewnieni byli z Wotkami, Gadonami, Gorskimi, Owsia- nymi, Januszkiewiczami, Rydzewskimi. O jednym z Dymszow czytamy w ar- chiwalnym przekazie z XVIII wieku: „Ignacy Prozor, general-major powiatu kowienskiego. Zwazywszy stuszną przyczynę y przychylając się do žądan oby- watela Piotrą Dymszy, daję ten urlaub, ktory od obowiązku dotąd agitowanego w randze porucznika przy Pulku Strzelcow Kowienskich wolnym go czyni od dnia dzisiejszego do dnia ordynansu, za doyšciem ktorego, aby do obowiązkow služby woyskowey pospieszyt, zastrzegam y nakazuję. Takowy urlaub przy wycisnieniu pieczęci podpisem ręki stwierdzam. Dat w Komayniach roku 1794, miesiąca Augusta 18 dnia” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 706). W tymže 1794 roku Piotr Dymsza otrzymal rangę rotmistrza i podat się do dymisji.
W 1835 roku heroldia wilenska zatwierdzila wywod rodowitosci szlachec- kiej Dymszow, zamieszkalych w powiecie trockim. Na liscie szlacbty powiatu trockiego z 1844 roku figurują Wincenty Antoni, Jan i Adam Dymszowie (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 85, s. 19). Natomiast Jakuba, Bartlomieja. Tomasza Dawida, Dominika Bernarda, Piotrą i kilku innych (razem 18 osob) Dymszow z tego powiatu wladze carskie skrešlity z tej listy jako tych, ktorzy nie potrafili udokumentowac swej przynaležnošci do stanu szlacheckiego (CPAHL, f, 391, z. 8, nr 85, s. 85). Wsrod szlachty powiatu trockiego wedlug listy z 1863 roku znajdowali się rownlez Dymszowie. Ich rodowitošč szlachecką potwierdzila heroldia wilenska w 1804 i 1859 r. (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 703, s. 5).
Szlachcic J an Dymsza, pochodzący z guberni kowienskiej, mieszka? w 1868 roku w Szawlach, swiadczyl prywatne ushigi kancelaryjne i znajdowal się od 12 maja 1865 roku ze wzglqdow politycznych pod tajnym nadzorem policji (CPAHL, f. 378, z. 1868, nr 228, s. 76).

DYPPEN (Dipenas) herbu Szeliga. Dziedziczyli majątki w powiatach wil- komierskim i poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1, 404,430 i in.)
DYRDA (Dirdas) herbu Košciesza. W 1799 r. wpisani przez heroldię wi- lenskądo ksiąg szlachty guberni litewskiej.
DYRMONT (Dirmantas) herbu Kroczak. Osiedleni w Księstwie Žmudz- kim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2566, s. 90, 91).
392

DYRWANSKI (Dirvenskas) herbu Lzawa. Znani na Litvvie (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 5, s. 62-63).

DYRWONISKI (Dirvoniškis) herbu Lubicz. Dziedziczyli dobra w powie- cie zawilejskim i na Žmudzi.
DYSZEWICZ vėl DYŽEWICZ (Diževfčius) herbu Leliwa. Osiedleni w powiatach rosienskim i wilkomierskim.
DZIAD (Dedas) herbu Giejsz. Naležaly do nich majątki na Wilenszczyznie.
DZIAKOWICZ (Dekovičius) herbu Szachownica. Mieszkali na Wilensz- czyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993).
DZIARGOWICZ (Dirgovičius) herbu Dantyszek. Ich dobra rodowe znaj- dowaly się w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 3).
DZIALTOWICZ (Deltovičius) herbu Košciesza i Hurko Osiedleni na Witebszczyžnie i Žmudzi. Przynaležnošč Dzialtowiczow do stanu szlacheckie- go potwierdzila heroldia \vilehska w 1835 roku.
DZICZKOWICZ (Dičkovičius) herbu Wieniawa. Znani na Litwie, Bialej Rusi i w Polsce.
DZIDA (Didas) herbu Giejsz. Mieszkali na Žmudzi.
DZIEDROVVTCZ (Dedrovičius) herbu Žnin. Znani na Litvvie (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752, s. 618).
DZIEDUSZYCKI (Dedušickas) herbu Sas. Pochodzili z okolic Lwowa. W XVI-XVI1 wieku slynęli jako wybitni dygnitarze panstwowi i męžni rycerze, broniący pohidniowo-wschodnich rubiežy Rzeczypospolitej.
Jan Franciszek Dzieduszycki (zm. 1714) byl wojewodą podolskim, następ- nie kasztelanem kijowskim. Do tego rodu naležal Wojciech Dzieduszycki (1848-1909), znakomity filozof polityczny, jak tež cala plejada wybitnych tworc6w kultury, politykow, znawcow zagadnieh ekonomii, dyplomatow.
W marcu 1821 roku heroldia Krolestwa Polskiego potvvierdzila rodowitošč szlachecką jednej z galęzi hrabiov/ Dzieduszyckich: Henryka, Ignacego, Wale- riana, Wawrzynca (AGAD w Warszawie, Akta heroldii Krolestwa Polskiego, K. 21-24, s. 24).

DZIEDZIUL (Dediulis) herbu Sas. Dziedziczyli majątki na Litwie i Bialej Rusi.

DZIEMIDOWICZ (Demidavičius). Mieli posiadlošci w powiatach stuckim i nowogr6dzkim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 546).
393

DZIERŽANOWSKI (Deržanauskas) herbu Grzymala. Posiadali dobra wpowiecie upickim, na Žmudzi i Witebszczyžnie. W lutym 1799 ich rodowitosé szlacheeką potwierdzila heroldia wilenska (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 12, s. 2).
Z tej rodziny pochodzili: Wladimir Dzierzanowski (Dershanowsky) (ur. w 1881 r. w Tyflisie, zm. w r. 1942 w Moskwie), wplywowy w ZSRR historyk muzyki, muzykolog i organizator žycia kulturalnego.
W. Nekanda Trepka {Liber..., s. 130) zlošlivvie odmawia tej rodzinie szla- chectwa, pisząc: „Dzierzanowski, mieszczanin kleparski. Jest nota o nim w księgach kleparskich anno 1598. Przezwisko sobie wziąl od derywacyjej: dzieržy za nožki. Zostalo jego potomstwo”. Najpewniej jest to jednak tylko zmyšlenie autora, lubującego się w dezawuowaniu winnych i niewinnvch klamstw heraldycznych obywateli dawnej Rzeczypospolitej.

DZIERŽYNSKJ (Deržinskis) herbu Sulima, Samson-Watta, Dzierzyhski I i II. W zbiorach Archiwum Narodowego Bialorusi w Minsku przechowywane są materiaty dotyczące pochodzenia rodziny Dzierzynskich (f. 319, z. 2, nr 911, s. 1-309). Znajduje się wsród nich m.in. Wywòd. familii urodzonych Dzierzynskich herbu Sulima, w którym czytamy: „Roku 1819, miesiąca Junii 18 dnia, przed nami Michatem Deszpot z Bratoszyna Zenowiczem, minskiey gubemi szlachty marszalkiem, radcą stanu, kawalerem Orderu Swietego Stanislawa pierwszey klasy, oraz deputatami z powiatu gubemiey minskiey do przyjmowa- nia i decydowania wywodów szlacheckich obranemi zložony zostal wywód familii urodzonych Dzierzynskich herbu Sulima (herbem tego tarcza wszerz na dwie częšci podzielona; na wierzchniey dzielnicy pòi orla czamego w zóltym polu z skrzydlami rozciągnionemi, z pyskiem w lewą stronę tarczy obróconym; w spodniev zaš trzy kamienie w czerwonym polu; na helmie z korony pél orla czarnego, takiego jak na tarczy).
Na linii do wywodu podaney i przez nas, deputacyą, w pokoleniach pięciu, aimionach siedmiu konotowaney od urodzonego Józefa, syna Antoniego Dzierzyhskiego podpisany, który domu swojego procedencyją przyniesionemi dowodami wspartą, przy wskazaniu za protoplastę urodzonego Mikolaja Dzierzyhskiego, pradziada swojego, w dawnosci przeszlego czasu następnie wypro- wadzal. Že urodzony Jakub z Mikolaja Dzierzyhskiego rodzący sìq z powiatu slonimskiego w Ksiqstwo Zmudzkie przybywszy a zaszczycając się kleynotem szlacheckim i užywając tego stanu prerogatyw, z rožnemi szlacheckiemi domami skoligaciwszy się, miai possessya ziemskie, jedną zastawna - folwark Kochaniszki od Iw Pana Wollowicza, marszalka Slonimskiego, dmga^ zaš dzie- dziczną Špice w tymže Księstwie Žmudzkim, powiecie krožskim ležącc; w ciągu tež swego požycia z Barbarą Talmontovmą między trzema synami, Wawrzyncem, Rochem zostawil tež i Antoniego, oyca dzis wywodzącach się, który to Antoni Jakubowicz na mocy prawa naturalnego i dyspozycyów testa- mentowych przez oyca i matkę czynionych, między swą bracią będąc wspólnym sukcesorem, nadto ząjmując się po róznych znakomitych domach obowiązkami stanowi szlachcckiemu wlaéciwemi, polączony związkiem malžehskim z Konslan- cyą Adamowiczowną, dal žycie synom dwóm, Józefowi i Ignacemu. W dalszey kolei nieprzerwanego bytu w stante szlacheckim urodzony Józef, mając in voto
394

I. Pannę Antaninę Oziemblowską, dožyl z nią potomkow w dw6ch synach, Wincentym i Onufiym, ku usprawiedliwieniu wyžey nadmienioney generacyi”.
Faktycznie ei dwaj synowie byli trzyimiennymi, pierwszy: Ryszard Edward Wincenty, drugį: Onufiy Antoni Modest. Co biedniejsi Dzieržynscy služyli za ekonomow vv zamožnych domach Wankowiczow, Oskierkow i in. W koncu cyto- wanego dokumentu czytamy: „Deputacya Wywodowa Guberni Minskiey, to wszystko przeyrzawszy i rozwazywszy, znajduje, že antecessorowie dziš wywo- dzących się urodzonych Dzieržynskich, užywając podhig praw krajowych dys- tynkeyi, prerogatyw i przywilejow stanu szlacheckiego, przy tym possydowali majętnošci ziemskie i wszelkiemi swobodami od panujących monarchow do- zwolonemi szczycili się. Przeto my, marszalek stanu szlacheckiego gubemi minskiey i deputaci z powiatow (...) familiąurodzonych Dzieržynskich, jako to dziš wywodzących się Jozefą z synami Wincentym i Onufrym za rodowitą szlachtę polską uznawszy, onych do księgi szlachty gubemialney minskiey częšci pierwszey wnosimy; a uskuteczniając wolę prawa, patent na imię wywod podpisującego urodzonego Jozefą, syna Antoniego, Dzieržyhskiego wydač de- terminujemy” (ANB, f. 319, z. 2, nr 911, s. 46-47). Ten Jozef Dzieržyhski byl dziadkiem Feliksą.
Wypada zaznaczyč, že tež w rozmaitych przekazach archiwalnych, wydanych bądž przechowywanych w zbiorach Wilna, Minską, Grodna, Witebska, odnaležč možna liezne wzmianki o czlonkach rodu Dzieržynskich Sulimczykow. Oto kilka znich. 19 wrzesnia 1657 roku rycestwo powiatu pinskiego zgromadzito się na sejmiku i podjęlo uchwalę podpisaną m.in. przez Amolfa Giedroycia, Piotrą Do- stojewskiego, Jana Tura, Krzysztofa Dzieržyhskiego, Kazimierza Wiszniewskie- go, Jana Zeligowskiego, Kazimierza, Gabryela, Hrehorego i Andrzeja Szyrmow (jak widzimy, wszystkie nazwiska znane z pozniejszyeh dziejow). W dokumencie tym wymienieni szlachcice stwierdzali: „Oznaymujemy y to zgodnie postana- wiamy, iž co saeviens hostilitas po te wszystkie lata zdrowia y fortuny nasze sama przez się y przez skryte malevolorum subdola do ostatniey ruyny przywiesc usi- lowala y dotąd suam nad narni extendere seuitiam nie przestaje, w czem aby publicum oyczyzny bonum y powiatu naszego juž do zguby nachylone ad extremum nie przychodzilo excidivum, a stosując się do woli Jego Krolewskiej Mošci pana naszego milosciwego (...), abyšmy in armis pozostawali, pulkownika, rotmi- strzow dia wojennego porządku, przy jegomošei panų Bazylim Ordzie, chorąžym powiatu naszego obranym, postrzegając tedy omnem securitatem, ktora na szcze- golnym zostawa porządku, a porządek zaš bez osobliwych regimentarzow byc nie može, dia zatrzymania tedy y postanowienia onego pospolite ruszenie zgodnie uchwalilismy. Za pulkownika z pošrodku siebie nemine contradicente uprosilismy jegomošei pana Woyciecha Zielihskiego, stolnika, a jegomošei pana Bazylego Ordę, chorąžego powiatu naszego, (za rotmistrza), ktorych we wszystkich okaza- nych multam dexteritatem y ochotę došwiadczoną mamy, (...) rotmistrzem tež Traktu Zarzeckiego uprosilišmy jegomošei pana Kazimierza Woynę, pisarza ziemskiego pinskiego (...).
Warując przy tym y to, yž my wszyscy osobami swemi, a nie poezty tylko wyprawując, ani się czeladzią w každych okazjach woyskowych zaslaniając, jako z naylepszym rynsztunkiem do woyny naležącym pod chorągwią stawac
395

mamy y powinnismy pôty, pôki tego potrzeba wyciągač będzie. A gdyby dalsza nieprzyjacielska następowala nawalnosc, tedy wszyscy viritim dla dania nie- przyjacielowi odporu, niczym się nie wymawiając, kto jeno szlachcicem się byč mieni, ręka za rękę, zgola wszyscy in genere, žadnego nie excypując ani wylą- czając od wyžszych až do nižszych stanôw, swemi osobami, za daniem sobie znač przez uniwersal ichmosciôw panôw regimentarzôw naszych, zaraz przy- bywac y zarôwno z ichmošciami drugiemi stawac mamy.
A ktôry by pod chorągwią sam osobą swą nie stawal albo bez dozwolenia spod chorągwie absentowac się mial, do takowego regimentarze nasi w dom towarzystwo zeslač mają, ktôrzy statią y chleb na chorągiew wybrac powinni będą, owo zgola stosując się do praw, artykulôw woyskowych (...) pan chorąžy (...) na nieposhisznych wszelakiey wtadze y mocy zazywac wolen będzie. Ktô- re zgodne postanowienie (...) dotrzymač sobie deklarując, rękoma naszemi wlasnemi podpisuiemy” (Akty izdawajemyie Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. XXXIV, s. 117-119).
2 listopada 1661 roku dwunastu szlachcicôw powiatu pinskiego „zjechaw- szy się - jak pisali w swej deklaracji — chorągiew kozacką koni szešcdziesiąt namôwilismy y zgodnie z dôbr naszych szlacheckich ziemskich, pod kimkol- wiek y w czyjeykolwiek possessyi w powiecie naszym będących, nemine excepto, podymne ošmioro na zaciąg pozwolilismy (...), obiecując od daty dzi- sieyszey naydaley za tydzieh jeden zišcič y wyliczyc do rąk jegomošci pana poborcy. W czym fide, honore et conscientia obligujemy się sami sobie, na co y rękoma naszemi przy pieczęciach zwyklych podpisujemy”. Jednym z autorôw tego patriotycznego dokumetu byl Krzysztof Dzieržynski (ibidem, s. 214-215).
W tymže 39-tomowym zbiorze aktôw wydanych przez WilenskąKomisję Ar- cheologiczną spotyka się i inné wzmianki o panach Dzierzyhskich. Wojciech Dzieržynski, ziemianin ziemi žmudzkiej, figuruje w aktach szawelskiego sądu ziemskiego w zapisie z dnia 12 czerwca 1717 roku (ibidem, t. XXIV, s. 317). Andrzej Dzieržynski, czešnik powiatu grodzienskiego, podpisal uchwaly sejmikôw szlacheckich w Grodnie 27 wrzesnia 1768 oraz 24 marca 1773 roku (ibidem, t. VII, s. 372, 380). W roku 1775 księgi grodzkie grodzienskie wspominają o „wielmož- nym jegomošci panie Dzieržynskim, administratorze Jego Krôlewskiey Mošci ekonomii grodzienskiey” (ibidem, t. VII, s. 55).
Andrzej Dzieržynski byl w latach 1760-1780 wiceadministratorem ekonomii grodzienskiej. Na zlecenie Antoniego Tyzenhausa zbieral w roku 1773 „dzieciakôw do kadetôw”, czyli uczniôw do otwieranego wlasnie w Grodnie Korpusu Kadetôw (por. S. Kosciatkowski, Antoni Tyzenhaus, Londyn 1970,1.1, s. 410, 482, 632). Profesor Koscialkowski zauwaža tež, že Andrzej Dzieržynski naležal do grona ludzi, ktôrzy byli „bezwzględnie oddani Tyzenhausowi, ktôrzy nie tylko zajmowali się administracją gospodarczą w poszczegôlnych ekono- miach, aie rowniež brali czynny udzial w akcji polityczno-sejmikowej swoich wojewôdztw i powiatôw, będąc z jego ramienia niejako lokalnymi męžami za- ufania partii dworskiej, czyli regalistycznej”.
W spisie szlachty powiatôw nieswieskiego i postawskiego z roku 1796 figuruje 25-letni Pawel Dzieržynski, syn Jakuba, žonaty z Marianną Muchlinską, bez- dzietny, dzieržawiący wieš Budkę (ANB, f. 319, z. 1, nr 6, s. 21). Jak podaje
396

A. Boniecki (Herbarz polski, t. V, s. 198) Dzieržynscy w XVIII-XIX wieku spo- krewnili się m.in. zOlbeckimi i Siestrzenskimi. Wedtug danych košcielno- metrykalnych takže z Ciechanowiczami, Wysockimi, Talmontami, Adamowicza- mi, Oziembtowskimi, Gorskimi, Bulhakami. Na lišcie szlachty powiatu oszmian- skiego z 1838 roku figurują Jozef, Ryszard Wincenty, Onufry Antoni, Bernard Leonard, Tomasz Justyn, Antoni Mikolaj i Felicjan Dzieržynscy, wlasciciele Pie- trylowicz (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 86, s. 100). Rozalia Dzieržynska posiadala pod koniec XIX wieku chutor Podgaj w powiecie borysowskim na Minszczyžnie (Spis ziemian mihskiej guberni, Minsk 1899, s. 138).
29 listopada 1819 roku heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc szlachecką Jana i Jozefą Dzieržynskich, synow Rocha, mieszkancow powiatu wilenskiego {Lietuvos Valstybinis Istorijos Archyvas, f. 391, z. 1, nr 919, s. 86). 14 czenvca 1862 roku Wilenskie Zgromadzenie Deputatow Szlacheckich uznalo i potwierdzilo dziedziczne szlachectwo Edmundą Dzieržynskiego (ojca Feliksą, jego rodzonych braci Wincentego, Leonarda, Onufrego, Antoniego i Felicjana, synow Jozefą, oraz stryjecznych braci Boleslawa i Justyna, synow Tomasza. Na mocy rozporządzenia Senatu Rządzącego rodzina Dzieržynskich wpisana zostala do szostej klasy ksiąg szlacheckich (CPAHL, f. 381, z. 19, nr 179, s. 1-8). Wypa- da zaznaczyč, že Dzieržynscy z powiatu rosienskiego užywali herbu Samson, ale naleželi do tego rodu co Sulimczycy (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 11).
Niektorzy z žyjących obecnie reprezentanow tego rodu nieco inaczej niž heroldia minska i wilenska przedstawiają pewne szczegoly dotyczące historii rodziny. W lišcie z 15 maja 1995 roku do autora niniejszego tekstu zamieszkaly w Londynie artysta-malarz Amdrzej Leszek Dzieržynski pisal: „Ješli chodzi
0 Dzieržynskich, to byly dwie linie tej samej rodziny herbu Samson-Watta (blędnie Sulima), ktore się rozdzielily w polowie XVII wieku. Z linii žmudzko- oszmianskiej po mieczu pozostali juž tylko moj ojciec (Olgierd Emanuel, ur. w 1910 r.), ja (ur. 1936) i Jerzy Jan Bartlomiej (ur. 1953, ktory ma dwie corki), syn Jerzego Witolda Felicjana (1917-1986), ktory calą wojnę byl w AK wilenskim
1 podstępnie zostal zeslany wraz z tysiącami innych przez NKWD do Gulagu. Jako jeden z niewielu wrocit w 1949 roku.
Druga linia Dzieržynskich byla w powiatach grodziehskim, slonimskim i orszahskim. Szeroko rozrodzona w XVIII wieku (sporo o nich podaje Herbarz Bonieckiego), zniknęla w XIX w. Przypuszczam, že wielu wyemigrowalo do Ameryki, gdzie ich možna spotkač w stanie Illinois. Trzeba jednak pamiętač, že Dzieržynscy, ktorzy oryginalnie wyszli z Dzieržna w parafii Swiedziebnia po- wiat rypinski w ziemi dobrzynskiej i po unii wyniesli się na Podlasie i na Litwę, siedzieli jeszcze do kohca XVIII wieku w Dzieržnie i možliwe, že ludzi o tym nazwisku možna spotkač w dzisiejszych czasach. Większošč Dzieržynskich spotykanych dziš w Polsce nie ma nic wspolnego z tą rodziną i przyjęli to na- zwisko dla celow koniunkturalnych po 1945 roku. Niedawno mialem wizytę czlonkow ekipy cyrku moskiewskiego, ktorzy wszyscy mąją to nazwisko, ale się nie kryją, že ich dziadek z milošci do renegatą [tj. do Feliksą Dzieržynskiego - przyp. J.C.] przyjąl w latach 1930. jego nazwisko. Bardzo byli sympatyczni i dobrze się bawilismy z «pokrewiehstwa».”
Wydaje się, že jednymi z tych, ktorzy „przystosowali” nazwisko do wla- snych celow, byli Drzyždzinscy ze Staroniwy pod Rzeszowem, ktorzy - jak
397

pisze w tym lišcie Andrzej Leszek Dzieržynski - „byli pochodzenia wiesnia- czego i nie występują w spisach szlachty galicyjskiej.”

DZIESZULSKI (Dešulskis) herbu Wczele. Mieszkali na Žmudzi.

DZIETKOWICZ (Detkovičius) herbu Pomian. Posiadali majątki na Wi- lehszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690).

DZIEWIĄTKOWICZ (Devetkovičius) herbu Sas. Dziedziczyli dobra w powiecie grodzienskim.

DZIEWOCZKA vel DZIEWECZKA (Devačka) herbu Syrokomla. Znani od XVI w. na Grodziehszczyžnie i Kijowszczyžnie, nieco požniej na Žmudzi.

DZIEWOLSKI (Devolskis) herbu Kroczak. Mieszkali w powiecie szawel- skim.

DZIEWULSKI (Devulskas) herbu Dziuli, Radwan, Rawicz i Sas. Jedna z galęzi uzywata przydomku Mackiewicz. W XVIII wieku ich rodowitosc szla- checką kilkakrotnie potwierdzaly urzędy we Lwowie i Sanoku. Znani byli tež w Wilnie.
Wedhig Jozefą Krzepeli {Malopolskie rody ziemianskie, Krakow 1928, s. 27), Dziewulscy pochodzili z miejscowosci Dziewule, parafia Zbuczyn, na pograniczu powiatow hikowskiego i siedleckiego. Mieli uzywac przydomku Markowicz oraz herbow Radwan, Dziuli i Rawicz
O Dziewulskich herbu Dziuli Herbarz rodzin szlacheckich Krolestwa Pol- skiego (Warszawa 1853, cz. 1, s. 190) podaje: „Dziewulscy, w dawnem woje- wodztwie lubelskiem osiedli. Z tych Ignacy Dziewulski w roku 1768 byl sub- delegatem grodu krasnostawskiego”. Wedhig W. Paszkiewicza i J. Kulczyckie- go (Herby..., s. 415) byli jeszcze Dziewulscy herbu Rawa i Radwan. W. Nekan- da Trepka {Liber..., s. 130) nieslusznie odmawia Dziewulskim szlacheckošci, mianując ich z Kleparza krakowskiego „miejskimi synkami”.
N. Dziewulski by! w roku 1638 sekretarzem Trybunahi Lubelskiego {Ak- ty..., t. XXIII, s. 166). Jakub Dziewulski w roku 1653 pelnil funkcję ,jenerala Jego Krolewskiej Mošci” powiatu orszahskiego. „Od pana Teofilą Dziewul- skiego z gruntu mieszkaho, na kotorom mieszkajet, cynszu za rok tiepieresznij, wedlug prawa, od miestą danoho, a do tolio jako od lawnika rocznoho niczoho nie wziato” (Prowenta miestą Jaho Korolewskoj Milosti Mohylewa, 1686).
26 paždziemika 1686 roku Theofil Dziewulski zaskaržyl w magistracie mohylewskim Wasyla Smykowicza i Wasyla Tacika z powodu causa honoris, czyli obrazy godnošci. Pisal, iž ci przeciwnicy jego „rožnymi sposobami, roznych czasow, czyniąc odpowiedzi na zdrowie y substantią jego, na honor y cnotliwe zachowanie u ludzi, jako tež y poczciwe urodzenie następują (...) nieiakimsci hipežcą nocnym i szarpaczem ludzi” przedstawiają. Sprawa jednak zostala umo- rzona, gdyž najprawdopodobniej zwasnione strony pogodzily się. Dotyczący jej zapis w księgach grodzkich mohylewskich koriczy się zdaniem: „Urząd mieyski
398

mohilowski, uwažając to, iž lub causa honoris, ktôra by nieodwtocznie sądzona byc mogla, jednak poniewaž citati, będąc przez slugę mieyskiego, przysięglego Jozepha Larkiewicza przywolani, do prawa nie stanowili, przeto na onych pierwszey dopuscil contumatiey”.
Wkrôtce, co prawda, sprawa ta miala ciąg dalszy, gdyž oskarženi wespôl z niejakim Krzysztofem Jankowskim ponownie pana Teofilą Dziewulskiego „na uczciwym urodzeniu pomôwili, a nie chcąc o to skutecznie rozprawiac, wszel- kim sposobem do zniszczenia y poniženia w cnotliwym urodzeniu y dobrym między ludžmi zachowaniu przywiesc usitują”. Gdy po czterokrotnym wezwa- niu przed sąd, oszczercy się nie stawili i kalumnii swych, ,jakoby actor [tj. T. Dziewulski - J.C.] nie miat byc cnotliwego loža syn”, udowodnic nie potra- fili, orzekl sąd, iž muszą publicznie na ratuszu pomôwienia swe odwolac oraz ,,za naruszenie y zgwalcenie pokoju” grzywnç do skarbu miejskiego zaplacič. Dziewulskiemu trzy funty zlotą jako odszkodowanie zwrôcic, „tudziež niedziel dwanascie instantané w ratuszu mieyskim wysiedziec decernit".
Jak wynika z akt sądowych cala sprawa to skutek zawisci zawodowej, bo- wiem „slawetnemu panu Theofilowi Dziewulskiemu, pospolitemu y instigato- rowi mieyskiemu” zbyt dobrze powodzilo się w zabiegach kupieckich, co po- zbawialo snu niektôrych swiadkôw tego nieznošnego dla ich oka zjawiska. Zresztą inicjator calej tej kampanii zohydzania Wasyl Smykowicz, pisarz miej- ski, juž wkrôtce ponownie trafil przed sąd, tym razem za to, že jednego z pe- tentôw, niejakiego pana Tomasza Smowszewicza, w ratuszu „zbil, skrwawil y nieuczciwe urodzenie žadat, mieysce sądowe zakrwawit, urząd y ludzi uczci- wych dishonorem karmil”. Zostal więc ponownie skazany na zaplacenie grzyw- ny i usunięty z funkcji pisarza miejskiego.
Mial wszelako i Teofil Dziewulski charakter niespokojny, nieraz zaskaržal w magistracie osoby urzçdowe, zarzucając im finansowe i inné nadužycia, tak iž naprawdę byl nielubiany, co go naražalo na zlosliwosci ze strony wspôloby- wateli. W maju 1687 roku w księgach buchalteryjnych miasta Mohylewa zapi- sano: „Wyprawa szlachetnego pana Teofilą Dziewulskiego, lawnika mohylew- skiego do Warszawy na sądy. Za rozkazaniem jego mošci pana wôjta i panôw magistratowych i za wiedomosciu pana rajcy skarbowoho kupili dla wyprawy pana Teofilą Dziewulskiego na sądy do Warszawy najpierwiej: Panu Dziewulskiemu lawniku u dorohu dano na charcz, na roznyje wydatki szeląžnoju mo- netoju zolotych dwiescie. Chleba razowoho u dorohu kupili, obarankow, piro- gôw” (Istoriko-juridiczeskije matierialy, t. V, s. 43-44).
W listopadzie ponownie wybieral się „szlachetny pan Teofil Dziewulski na sejm do Warszawy na sądy assesorskie”. Dano mu i tym razem „na charcz”, czyli na wyžywienie „zolotych dwiescie, talarôw bitych osiemdziesiąt dwa, šanki kupili podorožne, ryby, soli, pirogôw, eiemnozieloną czapkç z barankiem, buty jalowe”; a przy okazji odnotowują księgi archiwalne, že „pan pospolity Jakub Chomçtowski nie chcial, skrywszy się, jechac w drogę”. W tymže roku ježdzil Dziewulski na sejm do Grodna w asyšcie pana Wasilija Fiodorowicza Mickiewicza.
Dziewulskich najwidoczniej ponosil niekiedy tempérament - jak na dobrą szlachtę przystalo — wchodzili więc w kolizję z prawem. Oto w roku 1700
399

w księgach grodzkich mohylewskich odnotowano: „Dwöm placowym, ñî strze- gli Dziewulskiego syna w turmie, dali za osiem dniej” (ibidem, t. XIV, s. 48).
W jednym z dokumentöw sądowych miasta Mohylewa z roku 1701, doty- czących okrutnego pobicia niejakiego Hieronima Rakusy, ojca, przez jego sy- now Samuela i Zachariasza (przy podziale majątku) znajduje siq fragment, bę- dący zeznaniem swiadka: „Pani Theodora Kiryjakowa Dziewulska zeznala, iž halas styszala, ale na ony nie wychodzita z domu, tylko dzievvczęta biegaly, a przyszedlszy, powiedzieli, že pan Samuel Rakusa rodzonego swego ojca pana Hieronima okrutnie bil”.
Gdy w roku 1706 umieral burmistrz mohylewski Malachiasz Kazkiewicz, ze stanu mieszczanskiego, pamiątając byč može, do czego zdolni bywali „uro- dzeni”, pisal w swym testamencie m.in.: „Corek moich starszych Hannusie i Bohdzie, zaraz wydawac za mąž, jako nayprędzey, chocia y doložyč jeszcze trochę posagu, a wydawac, chociaby dač im i po domu, a zaraz wydawac, w jednym roku, nie trzymač, nie uwazac ha bogatego, byle byl dobry czlowiek, a za szlachtę nie dawac, uchoway Bože, j ėst to nasza zguba i dzieciom moim pozostalym”.
W lutym 1706 roku w sądzie mohylewskim rozpatrywana byla sprawa „pana Theofila Dziewulskiego, lawnika y instygatora mieyskiego mohylowskiego”. Wedtug zeznan jednego ze swiadkow, Michala Calabanowicza, „dnia 13 msca Decembra roku 1705, z wieczora w nocy idącemu panų Dziewulskiemu do domu na dobrowolney drodze, w rynku, wedle pomiemicy mieyskiey, z zasadzki, okrutne a tyranskie posieczenie ó skaleczenie stale, z niemalą szkodą” zadal niejaki Dziehciarewicz, pijak i zabijaka. Przedtem jeszcze, siedząc w karczmie za jednym stolem z Dziewulskim, przy mtodym miodzie zacząl on obmawiac nieobecnych tam, a uczciwych ludzi. Nikt go wtedy nie poparl, zaš jeden z obecnych, Leoszkiewicz, powiedziat: „Poniewaz waszmosc panie Dziehciarewicz juž nie nasz, nie powinien dobrych ludzi zniewazac”. Za ñî - opisuje wydarzenia dokument archiwalny - pan Dziehciarewicz, „uraziwszy się, począl z nim zamawiac, porywając się do szabli ó wyszedt z izby, jako by wzywając na pojedynek. A wszedtszy zaš do izby, dobywszy szabli, mato po kilka razy pana Jana Leoszkiewicza nie rozciąt, gdyby ludzie, tam będące, bronili, ktorego po- stQpku ó pan Dziewulski ganit”. Dziehciarewicz odszedl zagniewany i czekal z szablą za węgtem karczmy, widząc zaš, že Leoszkiewicz wraca do domu ra- zem z grupą towarzyszy, zabiegl drogę samotnie idącemu do domu Dziewulskiemu, ktörego „malo nie zabit, posiekl, porąbat”.
W testamencie, pisanym w roku 1707, Teofil Dziewulski prosit, by pocho- wac go „przy cerkwi Božey brackiey mohylowskiey w blahoczestyj znaydują- cey się” (wynika z tego, že ta galąz rodu przeszta na prawoslawie) i dalėj rozpo- rządzal: „Ja, Teofil Dziewulski, obywatel miasta JKM Mohylowa, będąc jeszcze w žywocie, za dobrego zdrowia y doskonatey pamięci, nie z žadnego przy- musu y namowy, ale po swey dobrey woli, jako swoję wlasnosc y nabycie (po- niewaž y prawo kaže swoją wlasnošcią y nabyciem každemu wolno jako chcąc szafowac, dač, darowač y przedač, dla przyslugi Božey y z pobožney intencyi swoiey, pomieniony plac z sadem, z kapliczką murowaną, ze wszelakim na nim wystawionym budynkiem, nie a nie, naymnieyszey rzeczy, sobie, dzieciom,
400

bližnim krewnym, nikomu innemu nie zostawując, ani wyjmując, ogólem ze wszystkim cerkwi Božey brackiey mohylowskiey, w blahoczestyi naydującey się Bohojawlenia Hospodnia, Matce Božey obrazowi cudownemu, w oblęženiu zjawionemu (...) na wieczne czasy daruję, zapisuję y zrzekam się ninieyszym dobrowolnym listem” (Istoriko-juridiczeskije matierialy, t. XI, s. 254-255).
Po zapisie tym hojny szlachcic nie spieszyl się jednak z odejšciem z tego swiata, co więcej, oddawal się - i to nader pomyšlnie - pracom spolecznym. 16 listopada 1710 roku magistrat w jednej z oficjalnych uchwat zanotowal: „Szlachet- ny pan Teofil Dziewulski, tawnik mohylowski, jako bez wiadomosci urzędowey budynki wystawuje, žeby onemu zabroniono y nie pozwolono bylo, o to prosimy, takže y czynsze za lat trzydziešcie y vvięcey nie placil do skarbu, tedy y czynsz za wszystkie te lata, žeby oddal y zaplacil, uznawamy” (ibidem, t. XI, s. 341-342).
W 1714 pan Dziewulski pelnit jeszcze funkcję w magistracie. Na wiosnę 1715 roku czlonkowie magistratu mohylewskiego zwrócili się z prošbą do bur- mistrza: „Jmč pan Dziewulski, w sprawie swey, radone poklassowanych de- kretów z nieboszczykiem panem Kazkiewiczem ustawicznie kuczy y chce o to do miasta mieč akcyą, za czym wyrozumiawszy wmsci te wszystkie dokumentą y sprawy, chcieycie dač nam rezolucyą, jako mamy panų Dziewulskiemu od- powiedziec, žeby miasto nie pokutowalo”. Desperacki ton pisma dowodzi, že dal siępan Teofil we znaki magistratowi...
W 1746 i 1758 roku w drukami Akademii Wilenskiej odbito ksiąžkę księ- dza jezuity Jakuba Dziewulskiego pt.: Kompas zbawienny albo zegar summie- nia, czas ludzkiego žycia, jako cien przemijającego, regulujący do wiecznoèci szczęsliwej, na každy moment oczom duszy služący, stylem ojców šwiętych poka- zany (...), (K. Čepienė, J. Petrauskienė, Vilniaus Akademijos spaustuvės leidimai, Vilnius 1979, s. 239).

DZIEŽYC (Dežicas) herbu Lubicz. Mieszkali w powiecie lidzkim.

DZIĘCIELEWSKI (Dencelauskas) herbu Dolęga. Dziedziczyli dobra w powiecie zawilejskim.

DZIĘG1ELEWICZ (Dengelevičius). W 1633 roku Jan Dzięgielewicz byi pisarzem grodzkim polockim. Od polskich Dzięgielewiczow odgalęzili się ro- syjscy Diagilewowie.

DZIĘGIELEWSKI (Dengelauskas) herbu Dolęga i Jastrzębiec. Osiedleni w powiecie trockim. Z tego rodu pochodzil Jan Dzięgielewski, pisarz i wydaw- ca archiwaliów w XVII w. Dzięgielewscy mieli tež majątki w miejscowosci Milewo w powiecie biebrzanskim w parafii niedzwiadzinskiej w ziemi tomžyn- skiej. Okolo 1845 roku Ksawery Dziqgielewski, zamieszkaly w Tomaszowie Lubelskim, lawnik ikasjer tegož miasta, uzyskal potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej (CPAHL, f. 1094, z. 1, nr 10, s. 1-12).
DZIK (Dikas, Šernas) herbu Doliwa. Wywodzili šią z Polski srodkowej. Znani takže na Litwie i w Malopolsce.
401

DZIKOWSKI (Dikauskas) herbu Slepowron. Mieszkali w powiecie wolkowyskim.

DZIMITROWICZ (Dimitravicius) herbu Tr^by. Mieli dobra w powiecie oszmiahskim.

DZIUBIENKO (Diubenka) herbu Dolqga. Dziedziczyli majatki ziemskie w powiecie wilenskim.

DZIWILOWICZ (Divilavicius) herbu Sreniawa. Ich dobra rodowe polo- zone byfy w powiatach siebieskim i dzisnenskim.

DZWONKOWSKI (Dzvankauskas) herbu Przegonia. Mieli posiadlosci w Inflantach, na Pomorzu i w Matopolsce Wschodniej.

DZMITROWICZ (DmitraviCius) herbu Nieczuja i Rad wan. Znani na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993).

DZWINOGRODZKI (Dvinogrockis) herbu nieznanego. Nalezeli do szlachty galicyjskiej. Znani juz przed rokiem 1650. W Rosji pisano ich Zwieni- gorodskij.

DZURDZEWICZ (Dzurdzevicius) herbu Sas. Notowani w zrodlach od
poczdku XVI wieku.


403

GOMBROWICZ vel GONBROWICZ (Gombrovičius) herbu Košciesza. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiatach poniewieskim i upickim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, s. 37; f. 708, z. 2, nr 1752), Znani byli jako patriotyczna, po- wstancza rodzina na Žmudzi i Bialej Rusi. Gombrowicz z powiatu upickiego, „przyjaciel księcia Radziwilla, wojewody wilenskiego”, okolo roku 1750 wy- mieniany jest w IV tomie Pamiqtnikow M. Matuszewicza, kasztelana brzesko- litewskiego. Michal Gombrowicz, stolnik mozyrski, i jego zona Konstancja z Romanowskich wspomniani są w jednym z dokumentow archiwalnych z XVIII wieku (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 831).
Inny Michal Gombrowicz, syn Kaspra, w roku 1799 arendowal majątek Slobodzie panow Zawiszow. W spisach heroldii wilenskiej z 1832 roku znaj- dują się jego synowie: Jan, mieszkający w Miesztojach, i Bartlomiej, osiedlony w Mejeryszkach. W wywodzie szlachectwa za protoplast^ rodu wzięto Jozefą Gombrowicza, dziedzica od początku XVIII w. dobr Dowborajcie (CPAHL,
76


f. 708, z. 2, nr 1752, s. 528-537). Prawdopodobnie tenže Michai Gombrowicz w 1808 r. byl sędzią grodzkim upickim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4096, s. 14).
19 kwietnia 1820 roku podczas sesji Wilenskiej Deputacji Szlacheckiej wniesiono do protokolu posiedzen następujący wpis: „W roku 1799 stycznia 20-31 (...) dvvuimienny Jozef Adam Janowicz Gombrowicz, major woysk pol- skich, z dalszą swą familią za rodowitą szlachtę polską uznany i do księgi szlachty klasy pienvszey zapisany zostal. Jednak pomienionego Jozefą Adama Janovvicza Gombrowicza, majora vvoysk polskich, dway synowie, trzyimienny Adam Nikodem Otto i dvvuimienny Onufry Floryan po dekrecie nastalym zro- dzeni, pomieszczeni nie byli.
Przeto przy zloženiu metryk chrzestnych pod rokiem 1816 Apryla 2, na Ottona Adama Nikodemą, i 1817 maja 15, na Onufrego Floryanna, z oyca Jozefą i matki Krystyny z Gintowtow Gombrovviczovv, w księgach košciola remigol- skiego zapisanych, žądal dolączenia onych do pomienionego dekretu vvyvvodovve- go. Deputacya Wywodowa Szlachecka Litewsko-Wilenska po rozpatrzeniu tak dekretu wywodowego, jako tež i dovvodovv przy prošbie zaprodukowanych, po- stanowila: trzyimiennego Ottona Adama Nikodemą i dwuimiennego Onufrego Floryana, synow Jozefą Janowicza, majora vvoysk polskich, Gombrovviczovv do dekretu vvyvvodovvego pod rokiem 1799 stycznia 20-31 dnia nastalego dolączyč i vvydač proszącemu vvespol z ninieyszą rezolucyą naležyty vvypis. Michai Ro- mer, marszalek guberhski etc.” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 986, s. 20).
Ci remigolscy Gombrovviczovvie brali žony m.in. z Ejsmontovv, starožytnej rodziny kresovvej. W listopadzie 1840 roku „kolležski registrator” N. Gombro- wicz zaskaržyl Grzegorza Kuszelevvskiego vv urzędzie vvilenskiego generala- gubematora o to, iž Kuszelevvski naklonil jego ciotkę, vvdovvę Ludvvikę Kusze- lewską (svvą szvvagierkę, jak się zdaje) do odstąpienia na korzyšč tegož Kuszelevvskiego rodovvego majątku Gombrovviczovv, Mungajlovva, z pominiąciem pravvovvitych dziedzicovv posiadlošci. Gombrovvicz prosil generala-gubematora, by zabronil on upickiemu sądovvi povviatowemu zatvvierdzač vvymuszony na vvdovvie dokument. Z zachovvanych papierovv vviemy tylko, že mūšiai Gombrovvicz zaplacič rubla za papier herbovvy, ale czy majątek ocalil, nie vviadomo (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 427).
Ziemianin Gombrovvicz z povviatu ponievvieskiego zostal vv 1863 r. aresz- towany za udzial vv patriotycznych manifestacjach i za poparcie ruchu po- vvstanczego (Archiwnyje matierialy Murawiewskogo Muzieja, Wilno 1913, t. L s. 312). Ziemianka Antonina Gombrovviczovva, zamieszkala razem z corką w majątku Leonogiry vv povviecie ponievvieskim - jak informuje dokument 6w- czesny -- „4 vvrzešnia 1864 roku za niepravvomyšlnošč pod vvzględem politycz- nym oddana zostala pod surovvy nadzor policyjny”. Mąž jej przebyvval vvovvczas vv guberni tambovvskiej (CPAHL, f. 378, op. 1868, nr 228, s. 147).
13 kvvietnia 1901 r. heroldia vvilenska zatvvierdzila oficjalnie drzevvo gene- alogiczne Gombrovviczovv herbu Košciesza (siedem pokolen, 13 osob plci mę- skiej), biorąc za protoplastę Michala, ktory pj*zed rokiem 1668 posiadal vv povviecie upickim dobra Lenigory, Poremigol i Mingajlovv (požniej mieli jeszcze vv tymže povviecie Žudzilovvkę oraz Wysoki Dvvor, ktory na dlužej pozostal vv ich vvtadaniu, podczas gdy resztę vvysprzedano). Michai Gombrovvicz pozostavvil po sobie
77


synow: Jana, Jerzego, Michala i Wladyslawa; Jan zaš - Michala i Krzysztofa; Michal - Jana i Rocha; Jan - Jozefą; Jozef - Ottona Adama Nikodemą, trzy- imiennego, oraz Onufrego Florianą, dwuimiennego, ten zaš - Jana Onufrego.
Rodowitosc szlachecką Gombrowiczow potwierdzala heroldia wilenska 20 I 1799, 15 VII 1835, 30 VI 1838, a petersburski Senat Rządzący - 17 III 1889 r. (CPAHL, f, 391, z. 7, nr 4127, s. 1-2).
GONGID (Gongidas) herbu Jastrzębiec. Osiedleni byli w wojewodztwie wilenskim.
GONIPROWSKI (Goniprauskas) herbu Jelita i Lubicz. Przez wieki dzie- dziczyli majątki ziemskie w powiatach rosiehskim i szawelskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2565; f. 391, z. 6, nr 7, 707).
GORAJEWSKI (Gorajauskas) herbu Korczak. Pochodzili z ziemi biel- skiej. Od XVIII w. zamieszkiwali w Poszumieniu pod Wilnem (CPAHL, f. 391, z. l,nr 1002, s. 156-157).
GORDZIEJEWSKI (Gordijauskas). Jak podawal A. Boniecki, byli pol- ską szlachtą z Podola. Ich nazwiska spotyka się tež w zapisach archiwalnych dawnego Wilna.
GÓRECKI vėl GÓRECKI (Goreckas). Polska encyklopedia szlachecka (t. V, s. 331, 348) informuje o Goreckich vėl Goreckich herbu Dolęga, Dry a, Jastrzębiec, Koziel, Nalęcz, Ogohczyk, Ossorya, Poraj, Rawicz, Sokola, Szeli- ga, Topor, Wieruszowa i wlasnego. Zbigniew Leszczyc, Mieczyslaw Paszkie- wicz i'Jerzy Kulczycki odnotowali w Polsce Goreckich pieczętujących się taki- mi godlami, jak: Ciolek, Dolęga, Drya, Jastrzębiec, Kornic, Poraj, Sokola, Sze- liga, Topor, Wieruszowa (Herby rodow polskich, Londyn 1990, s, 419).
Goreccy herbu Pomian juz w XVI wieku znani byli na Oszmiahszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 434). Najszerzej na Kresach rozgalęzieni jed- nak byli Goreccy užywający godla Dolęga, ktorych wywod genealogiczny z 21 lipca 1800 roku informowal: „Familia ta (...) juž w roku 1569 starožytną rodo- writošcią szlachectwa, znamienitymi dostojehstwy i zashigami rycerskiemi w prowincyach vvtedy Korony Polskiej stynęla. Jakož w roku 1569 na sejmie najznakomitszyrn w dziejach polskich, na ktorym unia Krolestwa Polskiego z Wielkim Xięstwem Litewskim stanęla, Górecki, chorąžy poznanski, posel z tegož wojewodztwa, takowy sejmu akt unii podpisal.
Stanislaw Górecki, waleczny rotmistrz, za panowania krola Zygmunta Trzeciego pod Smolenskiem polegly, zamek Wierzbow'iec na Ukrainie swoim nakladem z fundamentow wystawil, miasto pod zamkiem i wsie založyl, am- municyą uzbroil. Koleją Jerzy Górecki w wojewodztwie braclawskim poborca (...). Stanislaw^ Górecki byt sędzią grodzkim chelmskim (...). Urodzony Walenty Górecki, wojski wojewodztwa wiienskiego, przenioslszy się z Polski, od lat kilkudziesięciu w Litwie osiadly (...) zložyl dowody takie: mianowicie, že jest wnukiem Stanislawa Michala Goreckiego, sędziego grodzkiego chelmskiego,
78


ktory byl synem Jana Goreckiego z Maryanny Sosnowskiej sptodzonym, ten zas Jan byl synowcem Sebestyana Joachimowicza Goreckiego”.
W polowie XVI stulecia wspomniany Sebestyan Górecki osiadl w powiecie oszmianskim i poj^l za zon$ Zofiq Andrzeykowiczownq, z ktor^ wspolnie po- siadal dobra Bokszyszki i Filipajnie, jak tez kamienicq w Wilnie. Jego syn Sta- nislaw Michal wladal maj^tkiem Andrzejow w ziemi chelmskiej. Tegoz syno- wie Kasper i Antoni pozostawili po sobie: pierwszy - Walentego; drugi - Fran- ciszka, Stanislawa i Jozefa. Niektorzy z nich ponownie dostali siQ na Kresy, gdzie si$ dose silnie rozgal^zili w powiatach wilenskim, oszmianskim, orszan- skim, nowogrodzkim i innych. Rod ten spokrewniony byt z tak znakomitymi domami, jak: Korsakowie, Szemiotowie, Bykowscy, Wereszczynscy, Rewino- wscy.
W 1800 roku heroldia wilenska uznala Walentego oraz jego synow Miko- laja Antoniego i Rajmunda, jak tez Ignacego Goreckich za „rodowit^ i starozyt- nq. szlacht$ polsk^”, wpisuj^c ich imiona do pierwszej czqsci ksi^g szlachty guberni litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 72-76).
Wywodz^cy si$ z tej rodziny ksi^dz iMarian Górecki (1903-1940), mqczen- nik za wiar$, zostal beatyfikowany przez Ojca Swi^tego Jana Pawla II w 1999 roku. Ostatnie miesi^ce jego zycia opisano tak oto: „Charyzmatyczny duszpa- sterz Polakow w Wolnym Miescie Gdansku, szczegolnie oddany mlodziezy. Zostal aresztowany juz w dniu wybuchu wojny 1 wrzesnia 1939 r. razem z ksi^dzem Bronislawem Komorowskim. Przed smierciq. wypowiedzial slowa przebaezenia wobec przesladowcow.
GORELSKI (Gorelskis) herbu Dol^ga. Ich rodowe posiadlosci polozone byly w wojewodztwie wilenskim.
GORLEWSKI (Garlauskas) herbu Jelita. Wywodzili si$ z ziemi przemy- skiej. Od XVII wieku osiedleni w powiatach grodzienskim i trockim (CPAHL, f. 391, z. l,nr 1002, s. 209-210).
GORSKI vel HORSKI (Gorskis) herbu Bogorya, Nalqcz, Slepowron, Po- raj, Radwan, Rawicz, Boza Wola. Starozytna rodzina, od wielu wiekow znana w Polsce i na Litwie, chociaz Polska encyklopedia szlachecka nie informuje
0 nich. Albertus Gorski z Poznanskiego by! sekretarzem krolewskim w roku 1505. Archidiakon Johannes Gorsky figuruje w zapisach kapituly poznanskiej zroku 1525. „Kniaz Fiedor Gorski majet stawic szesc koniej” - postanawial
1 maja 1528 r. sejm w Wilnie.
7 pazdziemika 1560 r. bracia Marcin, Lawryn, Jan, Piotr, Lukasz Gorscy (sy- nowie Mikolaja) zaskarzyli w sitdzie slonimskim sw^. macoch^ o to, iz po smierci ojca probuje pozbawic ich wszelkich naleznych po ojeu dobr (AWAK, t. XXII, s. 325). Jan Gorski w 1590 r. byl „szafarzem Jego Krolewskiej Mosci” w Mihsku. Albertur Gorski, scholasticus Vlodislaviensis et secretarius nostris, wspomniany zostal w przywileju krola Jana Kazimierza z 3 marca 1664 r. (iibidem, t. XXIII, s. 282). Teodor Karol Gorski, wojewodzic mscislawski, odnotowany zostal w ksi$- gach grodu brzeskiego w roku 1665 {ibidem, t. XVIII, s. 463-464). Mikolaj Gorski,
79


krasnostawski pisarz grodzki, byl w 1669 r. sygnatariuszem uchwat warszawskiego sejmu walnego (VL, t. V, s. 20).
„Jegomosc pan Gorski - jak informuje jeden z urządowych listów wysyla- nych kurierem z Kiejdan do Wilna latem 1707 r. - mając dlug u Zydów kilka tysiący, dziš, w sabat, gdy Žydzi do swej synagogi na nabozenstwo šią zgroma- dzili, tedy ich zamknąl i zapieczętovval, juž pòi dnia siedzą, i nie wiem, jako šią uwolnią”. Micha! Gorski, „pomcznik petyhorski woysk Wielkiego Xiąstwa Litewskiego, starosta wiekszninski”, pisarz sądowy rosienski, wspominany jest w zapisie archiwalnym z roku 1754.
Adam Kosihski (Przewodnik heraldyczny, Krakow 1877 s. 335) podawal
0 Gorskich herbu Boža Wola: „Herbowy protoplasta tej rodziny, rycerz Scibor herbu Lubicz, w nagrodą zaslug w wojnach z Jadzwingami i Prusakami otrzy- mal od Konradą ksiącia mazowieckiego znaczne nadania w ziemiach gostyn- skiej i rawskiej, a miądzy innemi wies Božą Wolą, i od tej odznaczając swoje nadanie zmianą herbową, dal tej zmianie nazwą Boža Wola, rozrodzeni j ego potomkowie przybrali w XV i XVI stuleciach familijne nazwiska (...)”.
Herbarz starodawnej szlachty (Paryž 1858) informuje: „Gorscy herbu Na- ięcz pochodzili pierwiastkowo z Mazowszcza, gdzie w XVI wieku, za ostatnich Zygmuntów Jagiellonczyków, piastowali rózne urządy ziemskie w ziemiach warszawskiej, nurskiej i zakroczymskiej. Pózniej dopiero z Mazowsza przenie- šli šią na Rus w Belskie i do W. X. Litewskiego. Stanislaw Nalącz Gorski, syn Meìchiora, pierwszy osiadl na Žmudzi”. Žyl w latach 1540-1620. Z Doroty Adamkowiczówny pozosiawii syna Rafala i lana Chryzostoma.”
Wywód familii urodzonych z Widlic Gorskich herbu Naięcz z 17 XII 1819 r. zawiera nastąpujące dane: „Familia ta dawna i starožvtna od czasów najdaw- niejszych w Polsce zamieszkala, posiadala dobra ziemskie i piastowaia urząda. Z tej familii pochodzący Stanislaw z Widlic Gorski, podczaszy wilenski i se- kretarz Jego Królewskiej Mosci, za przodka w niniejszym wywodzie wziąty, dziedzic dóbr ziemskich Naliszki zwanych, w powiecie wilkomierskim ležą- cych, byl ojcem synów szešeiu: xiądza Jerzego Kazimierza, Krzysztofa Eusta- chego, Stefana Adama, dwuimiennych, Ludwika, dworzanina J. K. Mosci
1 stolnika kijowskiego; Aleksandra, Wincentego Stanislawowiczów Gorskich, ktoryrn rnajątnošč swoja w spadku naturalnym po sobie zostawil, î czym prze- konaio prawo zrzeczne 1680 Juli 10 datowane od urodzonego xiądza Jerzego Kazimierza Stanislawowicza Gorskiego urodzonemu Kszysztofowi Eustachemu Stanislawowiczowi Gorskiemu, bratu rodzonemu, wydane”.
Ludwik Gorski, stolnik J. K. Mosci, pozostawil po sobie synów Stanislawa, Adama i Aleksandra. Inni bracia równiez mieli liczne potomstwo. Malzenstwa kojarzyli Gorscy z pannami z domów takich, jak: Gudziejewscy, Narbuto wie, Mozyrscy.
W 1819 r. heroldia wilenska uznala Andrzeja, Marcina, Adama, Ambrožego Tomasza, Ignacego, Jozefą Mateusza, Aleksandra Romualda i Mikolaja z Widlic Gorskich za „rodowita i starožytną sziachtą polską”, wpisując ich do I cząšci ksiąg szlachty gubemi iitewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr Þ02 s. 80-81).
O Gorskich herbu Poraj informowal Boleslaw Starzynski w swym rekopi- smiennym herbarzu (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie). 21 marca 1901 r. he-
80


roldia wileñska zatwierdzila natomiast drzewo genealogiczne rodu Gorskich her- bu NalQcz (10 pokoleñ, 41 osób plci m^skiej), wywodz^c t$ liniQ od Raíala, wla- sciciela od 1617 r. Podubisia i Golejtyszek (CPAHL, f 391, z. 1, nr 4127, s. 44).
Gorscy juz przed wiekami posiadali miejscowosc Gory w powiecie orszañ- skim na dalekich Kresach Wschodnich, gdzie wybudowali nieduzq. fortecQ, spalon^ przez Rosjan w 1654 r. Podczas obl^zenia Mscislawia w tymze roku zgin^l Marcjan Gorski, a jego rodzony brat Stefan przez ponad dziesiQC lat wal- czyl przeciwko Moskwie w oddzialach poiskich (AWAK, t. XXIV, s. 296). Gorscy mieszkaj^cy na wschodnich rubiezach Rzeczypospolitej piecz^towali si$ herbem Rad wan.
„Jan III z Bozey laski król polski, wielki xí^zq litewski, ruski, pruski, ma- zowiecki, kijowski, wolynski, podolski, podlaski, inflancki, smolenski, siewier- ski y czemihowski, Jego Cesarsko-apostolskiey Mosci auxiliamych y niemiec- ko-chrzescijañskich [wojsk] generalissimus. Zacnie urodzony Janie Nal^cz Gorski, porucznik nasz usarski, wiemo nam mily, widzielismy na oczy wlasne, jak spelniales rozkaz nasz, krusz^c kopie w namiocie wezyrskim w samym rozpo- czQciu batalii (...). Ale tez donióst nam hetman nasz wielki koronny, xí^zq Lu- bomirski, iz wiemosc Twoja w pogoni za Turkami, dowodz^c dragoni^ usarsk% przykladnie nie dopusciles zostawac si$ za zdobyczami w namiotach nieprzyja- cielskich, lecz ochotnie y walecznie, az do mostu Hrygosilskiego przesladowa- les nieprzyjaciól y zagrzewales do walecznosci, co obrócilo nasz^ uwagQ kró- lewskq. Takowym post^powaniem zaleciles siebie do post^pienia na wyzszy stopieh, y zebys nie ustawal w dobrych ch^ciach, nadal dnia przeszlego, to jest 13 wrzesnia wyslalem przy obluzie warty befel, mianuj^c W. T. pulkownikiem kawalerii naszey z zupelnym jurgieltem (...) oraz po calym woysku dystinkcye walecznych rycerzy, w rzqdzie których W. T. z synami swoimi Franciszkiem y Józefem, towarzyszami, jestescie policzeni y z pochwalami rozkazalem, a za powrotem do oyczyzny przez komissyq. nagród gratitudo dopetni si$.
Za tym przy ofiarowaniu laski Naszey królewskiey wszystkiego dobrego od Pana Boga zyczemy zdrowia. Dzialo síq w obozie nad Dunajcem dnia 12 paz- dziemika MDCXXXIII, panowania Naszego X roku. Jan król” (Archiwum Na- rodowe Bialorusi w Miñsku, f. 319, z. 2, nr 745).
W jednym z dawnych herbarzy kresowych czytamy: „Gorscy herbu Rad- wan. Pochodz^ od Jakuba z Gór Górskiego, wlasciciela Wojtowa w woje- wództwie miñskim, który nabyl maj^tnosc Markowszczyznq i Szemielowszczy- znq w województwie witebskim w 1625 r., którci jako i w miñskim b$dactg nie- przerwanie nastqpcy do trzeciego pokolenia possyduj^c, swiadcz^ si’q testamentami 1743, 1755; w dowód czwartego pokolenia prawa arendowne róznych majQtnosci 1770, 1772 prezentuj^c, do picpego pokolenia wywód nie- naganny okazali, którego tez metryk^ chrztu 1769 roku próbuj^c, o urodzeniu slacheckim y possesyi nalezycie objasnili. Za czym s^d ziemski prowincji wi- tebskiey familia rodowitosci^_ slacheck^ zaszczyconq, przy wszelkich zachowal prerogatywach”.
N. Szaposznikow w dziele Heráldica (Petersburg 1900, t. 1, s. 147) napisal: „Rod urodzonych Horskich herbu Radwan posiadal liczne i obszeme majqtki w Ksiqstwie Zmudzkim, w województwach nowogródzkim i miñskim. Z tego
81


rodu Jakub z Hor Horski mial w wojewodztwie minskim maj^tek Wojtowo, apozniej w litewskim nabyl na wiecznosc w 1625 r. ziemie Markowszczyzna i Szemielewszczyzna”.
Latem 1663 r. „zalowal y opowiadal ziemianin Jego Krolewskiey Mosci wojewodztwa mscislawskiego, pan Stephan Gorski, na pana Stephana Zyrkie- wicza (...), iz w roku 1654 nieprzyjaciel Moskal z wielkq. potQg^. woysk pode Mscislaw podszedlszy, sztunnami dobywszy, ogniem spalil, mieczem wyscinal y do gruntu spustoszyl. A ja Gorski od zaczQcia rebelii kozackiey y przed na- st^pieniem Moskwy w woysku Jego Krolewskiej Mosci W. X. L. az dot^d zo- stawal, a p. Stephan Zyrkiewicz, pocz^wszy od wyciQcia Mscislawia az do roku 1661, zostaj^c w tych krajach w wojewodztwie mscislawskim, czasu inkursyi nieprzyjacielskiey moskiewskiey w tych majQtnosciach moich spadkowych, po siestrze mey mnie nalez^cych, pan Zyrkiewicz nienaleznie obeymuj^c, wielkie spustoszenie czynil, chlopow obieraj^c z majqtnosci ruchomey do Moskwy y do Siewierza rozpedzil, czynsze nienaleznie wybieraj^c (...), poddanych mQcz^c, ogniem pal^c, dopytywaj^c schowow, a wymQczywszy, zywcem do jam zako- pywal (...) y smierci^. nagl^.ich pomorzyl (...).
Czasu woyny pan Zyrkiewicz, napadaj^c gwaltownie, nieslychan^ zbrodniQ czyni, jamy odkopywaj^c, zboza bral, konie, bydlo poodbieral; chlopow, bia- lych glow y dzieci male, uciekaj^c od nich, rQce, nogi poodmrazywali, kalekami zostali, a dzieci kilkoro na smierc pomarzli y ciala ich wilcy w nocy y psy poje- dli” (AWAK, t. XXXIV, s. 273-275).
Drzewo genealogiczne rodu Gorskich, zatwierdzone w Wilnie w 1828 r., przedstawialo osiem pokolen (37 osob), podaj^c za protoplaste Stanislawa Gor- skiego, ktory mial synow: Jerzego, Krzysztofa, Stefana, Ludwika, Aleksandra, Wincentego; wnuki: Stanislawa, Adama, Aleksandra; prawnuki: Marcina, Fran- ciszka, Jana, Kazimierza, Antoniego; praprawnuki: Ignacego, Andrzeja, Marcina, Ignacego, Jozefa, Aleksandra, Mikolaja (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1775 a, s. 71).
W 20. i 30. latach XIX wieku Jozef Gorski byl marszalkiem szlachty guberni wilenskiej. W ci^gu tegoz stulecia rodowitosc szlacheck^. Gorskich po- twierdzala heroldia wilenska w latach 1804, 1820, 1842, 1845, 1847 (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 131, s. 21-23). 30 maja 1832 r. rektor i senat Wszechnicy Wileh- skiej wydaly nastQpuj3.ce zaswiadczenie: Auspiciis augustissimi et potentissimi Imperatoris Nicolai I, Russorum Autocratoris etc., etc., etc. (...). Eximia uniuscujusque virtus, pari cum eruditione conjuncta, jure suo postulat, ut ei Litterarii honores decernantur, decreti conferantur, collatigue publicis patefiant indiciis. Cum itague ornatissimus ac nobilis Valerianus incae flius Gorski, Lithu- anus, S. C. M. Collegiorum a Consiliis, olim in hac Caesarea Litterarum Universitate Vilnensi, gradu Magistri Philosophiae ornatus, in examine privato ad leges Academicas a Cl. Professoribus Ordinis scientiarum Physico- mathematicarum sic instituto, ut Physica, Chemia, Historia naturalis, Mathesis pura et applicata, nec non Architectura, in disceptationem vocarentur; nec minus in Dissertatione inaugurali de Hydrodynamica ab ipso elaborata ac publica strenneque defensa, ea doctrinae ac eruditionis dederit specimina, ut cunctis suffragiis eorundem Professorum die XII. Novembris Anni MDCCCXVl. Suprema in Philosophia Laurea dignus censeretur; Nos proinde, ea, qua polle-
82


mus auctoriatate, juxta jura et privilegia muneri nostro antiquitus competentia, Eumdem ornatissimum Valerianum Gorski Suprema in Philosophiae Laurea decoratum, atque Doctorem Philosophiae rite ac legitime creatum esse declaramus, eique omnia jura, honores et privilegia, quae cum hac dignitate académica conjuncta sunt, tribuimus. Quod ut omnibus, quorum interest, notum cer- tumque sit, Diploma hoc publicum, manu nostra subscriptum, sigilloque Universitatis munitum Eidem tradendum curavimus. PP. Vibiae in Aedibus Academicis Anno MDCCCXXXII die XXX mensis Mail N. 1404” (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 839, s. 159).
Po 1863 r. za polityczn^ nieprawomyslnosc utracil posadQ m.in. mieszkaj%- cy w Kownie radca tytulamy Michal Gorski oraz inny radca tytulamy î iden- tycznym nazwisku (CPAHL, f. 378, o. 1866, nr 181, s. 25). Ziemianin Wlady- slaw Gorski 24 czerwca 1866 roku ze wzgl^du na polityczn^ nieprawomyslnosc oddany zostal z cal^ rodzin^ pod scisty nadzór policji. Mieszkal wówczas w folwarku Ogrodniki w powiecie nowoaleksandrowskim (CPAHL, f. 378, op. 1868, nr 228, s. 130). Podobne represje dotknqly od kwietnia 1866 roku Zygmunta Gorskiego, wlasciciela maj^tku Dziusznianv w powiecie telszewskim (CPAHL, f. 378, op. 1868, nr 228, s. 199).
Slownik encyklopedyczny Brockhausa i Efrona (t. IX, s. 335-336) podaje: „Gorskije - polskie rody szlacheckie znajduj^ce siq pod berlem rosyjskim. Pierw- szy z nich, herbu Prus I, pochodzi od Mikolaja Prusa, któremu ksi^zq Boieslaw Mazowiecki nadal wies Górskie vel Gorki w ziemi lomzyñskiej (1430). Ten ród jest wniesiony do VI czqscí ksiqg genealogicznych gubemi kijowskiej. Drugi, herbu NalQcz, pochodzi z ziemi warszawskiej. Andrzej Gorski byl wojewodq. mazo- wieckim i poslem do Turcji (1669). Rod ten rozdzielil síq na dziewÍQÓ galezi, wnie- sionych do cz^sci VI i I ksiJak wynika z materialów przechowywanych w zbiorach Pañstwowego Ar- chiwum Obwodowego w Zytomierzu (f. 146, z. 1, nr 1,3, 7, 8 9, 10, 11, 12, 18, 29, 37), Gorscy herbu NalGORYSZEWSKÍ (Gorisauskas) herbu Ciolek i Labqdz odm. Î pierw- szych pisal Bartosz Paprocki w XVI wieku: „Goryszewscy z plockiego woje-
83


wôdztwa, z ktôrych jeden za mėgo wieku byl szafarzem krôlowej Anny (...), drugi w wielickiej župie mi al urząd”.
Symon Goryszewski wspomniany zostal w zapisie do ciechanowskich ksiąg grodzkich z 4 stycznia 1666 r. jako swiadek potwierdzający starožytnošč rodu Radziminskich (W. Semkowicz, Wywody szlachectwa, nr 265). Od po- czątku XVIII wieku Goryszewscy osiedli takže na Žmudzi, pieczętując się tu godlem Labędž odm.
GORZENSKI (Goženskas) herbu Nalęcz. Najpierw mieszkali na ziemi krakowskiej i kaliskiej. W XVIII wieku osiedlili się takže w Wielkim Ksiçstwie Litewskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 36-37).
GORZKIEWICZ vel GOSZKIEWICZ (Gaškevičius). Od dawna znani w powiecie wilehskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 440). Pochodzili prawdopodob- nie z Malopolski. Mikolaj Gorzkiewicz podpisat laudum sejmiku relacyjnego szlachty halickiej 7 VII 1733. Podpis Mikolaja Gorzkiewicza widnieje rôwniei pod uchwalą sejmiku ziemskiego, odbytego w Haliczu 14 wrzesnia 1745 r.
GORZKOWSKI (Gaškauskas). W wojewôdztwie grodzienskim uzywali herbu Tamawa, w belskim - Godziemba, w Polsce srodkowej i na Litwie - Trąby. Niektôrzy pieczçtowali się tež Toporem.
Bartosz Paprocki pisal o Tamawitach: „Gorzkowscy w chelmskiej ziemi dom znaczny; byl jeden sędziem w onym kraju. Drugi, Andrzej, brat jego, w Litwie czlowiekiem znacznym”. Wojciech Wijuk Kojalowicz zaš dodawal: „Są Gorzkowscy w nowogrodzkim wojewôdztwie, z ktôrych jeden 1660 prze- ciw Moskwie stawal”.
Generosus Krzysztof Gorzkowski, notarius terrestris chelmensis, wspomniany jest w księgach grodzkich drohiczynskich 25 kwietnia 1541 r. (W. Semkowicz, Wywody szlachectwa, nr 326). Od 1565 Gorzkowscy herbu Trąby notowani w byli w žrodlach historycznych jako szlachta powiatu grodzienskiego. Mieszkali tam w dobrach Swislocz. Spokrewnieni byli m.in. z Massalskimi i Kolakowskimi (CPAHL, 391, z. 9, nr 2782, s. 436).
5 lipca 1694 r. do ksiąg grodzkich owruckich wpisano następującą skargç: „Piotr z Gorzkowa Gorzkowski, namiestnik chorągwie pancemej wielmoznego jegomošci pana Šcibora Chelmskiego, obožnego koronnego, pulkownika Jego Krôlewskiej Mošci, Jôzef Klavus, Michal Hajewski, cięty, tegož znaku towa- rzystwo, vindicując tak swoje zniewagi, zbicia, posieczenia i rzeczy niemalo przy tumulcie zabrania (...), solennissime przeciwko urodzonemu panų Fedo- rowi Niewmirzyckiemu (...), manifestowali i protestowali o to, že gdy roku teražniejszego 1694 dnia 27 Juni w niedzielę, przy conclusiey jarmarku w mie- šcie Wielednikach (...) quaquae necessoria sobie posprawowawszy omni pace et securitate (...), nikomu nie będąc winni (...), tamže mianowany pan Feder Niewmirzycki Diakonskiemu nulla sobi data occasione, insperate szablą po- šrod glowy raz cięty, szkodliwy, z naruszeniem košei okrutnie zadal. Potem tenže z panem Kobylihskim i drugimi tumuit wszcząwszy, drągami tyrahsko zabijając, z koni pozbijawszy, po libito šuo nad niemi się znęcali, z rožnym
84


oręžem zgromadziwszy się, czyhając na zdrovvie ichmošciovv, wyjazdu z miasta nie dopušcili”. Gdy zaš Gorzkowski i inni rycerze chcieli bronič katowanych gošci jarmarku, zostali sami okrutnie przez tlum pobici.
Wojciech, Stanislavv i Michal Gorzkowscy podpisali od wojewodztwa san- domierskiego w 1691 r. sufragację krola Augusta II (VL, t. V, s. 425). Walerian Nekanda Trepka w Liber chamorum opowiadal o braciach Gorzkowskich, ko- walskich synach, ktorzy mienili się szlachtą: „Gorzkowscy nazywali się trzej bracia, Kužmy synkowie, ojciec ich kužnik bei, kowal na kužnicy w Sievviersz- czyžnie (...). Jakub, syn tego kužnika, Koršnickę mial za sobą, z tą synca mial i dwie dziewce (...). Zawsze ei rodu chlopskiego, co się do šlachectwa szrobują, z žon powinowacą się, choč bez posagu, drugi, co na chtopską shižbę do panow cisną się, aby pod skrzydlami panskimi chtopską skorę swą zakryt”.
GOSICKI (Gasickas) herbu Brochwicz III. Dziedziczyli od dawna majęt- nošč Rokitany w powiecie trockim. W 1800 r. uznani zostali za rodowitą i sta- rožytną szlachtę gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 49-50).
GOSIEWSKI (Gosevskis) herbu Šlepovvron i Korwin. Osiedleni w po- wiatach oszmianskim, švvięcianskim i wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 941; f. 391, z. 7, nr 291, 447, 4096). Pochodzili z Gosiewa w ziemi tomžynskiej. Užywali najpienv herbu Šlepowron. Po przeniesieniu się na Litwę stynęli z męstwa i vvalecznošci. Początkowo dziedziczyli dobra Miecki w ziemi tom- žynskiej, następnie Kupreliszki w powiecie oszmianskim, jak tež inne pomniej- sze posiadtošci (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 150-151). Z tego rodu pochodzili znakomici dovvodcy wojskowi XVII wieku: Aleksander, Jan, Krzysztof, Ludwik, Maciej i Mikotaj Gosiewscy.
GOSZCZYNSKI (Goščinskis) herbu Niesobia i Pobog. W przywileju krola Zygmunta I z 17 marca 1518 roku figurują jako szlachta ziemi krakovv- skiej.
GOSZTOWT (Goštautas) herbu Syrokomla. Ich rodovve dobra znajdo- waiy się \v powiatach rosienskim, upickim, szawelskim i telszewskim.
GOŠCIEYVICZ vėl HOŠCIEYVICZ (Gostevičius) herbu Prus, Prus II, Trąby. Mieszkali w powiatach lidzkim, kovvienskim, szawelskim i wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 939; f. 391, z. 7, nr 4127).
GOŠCIMINSKI (Gostiminskas) herbu Grabie. Znakomity rod wie!kopol- ski. Od XVIII w. posiadali folwark Szostaki w povviecie zavvilejskim. W 1805 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodovvitą i starožytną szlachtę polską guberni litewsko-wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 178-179).
GOŠLINSKI (Goslinskas) herbu Przerowa. Herbarz orszanski z konca XVIII wieku informowat o nich: „Gošlinski herbu Przerowa: kopia z propor- cem, koniec proporca na kopię wpo! ztamaną zawinięty, w polu rožowym na
85


helmie 3 pióra strusie, wywodząc od Sebestyana Gošlinskiego, possessją w województwie witebskim zaszczyconego, okazal prawo przedažne majętnošci Ranion 1641, oraz kwity oplacanych podatków z majętnošci Kaszyna; dalszych progeneracji dowodzil testamentem 1616, manifestem 1672, kredensem na surrogatone witebską w r. 1687”.
GOTEJKO (Gateikis) herbu Ostoja. Dziedziczyli majątki ziemskie na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 122).
GOTOWACZ (Gotovačas) herbu Lubicz. Osiedleni na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992).
GOWZEWSKI (Gaužauskas) herbu Labędž. Naležaly do nich dobra w powiecie poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752).
GOYDOMOWICZ (Goidomovičius) herbu Korab. Osiedleni w powiecie telszewskim.
GOZDOWSKI (Gazdauskas) herbu Gozdawa. Naležaly do nich dobra w powiatach poniewieskim i upickim (CPAHL, f. 391, z. 2, nr 1192, 1694)
GOŽDZIKOWSKI (Gazdikauskas) herbu Labędž. Dziedziczyli majątki ziemskie w powiatach wolkowyskim, oszmianskim i lidzkim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 3812)
GÓRSCY herbu Slepowron. Zamieszkiwali w Tukaczynie w powiecie wlodzimierskim na Wolyniu. Ich szlachecką rodowitosó potwierdzilo Wolyn- skie Zgromadzenie Deputatów Szlacheckich 18 grudnia 1802 roku i 8 paždzier- nika 1823 roku (Panstwowe Archiwum Obwodowe w Žytomierzu, f. 146, z. 1, nr 1, 3, 30, 31).
GRABIE DE (de Grabis) herbu Grabie. Przynaležnošč tego rodu do stanu szlacheckiego potwierdzila heroldia witebska w 1835 r. (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, s. 180).
GRABOWSKI (Grabauskas). Jak podal Mieczystaw Paszkiewicz (Herby rodów polskìch, Londyn 1990, s. 420), rózne galęzie lub tego rodu užywaly herbów Dolęga, Gostkowski, Grzymala, Grabowski, Jastrzębiee, Kemlada, Lubicz, Nowina, Odrowąž, Oksza, Orla, Pobóg, Pomian, Prus II, Przyjaciel, To- pór, Wieniawa, Zabawa, Zaręba.
Wywód familii urodzonych Grabowskich herbu Pobóg, przeprowadzony przed dawną heroldią wilenską, stwierdzal: „Roku 1819 miesiąca Septembera szóstego dnia przed narni, Michalem Romerem, radcą stanu, litewsko- wilenskim guberhskim marszalkiem y kawalerem, prezydującym, oraz deputatami z powiatów do przyjmowania y roztrząsania wywodów szlacheckich obra- nymi zložonv zostal wywód rodowitosci szlacheckiey familii urodzonych Gra-
86


bowskich (herbu Pobog), z ktorego się okazalo, že familia ta wedle swiadectwa wielu dziejopisow polskich, od kilku wiekow znakomitošcią y prerogatywami szlacheckiemi zaszczycona, dobrze krajowi oyczystemu y tronom panujących monarchow zaslužona oraz tak w cywilnosci, jako y w duchowienstwie stopnie urzędowan posiadająca y rangami woyskowymi ozdobiona zostala (...).
Wszystkich Grabowskich užywających herbu Pobog najdawniejszym sie- dliskiem jest ziemia ciechanowska i wiska, gdzie z glow jeszcze swych anteces- sorow dziedzicząc ziemskie osiadlošci, liczne na nich rozplodzili potomstwa, ate po rožnych takže prowincjach y powiatach porozsiadali się y stąd wiele tego imienia uformowalo się domow. Spomiędzy ktorych dziš czyniących wywod nadpradziad Wilhelm Grabowski, opusciwszy oyczyste swoich przodkow siedlisko w ziemi ciechanowskiey, przeniosl się z oney koleją služb woysko- wych w powiat wolkowyski, gdzie będąc juž rangą chorąžego woysk Wielkiego Xięstwa Litewskiego zaszczycony, nabyl prawem wiecznosci imiennicze Hra- bowskie, požniej Grabowką nazwane, ze wsią Leskami y pięciu w niey chlopa- mi, od Stanislawa Wasilewskiego, ktory wyprzedając mu y synowi jego Jaku- bowi, pomienia ziemianinem ziemi ciechanowskiej y chorąžym krolewskim, jak o tym zapewnilo tegoz Wasilewskiego prawo przedažne na pomienione dobra w powiecie wolkowyskim, 1591 Oktobra 27 datowane, ktorego oryginal ruski przez Bartiomieja Grabowskiego w akta grodu upickiego wprowadzony, w extrakcie produkowany.
Po šmierci zaš Wilhelma syn jego Jakub Grabowski, chorąžy woysk litew- skich, dziedzicząc te dobra Leskie, czyli Grabowkę, ktore obciąžywszy liczny- mi dlugami y konwikcyami, zostawil tylko onych samo aktorstwo w sukcessyi trzem po sobie synom: Michalowi, Antoniemu y Stanislawowi, dziadowi teraz czyniących wywod. Z ktorych Michal Grabowski, schodząc z tego swiata, cal- kowity majątek swoy ruchomy, sprzęt y pieniądze przez ostatnią testamentową woli swey dyspozycją, rozpisując razem y częšč trzecią majątku Grabowki w powiecie wolkowyskim tradycjami przez kredytorow rozebranego, a po oycu jego Jakubie Grabowskim wspolnie z bracią rodzoną do dziedzictwa naležącego y sukcesyjnie spadającego, zapisal y przeznaczyl synowi swemu Tomaszowi. O czym dostatecznie objašnil tegož Michala Jakubowicza Grabowskiego testament przez niego sporządzony [ok. 1735 r.] (...).
Drugi syn Jakuba, Antoni Grabowski, gdzie się obrocil y czy zostawil jakie potomstwo, wywodzącym się dopiero nie wiadomo. Naymlodszy zaš brat dwoch pierwszych, Stanislaw Jakubowicz Grabowski, nie mający sposobnošci wydobycia oyczystego majątku Leski, czyli Grabowki spod obarczenia kredy- tow, a szukając ulepszenia losu swojego, dostal się do Stanow Szlacheckich Rydzewo zwanych, dawniey w powiecie goniądzkim ležących. Gdzie zaslubiw- szy Ewę z domu Derewinską y z nią possydując ziemię w onych Stanach Szlacheckich, splodzil z niey syna Bartiomieja, oyca teraz wywodzących się, o kto- rym przyniosla pewnosc metryką chrztu jego 1738 Augusta 24 z parafii ray- grodzkiey. A Bartlomiey, zostawszy na possesyi rodzicow w Rydzewie, pojąl w malzenstwo Maryjannę z domu Rychciankę y z tą dwoch po sobie, czyniących wywod, zostawil synow: Andrzeja, w 1765 Septembra 10 y Wincentego 1779 Apryla 5 urodzonych (...).
87


Ci zaš, dostawszy się w gubemię litewsko-wilenską, jako szlachta starožytna y rodowita, stosownie do przepisow rządzącey zwierzchnosci, z mieysc swojego mieszkania podalo o szlacheckiey swey znamienitošci listę familijną (...).
Na fundamencie przeto takowych zaprodukowanych dowodow, rodowitosc starožytną szlachecką familii urodzonych Grabowskich probujących, my, marsza- lek gubemski y deputaci powiatow, stosownie do przepisow (...), familię urodzonych, a mianowicie wywodzących się, jako to: Andrzeja y Wincentego, synow Bartlomieja Stanislawowicza, Grabowskich, za rodowitą y starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy y onych na mocy ukazu 1801 r. maja 5 dnia nastale- go, do xięgi szlachty gubemi litewsko-wilenskiej klassy pierwszey zapisujemy. Dzialo się na sessyi Deputacyj Generalney Wywodowey Szlacheckiey Gubemi Litewsko-Wilenskiey w Wilnie” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1002, s. 45-46).
4 wrzesnia 1819 r. heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc szlachecką Andrzeja i Wincentego (synow Bartlomieja Stanislawowicza) Grabowskich herbu Pobog, szlachcicow z powiatu wilenskiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 43). Na Žmudzi natomiast Grabowscy posiadali m.in. Judeje w powiecie sza- welskim oraz Žejbagoly w upickim. Ich rodowitosc szlachecką potwierdzala heroldia wilenska m.in. w latach 1795, 1804, 1819, 1829, 1832, 1835, 1853. Galęzie tej rodziny mieszkaly rowniez w powiatach: lidzkim, wilenskim, zawi- lejskim i wilejskim oraz w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 971, s. 1-102).
Wywod familii urodzonych Grabowskich herbu Oksza z 4 kwietnia 1804 roku podawal: „Przed narni, Michalem hrabią Brzostowskim, marszalkiem gubemskim, orderow Oria Bialego y Šwiętego Stanislawa kawalerem y Swiętego Jana Jerozo- limskiego komandorem, prezydującym, oraz deputatami ze wszystkich powiatow gubemi litewsko-wilenskiej do przyjmowania y roztrząsania wywodow szlachec- kich obranymi zložony zostal wywod rodowitosci starožytney szlacheckiej familii Grabowskich herbu Oksza, przez ktory gdy dowiedzionym zostalo, že dom Grabowskich, starožytną dostojnošcią szlachecką y osiadlošciami ziemskimi od daw- nych czasow zaszczycony, z ktorego pochodzący przodek dziš wywod czyniących, Wilhelm na Konopniczy Grabowski, pošrod uzywania prerogatyw stanowi szla- checkiemu wlasciwych, w powiecie wotkowyskim dziedziczyl majątek ziemski Hrabowkę, czyli Leskie zwany, ktorego sukcesorem zostawil syna Jakuba, a ten, obciąžywszy rzeczony majątek dlugami, za konwikcjami przez wierzycieli juž zajętego, aktorstwo synom swoim trzem: Stanislawowi, Michalowi, y Antoniemu odstąpil. Jak tysiąc pięčset dziewięčdziesiąt pierwszego, Septembera dwudziestego siodmego dnia, datowanego, tysiąc siedemset dziewięčdziesiąt siodmego, Oktobra cztemastego w akta upickie zapisywanego, ekstrakt prawa, y tysiąc siedemset trzy- dziestego piątego roku Januaryi szostego w grodzie powiatu upickiego oblatowany przez Jakuba Wilhelmowicza Grabowskiego dla synow czyniony testament po- šwiadczyly, z ktorych Stanislaw z synem Antonim y Antoni z synem Hieronimem bracia Jakubowiczowie Grabowscy opusciwszy w powiecie wolkowyskim wspo- mnianych dobr oyczystych aktorstwo, przeniešli się w powiat wilkomierski, y w onym nabyli prawem wiecznosci dobra ziemskie Matejceny zwane, ktore syn Hie- ronima Antoniewicza, Franciszek Grabowski, oyciec synow wywodzących się, z žoną swą z domu Maryanną Czemiewską, ze schedy nan po bracie stryjecznym spadlą, pozostawil (...).
88


Wydal swiatu synöw czterech: Michala, Karola, Ignacego y Tadeusza, do- piero wywod czyni^cych, a z tych Ignacy Franciszkowicz Grabowski byl pod- porucznikiem bytych woysk litewskich (...). Co zas do Stanislawa Jakubowicza Grabowskiego, ktöry jak siq wyzej rzekto, z bratem Antonim, z wolkowyskiego w powiat wilkomierski przybyl y odziedziczyli maj^tek Matejuny, ktörego Stanislaw Jakubowicz, schedy sobie przynaleznej zrzeklszy siq na brata, wszedl w shizbQ woyskow^ a syn jego Antoni Stanislawowicz, ze w Matejunach jesz- cze splodzony, rözne pözniej dzierz^c posesyje, dwoch po sobie synöw zosta- wil: Ludwika y Franciszka, ktörzy szlacheckie zycie prowadzili, y z tych Lu- dwik Antoniewicz mial syna Franciszka, a Franciszek Antoniewicz, synow dwoch - Andrzeja y Tadeusza, wywodz^cych si$, Grabowskich (...).
Tysi^c siedemset dziewiQcdziesi^t pi^tego roku Apryla dwudziestego trze- ciego dnia datowane dwa arendowne kontrakta na dzierzaw^ mieszkan w staro- stwie brasiawskim Ludwikowi Antoniewiczowi y Andrzejowi Franciszkowi Grabowskiemu od Szyryna, koniuszego, wydane, oraz tysi^c siedemset dzie- wiQcdziesi^t szöstego roku Apryla dwudziestego czwartego dnia swiadectwo urzqdowe od marszalka dzisnenskiego za rodowitosci^ szlacheck^ Grabowskich wywod czyni^cych podpisane, okazane posluzyly za dowöd.
Na fundamencie przeto takowych zaprodukowanych dowodöw, rodowitosc starozytn^ szlacheck^ familii urodzonych Grabowskich pröbuj^cych my, mar- szatek guberhski, y deputaci powiatowi, stosownie do przepisöw, famili$ urodzonych Grabowskich wywodz^cych siQ, jako to: Michala, Karola, Ignacego y Tadeusza, synöw Franciszka Hieronimowicza; Franciszka, syna Ludwika Antoniewicza; Andrzeja y Tadeusza, synöw Franciszka Antoniewicza, za rodo- witq. y starozytng. szlachtq polsk^ uznajemy, oglaszamy y onych do ksi^gi szlachty gubemi litewsko-wilenskiej klasy pierwszej zapisujemy”.
W 1841 r. heroldia wilenska wydala swiadectwo potwierdzaj^ce przynalez- nosc do stanu szlacheckiego Konstantemu Kazimierzowi, Adolfowi Florianowi, Tadeuszowi, Hipolitowi i Janowi Kalikstowi Grabowskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2548, s. 15-16).
Kresowi Grabowscy brali zony z takich domöw, jak: Wierzbiccy, Pukinscy, Strawinscy, Szukiewiczowie. Jedna z panien Grabowskich z powiatu oszmian- skiego wyszta za m^z za Ciechanowicza z tegoz powiatu. W ci^gu XIX wieku Grabowscy byli wielokrotnie wzmiankowani w röznych kontekstach w pocho- dz^cych z tego okresu zapisach archiwalnych. W 1853 r. jeden z Grabowskich, Jan, z powiatu kowienskiego byl np. s^dzony za okrutne pobicie chlopöw Haj- dukiewiczöw, co skrz^tnie odnotowano w ksi^gach s^du wilenskiego.
Wielu Grabowskich osiedlilo si$ w Rosji, gdzie przedstawiciele tego rodu cieszyli si$ wielkim szacunkiem (Sawiolow, Genealogiczeskije zapiski, t. II, s. 253). Byli tez liczni Grabowscy plebejskiego pochodzenia, jak zdolal wytro- pic Walerian Nekanda Trepka w Liber generationis plebeanorum (s. 153-154, nr 554, 555, 556).
GRABSKI (Grabskis) herbu Pomian. Kasper Grabski 14 grudnia 1582 r. nabyl od Iwana Lewonowicza majQtnosc Lewonowicze w powiecie wolkowy- skim. Tenze Kasper pozostawil po sobie syna Jana, öw zas - Kazimierza, Mi-
89


kolaja, Mateusza, Michala i Wladyslawa oraz corkę Annę. Odtąd röd ten licznie się rozgalęzil, przewaznie w powiecie wolkowyskim. W 1798 r. Grabscy zostali uznani przez heroldię wilenską za „aktualną i starožytną szlachtę” i wpisani do pienvszej częšci ksiąg szlacheckich gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 7-8).

GRALEWSKI (Grablauskas) herbu Paprzyca i Sulima. Pierwsi zamiesz- kiwali w powiatach trockim i upickim na Kresach. Gralewscy herbu Sulima, wedtug A. Bonieckiego (Herbarz polski, t. VII, s. 38-40), „z ktörego Gralewa wyszli, nie jest wiadomem. Stanislaw, syn Stanislawa z Gralewa, 1406 r.; Ma- ciej, syn Dominika, 1411 r.; Wojciech, syn Fryderyka, 1412 r. na Uniwersytecie Krakowskim. Andrzej z Gralewa 1418 r., a Stanislaw Gralewski 1485 roku kanonicy ploccy. W XVII w. Gralewscy dziedziczyli na Przeslawicach i Prze- korach w ziemi czerskiej, Gramnicach, Osieczku i Ladach w ziemi warszaw- skiej”. Gralewscy spokrewnieni byli poprzez malzenstwa z takimi domami, jak: Bieliccy, Chylinscy, Bieniewscy, Palczewscy, Rudzcy, Siekluccy, Dobrzyniec- cy, Lisowscy.
GRANOWSKI (Granauskas) herbu Leliwa. Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego podawal: „Dom Granowskich w Wielkiej Polsce starodaw- ny byl i možny, z ktörego potomstwo po rožnych majętnošciac'n rožne nazwiska mają”.
Granowscy pochodzili z Granowa lub Granöwka na pograniczu wojewödztw kaliskiego i poznahskiego. Juž w XIV wieku bywali wysokimi urzędnikami i cieszyli się powszechnym powazaniem. Wincenty z Granowa mial pod Grunwal- dem wlasną chorągiew. Byla to rodzina naležąca do prawdziwej arystokracji, spo- winowacona z wieloma rodami ksiąžęcymi i hrabiowskimi, m.in. z Krasickimi, Poninskimi, Borzyslawskimi, Potockimi, Lubomirskimi, Zamoyskimi.
W XVII stuleciu Granowscy osiedlili się licznie na wschodzie kraju. Często wstępowali do služby wojskowej i zaslugi ich w obronie Kresöw Wschodnich w ciągu stuleci są znaczne. Slynęli z ofiarnošci i pošwięcenia, Jak stwierdzil Okolski, juž w wieku XIII znany byl protoplasta rodu Rafal z Granowa, mar- szalek wielki koronny, hetman i starosta sandomierski. W 1341 r. wspomina się Wincentego Granowskiego, „generala Wielkopolski”. Elžbieta Granowska, wdowa po jednym z Granowskich, zostala trzecią žoną kröla Wladyslawa Ja- gielly. W drugiej polowie XVII w. spotyka się juž reprezentantow tego rodu w Žytomierzu, ale tež w Kaliskiem, Belskiem, Wilehskiem. Spowinowaceni byli tu z Radziwillami, Chreptowiczami, Pociejami, Lipskimi, Sieniawskimi, Karczewskimi, Wilkowskimi, Bogatkami, Tarnowskimi, Rosnowskimi, Lubo- wieckimi, Modrzewskimi, Dąbrowskimi.
Granowscy dali Polsce wielu znakomitych oficeröw, wojewodöw, kasztela- nöw itd. Często wzmiankowani są w dawnych zrödlach pisanych. Jan Prokop Granowski, starosta žytomierski, od 1690 roku byl czlonkiem Rady Krölewskiej Jana III Sobieskiego (VL, t. V, s. 376). On tež w 1693 r. dowodzil chorągwią pancemą sformovvaną w powiecie proszowskim na ziemi krakowskiej (Akta sejmikowe wojewöclztwa krakowskiego, opr. Adam Przyboš, Wroclaw 1984,
90


t. V, s. 148). Stanislaw na Granowie Granowski, starošcic perejestawski, vvspo- mniany jest w instrukcji sejmiku dla postow na sejm odbyty w Wiszni 16 vvrze- šnia 1744 r. Požniej ow Granowski zostal pulkovvnikiem krolevvskim.
Kazimierz Granovvski, wojewoda rawski, zapisany zostal w aktach glovvne- go Trybunalu Litewskiego w listopadzie 1763 r. (AWAK, t. XIII, s. 216). Wroku 1778 jeden z Granovvskich, czlonek Litewskiej Komisji Skarbowej, posel lubelski, skaržyl się w lišcie do A. Tyzenhausa na nadužycia urzędnikovv, pisząc: „skarbowi oficjalistovvie prywatnym stužą panom”, a nie Krolestwu (S. Košcialkowski, Antoni Tyzenhaus, t. II, s. 417).
Wielu przedstavvicieli rodu Granovvskich mieszkalo vv povviecie oszmian- skim w gubemi vvilenskiej oraz vv powiecie ihumenskim vv gubemi minskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 965). Wszystkie herbarze polskie i obce informują obszemie o dziejach tego rodu. S. Uruski pisat np.: „Podtug dawnej tradycji, protoplastą tej rodziny byl jeden z braci Spicimierza, przodka domu Tarnow- skich, herbu Lelivva, žyjący za czasow Leszka Czamego; jego syn lub wnuk Wincenty, general wielkopolski 1341 r., pienvszy, jak się zdaje, pisat się z Gra- nowa (...). Zostawi! trzech synow” (Rodzinat. IV, s. 361).
O rodzie Granowskich w jednym ze žrodet vvųgierskich czytamy: „Granovvski lub Pilecki herbu Lelivva. Od 1380 w Košcianie, Lucku. Rodzina na począt- ku XV vvieku otrzymala od krola polskiego Wladyslawa I Jagietty godnošč hrabiovvską z dodatkiem «na Pilicy i Jarostavviu». Trzech senatorovv. Obecnie vvygasta. Z tej rodziny pochodzita Elžbieta, zona krola polskiego Wtadysiawa I” (Stefan graf von Szydlovv-Szydlovvski, Nikolaus R. von Pastinszky, Der polni- sche und litauische Hochadel, Budapest 1944, s. 39-40).
Polska encyklopedia szlachecka (t. V, s. 361-362) informuje: „Granovvski (...) herbu Lelivva, 1380, Granovvka, košcianski, tucki. Z tej rodziny, Jan, syn Wincentego i Elžbiety (požniej krolovvej), otrzymal od krola Jagietty tytut hra- biego na Pilicy i Jarostavviu (...). Kazimierz, 1757-1773, vvojevvoda ravvski; Prokop, 1767, przyjąt vv tym roku do svvego herbu nobilitovvaną vvovvczas kra- kovvską mieszczanską rodzinų Wodzickich, požniej hrabiovv Svviętego Panstvva Rzymskiego, Wincenty, 1387-1410, kniaž.nakielski, piervvszy mąž Elžbiety. Granovvski, herbu Lelivva, 1748, Ukraina, rodzina kozacka”.
A. Boniecki (Herbarz polski, t. VII, s, 42-46) podavval o tej rodzinie: „Gra- novvscy herbu Lelivva z Granovva i Granovvka vv povviecie košcianskim. Win- centy z Granovva (...), kasztelan nakielski 1387 i general vvielkopolski 1409 r., miat vvtasną chorągievv pod Grunvvaldem. W 1387 r. sprzedat Zakrzevvo, Kow- cze i Jasien (...). W 1393 r. dostat od Jagietty 100 grzywien na Krzyvvej Gorze, a 1395 r. dom i plac z budynkami vve Wschovvie. W 1400 r. sprzedat Granovv i Kamieniec vv powiecie košcianskim (...), a 1409 r. nabyl R.udno vv povviecie vvišlickim (...). Žonaty z Elžbietą z Pilczy, jedną corką Ottona Toporczyka, vvojevvody sandomierskiego i Jadvvigi [ona wtašnie po šmierci męža stata šių žoną Wtadystavva Jagietty i zostala koronovvana vv 1417 r.]. Z Granovvskim miata synovv Ottona i Jana oraz corki Jadvvigų i Elžbietų.”
Obok Wincentego wspominani są vv tym czasie vv žrodlach nastųpujący Granovvscy: Wlodzimierz z Granovva, švviadczący vv Poznaniu vv 1388 r., i syn jego Jan. Ten sam zapevvne Jan Granovvski z Pudliszkovvic, herbu Lelivva,
91


swiadczyl w 1407 r. w Koscianie przy wywodzie szlachectwa. Gniewomir Gra- nowski z Pranowa stawial swiadkow w Poznaniu w 1388 r. Mikolaj Granowski zasiadal na sądach w Poznaniu w 1400 r. i w Koscianie w 1416 r. Wawrzyniec Granowski skazany zostal w 1400 r. na karę za gwalty przez sąd w Koscianie. Wyszek Granowski pojawial się na sądach w Koscianie w 1396 r. Przy tej oka- zji wspomniana jest tež jego zona Malgorzata z Krasickich.
W 1580 r. Sebastian, Marcin i Piotr Granowscy dziedziczyli majętnošč Granowek. Prokop Jan Granowski, starosta zytomierski, w 1681 r. „pisal się z wojewödztwem ruskiem na elekcyę Jana III. W 1686 r. brat jego Wincenty zostawil mu Granowek i Krowo, a 1690 r. sprzedal mu Droždžyce i Reszkowo”. Žonaty byl z Mayanną Korczewską, a po jej šmierci z hr. Urszulą Krasicką, kasztelanką przemyską, a w potem jeszcze z Lipską. Stanislaw, syn Wincente- go, pulkownik krölewski, otrzymal w 1714 roku starostwo perejaslawskie. Jego zaš syn Antoni byl starostą tamogörskim.
Granowscy byli licznie rozrodzeni zarowno w Polsce srodkowej, zachod- niej, jak i na dalekich Kresach Wschodnich, obok galęzi potęžnych i bogatych mieli tež Granowscy pędy nie tyle stabsze, ile wyniszczone przez burzliwy bieg wydarzeh XVI-XIX w.
Wielu Granowskich dobrze bylo znanych na ziemiach Cesarstwa Rosyj- skiego i Niemiec. Granowscy, znaczny dom szlachecki z okolic Niežyna, užy- wali takže herbu Leliwa i notowani byli tam žrodlach od polowy XVIII wieku (por. W. Lukomskij, W. Modzalewskij, Malorossijskij gierbownik, Petersburg 1914, s. 36). Johann Christoph von Hellbach (Adelslexikon, Ilmenau 1825) wy- mienial ponad 150 niemieckich rodöw szlacheckich, jego zdaniem przybylych z Polski, a wsröd nich: Granowskich, Jaworskich, Kamienskich, Kozlowskich, Ozarowskich, Czerskich (Tschersker), Zakrzewskich, Wranickich.
Slownik encyklopedyczny Brockhausa i Efrona (t. IX, s. 561) podaje haslo Granowskije dwukrotnie. Czytamy w nim m.in.: 1. „Granowskije - rosyjskie rody szlacheckie. Jeden z nich pochodzil od Leoncjusza Granowskiego, ktöry w 1734 roku byl pulkownikiem niežynskim i wniesiony zostal do VI i II częšci ksiąg genealogicznych gubemi czemihowskiej i nowgorodskiej. Dwa inne rody są požniejszego pochodzenia. 2. Granowskije - szlachecki rod polskiego po- chodzenia, herbu Lubicz. Simon Granowski posiadal dobra ziemskie w 1382 r. Starsza linia tego rodu urwala się w 1794 r., w osobie Michala Granowskiego, sekretarza wielkiego koronnego. Michal Baltazarowicz Granowski posiadal dobra ziemskie w 1678 roku. Jego potomstwo jest wniesione do VI częšci ksiąg genealogicznych gubemi wolyhskiej”.
Wydaje się jednak, že pierwsi ze wspomnianych tutaj Granowskich pocho- dzą od drugich. W každym bądž razie z pokolenia na pokolenie Granowscy z Niežyna przekazywali legendę rodzinną o swym polskim arystokratycznym pochodzeniu.
GRASZYNSKI (Grašinskas). Grasihscy vėl Graszyhscy na początku XVIII w. notowani są w žrodlach jako šrednia szlachta mieszkająca w okolicach Gniezna, Kalisza i Kruszwicy. Posiadali m.in. majętnošci Sinogacie, Czechowi- ce, Reguly-Kuchy. Spokrewnieni byli z Zaleskimi, Markowskimi, Oldakow-
92


skimi, Czaplinskimi. Znani byli w owym czasie rowniez w Wielkim Ksiqstwie Litewskim.
GRAZIEWICZ (Grazevičius) herbu Lubicz. Posiadali dobra ziemskie w powiecie trockim.
GRAZEWICZ (Graževičius) herbu Lubicz. Od dawna dziedziczyli mająt- ki Wazgirdany i Militany w powiecie trockim. W 1800 r. uznani zostali za ro- dowitą i starožytną szlachtę polską guberni litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 47-48).
GRECHOROWICZ (Grechorovičius) herbu Lubicz. Ich dobra rodowe položone byly w powiecie kowienskim.
GRECKI vel HRECKI (Greckis) herbu Prawdzic. „Piotr i Antoni, syno- wie Kazimierza, i inni wylegitymowani w Cesarstwie i zapisami do ksiąg szlachty guberni kowieriskiej 1849-1858 r.” (S. Uruski, Rodzina..., t. IV, s. 371). Greccy pochodzili z miejscowosci Greckie w powiecie dzisnenskim na Bialej Rusi. Antoni Hrecki w roku 1794 mieszkal na Grodziehszczyznie. Poz- niej Greccy odgalęzili się takže na Wolyn.
GRECZ (Grečius) herbu wlasnego. Mieszkali w powiatach oszmianskim i wilenskim. Osiedlali się rowniez w Rosji. Instrukcję szlachty wojewodztwa brzeskiego dla deputatow udających się na sejm walny do Warszawy w roku 1672 podpisal m.in. Jerzy Grecz (zwany w innych dokumentach takže Jerzym Greckim (AWAK, t. IV, s. 146, 154 i n.). 4 lipca 1829 roku Jan [Iwan] Grecz otrzymal „patent na miano honorowego czlonka Wilenskiego Uniwersytetu” nr 2720, tj. dyplom ukonczenia studiow (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 836, s. 88).
Polska encyklopedia szlachecka (t. V, s. 366) podaje: „Gretsch vel Grecz, herbu Gretz I (...). Nobilitacja nadana Janowi Gretschowi, mieszczaninowi torunskiemu, oraz bratu jego Andrzejowi 12 1 1580 r. przez Stefana, krola pol- skiego. Gretz vel Grecz, herbu Gretz II. Jan Gretz, audytor wojsk koronnych, zostal nobilitowany z nadaniem herbu 12 grudnia 1775 r.” Prawdopodobnie owi Greczowie z Korony byli jednego rodu z Greczami kresowymi.
GREGOROWICZ (Gregoravičius) herbu Lis (na Wiienszczyznie), Gryf (w Malopolsce) i wlasnego (przewaznie na Wolyniu).
GREGOTOWICZ (Gregotavičius) herbu Przyjaciel. Posiadali majętnošci na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, 1002).
GREK (Grekas) herbu Prawdzic. Konstanty Grek, szlachcic z powiatu nowogrodzkiego, wlasciciel majątku Kupryszywo, zwolniony zostal przez krola Kazimierza Jagiellonczyka 12 maja 1483 r, od wszelkich podatkow na rzecz miasta Nowogrodka (Russkaja Isoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 299). W sierpniu 1599 r. brzeskie księgi podkomorskie wspominają szlachcica Jana
93


Greka i malžonkę jego Nastazję z Soltanow (AWAK, t. VI, s. 176). W 1642 roku skargę na Fryderyka Sapiehę podpisali m.in. szlachcice spod Brzešcia Albrycht Grek i Mikolaj Grek (ibidem, s. 411).
GREKOWICZ (Grekavičius) herbu Labędž i Prawdzic. Dawny rod, wplywowy jeszcze w XVI w. na Wilenszczyznie, Mihszczyžnie, Witebszczyz- nie i Smolenszczyžnie, gdzie Grekowiczowie mieli liczne ziemskie posiadlošci. W 1819 r. heroldia wilenska uznala ich za „rodowitą i starožytną szlachtę pol- ską”, wpisujac do pierwszej częšci ksiąg szlachty guberni wilensko-litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 199-202).
GRELL (Grelis) herbu Leliwa. Ich przynaležnošč do stanu szlacheckiego potwierdzila heroldia wilenska w 1835 r.
GROBICKI (Grobickas) herbu Trąby. Dziedziczyli majątki ziemskie w wojewodztwie wilenskim.
GROBLEWSKI (Groblevskis) herbu Slepowron. Ich dobra rodowe polo- žone byly w powiecie wolkowyskim.
GROCHOWSKI (Grachauskas). Wywodzili się z ziemi przemyskiej. Uzywali herbow Boncza, Junosza, Kuszaba, Lubicz. Na Kresach mieszkali w dziedzicznej majętnošci Ciejkinie w powiecie oszmianskim. W 1800 r. uzna- ni zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską guberni litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 86-87, 90-91).
GRODEK (Grodekas) herbu Ogonczyk. Naležaty do nich majątki w powiecie kobrynskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 18).
GRODZIEWICZ (Grodevičius) herbu Nowina. Neofici z powiatu wilej- skiego, ochrzczeni w XVIII w. W 1803 r. uznani za „aktualną szlachtę polską guberni litewsko-wilenskiej” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 131-133).
GRODZKI (Grockis) herbu Belina. Pochodzili z ziemi ciechanowskiej. Od XVII wieku znani byli na Wilenszczyznie, Kowienszczyznie i Bialej Rusi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1002, s. 152-153). Mieszkali tež w Malopolsce Grodzcy pochodzenia chlopskiego i mieszczanskiego, szczegolnie w okoli- cach Bochni, Krakowa, Skalbmierza i Dobrzyc - jak podawal Walerian Ne- kanda Trepka w Liber generationis plebeanorum (s. 156-157, nr 568, 569, 570,571,572,573).
GROMEJKO vel HROMEJKO (Grameika) herbu Abdank. Posiadali majątki na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992).
GROMNICKI (Gromnickas) herbu Lubicz. Osiedleni w powiecie wilko- mierskim.
94


GROMOWICZ (Gromavičius) herbu Oksza. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 5).
GROTEK (Grotekas). Jerzy i Stanislaw z Czamkowa Grotkowie, szlach- cice podlascy, odnotowani zostali w drohiczyhskich księgach ziemskich w 1525
r. (W. Semkowicz, Wywody szlachectwa, nr 322).
GROTKOWSKI (Gratkauskas) herbu Ogonczyk. Pochodzili z ziemi gniežniehskiej. Od XVIII w. dzierzawili na Wilenszczyznie grunty od Zyberk- Platerow (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1002, s. 205-206).
GROTOWSKI (Gratauskas). Wybitny rod kresowy (Troki, Wilno, Minsk). Uzywali herbôw Przerowa, Rawicz i Slepowron.
GRUDZINSKI (Grudinskas) herbu Grzymala. Znani od XV stulecia w Wielkopolsce i na Pomorzu, požniej tež na Litwie. Byli rôwniez Žydzi tego nazwiska, ktorzy nie mieli nie wspôlnego z owym starym lechickim rodem.
U Andrzeja Kulikowskiego czytamy: „Grudzinski herbu Grzymala, proto- plasta rodu. Andrzej z Grudny 1495-1570. Wyr6žniający się przodkowie: Stefan, zm. 1588 - kasztelan nakielski. Dobra ziemskie i glôwne siedziby (...). W ksiąžce Kraina i Naklo, wyd. 1926, jest wzmianka: Rodzina Grudzinskich herbu Grzymala zamieszkala w powiecie nakielskim mogla okoto 1650 roku poszczycič się tym, že procz dawnych majątkow dziedziezyla na Krajnie klu- cze: Zlotôw, Krajenkq, Lobzenice, Radownicç, Falmerowo, Witoslaw i Samo- strzel”.
GRUM-GRZYMAJLO (Grumas-Grimailas) herbu Grzymala. Mieszkali w wojewôdztwie mohylewskim. Lukasz Grum-Grzymajio w 1647 roku wyjechal do Rosji, gdzie dal początek potęžnej i wybitnie utalentowanej galęzi rosyjskiej tego rodu, ogromnie dla Cesarstwa zashižonej w dziedzinie nauki i kultury.
GRUSZCZYNSKI (Gruščinskas) herbu Poraj. Osiedleni byli na Bialej Rusi, Pomorzu, w Inflantach. W 1809 roku jeden z nich uzyskal tytul pruskiego barona i zmienil nazwisko na Freiherr von Rosenberg. Na Kresach dziedziczyli majątki w powiecie braslawskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 605, 707, 1130, 2724, 2725). Z tej rodziny pochodzil Alfred Rosenberg (1893-1946), teoretyk nazi- zmu, autor Mitu XX wieku, Niemoralnosci Talmudu i in.
GRUSZECKI (Grušeckas) herbu Slepowron i Lubicz. Od wiekôw mieszkali na Wilenszczyznie, Witebszczyznie, Smolenszczyžnie, jak tež w po- wiatach rosiehskim, telszewskim, szawelskim i wilkomierskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 707). Nazwisko wziçli od ktôrejs miejscowosci o podobnym rdzeniu. Wykaz urzqdowych nazw miejscowosci w Polsce (Warszawa 1980, t. I, str. 557) informuje o wsi Gruszewo w bytym wojewôdztwie koszalinskim, ale tež o bardzo licznych Gruszkach w wojewôdztwach chelm-
95


skim, ciechanowskim, kieleckim, krošnienskim, radomskim, zamojskim, bialo- stockim, krakowskim, nowosądeckim i suwalskim.
Tomasz Swiçcki w dziele Historyczne pamiątki znakomitych rodzin i osdb dawnej Polski (t. I, s. 83) zanotowal: „Gruszecki Bronislaw, w Gruszce, w chelmskiej ziemi. Gruszecki, lowczy czemihowski, w Holowiskach na Po- dolu wymurowat zamek. Kazimierz, Soc. Jesu, wydal Kazania.”
Hipolit Stupnicki (Herbarz polski, Lwôw 1855,1.1, s. 202) podawal: „Gruszecki, herbu Lubicz. Maciej, mąž rycerski, ktôremu w krwawych zashigach dobra Gruszcze byly nadane, od ktôrych to imię uroslo. Ošmiu braci, a synôw Jędrzeja, polegto w rožnych wyprawach. Bronislaw, lowczy czemihowski, zbu- dowal w Holoskowicach na Podolu zamek obronny okolo 1632 r. Tomasz zgi- nąl pod Haliczem z bitwie z Tatarami, požniej nieco - Piotr na Pokuciu. Kazimierz, jėzuitą, wydal drukiem kilka szacownych kazan. Hieronim, zakonu sw. Franciszka, biegly teolog, umarl w r. 1774”.
Andreas Gruscheczesky, szlachcic, w 1469 r. jest parokrotnie wymieniany w przemyskich ksiqgach grodzkich. Wojciech, Adam, Michal Grusieccy, „dobra szlachta”, stawali 1 VI 1651 r. pod Lwowem do pospolitego ruszenia. Bronislaw Gruszecki przed 1633 zbudowal we wsi krôlewskiej Holoskowie na Podolu fortecę murowaną(VL, t. III, s. 391). 22 grudnia 1794 r. szlachcic Jan Gruszecki, dziedzic posiadlošci Buba, przysiągl w Rosieniach wiemosc Rosji.
Jedna z galęzi Gruszeckich od wiekôw slynęla na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1832). 9 lutego 1747 roku zapisano w księgach grodzkich powiatu ro- sienskiego: „My, senatorowie, dygnitarze, ciwunowie, urzędnicy ziemscy y grodzcy oficjalistowie, y my, rycerstwo, szlachta, obywatele Xiçstwa Žmudz- kiego, czyniemy wiadomo tym naszym ninieyszym testymonialnym listem J. Panų Antoniemu Gruszeckiemu, szlachcie urodzonemu, obywatelowi Xię- stwa Žmudzkiego, danym solitum do Rosieh na seymik gromniczny (...).
Imč Panų Antoniemu Gruszeckiemu, w Xiçstwie Žmudzkim w powiecie telszewskim w okolicy Przyjalgowie godnie urodzonemu, wydajemy testymo- nium (...). Szlachcic y obywatel Xiçstwa Žmudzkiego w wojewôdztwie mazo- wieckim w ziemi warszawskiey mający fortunę, mial dobrą reputację y honor szlachetny, zalecamy y rekomendujemy, ktôremu Imč, aby wiara byla dana, tym naszym listem publice (...) obligujemy y o przyjęcie confratrii szlachectwa inguolibet loco suplikujemy, y na dowôd wiçkszego waloru do tego listu testy- monialnego Imč panų Antoniemu Gruszeckiemu od nas wydanego rękoma na- szemi podpisujemy się” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1832, s. 63-84).
13 IV 1901 r. heroldia wilenska zatwierdzila drzewo genealogiczne jednej z drobnych linii rodu Gruszeckich herbu Lubicz (pięč pokolen, 14 osôb plci męskiej) mieszkającej w dobrach Przylagowo w powiecie rosienskim na Žmudzi od 10 maja 1670 r. Ich rodowitosc szlachecką potwierdzila wilenska Szla- checka Deputacja Wywodowa 2 X 1800 roku, a kowienska - 24 XI 1843 i 9 IX 1852, jak tež petersburski Sénat Rządzący 22 I 1858 i 14 I 1888 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4127, s. 68).
Herbarz orszanski z 1775 r. podawal o tym rodzie: „Gruszeccy. Roku 1774 miesiąca Januaryi 28 dnia panowie Andrzej z dwoma synami: Marcinem i Ja- nem; Samuel z synem Xawerym; Kazimierz, Hrehory, Jozef, Teodor ojciec,
96


Adam, Piotr, Jozef i Michal synowie; Kasper z dwoma synami: Teodorem i Janem, oraz Teodor Gruszeccy, herbem ponižej obrysowanym [Lubicz] pie- czętujący się, wywöd swöj w ziemstwie orszanskim uczynili. Dowodzili szla- chectwa swego roku 1663, Oktobra 27 dnia. Uniwersalem od JW Pawla Sapie- hy, hetmana, (aby žadnej krzywdy wojska JP Sebastyanowi Gruszeckiemu, w wojewödztwie smolenskim mieszkającemu, nie czynili) wydanym roku 1660, miesiąca Decembra 13 dnia. Abiuratą dymu jednego przez pana Kazimierza Gruszeckiego zaprzysięžoną 1773, Skryptem testimonialnym od szlachty patry- otöw wojewödztwa î familii panöw Gruszeckich wydanym.”
Zalączone drzewo genealogiczne wywodzi tę galąž Gruszeckich od niezna- nego z imienia reprezentantą tego rodu, ktörego synowie Kazimierz i Sebastian w polowie XVII w. mieszkali na Smolenszczyžnie. Kazimierz mial synow Leoną, Aleksandra i Maksymiliana, wnuköw: Teodora Stefana, Jana, Nicefora, Tomasza, Andrzeja, Samuela, Mikolaja; prawnuköw: Jozefą, Adama, Kazimierza, Hrehorego, Kaspra i in. (Istoriko-juridiczeskije materiafy, izwleczionnyje iz aktowych knig gubemii witebskoj i mogilewskoj, Witebsk 1900, t. XXVIII, cz. 2, s. 44).
Seweryn Uruski (Rodzina..., t. V, s. 26) î Gruszewskich herbu Lubicz in- formowal: „Piszą się z Gruszki, w powiecie krasnostawskim; licznie rozrodzeni, brali przydomki Czeder, Guzek, Prus i inne”. Byli tež Gruszeccy herbu Šlepo- wron na Wolyniu i na Podolu, prawdopodobnie pochodzący od poprzednich. Na Podolu, z ktörego się przesiedlili na Witebszczyznę, pieczętowali się godlem Belina.
Adam Boniecki (Herbarz polski, t. VII, s. 142-146) podawal m.in.: „Gruszeccy herbu Lubicz z Gruszki w powiecie krasnostawskim. Piotr Gruszecki z Gruszki ma 1453 r. kilka spraw o poręczenia w Haliczu. W 1457 r. jest staro- stą tlumackim. Jakub, alias Sienko z Gruszki, w latach 1469 i 1472 wziąi w zastaw wies Samek od Goworka. Andrzej Gruszecki, pelnomocnik Kmitow w Przemyšlu 1469 r. Lukasz, syn Stanislawa z Gruszki z diecezji chelmskiej 1468 r., a Aleksy, syn Jakuba, 1477 r. na Uniwersytecie Krakowskim.
W 1564 r. dziedzicami Gruszki Wielkiej byli: Zygmunt Guzek, Pawel Czeder, Stanislaw Pruss, Jan Waclaw, Jakub i Wojciech Žakowicz; a Gruszki Malej: Dobrogost, Wojciech i Szymon. Anna Gruszecka posiadala częšč Pia- sköw. Walenty, dzierzawca Swiniar 1545 r. Dom ten w koncu XVI wieku byl licznie rozrodzony.”
W zrödlach wymieniani są rowniež Gruszeccy osiedleni na dalekich Kre- sach Wschodnich i poludniowo-wschodnich, na Podolu, Wolyniu, w woje- wödztwach smolenskim i witebskim. Spokrewnieni byli Gruszeccy z wieloma znacznymi rodzinami, takimi jak: Chociszewscy, Gorscy, Ląccy, Korycinscy, Libiszowscy, Dulscy, Chrząstowscy, Žulinscy, Szczukowie, Zochowscy, Wo- jewödzcy, Strzeleccy, Rudzcy i in.
A. Boniecki konstatowal: „Pochodzący z tej rodziny Karp Gruszecki, syn Eu- stachego, przeniösi się w koncu XVI wieku do Rosji, gdzie otrzymal rožne wlosci. Syn jego Eliasz byl wojewodą 1610 r. Corka jego wnuka Siemiona Fedorowicza, Agafia Siemionöwna, byla 1680 r. zoną ñàãà i wielkiego księcia moskiewskiego, Fedora Aleksiejewicza, z ktörym miala syna Eliasza, ur. 1681 r.”
97


Slownik encyklopedyczny Brockhausa i Efrona (t. IX, s. 814) podaje: „Gru- szeckije - polski i rosyjski rod szlachecki herbu Lubicz. Protoplasta jego, Ma- ciej Gruszecki, chorąžy koronny, przybyl do Moskwy z Polski w koncu XVI wieku. Jego syn Ilia za obronę Moskwy w roku 1610 otrzyma! nadania ziemskie w powiecie kaszynskim, a następnie byl wojewodąna Bialoozierze. Wnuk jego, dworzanin moskiewski Siemion Fiodorowicz, byl wojewodą w Czemawsku (1668) i mial corkę Agafię (zm. 1681) - pienvszą malžonkę cara Fiodorą Alek- siejewicza. Wasilij Wladimirowicz Gruszeckij (zm. 1813) byl senatorėm. Ta galąž Gruszeckich jest wniesiona do VI częšci ksiąg genealogicznych gubemi moskiewskiej, pskowskiej i petersburskiej. Pozostale siedem galęzi jest wpisa- nych do VI i I częšci ksiąg genealogicznych gubemi mohylewskiej, kijowskiej, kowienskiej, wolynskiej i podolskiej. Jest jeszcze siedem dalszych rodow Gruszeckich bardziej požnego pochodzenia”.
GRUŽDŽ (Gruzdys) herbu Wąž i Groty. Naležaly do nich majątki w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4127).
GRUZEWSKI (Gruževskis) herbu Lubicz. Pisali się „z Mlodzianowa”. Byli często mylnie utožsamiani z Gruszeckimi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 100). Wywod familii urodzonych Gruzewskich herbu Lubicz z 21 czerwca 1804 r. podawal: „Pawet z Mlodzianowa Gruzewski, zaszczycając się szlachectwem, mial synow szešciu: Andrzej a, Mikolai a, Jakuba, Dominika, Jana i Frąca, a z tych Mikolaj Pawlowicz Gruzewski majętnošč Laskowa Kniska, czyli Hraski w powiecie wolkowyskim sytuowaną, odziedziczoną po bracie swym Jakubie, oną žonie swej Reginie z domu Jurzewnie w possessyę oddając, exekutorami testamentu swego, w roku 1591 Oktobra 1 sprawionego, braci swoich Jana i Andrzeja Gruzewskich naznaczyl, a mając oprocz wyražonej majętnošci Hra- ska na Žmudzi majętnošč wieczystą Dyrwiany zwaną, tęž syn o m swoim: Jano- wi, Stefanowi, Krzvsztofowi, Jerzemu i Mikolajowi Mikolajewiczom Gruzew- skim do sukcedowania przeznaczyl.
Dragi brat zaš jego Andrzej Pawlowicz Gruzewski, mając. majętnošč Po- krožehce-Naciany, takož na Žmudzi w powiecie kroskim, tęž majętnošč synowi swemu Pawlowi, z žony Kr>rstyny Towdwilowny splodzonemu, zostawil”. Na początku XVII w. Gnizewscy naležący do tej w galęzi rodu osiedlali się juž na calej Žmudzi.
W 1804 r. heroldia wilehska uznala Ignacego, Wincentego, Tadeusza, Mi- chala i innych Gnizewskich za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisu- jąc ich imiona do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilehskiej tCPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 166-169). Zatwierdzone przez heroldię wilen- ską 22 czerwca 1905 r. drzewo genealogiczne rodu Gmzewskich przedstawia dzieje ošmiu pokoleh i 13 osob plci męskiej (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4127,
s. 70), natomiast wywod genealogiczny rodu uwierzytelniony 15 grudnia 1906 roku opisuje 10 pokoleh i 42 osoby (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4127, s. 76).
GRŪNHOF (Grinhofas) herbu Griinhof. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752).
98


GRYCEWICZ (Gricevičius) herbu Topör. Mieszkali w powiecie telszew- skim na Žmudzi oraz w okolicach Wilna. W 1799 r. uznani zostali przez herol- dię wilenską za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 35, 172-173).
GRYFIN (Grifinas) herbu Gryf. Ich rodowe posiadlošci položone byly w wojewödztwie wilehskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2543).
GRYGOROWICZ (Grigorovičius) herbu Lubicz. Osiedleni byli na Wi- lenszczyžnie i Wolyniu.
GRYGULEWICZ (Grigulevičius) herbu Zuraw. Rodowe majątki mieli w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 5; f. 708, z. 2, nr 166).
GRYNKIEWICZ vėl HRYNKIEWICZ (Grinkevičius) herbu Nalewka i Przegonia. Znani na Wilenszczyžnie i Žmudzi.
GRYSZAN vėl HRYSZAN (Grišanas) herbu Nowina. Zamieszkiwali w powiatach lidzkim i wilehskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
GRYSZKIEWICZ (Griškevičius). Seweryn Uruski (Rodzina..., t. V, s. 33) zanotowal: „Gryszkiewicz Jan, syn Jana, kapitan wojsk rosyjskich, dzie- dzic döbr Lachowo, i Stanislaw, syn Jozefą, dziedzic dobr Geretuciszki - w gubemi kowienskiej w 1882 roku”.
GRYSZKOWSKI vel HRYSZKOWSKI (Griškauskas). Nazwisko wzięli prawdopodobnie od miejscowosci Gryszkowce vel Hryszkowce, o ktorej czytamy: „Hryszkowce, niewielka wioska, powiat berdyczowski, položona wsröd lasow nad bezimienną rzeką, wpadającą do Hnilopiaty, odlegla o 3 km od m. Berdyczowa, a takže o 3 wiorsty od wsi Skraklowki, z ktorą stanowi jedną gminą i parafię; mieszkancöw 347 wyznania prawoslawnego, naležy do Pasz- kowskich. Hryszkowo, zašcianek prywatny, powiat dzisnehski, o 33 km od Dzisny, 1 dom, 1 mieszkaniec kat. (1866)” (Slownik geograficzny Krölestwa Polskiego, Warszawa 1882, t. Ill, s. 195-196).
Wydaje šią, že Gryszkowscy pieczętowali šią godlem Korczak. Korczak zaš to stara osada w Kaliskiem, od ktorej wzięto nazwę herbu. Procz tego wies Korczak jest w Plockiem, jak tež istnieje osada Lapy-Korczaki pod Tykocinem.
Jan Gryszkowski, sqdzia lukowski, „prokurator pana wojewody sandomier- skiego Jana Tęczyhskiego”, w sierpniu 1546 roku bral udziat w ustalaniu grani- cy między Koroną Polską a Wielkim Ksiestwem Litewskim, reprezentując strong koronną (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, 1.1, s. 48, 50).
Inny Gryszkowski, podczaszy brzeski, w 1661 r. byl czlonkiem Trybunatu Skarbowego Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego i jednej z komisji sejmikowych (VL, t. IV, s. 371). Seweryn Uruski {Rodzina..., t. V, s. 218) zanotowal o nim: „Hryszkowski. N., podczaszy brzesko-litewski, cytowany w Volumina Legum 1661 roku”.
99


GRZOD (Gžodys) herbu Pobog. Dziedziczyli majątki ziemskie na Litwie (CPAHL, f. 391, z, 6, nr 7).
GRZYB vėl GRZYB-GRZYBOWSKI (Grybas). Rodzina kresowa wspominana w žrodlach historycznych od r. 1770. Uzywala herbu Pielesz. Z tego rodu wywodzi šią Mieczyslaw Grzyb, jeden z przywodcow niepodlegiej Bialorusi od roku 1992, spiker parlamentu republiki w latach 1992-1997.
GRZYBOWSKI (Grybauskas). A. Boniecki (Herbarz polski, t. VII, s. 165-175) podawal obfite informacje o rožnych rodzinach Grzybowskich, užywających herbow Powala (ziemia czerska, powiat warecki), Poraj (ze wsi Grzyby na ziemi bielskiej), Prus II (Grzybow-Windyki w powiecie mlawskim - ta gatąž byla najliczniej rozrodzona); herbu wlasnego (rowniez z powiatu mlaw- skiego, ale z Grzybowa-Kapusnika), a takže o parądziesiąciu innych Grzybowskich, ktorych herby nie byly znane autorowi.
A. Boniecki pisal m.in. o Michale Grzybowskim, naležącym do rodu osia- dlego w wojewodztwach witebskim, polockim i orszanskim (spokrewnionego z ksiąžątami Swirskimi), ktory w 1663 r. przebywal ,,w niewoli w Moskwie”. Prawdopodobnie ta galąž rodu Grzybowskich pieczQtowala šią herbem Prus II.
Wywod familii urodzonych Grzybowskich herbu Prus, zatwierdzony przez heroldią wilenską 8 maja 1820 roku, informowai, že „familia ta od najdawniej- szych czasow w Krolestwie Polskim zamieszkala, zawsze šią zaszczycala pre- rogatywami stanowi szlacheckiemu darowanemi. Posiadala dobra ziemskie i piastowala publiczne, tak cywilne urząda, jako tež rangi woyskowe.
Z tei familii pochodzący, a do niniejszego wywodu wziąty za przodka Sta- nislaw z Zajączkow Grzybowski posiadal wespol z bračmi swymi majątnošč Zajączki i Kamionką zwane, w ziemi wiskiej w trakcie wąsowskim položoną i o tą majątnošč wiodl proceder z Kazimierzem i Andrzejem Chrostowskiemi, a przyszedlszy do ugody, odstąpil szostą cząšč majątnošci tymže Chrostow- skim, jak o tern przekonaly: prawo darowne 1620 roku Juni 27 dnia czynione (...), tudziež kwitacya w tejže dacie sporządzona od Chrostowskich Grzybow- skiemu (...).
Tenže Stanislaw Grzybowski splodzil syna Piotrą, ktoremu rzeczone dobra swoje Romany i Zajączki w spadku naturalnym przeznaczyl. Ten, podobniež jak i jego ojciec, užywając prerogatyw szlacheckich, pojąl w zamąšcie urodzoną Anne Walachajowną i splodzil syna Jana (1677). Rzeczony Jan Piotrowicz, wyprzedawszy ojczyste dobra w ziemi wiskiej, przeniosl šią na Žmudž i osiadl w powiecie wilkomierskim”.
Jego syn Franciszek nabyl w’ powiecie wilkiskim dobra Jankuny, a z zoną Eufrozyną Wilczynską mial synow czterech: Jerzego, Michala, Tadeusza i Ka- zimierza. W czasach požniejszych rodzina mocno šią rozgalązila, wychodząc poza granice Žmudzi - na Litvvą i Bialą Rus (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 180-181). Došč licznie zamieszkiwali Grzybowscy Wilehszczyzną i Gro- dzienszczyzną, m.in. powiaty: zawilejski (šwiącianski), wilehski i kowienski, gdzie posiadali lub dzierzawili nieduže majątnošci ziemskie. Uzywali herbu Lokieč „w iewo z palaszem'’ (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 984). Jedna ze znacznych
100


galęzi rodu Grzybowskich znana byla w XVIII wieku w powiecie telszewskim na Žmudzi.
Jak podawal Walerian Nekanda Trepka w Liber generationis plebeanorum (s. 159-160, nr 590-593), w Malopolsce byli liczni Grzybowscy nieszlacheckie- go pochodzenia, czyli, jak ich nazywa, „miejscy synkowie” i „chlopscy syno- wie”.
Prawdopodobnie byli tež ongiš Grzybowscy herbu Jelita, ktörego w Rosji uzywali slynni Gribojedowowie. L. M. Sawiolow {Rodoslownyje zapiski, t. II, s. 263) pisal bowiem: „Jan Grzybowski przesiedlil się z Polski, syn jego Fiodor Iwanowicz pisal się jako Gribojedow i byl «dumnym djakiem» przy carze Aleksiejų Michajlowiczu, mial dwöch synöw”. Rosyjscy Gribojedowowie uzywali polskiego herbu Jelita, czyli Kožlerogi (A. Lakier, Russkaja gieraldika, t. II, s. 427-428). Tym herbem pieczętowali się m.in. Wieljaminow, Golownin, Gor- dzejew, Katienin, Lichaczow, Stupiszyn, Szpakowski.
GRZYMAJLO (Grimailas) herbu Grzymata. Dziedziczyli dobra ziemskie w wojewodztwach: wilenskim, grodzienskim, witebskim i kowienskim.
GRZYMALA vel GRZYMALLO (Grimalas) herbu Grzymala. Ich rodowe siedziby položone byly w powiatach kobryhskim i brzeskim. W Prusach pieczę- towali się godlem Mora. Na Kowienszczyznie zwali się Grzymajlo i uzywali tegož herbu. Pochodzili z Mazowsza. Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego pisal o nich: „Grzymalowie w Mazowszu dom rozrodzony, z ktörego byl jeden podstarošcim przemyskim za Jordana Spytka, kasztelana krakowskiego i starosty tamže, tegož byl syn Jakub, rotmistrz i mąž slawny, ktory w wielu po- trzebach z nieprzyjacioly röznymi bywal, męžnie z nimi czynil”.
O kilku reprezentantach tej rodziny opowiadal Tomasz Šwięcki w Histo- rycznych pamiątkach znamienitych rodzin i osöb dawnej Polski (t. I, s. 84-85): „Grzymala Pawel, herbu tegož, z zakonu kaznodziejskiego wzięty na biskupa poznanskiego 1209 r., gdy upominal hrabiego Bozywoja z Szremu o jego zdrožnošci, wtrącony zostal do więzienia; uwolniony jednak wkrötce, a Božy- woj na swym zamku pojmany i zabity zostal.
Przeclaw, z Pogorzelca, biskup wroclawski, podpisal Bullam auream incorporationis Silesiae polonicae Regno Bohemiae 1355 (Bullę zlotą wcielenia Sląska Polskiego do krölestwa Czeskiego), Grotköw miasteczko, od ksiąžąt Lignickich kupit i do biskupstwa wroclawskiego przylączyl, za co go Zlotym zwano.
Jan, ze Strzelca, arcybiskup gniežnienski, dia suchej postawy Suchy Wilk nazwany, w Strzelcach, niedaleko Szydlowca w Sandomierskiem, z Przeclawa, wojewody kaliskiego, i Bogoryi, siostry Skotnickiego, arcybiskupa gniežnien- skiego, na swiat wydany, za granicą w naukach wydoskonalony, od Kazimierza Wielkiego powazany, kanclerzem koronnym i exekutorem testamentu miano- wany 1370 r. za nominacyą Ludwika kröla na arcybiskupa gniežnienskiego wyniesiony. Synod w Kaliszu zložyt; mial rožne zatargi i skarb jego przez Bernarda z Garbowa w zamku uniejowskim zrabowany zostal. Umarl 1382 r. w Žninie, pochowany w Gniežnie.
101


Domarat, kasztelan poznanski; pod jego dowodztwem Grzymalczykowie z Nalęczami toczyli zaciętą wojnę w Wielkiej Polsce, tak že Wladyslaw Jagiello •dla ušmierzenia zježdžač mūšiai. Jan Grzymalczyk, z Broglowa, zashižony w obozie Zygmunta cesarza i znacznemi od niego dobrami obdarzony. Gdy ten monarchą zacząl sprzyjač niestusznej sprawie Krzyzakow, opušcil to wszystko i na dwor Wladyslawa Jagielly powrocil.
W Litwie Jan Buywidowicz przyjąl na swoj dom herb Grzymala, stąd Niemi- rowie tego klejnotu uzywali; jakož Niemira, starosta mielnicki, w przywileju Aleksandra 1501 roku Grzymalcem jest mianowany. Jarosz Grzymala wHiszpanii po- pisywal się w wojnie z Saracenami; z tych niektorzy osiedli w Lidzkiem na Litwie i Belskiem na Rusi”.
S. Uruski (Rodzina..., t. V, s. 45) pisal: „Protoplastami rodziny Grzymalow byli bracia Grzymala [Grzymislaw] i Wierzchoslaw, dziedzice na Zalesiu, wsi w polnocnym Mazowszu, ktorzy w 1400 r. otrzymali w nagrodę zaslug od Ja- nusza ks. Mazowieckiego dwadziescia wlok gruntu pod miastem Nowogrodem Mazowieckim (...). Obydwaj ci bracia zostawili liczne potomstwo, ktore w ciągu poltora stulecia tak się rozrodzilo, že w 1558 r. przeszlo trzydziestu podpisalo pewną familijną transakcję w grodzie lomžynskim zawartą”.
Grzymallowie posiadali m.in. dobra Grzymalty na ziemi drohiczynskiej. Heroldia grodzienska kilkakrotnie w XIX wieku potwierdzala przynaležnošč tego rodu do stanu szlacheckiego (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 2, nr 2, s. 117-119; Ignacy Kapica-Milewski, Herbarz, s. 125).
Jak podawal A. Boniecki (Herbarz polski, t. VII, s 175), „Grzymalowie herbu Grzymala wyszli z Zalesia Grzymaly w powiecie zakroczymskim. Grzy- mislaw vel Grzymala i Wirzchoslaw, dziedzice Zalesia, otrzymali 1400 r. od ks. Janusza Mazowieckiego 20 wlok gruntu (...). Tenže ksiąžę nadal im 1411 r. dwadziescia nowych wlok pod Nowogrodem (...). Grzymala, podsędek plocki 1379 r. Feliks Grzymala z Kamionogrodu 1541 r. Wenceslaw Grzymala, bur- grabia czerski 1535 r. Tomasz, wlasciciel Plaszkosz i Pinek w ziemi nurskiej 1694 r.”
Reprezentanci rodu znani byli wsrod rycerstwa europejskiego od XIV wieku. Grzimala, cubicularius dni regis figuruje w rachunkach dworu krola Wladyslawa Jagielly z roku 1394 (por. Pomniki dziejowe wiekow šrednich, Krakow 1896, t. XV, s. 179). Jarosz Grzymala jako rycerz krzyžacki walczyl w Hiszpa- nii przeciwko Maurom pod dowodztwem komtūrą Kuchmeistera i „wslawil się tamže wielkim męstwem w wielu bitwach”. Jakub, rotmistrz krolewski, takže w XV w. zyskal chwalę walecznego žolnierza. Jego imiennik, Jacobus Grzymala, abbas Coprivniciensis, figuruje w zapisach archiwalnych w latach 1427- 1429 (Kodeks dyplomatyczny Malopolski, Krakow 1905, t. IV, s. 242, 250).
Grzimala de Peczychwost wspomniany zostal w księgach sądowych Sanoka w roku 1433. Bojar pan Grzymajto z Wilna trafil zaš w 1539 roku do ksiąg grodz- kich grodziehskich jako swiadek sądowy {AWAK, t. 17, s. 47). Mikolaj Grzymala w 1648 roku, reprezentując ziemię nurską, podpisal akt elekcji Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 111). Jan Grzymajlo byl jednym z dowodcow obrony Smolenską przeciwko najazdowi Moskwy w 1654 r. Ignacy Kazimirowicz Grzymajlo od 1816 r. shižyl w Mitawskim Pulku Dragonow armii cesarskiej (Miloradowicz,
102


Rodoslownaja kniga..., t. II, s. 241). Franciszek Grzymalto w 1818 r. byl cztonkiem Grodzienskiego Zgromadzenia Szlacheckiego z powiatu wotkowyskiego (Biblioteka Akademii Nauk Litwy - Dzial rqkopisow, F. 150-95).
Jeden z Grzymalow w latach 1819-1829 byl kasztelanem, senatorėm Krole- stwa Polskiego (por. AGAD w Warszawie, Akta heroldii Krolestwa Polskiego, s. 3, k. 1-5 i inne). Ziemianin z powiatu brzeskiego Aleksander Polubinski za- skaržyl w 1840 r. ziemianina z powiatu kobrynskiego Franciszka Grzymajlę w urzędzie wilenskiego generala-gubematora o nierzetelne wywiązywanie się ze zobowiązan fmansowych (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 309).
W 1799 r. heroldia wilenska wpisala imiona Grzymalow do ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 12, s. 210). W Polsce byli rowniez Grzymalowie chlopi. „Grzymala Jakub, Prusak z rodu (...), jest nota o nim w księgach radzieckich na Kleparzu anno 1602 ante festum s. Martini, ñî się pozywal. Grzymala - chlopi zwali Drzymala - byl w folwarku miechowskim za urzędnika za Turskiego proboszcza. Chlopski syn byl” (Walerian Nekanda Trepka, Liber chamo rum, s. 160).
Ze szlacheckiego rodu Grzymalow pochodzil ks. Edward Grzymala (1906- 1942), męczennik za wiarę, beatyfikowany przez Ojca Swiętego w 1999 roku. Wydany w związku z tym wydarzeniem komunikat zawieral następujące infor- macje î tej postaci: „Pracownik sądu biskupiego, w czasie wojny wikariusz generalny. Aresztowany i wywieziony do Dachau, podwoil jeszcze swą gorli- wošč. Z okazji šwiąt i w ciągu tygodnia, gdy tylko nadarzala się sposobnošč, wyglaszal w grupce kilku czy kilkunastu kolegow krotkie, lecz peine teologicz- nej trešci i gorącego ducha konferencje, krzepiąc na duchu i umacniając w wy- trwaniu. Bylo to w uroczystošč Imienia Jėzus. Przylapany na takiej wlasnie «zbrodni», obity, wielokrotnie spoliczkowany i skopany, zwrocil się ušmiech- nięty ze slowami: «Jestem szczęšliwy, že dzisiaj moglem cierpieč dla Imienia Jėzus» (ks. Stefan Biskupski)”.
GRZYMALOWSKI (Gžimalauskas) herbu Grzymala. Jeszcze w XVI wieku posiadali dobra Troki Wilbutowskie, požniej naležaly do nich takže inne majątki w powiatach oszmianskim, oniksztynskim i sąsiednich. W 1820 r. uznani zostali przez heroldię wilenską za „starožytną i rodowitą szlachtę pol- ską” (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 186-188).
GRZYWA (Grivas) herbu Košciesza. Znani w Koronie i na Litwie, szcze- golnie w powiatach oszmianskim, trockim i wilenskim.
GUBAREWICZ (Gubarevičius) vėl HUBAREWICZ herbu Radwan. Ich dobra rodowe položone byly w powiecie lidzkim (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 215).
GUBREWICZ (Gubrevičius) herbu Košciesza. Wzmiankowani w przeka- zach archiwalnych od XVI wieku.
GUCEWICZ (Gucevičius) herbu Syrokomla (powiaty dzisnehski i wilen- ski); herbu Košciesza (powiat rosienski) (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 605, 1130,
103


11). Od bardzo dawna wzmiankowani w zrödlach pisanych. Niekiedy uzywali przydomku i godla Ginwil, jak tež przydomku Montrym.
Hucowicz, Hucewicz, Gucewicz - to dose częste nazwiska na Wilensz- czyžnie, Grodzienszczyžnie, Minszczyznie. Wasil i Chwedko Huczowyczowie, mieszkancy siola Niechwiedziowskiego, pojawili się w zapisach z roku 1558. W roku 1589 księgi grodzkie brzeskie wymieniają imię chtopa, poddanego Ja- kima Gucewicza ze wsi Chomicze (.AWAK, t. VI, s. 58). Andrzej Ginwil Gucewicz odnotowany zostal w 1700 r. w grodzie minskim.
Wywöd familii urodzonych Gucewiczöw herbu Syrokomla, sporządzony w Wilnie 22 stycznia 1807 roku, podaje, že „starožytna szlachecka familia urodzonych Gucewiczöw byla od niepamiętnych wieköw zaszczyconą w Kröle- stwie Polskim prerogatywami stanowi szlacheckiemu nadanemi; do ktörych juž to poprzez poniesione trudy w obronie oyczyzny, jako tež przez posiadanie wielorakich urzędow y rozmaitych döbr zieinskicn utorowala sobie drogę, jak o tym poswiadezyl Regestr popisowy szlachty 1528 r. (...) w ziemstwie wilko- mierskim.
Že zaš potomkowie teyže samey familii, mając obszeme majętnošci w wo- jewödztwie smolenskim, po zawojowaniu ktörego y po zabraniu przez nieprzy- jaciöl papieröw, przymuszeni byli opušeič swe siedliska, udając się pod opiekę nayjašniejszego krola polskiego Michala 1670 (...).
Kazimierz więc Gucewicz, syn Bernarda, Montrymem Zakowiczem piszący się, sptodzil kilku synöw, z ktörych jedni y teraz Montrymami Zakowiezami wedle uczynionego juž wywodu w powiecie wilkomierskim y wilenskim są nazwani. Szymon zaš, syn tegož Kazimierza, biorąc za przydomėk Montrym, sam pözniey Gucewiczem pisač się zacząt, przez co pozostali po nim synowie: Wawrzyniec, Joachim, Szymon y Andrzey - nazwisko Gucewiczöw na siebie przyjęli (...)”.
Wawrzyniec Gucewicz, pözniejszy slynny architekt, ochrzczony zostal 20 sierpnia 1771 r. O nim infonnuje wywöd szlachecki: „Z tych Wawrzyniec byl professorem Akademii Wilehskiey (...), mial prawem legislacyjnym w dobrach niegdyš biskupich ziemną nadaną majętnošč Szeszolach, w powiecie wilenskim položoną, dowodem czego przvwiley przez nayjašnieyszego Stanislawa, krola polskiego, w dacie 1787 Oktobra 27 podpisany (...). Pomieniony wiqc Wawrzyniec, syn Szymona, že zostawil po sobie synöw dw'öch: Konstantego y Sta- nislawa, dziš wywodzących się, to testament przez samegož Wawrzynca w roku 1709 Decembra 8 sporządzony (...) przyniösl przekonanie”.
W 1805 roku deputaeja wywodowa wilenska uznala Konstantego, Stanislawa, Joachimą, drugiego Konstantego, Szymona z synami Wincentym i Waw- rzyncem, Andrzeja z synami Gasprem Jerzym i Wawrzyncem za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” i wpisala ich do ksiąg szlachty guberni litewsko- wilenskiej klasy pierwszej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 192-193).
W roku 1828 Antoni Gucewicz, syn Jerzego, prosząc heroldię wilenską o zatwierdzenie rodowitosci szlacheckiej swych synöw Jana Hilarego i Anto- niego Onufrego, zaznaczyl w swym lišeie, že „familia urodzonych Montrymöw Gucewiczöw, zaszczycona herbem Syrokomla, od najdawniejszych czasöw w Krölestwie Polskim z wielu familiami wysokiej dostojnošci polączona (...),
104


zaszczycala się klejnotem szlacheckim i posiadala w województwie smoleñskim znaczne dobra, za domierzane ojczyžnie wojskowe i cywilne shižby, odznacza- jącymi się nagradzana bywala urzędami, przekonywa o tem popisowy szlachty regestr 1528 datowany (...).
Pózniej, po odlączeniu województwa smoleñskiego od Korony Polskiej, w czasie zamieszañ krajowych utraciwszy swe papieiy, przymuszona byla i swoje opušcič siedliska i szukač opieki Michala, króla polskiego wówczas w Polszcze panującego, dowodzi o tem przywilej w roku 1670 Apryla 14 nastaly (...); po czym Kazimierz Gucewicz syn Bernarda, Montrymem Zakowiczem piszący się, splodzil kilku synów, z których jedni Montrymami Zakowiczami pisali się, Sy- mon zaš Kazimierzewicz Montrym sam pózniej Gucewiczem pisač się zacząl i kilku pózniej synów splodzil, jako to Wawrzyñca, Joachimą, Symona Andrzeja i Jerzego, którzy podobnie jak ich ojciec Gueewiczami pisali się. Z tych jedni pozostali w W. X. Litewskim w gubemi wileñskiej” (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2690, s. 461-467).
Wawrzyniec byt w linii prostej potomkiem Bernarda Gucewicza [protopla- sty] w czwartym pokoleniu. 18 paždziemika 1828 r. heroldia wileñska na sesji „rozpatrywala prošbę szlachcica Antoniego, syna Jerzego, Gucewicza w imie- niu wlasnym oraz rodzonych synów swoich: Jana, Hilarego i dwuimiennego Antoniego Onufrego; nie mniej stryjecznego brata Stanislawa Wincentowicza Gucewiczów, w której przyloženiu na rodowitosc szlachecką poslugujących dowodów, wyraza: že Kazimierz, syn Bernarda, Gucewicz, Montrymem Zakowiczem zowiący się, splodzil kilku synów, z których jedni Montrymami, a dru- dzy Zakowiczami pisali się.
Jeden tylko z nich, Symon Kazimierzowicz Montrym, zacząl się mianowac Gucewiczem i od niego splodzeni synowie, jako to: Wawrzyniec, Joachim, Symon, Andrzej i Jerzy nazwali się podobniež jak ich oyciec Gueewiczami. Z tych jedni pozostali w Wielkim Xięstwie Litewskim i podlug rozporządzenia zwierzchnosci wespól z wlasnym potomstwem skladali wywód szlachectwa, jak o tem dekret Deputacyi Generalney Wywodowey Guberni Litewsko- Wileñskiey, pod rokiem 1807 stycznia 22 zapadly, dostateczne przynosi prze- konanie.
Jerzy zaš, piąty Symona syn, Gucewicz, urodzony w roku 1748 maja 14 dnia, o czem zapewnia metryka chrzestna urzędownie z ksiąg cerkwi síaromiey- skiey šwięto-spaskiey dmyskiey wydana, po doyšciu lat oddaliwszy się od fa- milii, rozne zastawne i arendowne w województwie polockim utrzymywal po- ssessye. Gdzie pojąl w zamęšcie szlachciankę Mariannę Kielbowską w roku 1785 (...). Po czem w roku 1788 splodzil syna dopiero proszącego Antoniego Jozefą, dwuimiennego, Gucewicza (...)”.
Owi Gucewiczowie mieszkali w okolicach Glębokiego w powiecie lepel- skim. Dalėj w dokumencie archiwalnym czytamy: „Proszący Antoni Józef, syn Jerzego, Gucewicz w nieletniošci zostawiony, oddalony od familii swojego oyca, biorąc przyzwoite stanowi szlacheckiemu wyehowanie, za doyšciem do lat przykladal się do nauki medyezney i powzięta w tem przedmiocie znajomoše byla w dalszym žydu jedynym sposobem [utrzymania się]. Udowadnia o tem swiadeetwo areybiskupa polockiego Jana Krassowskiego, pod rokiem 1813
105


Februari 3 dnia wydane. Požniey, po oženieniu šią w powiecie lepelskim z szlachcianką Julią Przewalską, rotmistrzowną, z ktorą splodzil synow trzech: Jana Augustyna, Hilarego Antoniego i Onufrego Antoniego oraz corką Leonorą, j ak o tem metryki chrzestne šwiadczą: 1815, Decembra 30, Jana Augustyna - z ksiąg košciola parafialnego dzisnenskiego; 1819, Juni 22, Hilarego Antoniego - z košciola czesninskiego; 1824, Juni 14, Onufrego Antoniego - z košciola dzisnenskiego; 1821, Februari 23, Leonory Tekli - z tegož košciola dzisnenskiego. W kolei proszący, zajmując šią ciągle za pozwoleniem medycznego urządu tymže przedmiotem (...), požniey w 1818 zaymowal šią u hrabi Ignace- go Wolodkowicza, starosty heynskiego”.
Požniej Antoni Gucewicz nabyl od Franciszka Jakowickiego majątnošci Cwiecin, Wiskowszczyzna i Xaweryn w powiecie dzisnenskim w guberni mih- skiej. Reszta rodziny mieszkala w okolicy Szyrwint w powiecie wilkomierskim.
Heroldia wilenska w 1828 r. potwierdzila szlachecką rodovvitošč minskiego odgalązienia Gucewiczow (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1018, s. 19-22). Przynalež- nošč Gucewiczow do stanu szlacheckiego potwierdzala ta sama heroldia row- niež w latach 1807 i 1844 (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 131, s. 25). Heroldia wileh- ska odnotowala takže, že w latach 1843-1848 we wlasnym majątku Omiany w powiecie wilenskim mieszkal porucznik rezerwy Stanislaw Gucewicz, syn Wawrzynca, razem z žoną Kamillą (z Szuksztöw), mający dwöch synow: Ka- zimierza Eliasza Augustyna (junkra Muromskiego Pulku Piechoty) i Teofilą Eucharego (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 38, s. 20).
W 1844 roku heroldia wilehska potwierdzila rodowitošč szlachecką Gucewiczow herbu Syrokomla: Stanislawa (syna Wawrzynca), lat 52; jego žony Kamili z Szuksztöw oraz synow: Kazimierza Eliasza Augustyna i Teofilą Eucharego. Stanislaw Gucewicz, byiy porucznik wojska polskiego i cala jego ro- dzina, z wyjątkiem starszego syna, ktory byl junkrem Muromskiego Pulku Piechoty, mieszkali w majątku Omiany w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 110).
GUDOWICZ vel HUDOWICZ (Gudavičius) herbu Pobog, Odrowąž, Guczy. Stanislaw, ziemianin osiedlony na ziemi žmudzkiej, wzmiankowany jest w zödlach historycznych w latach 1588-1605. Krzysztof Gudowicz mieszkal w powiecie telszewskim (1622). Pawel Stanislawowicz Gudowicz w 1680 roku przybyt do Moskwy i zostal protoplastą znakomitego rosyjskiego rodu hrabiow- skiego tegož nazwiska. Jan Gudowicz podpisal w 1764 r. akt konwokacji war- szawskiej (VL, t. VII, s. 71).
Gudowiczowie herbu Odrowąž, wlasciciele rodowego majątku Borstejnie- Orwidajcie, uzyskali potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej w heroldii wilen- skiej w latach 1799, 1832, 1850, 1856, 1902 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1783). Wywöa famili urodzonych Hudowiczöw herbu Guczy z 12 wrzešnia 1825 r. stwierdzal, že od XVII w. posiadali oni majątnošč Sietkowicze i Jurkiszki w wojewödztwie wilenskim, a herb ich opisywal tak: „Linią szeroką tarcza przedzielona na ukos, od prawego boku tarczy z göry ku lewej stronie na dol; po obu stronach tej linii po rožy dužej czerwonej” (Archiwum Narodowe Bialo- rusi w Minsku, f. 391, z. 1, nr 130, s. 473). Jak podawal Spis ziemian mihskiej
106


guberni (Minsk 1899, s. 15), Gudowiczowie posiadali w miñskim powiecie dobra Tolubajewo.
Heroldia wileñska w 1905 r. sporządzila drzewo genealogiczne Gudowiczów, przedstawiające jednąz linii rodu (szešč pokoleñ, osiemnascie osób plci mąskiej), mieszkających od 18 stycznia 1681 r. w dobrach Pelko-Gudajcie-Womajcie w powiecie telszewskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4127, s. 98).
GUDYNOWICZ vel GUDZINOWICZ (Gudinavičius) herbu Godziem-
ba. Dziedziczyli majątki w województwach wileñskim i kowieñskim.
GUDZILOWICZ (Gudilo vichis) herbu Ostoja. Ich rodowe posiadlošci položone byly w województwie wileñskim.
GUJSKI (Gujskis). Gujscy z powiatu kowieñskiego pieczętowali šią go- dlem Kosciesza, zamieszkali w powiatach oszmiañskim i swiqciañskim uzywali zas klejnotu Doliwa (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 983; f. 391, z. 7, nr 4127). Wywód famili urodzonych Guyskich herbu Doliwa, zatwierdzony przez heroldię wileñ- ską31 sierpnia 1820 roku, informowal: „Aleksander Guyski, mieczny oszmiañ- ski, antecessor skladających niniejszy wywód, zaszczycony starožytną szla- checką dostojnošcią, a užywając prerogatyw i swobód stanowi szlacheckiemu wlasciwych, wespól z zoną swą, urodzoną Jadwigą z domu Narbutowną, posia- dat ziemną majętnošč Derenie z wsiami Kuprowicze, Zabietowe, Cimonowicze, Zynowicze i Motyki zwanemi, w powiecie oszmiañskim ležącą, przywilejem najjašniejszego króla polskiego Wladyslawa IV konferowaną i takową prawem cesyjnym roku 1671 maja 5 dnia w magdeburgii lidzkiej przyznanym, tegož roku maja 7 w Trybunale Glównym w sposób przenosu aktykowanym, urodzo- nym Milenkom wyprzedal (...).
Nastąpną koleją rzeczony Aleksander Guyski, mieczny oszmiañski, w po- žyciu malzeñskim z wyražoną powyzej zoną, že byt ojcem syna Symona, a ten, že syna Wawrzyñca, którego synowie: pierwszy, Stanislaw, z synem Feliksem i drugi, Wincenty, Guyscy niniejszy przynoszą wywód, na swiat wydal, metry- kami chrzestnemi, a mianowicie pod rokiem 1680, Apryla 5, Symona Aleksan- drowicza, i 1730, Juni 21, Wawrzyñca Symonowicza Guyskich w ksiągach košciola parafialnego dudzkiego zapisanemi, oraz 1820, kwietnia, swiadectwem J. X. Kutowicza, proboszcza lyntupskiego, wzglądzie zatraty przez pozar akt metrykalnych, a stąd o nieznajdywaniu šią metryk chrzestnych urodzonych Stanislawa i Wincentego Guyskich, o pochodzeniu jednak ich z ojea Wawrzyñca przyšwiadczającym; i na ostatek metryką chrztu Feliksą Stanisíawowicza pod rokiem 1810, Apryla 10, w księgach kosciola parafialnego lyntupskiego zapisaną, dowiedziono”.
Po przejrzeniu tych i innych dokumentów Deputacja Wywodowa Wileñska postanowila: „Na fimdamencie przeto takowych wyzej poszczególnionych do- wodów, rodowitosc szlachecką familii urodzonych Guyskich probujących, my, marszalek guberñski i deputaci powiatowi, stosownie do przepisów (...), fami- lię urodzonych, a mianowicie wywodzących šią, jako to: urodzonych Stanislawa z synem Feliksem oraz Wincentego Wawrzyncewiczów Guyskich za rodo-
107


witą i starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych (...) do księgi szlachty gubemi litewsko-wilenskiej klasy pierwszej zapisujemy. M. Römer, marszalek” (CPAHL, 391, z. 1, nr 1002, s. 218-219).
GULBIN (Gulbinas) herbu Jastrzębiec. Dziedziczyli majątki ziemskie w powiecie kowienskim.
GULBINSKI (Gulbinskas) herbu Odrowąž. Dobra rodowe mieli w powiecie braslawskim.
GUMOWSKI (Gumauskas) herbu Topor (powiat braslawski); herbu Rola (wojewodztwa witebskie i lęczyckie); herbu Pobog (na Podlasiu). Gumowscy herbu Topor, wlasciciele majętnošci Gerejsze na Braslawszczyznie, uzyskali potwierdzenie przynaležnošci do stanu szlacheckiego z heroldii wilenskiej i kowienskiej w latach 1806, 1832, 1872, 1902 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1783).
GUREWICZ (Gurevičius) herbu Grabie. Mieszkali na Wilenszczyžnie i w samym Wilnie.
GUROWSKI (Gurovskis). Historyk polski pisal o tej rodzinie: „Gurowscy herbu Wczele. Rodzina ta, starožytna i senatorska, biorąca swą nazwę od dobr Gurowa pod Gnieznem, juž w kohcu XVII wieku na dwie galęzie się rozpadla, z ktörych jedna w gniazdowej Wielkopolsce pozostala, druga zaš osiadla na Podolu i Wolyniu i tam dotąd kwitnie. Gurowscy wydali w ciągu ostatnich 150 lat istnienia Rzeczypospolitej jednego ministrą (marszatka wielkiego litewskie- go) i pięciu kasztelanöw (...). Byla chwila, w ktorej ta rodzina magnacka w Wielkopolsce posiadala fortunę; dziš juž ani šladu z niej nie ma (...). Jakkol- wiek charakterystyczną cechą Gurowskich byla gwaltownosc, krewkosc i durna, mimo to wydali kilku swiątobliwych kaplanöw tak zakonnych, j ak swieckich oraz kilka pobožnych zakonnic” (T. Žychlihski, Zlotą księga szlachty polskiej, Poznan 1893, t. XV, s. 44). Historyk ten uwazal rowniez, že legenda o niemiec- kim rodowodzie tej rodziny jest absolutnie bezpodstawna i že protoplastą rodu byl Maciej z Gurowa Gurowski, zapisany wraz ze swym potomstwem w roku 1583 w pyzdrskich aktach ziemskich.
Freiherr L. von Zedlitz-Neukirch w drugim tomie Neues preussisches Adels-Lexicon (Lipsk 1836, s. 304) zanotowal: Gurowski, die Grafen von. Der Koenig Friedrich Wilhelm II. stellte untern 5. November des Jahres 1787 dem Kastellan zu Kalisch, Raphael von Gurowski, ein Grafendiplom aus. Diese Familie ist nicht in den diesseitigen Staaten, sondern im Koenigreiche Polen be- gueterf.
Węgierskie dzielo heraldyczne zawiera podobne informacje: „Gurowski herbu Wczele. Od 1400 roku w Gniežnie. Od 1787 hrabiowie Prus. Szešciu senatorow” (Stefan graf von Szydlow-Szydlowski, Nikolaus R. von Pastinszky, Der polnische und litauische Hochadel, s. 41).
W 1784 r. w drukami Akademii Wilenskiej odbito zbiör möw dygnitar- skich, wygloszonych na sejmie grodzienskim w tymže roku. Wsröd innych
108


zamieszczono tam tež przemowienie Wladyslawa Gurowskiego, marszalka nadwomego Wielkiego Księstwa Litewskiego (K. Čepiene, I. Petrauskiene, Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, Vilnius 1979, s. 481-482).
GURSKI (Gurskas) herbu Lewalt II i Lodzia. Mieli posiadlošci w woje- wodztwach minskim, smolenskim i wilenskim. W 1800 r. uznani przez heroldię wilenską za rodovvitą i starožytną szlachtę polską gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, s. 1, nr 912, s. 97-98). Gurscy herbu Lodzia dziedziczyli fohvarki Hracze i Niedorošle w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, s. 1, nr 912, s. 143-144).
GUSTKOWSKI (Gustkauskas) herbu Gryf odm. Mieszkali glownie na Pomorzu. Užywali przydomku Jarken. Z tej rodziny pochodzil slynny niemiecki feldmarszalek Johann Yorck von Wartenburg.
GUSTOWICZ (Gustovičius) herbu Leszczyc. Posiadali majątki ziemskie w povviecie telszewskim.
GUŠCIN vėl HUŠCIN (Gustinas) herbu Nalęcz. Znani na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1958).
GUT (Gutas) herbu Rawicz. Osiedleni od wiekow w Malopolsce Wschod-
niej.

GUTOROWICZ (Gutorovičius) vėl HUTOROWICZ herbu Hutor. We- dlug danych heroldii wilenskiej z 1851 roku Gutorowiczowie mieszkali w po- wiatach wilejskim (Ciapince, Ejtmutki), wilenskim, wilkomierskim, sluckim. Spokrewnieni byli z Lapickimi, Piotrowskimi, Cwirkami, Kozakiewiczami. Ich rodowitošč szlachecka urzędowo potwierdzona zostala przez heroldię w Wilnie w latach 1802, 1817, 1838, 1847 (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 979; f. 391, z. 8, nr 115; f. 708, z. 2, nr 5).
GUTORSKI (Gutorskas) vėl HUTORSKI herbu Hutor. W 1797 r. na- brala rozglosu sprawa księdza Bazylego Gutorskiego, plebana golniewskiego, dziekana podlaskiego, ktory - jak podaje owczesny zapis - „Wawrzyhca Mi- lewskiego, szewca, zimą w tęgie y cięžkie mrozy, w letniey odziežy w swimie dzieržąc, nielitošciwym postępkiem šmierč onemu przyczynil (...). Na obrazę majestatu Božego, hanbę duchowienstwa, z pošmiewiskiem y pogorszeniem pospolstwa nierządne y bezwstydne prowadzi žycie, utrzymując w wlasnym domie plebanalnym szlachetną Antoninę Bieniusiewiczownę y Apolonię Bialo- szewiczownę, z onemi cielešnie žyje, tak iž z pienvszą splodziwszy dziecię, te we wsi Kordzikach jednemu gospodarzowi przez okno vvrzucič kazal, gdzie z glodu umierač musialo, a jedną, obrzemieniwszy, do Homicy wyslal, gdzie dziecko zrodzila.
Y w tym daley niepohamowanym swoim pomnažając się nalogu, niewinną y cnotliwą panienkę, w leciech cztemastu będącą, szlachetną Zuzannę Bieniu- siewiczownę, na tenže sromotny cielesny uczynek namawial, pociągal y dwa-
109


dziešcia czenvonych zlotych dawal. Co vviększa, kiedy bojažn Boža y szacunek cnotliwey damy w oney braly przewagę, a ku temų bezbožnemu przychylač się nie chciala powabowi y naklonieniu, ošwiadczyč nie wstydzil się, iž inaczey przemocą y gvvaltem mialby z nią swoy obrzydly dopelnič zamiar, dlaczego nievvinna Zuzanna w nocy z plebanii golniewskiey uciekač przymuszona byla”.
Tenže ksiądz unicki „nieprzyzwoitą rządząc się pasją, Rymarczyka žonę nic sobie niewinną, na dom oney z processjami przyszedlszy, tę na cmentarz cer- kiewny przyprowadzič i rozgami niemilosiemie čwiczyč kazal, a potem tak cięžko skrzywdzoną, po pologu do cerkwi juž wprowadzil” i następnie, z bra- tową swą zresztą, „w plebanii swojej przez 6 lat na uslugach zostającą, cielešnie z nią žyjąc, byl dostrzegany” {Acheograficzeskij sbornik dokumentow, t. XIII, s. 107, 130).
GUTZEIT (Gutcaitas, Gucaitis) von, herbu Zetynian. Mieszkali w po- vviecie upickim i w Rydze (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4127; f. 708, z. 2, nr 1192).
GWIAZDOWSKI (Gvezdauskas) herbu Leliwa. Posiadali majątki na Litwie, Pomorzu i w lnflantach. Pod zaborem pruskim užywali tež nazwiska von Stern oraz Stern von Gwiazdowski.
GUTTETER (Guteteris) herbu Grzymala. Znani byli w Malopolsce i na Žmudzi.
GZOWSKI (Gzovskis) herbu Tępa Podkowa. Pochodzili z wojewodztwa krakowskiego. Požniej osiedleni byli tež na Wolyniu i w Rosji. Szczegolnie zaslynęli w Kanadzie.
110


HAAREN (Gaarenas) herbu Haaren. Dziedziczyli maj^tki ziemskie w powiecie poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1192, 3472)
HABRYLOWICZ (Gabrilovicius) herbu Kotwica odrn. Znani na Litwie (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie ~ Dzial rqkopisöw, 7015-111, t. X, s. 34).
HACKIEWICZ (Chackevicius) herbu Jastrzqbiec. Osiedleni na Wofyniu i Biaiorusi.
HADZIEWICZ (Chadevicius) herbu Wieniawa. Ich dobra rodowe znaj- dowaly siq na Wilenszczyznie.
HAGN (Gagnas) herbu Hagn. Nalezaly do nich maj^tki ziemskie w powiecie poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752).
HAHN (Ganas) herbu Hahn (Kogut). Dawny rod polsko-niemiecki, zaslu- zony przede wszystkim w dziedzinie wojskowosci, ale takze w sluzbie cywilnej I Rzeczypospolitej (w XIX wieku znany rowniez w Cesarstwie Rosyjskim). Gotfryd Hahn w roku 1797 byl np. radnym Wilna (AWAK, t. X, s. 567).
Krol polski Zygmunt August w 1561 r. nobilitowal jednego z przedstawicieii tego rodu. Liczna gai^z Hahnöw osiedlita siq na ziemi oszmianskiej. Zachowalo siq interesujace swiadectwo szlachty kurlandzkiej z 1821 roku. Oto öw tekst prze- tlumaczony z jqzyka niemieckiego: „W imieniu calego stanu rycerskiego i wszyst-• kiej szlachty Xiqstwa Kurlandzkiego poswiadcza siq niniejszym w tem, iz familia urodzonych Hahnow w rzpdzie najstarozytniejszych szlacheckich domow Xi^stwa Kurlandzkiego jest policzona; jakowe wedle IX paragrafu dla szlachty kurlandzkiej i Inflant przez kröla polskiego Zygmunta Augusta w roku 1561 nadanego przywileju, wszystkie prawa i prerogatywy bai'onow i najznakomitszych obywa- teli pahstwa polskiego posiadaja. Oraz ze ta familia juz przez sad iwcerstwa kurlandzkiego od roku 1620 do 1634 exystujacy, w gorze wymienionej godnosci utwierdzona i w aktach szlacheckich Rytterbanku Kurlandzkiego umieszczona znajduje siq; nie mniej ze JWP Wilhelm Hahn istotnie tak z ojca Fryderyka Hah- na, dziedzica majqtnosci Zluktyn-Pomusza, jako iez z powyzej zacytowanej staro- zytno-szlacheckiej familii urodzonych Hahnow pochodzi. Jakowe swiadectwo z nalezytym podpisem przy wycisnieniu rycerstwa kurlandzkiego pieczeci wydaje siq. Datt w Mitawie 1821 roku miesi^ca Februari 1 dnia. Karol graf Medern, mar- szalek gubemi kurlandzkiej; Emst Bukenberg Linden, rycerstwa kurlandzkiego sekretarz” (CPAHL, f. 391, z. 4. nr 1035, s. 3).
Hahnowie nalez^cy do kurlandzkiej galqzi tego rodu zenili siq m.in. z pan- nami z takich domow, jak: von Römer, von Schilling, von Gerstenzweig, von
111


Seidler, Ejgird, znanych skądinąd z patriotyzmu polskiego, a nie niemieckiego, i spokrewnionych z wieloma polskimi rodzinami z Krės6w Wschodnich.
Wywdd familii urodzonych Hahnow herbu Hahn z 17 XII 1819 r. podawal: „Familia urodzonych Hahnow jest dawna i starožytna, w Krolestwie Polskim i Xiqstwie Litewskim zamieszkala, prerogatywami szlacheckiemi zaszczycona, ziemskie dobra posiadala i urzqda wojskowe i cywilne spelniala, z ktorej to familii idący, a do niniejszego wywodu za przodka wziqty Andrzej Bazylewicz Hahn byl dziedzicem dobr ziemskich Zarojscia-Ejgirdowszczyzna w powiecie oszmianskim ležących, za prawem nabycia 1650 roku Juni 7 jemu wydanego, i takowe dobra zostawil w spadku synowi swernu Piotrowi Hahnowi, a ten po- dobną koleją naturalnej sukcessyi zostawil szešciu synom swoim: Kazimierzo- wi, Aleksandrowi Pawlowi, Franciszkowi, Andrzejowi, Janowi i Jozefowi. Z ktorych to szešciu synow Kazimierz Piotrowicz Hahn zostawil po sobie synow dwoch: 1. Michala, z ktorego urodzeni zostali xiądz Felicjan, Daniel, ma- jący trzech synow: Ignacego, Hieronima i Jozefą; Kajetan, Wincenty i Justyn. 2. Mikolaj, z ktorego urodzeni synowie: Marcin, mający synow Tomasza i Ignacego, i Jozef.
Franciszek zaš Piotrowicz Hahn zostawil takze po sobie synow dwoch:
1. Jerzego, z ktorego urodzeni synowie Jozef, Stanislaw - mający syna Onufre- go; Tomasz i Tadeusz - mający dwoch synow: Stanislawa i Wincentego;
2. Antoniego, z ktorego urodzeni synowie: Michal, mający dwoch synow: Jana, z synem Stanislawem, i Jozefą, oraz Jerzy, mający syna Stanislawa.
Familia ta Hahnow, czyli Ganow ñî do galqzi swoich na mocy zložonych dowodow uzyskala dekret w Departamencie Wywodowym Guberni Litewsko- Wilenskiej pod rokiem 1799 Januaryi 28 nastaly; a zaš ñî do gatqzi dziada teraz wywodzącego siq Aleksandra Pawla, syna Piotrą, a brata rodzonego Kazimierza i Franciszka Hahnow, to familia, nie wiedząc o miejscu jego pomieszkania i î potomstwie rozrodzonym, w nadmienionym wyzej dekrecie nie pomiescila”.
W 1819 r. heroldia wilehska uznala Jakuba Gustawa Gustawowicza Hahna z synami: Janem Jakubem, Jozefem, Aleksandrem i Kazimierzem za „aktualną i starožytną szlachtq polską” wpisując ich imiona do pierwszej klasy ksiąg szlachty guberni litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1002, s. 74-75). W powiecie upickim w 1827 roku odnotowano Teodora Hahna i jego syna Ju- niusa Fryderyka Ferdynanda (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 2892, s. 774). Niekiedy materialy heroldii utožsamiają Hahnow i Ganow. Byly to jednak rodziny o rož- nym pochodzeniu, lecz istotnie w powiecie oszmianskim spokrewnione przez zawierane malženstvva.
Drzewo genealogiczne Ganow (von Hahnow), zatwierdzone przez Depar- tament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu, bierze za protoplastq tej galęzi rodu Aleksego Gana, generala-majora wojsk rosyjskich. Jego syn Gustaw Adolf ukonczyl w 1820 r. Korpus Paziow i sluzyt w wojsku; byl radcą dworu, pulkownikiem. Za odwagq nagrodzony zostal kilkoma orderami. Pienvszą jego zoną byla Maria Adlerberg, drugą - Eleonora Broniewska (corka generala- majora).
Z pierwszego stadia pochodzil syn Eugeniusz Gan, wlasciciel položonego w guberni jaroslawskiej majątku Serenowo (300 poddanych). Ukonczyl on Ce
l l 2


sarski Univversytet w Dorpacie, uzyskując dyplom kandydata nauk fizyczno- matematycznych w roku 1858. Služyl w administracji w Grodnie. Z žony Wan- dy Klempinskiej mial syna Jozefą (ur. 19 III 1861) i corką Kazimierą Ludwiką (ur. 5 III 1863), chrzczonych w grodzienskim košciele famym (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 2, nr 2, s. 10-12). Z tego rodu pochodzila sfynna myšli- cielka Maria z Hahnow Blawacka.
HAJDOMOWICZ (Gaidomovičius) herbu Korab. Dziedziczyli majątki ziemskie w powiecie telszewskim.
HAJEWSKI (Gaiauakas) herbu Sulima. Ich rodowe siedziby byly w Pol- sce šrodkowej. Od XVII wieku mieszkali rowniež na Bialej Rusi i Litwie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1002, s. 199-202).
HAJKOWICZ (Gaikovičius) herbu Ogonczyk. Naležaly do nich dobra w powiecie lepelskim.
HALICKI (Galickas) herbu Poraj. Mieszkali w powiatach: oszmianskim, nowogrodzkim i dzisnenskim. Napoleon Halicki, rektor Uniwersytetu Char- kowskiego, w 1863 roku byl vvlašcicielem dobr Servvecz i figuruje na urządowej lišcie szlachty guberni wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 98, s. 12).
HALLER (Galeris) herbu Haller. Naležaly do nich posiadlošci w powiecie kowienskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 2952; f. 391, z. 8, nr 2443).
HALKO ve! GALKO (Galkus) herbu Szalawa. Juž okolo 1300 roku znani byli na Rusi. Wslawieni dokonaniami rycerskimi. Nastąpnie osiedlili šią w wo- jewodztwach mšcisiawskim i wilenskim (przede wszystkim w powiatach oszmianskim, zawilejskim i kowiehskim). W 1801 r. uznani zostali za rodovvitą i starožytną szlachtą polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 107-114).
HAMULECKI (Gamuieckas) herbu Sulima. Wywodzili šią z ziemi lom- žyhskiej (dobra Wicie Targony). W 1853 r. ich rodowitošč szlacheeką potwier- dzil Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu. Wovvczas ich rodowe siedziby znajdowaly šią w povviecie grodzienskim (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 2, nr 2, s. 8-9).
HANCEWICZ (Gancevičius) herbu Dąborog. dziedziczyli majątki w powie- cie lidzkim. Galąž žmudzka tego rodu juž w XVI \vieku užywala godla Pomian.

HANECKI (Ganeckas). Naležaly do nich dobra ziemskie w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707). Dwaj Haneccy byli carskimi gene- ralami w czasie powstania styczniowego.
HANICZ (Aničas, Ganičas) herbu Przyjaciel. Osiedleni w powiatach upickim i poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1192).
113


HANIEWICZ (Ganevičius) herbu Žnin. Znani byli od wiekow na Wi- lenszczyžnie.
HANKIEWICZ (Chankevičius) herbu wlasnego (w polu niebieskim skrzydlo biale, z dobi w gorę strzalą przebite; nad koroną takiež skrzydlo, prze- bite strzalą z lewa w prawo). Užywali rovvniež herbu Abdank. Stefan Hankie- wicz, sekretarz krola Jana Kazimierza, byt nobilitowany w 1673 roku. Mieszkali w powiecie nowogrodzkim na Litwie oraz w Koronie (Biblioteka Jagiellonska vv Krakowie - Dzial rękopisow, 7019-III, s. 106).
HANUS (Ganusas) herbu Radvvan. Dziedziczyli majątki w powiecie wol- kowyskim.
HANUSOWICZ (Ganusovičius) herbu Radwan. Naležaly do nich dobra ziemskie w powiatach wolkowyskim i telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443).
HANUSOWSKI (Ganusauakas, Anusauskas) herbu Leliwa. Osiedleni w powiecie kovvienskim.
HANUSZEWICZ (Ganusevičius) herbu Lis. Od wiekow znani na Ko- wienszczyžnie.
HARABURDA (Charaburdas) herbu Abdank. Znakomity rod rycerski slynny na Žmudzi, Bialej Rusi i Wilenszczyžnie. Ich posiadlošci znajdowaly się w powiatach: nowogrodzkim, wilkomierskim i rosienskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 404). Michal Haraburda, pisarz litewski, szešč razy ježdzil do Moskwy z poselstwem za panowania Zygmunta Augusta i Stefana Batorego.
HARASIMOWICZ (Garasimavičius, Arasimavičius) herbu Wieniawa. Licznie reprezentowani w powiecie lidzkim. Spokrewnieni byli z Klukowskimi, Zaleskimi, Krupowiczami, Hancewiczami, Kolyszkami, Mickiewiczami, Goj- rawskimi, Szulcami, Chrulami, Bolce\viczami (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 70, s. 13-15).
Wywod familii urodzonych Harasimowicz6w herbu Wieniawa z 9 III 1801 r. informowal: „Familia urodzonych Harasimowicz6w z dawna rodovvitošcią szla- checką zaszczycona, w Litwie, mianowicie w powiecie lidzkim, dziedziczyla ziemskie szlacheckie majątki ”, Požniej Harasimowiczowie odgalqzili się tež na powiaty sąsiednie.
W 1801 roku heroldia vvilehska uznala Piotrą, Stanislawa, Jakuba, Bartlo- mieja, Marcina Harasimowiczow za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” . Wpisano ich do piervvszej częšci ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 105-106).
HARBUZ (Arbūzas) herbu Bialynia. Wzmiankowani w žrodlach histo- rycznych od XVI wieku.
114


HARYMOWICZ (Garimavicius, Arimavicius) herbu Mogila. Mieszkali w dobrach Orodziszki na Wilenszczyznie.
HATOWSKI (Gatauskas) herbu Korab. Posiadali w powiecie wilenskim maj^tek StarzywszczyznQ. W 1811 roku uznani zostali za „rodowit^ i starozytn^ szlachtQ polsktf (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 912, s. 216-217).
HAUFMAN (Gaufmanas) herbu Topor. Dziedziczyli posiadlosci w po- wiecie telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1783).
HAUNICZ (Gaunicius, Aunicius) herbu Przyjaciel. Posiadali maj^tki w powiecie upickim.
HAURYLKIEWICZ (Aurilkevicius) herbu Ancuta. Nalezaly do nich do- bra ziemskie w powiecie oszmianskim.
HAUSMANN (Gausmanas) herbu Gryf. Osiedleni w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 111). Przynaleznosc Hausmannow do stanu szlachec- kiego potwierdzila heroldia litewsko-wilenska (24 VI 1822) oraz heroldia Kro- lestwa Polskiego (AGAD w Warszawie, Ib. Dok. Pap. 3934 w Inwentarzu he- roldii Krolestwa Polskiego).
HAUSTEIN (Gausteinas) herbu Leliwa. Znani na Zmudzi i w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. l,nr 100).
HAWNULEWICZ (Gaunulevicius) herbu Zadora. Prastary rod w Wiel- kim Ksi^stwie Litewskim, osiadly przed wiekami na Wilenszczyznie i Zmudzi.
HAYN (Gainas) herbu Jasiehczyk. Mieszkali w Malopolsce i Wielkim Ksi^stwie Litewskim.
HEGEL vel HEGLINSK1 (Gegelis) herbu Lubicz. Georgius Hegel byl mieszczaninem krakowskim, jak swiadczy zapis z roku 1527. W XVIIl-XIX wicku przedstawiciele tego rodu notowani byli w zrodlach historycznych takze na Zmudzi, w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 2694).
HEGER (Gegeris) herbu Heger. Dziedziczyli majqtki w powiecie ponie- wieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752).

HEHEDSKI (Gegedskis) herbu Kosciesza. Nalezaly do nich dobra ziemskie w powiecie poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752).
HEINISCHON am DONAU (Geinisionas am Donau) herbu Pomi an. Osiedleni w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1).
HEJBOWICZ (Geibavicius) herbu Herburt i Paw^za. Znani na Bialej Rusi, Litwie i w Inflantach.
115


HELMAN vėl HELMANOWSKI (Gelmanas) herbu Helmanowski. Dziedziczyli majątki w powiecie rosienskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
HELTMAN (Geltmanas) herbu Heit. Ich przynaležnošč do stanu szla- checkiego potwierdzila heroldia grodzienska i Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu m.in. w latach 1834 i 1860. Heltmanowie spokrew- nieni byli z Janiszewskimi, Goreckimi, Wagnerami, Księžopolskimi, Podgor- skimi (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 2, nr 2, s. 33-35).
HEMPEL (Gempelis) herbu Hempel. Opisanie herbu kapitana Hempla sporządzone w Warszawie w 1826 roku informuje o tym klejnocie: „W tarczy na polu niebieskim srebrna podkowa, srebrnym mieczem od prawego do lewego przeszyta, na podkowie srebmy kawalerski krzyž, unoszący kruka czamego, mającego w pyšku srebmy pieršcien. Na lewym wierzchnim rogu tarczy, mają- cej pole czenvone, miecz srebmy do gėry się wznoszący - nad tarczą korona szlachecka, na ktorej szczycie wieza srebrna” (AGAD w Warszawie, Akta heroldii Krölestwa Polskiego).
HENSCHEL vėl HENSZEL herbu Sulima. Osiedleni na Žmudzi i Wi- lenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1513).
HENZELL vėl GENSEL (Genzelis) herbu Pomian. Pisali się „z Hebda”. Mieszkali najpierw w Maciejowce w wojewodztwie poznanskim. W koncu XVII w. przeniešli się na Kresy do wojewodztw brzeskiego-litewskiego, potem grodzienskiego (powiat nowogrodzki). Heroldia wilenska 31 sierpnia 1820 roku uznala i oglosila „rodowitą i starožytną szlachtą polską” Ignacego Henzella z synami Maciejem, Franciszkiem i Jerzym oraz Antoniego z synem Aleksan- drem, jak tež jeszcze jednego Franciszka (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1002, s. 227- 232). Byli tež na Litwie Žydzi tego nazwiska.
HERALOWICZ (Geralovičius) herbu Geralt. Dziedziczyli majątki w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 5).
HERASIMOW1CZ (Gerasimavičius) herbu Abdank. Spokrewnieni z Wro- czynskimi i Kuczynskimi. Znani w XVII-XVIII wieku w powiatach: bialostoc- kim, suwalskim i nowogrodzkim; w powiecie grodzienskim posiadali dobra Borki. W 1832 r. ich przynaležnošč do stanu szlacheckiego potwierdzil Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu (ÑÐÀÍ Bialomsi w Grodnie, f. 332, z. 2, nr 2, s. 36-38). Mikolaj Herasimowicz w 1650 r. byi pelnomoc- nym komisarzem księžnej Marii Radziwiltowny przy budowie unickiego ko- sciola w miasteczku Lubicz kolo Nowogrödka.
HERBERSKI (Gerberskis) herbu Herburt. 9 grudnia 1841 r. heroldia wi- lenska potwierdzila rodowitosc szlachecką Antoniego Jozefą, Juliana Aleksandra i Wincentego Karola Herberskich, rodzonych braci, užywających herbu Herburt, potomkow w szöstym pokoleniu Wojciecha Janowicza Herberskiego,
116


wlasciciela majątku Zamojšcie, vėl Kleczyszki, vėl Herburciszki w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 199).
HERCYK (Gercikas) herbu Lubicz odm. (tylko jeden krzyž znajduje się w podkowie). Ks. Wojciech Wijuk Kojalowicz w swym Herbarzu napisal: „Hercykowie w polockim y smolenskim wojewodztwach. Tomasz Hercyk, pi- sarz grodzki polocki. Synowie jego Alexander y Wladyslaw”.
Hercykowie zamieszkali na Litwie spokrewnieni byli z hrabiowskim rodem Pacow'. Na ziemiach ukrainnych natomiast spowinowacili się z takimi m.in. polskimi rodami szlacheckimi jak lskryccy i Wysoccy.
Jašnie wielmozny pan Jan Hercyk w 1568 roku byl pisarzem grodzkim wi- lenskim (Archeograficzeskij sbornik dokumentoxv, t. III. s. 29). Stanislaw z Lubna Hercyk w 1764 roku podpisal od wojewodztwa mihskiego akt elekcji ostatniego krola polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 131).
Drzewo genealogiczne Hercykow, sporządzone przez heroldię wilenską w 1835 r., przedstawda jedenašcie pokoleh (34 osoby) rodu (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609, s. 157). Hercykowie mieszkali przez wieki przede wszystkim w wojewodztvvie smolenskim (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7015-111, s. 31).
HERMAN (Germanas) herbu Dolęga, Lodzia i Bibersztajn. Od dawna dziedziczyli Zwirbliszki w powiecie oszmianskim. W 1800 r. uznani zostali przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtą polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 82-83). Galąž rodu užywająca herbu Bibersztajn osiedlo- na byla w Hermaniszkach-Wowieranach w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 92-93). Nieki ėdy ei wlasnie Hermanowie uzywali tež herbu wlasnego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 100-101; por. tež f. 708, z. 2, nr 1, 403, 845).
HERMANOWICZ (Germanovičius) herbu Junosza. Naležaty do nich dobra ziemskie w powiatach: rosiehskim, oszmianskim i wilehskim.

HERTYK vei GIERTYK vėl GIERTYCH (Gertikas) herbu Grzymala. Dziedziczyli majątki na Kowienszczyznie.
HERUBOWICZ (Gerubavičius) herbu Prus. 7,mini byli od wiekow na Žmudzi.
HINCYTOVVICZ (Gincitovičius) herbu Zaręba. Mieli posiadlošci w powiecie rosiehskim.
HINICZ (Giničius) herbu Korczak. Osiedleni wr Malopolsce Wschodniej.
HINK vėl HINEK (Ginkas) herbu Dzialosza. W herbarzu z XVIII wieku czytamy; „Hinkowie herbu Dzialosza, to jest rog jeleni szary y skrzydlo sępie
117


takiež w czerwonym polu, na helmie 3 piora strusie; familia wedhig opisania kronikarzow possessją w wojewodztwie podlaskim, w ziemi nurskiey mająca, obszemą zostawila progeneracyą, Tomasz albowiem Hinek, podsędek ziemi nurskiey, syn jego Jan, sędzia na Trybunal Piotrkowski 1616, Gasper Hinek, posel na seym 1638, Woyciech Hinek, poborca ziemi bielskiey 1680, z ktorey to familii Jan Hinek possessjonat teyže nurskiey ziemi”.
HLEBOWICZ vėl HLEBOWSKI (Glebovičius). Polska encyklopedia szlachecka (t. VI, s. 75) informuje o Hlebowiczach herbu Leliwa, Lubicz i Rad- wan (z Grodzienszczyzny) oraz herbu Koszahski (z powiatow trockiego i dzisnen- skiego). Jak się jednak wydaje, pierwotnym godlem tego rodu byl wlasny znak rodowy, o ktorym m.in. Jan Dworzecki-Bohdanowicz w rękopišmiennym dziele Herbarz szlachty litewskiej pisal w następujący sposob: „Hlebowicz vėl Hlebow- ski herbu jakby Radwan bez poly trzeciej we šrodku chorągwi košcielnej, w po- wiecie grodziehskim. 1585 Andrzej Bohdanowicz Hlebowicz, 1589 Wasil Antoni Hawrylowicz, ziemianie powiatu grodzienskiego w Hlebowiczach vel Hlebowie” (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 11).
Wywdd familii urodzonych Hlebowskich herbu Leliwa z 20 grudnia 1819 roku podawal, že „ta familia od niezliczonych wiekami zeszlych lat w Litwie zamieszkala, przy licznych dostojnošciach, urzędach i innych obywatelskich, szlachcie dozwolonych zaszczytach i prerogatywach ciągle ziemne dziedziczyla majątki, z rzędu bowiem gromadnie ominionych po sobie idących pokolen Pa- wel Bohdanowicz Hlebowski, za protoplast^ przez wywodzących się wzięty, possydowal wieczyscie majętnošč Poljanowicze w powiecie grodziehskim po- ložoną, co okazalo się z prawa wieczystego w dacie roku 1642 kwietnia 3 dnia czynionego (...). Tenže Pawel z urodzoną Anną Poljanowną w związki malžeii- skie wstąpiwszy, splodzil syna Jerzego, ktoren z urodzoną Eufrozyną Eysmon- towną oženiony, wydal na swiat synow dwoch: Samuela i Jakuba.
Z tych Jakub, ženny z jašnie wielmožną Heleną Balewską (...), dziedziczyl jeszcze folwark Bulewszezyznę w powiecie grodziehskim nad rzeką Swisloczą položony Następnie tenže Jakub splodzil synow dwoch: Wawrzyhca i Jerzego”. W 1819 roku heroldia wilehska uznala Wincentego z synami Mi- chalem i Aleksandrem oraz Jozefą Hlebowskich vel Hlebowiczow za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisujac ich do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1002, s. 107-108).
Ten pradawny rod lechicki dal Rzeczypospolitej szereg znakomitych mę- žow, spošrod ktorych na miejsce pierwsze wysuwa się Jan Hlebowicz (1480- 1549), wojewoda wilenski, kanclerz wielki litewski, pogromca Moskwy w 1535 roku, zwolennik šcislego związku Litwy i Korony.
W dawnvch annalach często spotyka się wzmianki o rožnych reprezentan- tach tego domu. Urodzony Mikolaj Hlebowicz na Dąbrovvie, wojewoda smoleh- ski, w 1611 r. byl k.omisarzem sejmu wainego koronnego w Warszawie (VL, t. Ill, s. 5). Jerzy Karol Hlebowicz na Dąhrowie, takze wojewoda smolenski, w 1643 roku byl cztonkiem komisji poselskiej do obrony Smolenską (ibidem, t. IV, s. 36). Hieronim Hlebowicz, o przydomku Dziežyc, w 1648 r. podpisal od woje- wodztwa wilenskiego elekcję krola polskiego Jana Kazimierza (ibidem, s. 100).
118


5 pazdziemika 1765 roku do popisu szlachty powiatu grodzienskiego sta- n$li: „Jegomosc pan Andrzej Hlebowicz na êîï³è karym, z palaszem. Jegomosc pan Marcin Hlebowicz, z szabl^ i pistoletami, na êîï³è cisawym. Jegomosc pan Jözef Hlebowicz, na êîï³è bialym, z szablsp Jegomosc pan Jerzy Hlebowicz, na êîï³è gniadym, z szabl^. Jegomosc pan Dominik Hlebowicz, na êîï³è sroka- tym, z szabl^. Jegomosc pan Franciszek Hlebowicz, pieszy, z szablig Jegomosc pan Jakub Hlebowicz, bez broni. Jegomosc pan Symon Hlebowicz, bez zadnej broni, pieszy”. Wszyscy owi szlachcice mieszkali w posiadtosci Hlebowicze w parafii odelskiej, à bylo ich tarn ponad czterdziesci osob. Jak swiadcz^. za- chowane zapisy zrodlowe, byl to ongis rod tyle liczny, ñî patriotyczny, chlub- nie zapisany w dziejach Rzeczypospolitej.
Hlebowiczowie herbu Krucina, spokrewnieni m.in. z Pietrykowskimi i By- strymi, posiadali w XVII wieku dobra Hadynowo w powiecie bielskim, ktöre sprzedali w 1762 roku Wincentemu Radlinskiemu za 10 tys. zlotych polskich. W 1852 r. ich rodowitosc szlacheck^. potwierdzila heroldia grodzienska, à w 1861 - Departament Heroldii Senatu Rz^dz^cego w Petersburgu (CPAH Bialo- rusi w Grodnie, f. 332, z. 2, nr 2, s. 55-57).
Jeden z przedstawicieli rodu zostal w 1999 roku beatyfikowany przez Ojca Swi^tego Jana Pawla II jako m^czennik za wiarQ chrzescijansk^. Przyblizaj^c jego postac i zashigi dla Kosciola, napisano: „Ks. Henryk Hlebowicz (1904- 1941). Kaplan archidiecezji wilenskiej, profesor teologii na Uniwersytecie Ste- fana Batorego w Wilme. W 1936 roku wycofat si$ z pracy na uczelni, przecho- dz^c do parafii Troki. Kazdy rodzaj pracy i kazde srodowisko bylo dla niego stosowna okazj^ do porywania dusz dla sprawy Bozej. Byl niezwykle ofiarnym, wspanialym duszpasterzem, charyzmatycznym przewodnikiem w wierze, apo- stolem jednosci chrzescijan, przyjacielem wszystkich, ktorzy szukali prawdy. Swoj^ posiug^_ wywarl gl^boki wptyw na szerokie krqgi akademickie Wilna oraz calej archidiecezji. 3 maja 1941 roku zlozyi akt oddania zycia Bogu jako ofiarq ekspiacyjn^ za ratowanie wiary miodziezy. Zostal rozstrzelany przez gestapo 9 listopada 1941 roku w Borysowie, za pelnienie poslugi duszpaster- skiej na Bialorusi.”
HLASKO (Glaskas) herbu Leliwa. Wplywowi ongis na Polocczyznie. Kleofas Tadeusz Hlasko w latach 1752-1754 byl podczaszym powiatu piiiskie- go. W roku 1762 Trojan Hlasko pelnil funkejQ sqdziego witebskiego. Stanislaw, Tadeusz, Leon, Dominik, Feliks i inni Hlaskowie podpisali w 1764 r. od woje- wödztwa polockiego elekcj^ ostatniego krola polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 121).
HLAWZDANOWICZ vel HLAUZDANOWICZ (Glauzdanavicius)
herbu Lubicz. Dziedziczyli maj^lki w powiecie braslawskim.

HLUSZANIN (Glusaninas) herbu Radwan. Notowani w zrodlach histo- rycznych juz w 1568 r. Wplywowi w wojewödztwie polockim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 11).
119


HLUSZYNSKI (Glušinskas) herbu Labędž. Rodowe siedziby mieli w powiecie lidzkim.
HOFFMAN (Gofmanas) herbu Topor. Posiadali drobne majętnošci w po- wiatach trockim i wilkomierskim. Ich przynaležnošč do stanu szlacheckiego po twierdzila heroldia wilenska w roku 1836 (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1053, s. 4-6).
HOFMANN (Gofmanas) herbu Hofmanu. Dziedziczyli majątki w powia- tach: kowienskim, poniewieskim, szawelskim i wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 951, 1192, 1694, 2157, 2284, 404, 649, 720, 845).
HOLMEISTER (Golmeisteris) herbu Boncza. Mieszkali w powiecie upickim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4127).
HOLOCHWAST vėl HOLOCHWOST (Golochvastas) herbu Czerwnia. W 1618 r. po przybyciu z Rosji otrzymali w darže od krola polskiego częšč dobr Plikiance i Wojtkuszki w powiecie trockim. W 1799 r. zostali uznani przez heroldię w Wilnie za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 40-42).
HOLOWACZ (Golovačius) herbu Lubicz. Od dawna dziedziczyli dobra Ko- rzyšč w powiecie wilenskim, ktore w 1587 roku odsprzedali Będzikowiczom, a następnie nabyli grunty we wlošci Wasiewskiej-Kulniewskiej w powiecie oszmianskim. Užywali przydomku Želepucha. W 1798 r. zostali uznani przez heroldię wilenską za „rodowitą szlachtę polską” i wpisani do pienvszej częšci ksiąg szlacheckich gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 13-14).
HOLOWINSKI (Golovinskas) herbu Kostrowiec II. Dobrze znani byli juz w XVI wieku w wojewodztwie wolynskim i kijowskim, gdzie spokrewnili się z rodami Rahozow, Kropiwnickich, ks. Czartoryskich, Wielhorskich, Lisiee- kich, Szczepkowskich, Woroniczow, Kreczmerow, Bogurajskich, Ciąglinskich, hr. Lubienskich, Zalewskich.
W latach 1822 i 1836 heroldia wilenska potwierdzila rodovvitošč szlachecką Feliksą Piotrą (ojca) i Antoniego (syna) Holowinskich (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 992). W 1840 r. heroldia wilenska otrzymala prošbę doktora Antoniego Ho- lowinskiego dotyczącą potwierdzenia „szlacheckiej starožytnošci” jego rodu. Podanie skierowane do cesarza Mikolaja rozpoczynalo się slowami: „Famiiia Holovvihskich, a w rzędzie tej Antoni syn Felixa Piotrą, przez dekret Wolyh- skiej Wyvvodowej Deputacji w roku 1822 1 cbruaryi 22 nastaly, godnošcią szia- checką zaszczycony zostal; lecz gdy proszący z przeznaczenia swego zajmujący się praktyką lekarską, od dawna w miešcie Wilnie jest zamieszkaly, gdzie i nadal ze względu przyjętych na się obowiązkow przedlužač swoj pobyt upa- truje nieuchronną potrzebę, przeto skladając patent na stopien doktora medycy- ny 1829 Juni 14 z Uniwersytetu Wilehskiego wydany oraz spis dvvorzanski za nr 5275, dekret Wolyhskiej Deputacji i šwiadectwo marszalka powiatu wilen- skiego za nr 252 - upewniające, že Antoni, syn Felixa Piotrą, Holowinski,
120


doktor medycyny, jest juž do księgi rodoslownej dworzañskiej powiatu wileñ- skiego zapisany i že dekret Deputacji Wofyñskiej do akt Deputacji Wileñskiej može byč wprowadzony.
Z tych więc powodów najpoddaniej prosi, aby najwyzszym Waszej Impe- ratorskiej Mošci ukazem zalecono bylo tę moją prošbę w Wileñskiej Wywodo- wej Deputacji przyjąč, a skutkiem onej i zložonych dokumentów dekret Deputacji Wolyñskiej do akt Deputacji Wileñskiej wprowadzic i stosowanie do tegoz dekretu w księgę rodoslowną dworzahską gubemi wileñskiej częšci wlasciwej zamiešcič” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 650),
HOLOWKA vel GOLOWKA (Golovkis) herbu Holownia. Dziedziczyli majętnošci w powiatach zawilejskim i wilkomierskim (CPAHL, f/708, z. 2, nr 1).
HOLÓWKO (Goluvkis) herbu Lubicz. Znani byli przede wszystkim w Malopolsce Wschodniej.
HOLOWNIA (Golovnis) herbu Holownia. Starožytny ród užywający pierwotnie tytuhi kniaziów i herbu Odrowąž, juž od początku wieku XIV, wslawiony męstwem i odwagą w boj ach z Moskwą. Poszczególne galęzie rodu posiadaly liczne dobra ziemskie na Nowogródczyznie, przede wszystkim w powiatach oszmiañskim i miñskim. W 1804 r. owa rodzina zostaía uznana przez heroldię wilehską za rodowitą i starožytną szlachtę polską oraz wpisana do pierwszej częšci ksiąg genealogicznych gubemi litewsko-wileñskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 174-177).
HOLOWNIA-CZORNY (Golovnis-Čarnas) herbu Holownia. Naležaly do nich dobra ziemskie w powiecie wilejskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 2760).
HOLUB (Golubis, Karvelis) herbu Syrokomla odm. Pierwotnie posiadali dobra Trapalów w powiecie oszmiañskim, następnie osiedlili się równiez w woje- wództwie miñskim, gdzie nabyli majętnošč Kopciowszczyznę. W 1800 r. zostali uznani przez heroldię wilehską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 88-89).
Wywód familii urodzonych Holubów herbu Syrokomla z 1799 r. poda- wal, že pochodzili oni z województwa miñskiego. Osiedlili się w powiecie lidzkim w majątku Jezgoldziszki (Kijuciszki). W 1799 r. heroldia wileñska uznala ich za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 948 s. 482-483).
HOLUBICKI (Golubickas) herbu Janina. P. Malachowski wspominal tak- že o Holubickich herbu Korsak. Byli tež Holubiccy žydowskiego pochodzenia. Dobra rodowe Holubickich znajdowaly się na Wileñszczyznie i Witebszczyz- nie. Potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej uzyskali z heroldu witebskiej w 1835 r. Panowie Holubiccy okolo 1590 r. posiadali siola Dziergiañce i Preny w powiecie trockini (AWAKt. XVIII, s. 88). Jan Holubicki okolo roku 1590 byl wlascicielem majątku w Prenach (ibidem, t. XXX, s. 78).
121


Stanislaw Hohibicki przed 1584 r. sprawowal urząd podstarošciego kowien- skiego. Wydaje šią, že to jego syn, Jan Stanislawowicz Hohibicki, dworianin Jego Korolewskoje Müosti, figuruje w jednym z zapisöw archiwalnych z r. 1586 (ibidem, t. XXIV, s. 419; t. VIII, s. 411, 420). Öw Jan Stanislawowicz Hohibicki, „ziemianin hospodarski” z powiatu orszanskiego, procesowal šią w 1596 roku z kniaziem Iwanem Lukomskim o nieoddanie dlugu przez tego ostatniego (ibidem, t. XXXII, s. 45). Stefan Hohibicki w 1599 r. pelnit funkcję burmistrza polockiego. Pan Hrehory Holubicki spod Minską odnotowany zostal jako swia- dek sądowy na procesie w minskim sądzie grodzkim w roku 1600 (ibidem, t. XVIII, s. 172).
Piotr Holubicki, deputat wilkomirski, 2 sierpnia 1610 r. podpisat jeden z wyrokow trybunalu wilenskiego (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, Vilnius 1988, s. 227). Okolo roku 1650 generalem krolewskim wojewodztwa mihskiego byl Piotr Kazimierz Holubicki (AWAK, t. XV, s. 44). Maciej Holubicki, wlasciciel döbr Lomaz kolo Brzešcia, okolo 1687 byl namiestnikiem dworu Jego Krölewskiej Mošci.
Wywöd familii urodzonych Holubickich herbu Janina z 21 IX 1805 r. jako protoplastę rodu wskazuje Daniela Holubickiego, ktory „przemieniając wiarę starozakonną žydowską, przyjąl na šią katolicką prawdziwą, przy swiadectwie wielu obywateli, w roku 1758 Novembra 2 dnia”. Žonaty z Anną Labuciowną, zostawil synöw Franciszka (1780) i Jakuba (1789), chrzczonych w košciele janiskim. Wszyscy trzej w 1805 r. uznani zostali przez heroldią wilenską za „aktualną szlachtę” i wpisani do drugiej cząšci ksiąg szlachty gubemi litewsko- wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 186-187).
Holubiccy herbu Janina, wlasciciele Bialegostoku w powiecie luckim, jak tež majątkow Dorohinie i Orzechowa w wojewodztwie kijowskim, uzyskali potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej od Wolynskiego Zgromadzenia Depu- tatöw Szlacheckich 12 grudnia 1827 roku, jak tež w roku 1829 i 1848, zaš Departament Heroldii Senatu Rządzącego Cesarstwa Rosyjskiego w Petersburgu uznal ich za prawowitą szlachtę 14 grudnia 1882 r.
HOLUBOWICZ (Golubovičius) herbu Holownia. Dziedziczyli majątki w powiecie wilenskim.
HOLUBOWSKI (Galubauskas) herbu Janina. O pochodzeniu nazwy tego herbu prof. A. Malecki pisal: „Wies Janina ležy w Krakowskiem, w powiecie stopnickim; Janiny (zwane takže Joniny) w tarnowskim. Janina ta w stopnickim powiecie moglaby najprędzej byč uwazana za powöd zawolania Janina; sama ta zaš wies zawdziqczala swą nazwę tej okolicznošci, že ją na swoim terytorium w XII wieku založyli szpitalnicy sw. Jana Jerozolimskiego, czyli tak zwani johannici”.
W 1811 roku Deputacja Wywodowa Wilenska uznala Antoniego Holubow- skiego za „rodowitego szlachcica polskiego” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 204-205). Antoni Holubowski z powiatu trockiego w 1844 r. znajdowal šią na lišcie szlachty, ktöra nie uzyskala potwierdzenia szlachectwa od wladz carskich (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 18). Byli tež Holubowscy, Polacy z pochodzenia, ktö-
122


rzy sluzyli w Rosji juz od pocz^tku XVII wieku (L. M. Sawiolow, Rodosiow- nyje zapiski, t. II, s. 221).
HOMOLICKI (Gomolickas) herbu Jelita. Osiedleni byli w powiecie no- wogrödzkim. Jak siQ wydaje, istnialy dwa domy o podobnie brzmi^cym nazwi- sku. Polska encyklopedia szlachecka (t. V, s. 327) informuje o Gomolickich [Homolickich] herbu Tqpa Podkowa, od okolo 1700 znanych na Ukrainie; mieli to byc nobilitowani Kozacy. W przekazach zas archiwalnych spotyka si$ wzmianki o Homolickich uzywaj^cych godla Haubicki.
Ksi^dz Jan Homolicki byl prezbiterem nieswieskim w roku 1723, a „jego- mosc pan Antoni Homolicki na koniu siwym, z szabl^ i pistoletami” stawil si$ 5 pazdziemika 1765 r. do popisu szlachty powiatu grodzienskiego.
Homoliccy herbu Haubicki, spokrewnieni m.in. z Michalskimi, Olszew- skimi i Siemaszkami, uzyskali potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej od pe- tersburskiego Senatu Rzqdzacego 15 stycznia 1847 roku (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 99, s. 1-36). Alfabetyczna lista szlachty powiatu wilenskiego, zatwierdzonej przez heroldiq z roku okolo 1850 zawiera informacje o Janie Homolickim (lat 53), synu Atanazego; jego zonie Wiktorii (lat 50), cörce Antoniego, z Michal- skich, wlascicielach döbr Rozkosz w powiecie nowogrödzkim w gubemi min- skiej. Ich starszy syn, 33-letni wöwczas Wiktor, duchowny prawoslawny, zo- naty z Halina Siemaszköwn^, cork^_ Jozefa, mial dzieci: Florq (5 lat), Olgq (4 lata) i pölrocznego Jozefa. Sredni syn, 26-letni Antoni, takze byl prawoslaw- nym kaplanem, ale w cerkwi zaluskiej w powiecie nowogrödzkim; zonaty z Leonill^, cörk^ Jana Oleszkiewicza. Najmlodszy z synow Jana i Wiktorii Homolickich, 15-letni Jan, byl uczniem gimnazjum. Cörka Ludwika miala lat 23, Anna 20, Konstancja 12 (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 921).
Wedlug spisu z 1854 roku Homoliccy mieszkali takze w powiecie trockim. ich szlachecka rodowitosc potwierdzona zostala przez heroldi^ wilenskit w roku 1846 (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 73, s. 12). Jak podaje Spis ziemian guberni min- skiej (Minsk 1899, s. 12), Homoliccy posiadali pröcz wspomnianych döbr Rozkosz, takze majcpek Kryczniki w powiecie nowogrödzkim. W 1901 r. Departament Heroldii Senatu Rzq.dzqccgo w Petersburgu potwierdzil przynaleznosc do stanu szlacheckiego Wlodzimierza Homolickiego z Grodziehszczyzny, syna Michala (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 5, s. 28).
HONCKIEWICZ (Gonckevicius) herbu Luk. Posiadali dobra ziemskie w powiecie lidzkim.
HOPPEN (Gopenas) herbu Hoppen. Zamieszkiwali w powuecie wilko- mierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1, 187, 403, 404, 649, 720, 845, 2834).
HORACKIEWICZ (Gorackevicius) herbu Roch. Dziedzic-zyli majqtnosci w powiecie nowogrödzkim.
HORA IN (Gorainas) herbu Korczak i Sreniawa. Posiadali przez kilka stuleci dobra Baranowrszczyzng i WysztortowszczyznQ w powiecie oszmian-


skim, jak tež inne pomniejsze majątki. W 1800 i 1808 r. uznani zostali przez heroldią wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską pienvszej klasy (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 96-97, 194-195). Przedstawiciele tego rodu byli osiedleni takže na Wolyniu i Bialorusi. Horainow herbu Strzemią w 1799 r. heroldia wilenska wpisala do ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 707).
HORBACEWICZ vėl HORBACZEWICZ (Gorbacevičius) herbu Ho- zjusz. Mieszkali w powiatach oszmiahskim i nowogrodzkim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 665; f. 391, z. 8, nr 86). 26 kwietnia 1388 roku „Sas Horbaczewicz ze wszystką bradą”, wraz z grupą innych wojow kniazia Dymitra (Korybuta) zlo- žyli przysięgę na wiemosc Wladystawowi Jagielle, Jadwidze i koronie polskiej (Archiwum Sanguszkow, 1.1, s. 9).
HORBACZ (Gorbačius) herbu Labędž. Adam Horbacz w roku 1660 byl burmistrzem brzeskim. W aktach sadowych Brzešcia z roku 1646 odnotovvano przypadek napadu na unicki monaster kapiatycki szlachty brzeskej. Wsrod na- pastnikow odnotowano m.in. Adama i Pawla Horbaczewiczow, ktorzy zresztą wystąpują jednoczešnie jako Horbaczowie, Horbaczowowie i Horbaczewscy (AWAK, t. III, s. 50-52).
Kaplan Palemon Bacewicz, nie szczędząc kolorow, tak opisal to wydarze- nie: „Dnia wtorego miesiąca Nowembra na dzien trzeci naszedlszy na monastyr, w polowie nocy, z przysposobionemi pomocnikami, przygotowawszy się na zly uczynek, z powrozami, kaydanami y wlazlszy z tylu do cele, a napadlszy na mnie, duszyli mię, bili, mordowali, w oczy plwali, kaydany na ręce y nogi wlo- zywszy, a knybel tyrahsko w gąbę, abym gwaltu nie wolal, wprawiwszy (...) do Kupiatycz zeslali”. W ten sposob prawoslawna owczamia ukarala swego kapla- na za przejšcie na unitarianizm i postawila zamiast niego nowego swiaszczenni- ka, niejakiego Tukalskiego.
HORBACZEWSKI (Arbačiauskas) herbu Bogorya, Korczak, Hozjusz, Jastrzębiec. K. Niesiecki wymienil spošrod Horbaczewskich tylko Stanislawa Michala, wojskiego rzeczyckiego; Jana, lowczego rzeczyckiego; Samuela Mi- chata, starostq druckiego, oraz Antoniego i Kazimierza z Pinskiego, uczestni- kow elekcji Jana III Sobieskiego (Herbarz, t. IV, s. 375).
S. Uruski podawal, že byly trzy rožne rodziny szlacheckie Horbaczewskich. Jedna z nich (herbu Bogorya) na Grodziehszczyžnie, druga (herbu Hozjusz) na Mihszczyžnie, trzecia (herbu Labędž najbardziej rozgalęziona, zaswiadczyla swą obecnošč w powiatach pinskim, rzeczyckim, grodzien- skim, kowiehskim. W XVII wieku dobrze znana byla szlachecka wies Hor- bacze w powiecie pinskim, od ktorej liczni jcj mieszkancy brali swe nazwi- ska i pisali się jako: Horbacze, Horbaczowowie, Horbaczewicze, Horbaczewscy.
Jeden z pinskich aktow sądowych z roku 1646 zawiera zarzuty wobec kilku Horbaczewskich z tej wsi, iž „siejąc žyto w Dębrowie na uroezyszczu Męslaty- nie, swinie pobili poddanym Žydeckim y pojedli (...), przyjechawszy do Žyda-
124


cza, u Jakowa Žydeckiego potajemnie gęsi pokradli y pojedli, y teyže nocy pczofy [pszczofy] wydarto” {AWAK, t. XVIII, s. 348-349).
A. Boniecki podawal w VII tomie Herbaria polskiego (Warszawa 1904, s. 335), že byly dwie rodziny Horbaczewskich. Jedna z nich, užywająca herbu Korczak, zamieszkala na ziemi halickiej; druga, herbu Labędž - w powiatach rzeczyckim i pinskim. Poszczegolne galęzie tego rodu do dziš istnieją w okoli- cach Grodna, Oszmiany, Trok, Wilna, a takže w tych miastach. Horbaczewscy byli ongiš wlascicielami majątkow Kirklany (powiat trocki), Perekop (woje- wodztwo czernihowskie), Wiekszlany (powiat oszmiahski).
Sambor de Horbaczow wymieniany jest przez księgi grodzkie lwowskie w 1506 r. Ksiądz pralat Dominik Horbaczewski, kantor smolenski, okolo polo- wy XVII wieku wzniosl w miasteczku Iwie na Oszmiahszczyznie košciol wla- snym kosztem i zostaljego proboszczem {Litwa i Rus, 1912, t. Ill, z. 3, s. 211). Jan Horbaczewski, podstoli rzeczycki, Samuel Michat Horbaczewski, starosta hicki, Isani Horbaczewski, wojski rzeczycki, Jan Horbaczewski, lowczy rzeczycki, jak tež Antoni i Kazimierz Horbaczewscy z powiatu pinskiego podpisali w 1674 roku elekcję krola Jana III Sobieskiego (VL, t. V, s. 149, 161).
W jednym z zapisow w aktach sądu grodziehskiego z 1675 r. figuruje szla- chetny pan Marcin Horbaczewski, ziemianin. Uchwalę szlachty powiatu grodziehskiego z 5 lutego 1715 r. podpisali m.in. Jakub Eysmąt i Wojciech Ey- smąt, Pawel Sierkuciewski i Stanislaw Sierkuciewski, Jozef Horbaczewski i Wawrzyniec Horbaczewski (AWAK, t. VII, s. 207). Franciszek Horbaczewski podpisal instrukcje sejmiku szlacheckiego w Grodnie 20 lipca 1733 r. i 26 sierpnia 1735 r. (ibidem, s. 293, 299). Jan i Kazimierz Horbaczewscy podpisali m.in. instrukcję sejmiku szlacheckiego w Grodnie 25 sierpnia 1740 r. (ibidem, s. 309).
W osadzie Waka pod Wilnem w roku 1758 mieszkali: drobny szlachcic Marcin Horbaczewski z zoną Marianną oraz Jarko Horbaczewski z zoną Agatą i corką Elžbietą {ibidem, t. XXXV, s. 69, 70). Jozef Horbaczewski wspomniany jest w tym samym roku jako pieczętarz wojewodztwa mscislawskiego {ibidem, s. 65). Jozef Horbaczewski, stolnik siewierski, „komisarz dobr koronnych y litewskich jašnie wielmoznych panow Oginskich”, jest wziniankowany w zapisach archiwalnych z 1764 roku. W tymže roku w dokumentach uwiecz- niono nazwiska Marcina i Stefana Horbaczewskich.
4 paždziemika 1765 roku do pospolitego ruszenia obywateli powiatu grodziehskiego między innymi stanęli: „Jegomošč pan Marcin Horbaczewski na koniu dereszowatym, z szablą i pistoletami; Stanislaw Horbaczewski na koniu gniadosrokatym, z szablą y pistoletami, z Zapola; Antoni Horbaczewski na koniu gniadym, z szablą”. Do nich dolączyli Antoni, Jerzy, Bohdan, Stefan, Bene- dykt, Michal, Jan Horbaczewscy {ibidem, t. VII, s. 415-417). Teodor, Symon, Maciej, Dominik, Aleksander, Sebastyan, Stanislaw i Adam Horbaczewscy podpisali instrukcję szlachty grodzienskiej dla poslow udających się na sejm do Warszawy 26 sierpnia 1766 r. (ibidem, s. 358-359, 367, 372).
Nie wszyscy Horbaczewscy byli katolikami, o czym šwiadczą ich podpisy (Daniel, Grzegorz, Jakub, Teodor) pod uchwalą roznowierczej konfederacji sluckiej w roku 1767 {AWAK, t. VIII. 627).
125


W roku 1777 Bazyli Horbaczewski byl studentem Wydzialu Filozoficznego Wszechnicy Wilenskiej (Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego - Dzial rękopi- sow, F. 3-1016, s. 112). Jozef Horbaczewski byl „inspektorem muchawieckiej fabryki”, od 1782 roku kierowal pracami drenazowymi i kanalowymi pod Pin- skiem, stale przebywal w „blotach horodyckich”, skąd przesylal Tyzenhausowi doktadne raporty o liczbie robotnikow i o robotach juž wykonanych. Byl wi- docznie niezlym organizatorėm, skoro pod jego kierownictwem prace ruszyty intensywniej (por. S. Kosciatkowski, Antoni Tyzenhaus, Londyn 1970, t. 1, s. 331).
W 1794 r. w zapisach figurują Stefan, Ignacy i Pawel Horbaczewscy, szlachcice grodzienscy. Liber continens Nomina et Cognomina Studentium in Imperatoria Academia Polocensi Societatis Jesu podaje, že wsrod uczącej się braci znajdowal i Studentus Eloquentiae ac Jurisprudentiae Michael Horbaczewski, annorum 18, Filius Romani ex districtu Vitebscens (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 1083). Tenže Michat Horbaczewski w 1814 roku ukonczyl jezuicką Akademię Polocką, otrzymując odpowiednie Testimonium, pošwiadcząjące uzyskanie obszernej wiedzy z wielu dyscyplin naukowych (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 1082, s. 15, 33).
W grudniu 1819 r. heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc szlachecką Marcina, Ignacego, Franciszka, Dominika, Stefana, Jozefą, Jana i Piotrą Horba- czewskich, szlachcicow z powiatu oszmianskiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1006, s. 51). W 1825 roku kancelaria Wilenskiego Zgromadzenia Szlachec- kiego potwierdzila szlachecką rodowitosc Adama, syna Szymona, i Jerzego, syna Jana, Horbaczewskich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1694, s. 56).
Brzeski adwokat Walenty Horbaczewki w 1828 r. znajdowal się pod nadzo- rem policji za „nieposhiszenstwo wladzy policyjnej” (CPAH Bialorusi w Grod- nie, f. 1, z. 2, nr 1469). Julian Horbaczewski, kancelarzysta grodziehskiego zarządu cywilnego, od 1839 roku znalazl się pod scislym nadzorem policji, poniewaz zamieszany byl w kontakty z Szymonem Konarskim i Ludwikiem Ordą oraz dawal spiskowcom do czytania „podburzające utwory” (CPAHL, f, 378, op. 1840, nr 174, s. 78-79). W latach czterdziestych XIX wieku heroldia odnotowala w powiecie wilenskim obecnošč dwoch rodow szlacheckich Horbaczewskich. Nie mieli oni zadnej wlasnosci ziemskiej (CPAHL, f. 339, z. 7, nr 291, s. 17).
Chlopi pahszczyžniani z majątku Jurgielany w powiecie trockim w jesieni 1849 roku oskaržyli przed wilenskim gubernatorem cywilnym Michailem Bie- giczewem swego pana Horbaczewskiego o zmuszanie ich do nadmiemych swiadczen i okrucienstwo. Gdy komisja przyjechata do majątku, by zasadnošc skargi sprawdzic, chlopi zaparli się, že w ogole niczego takiego nie napisali, a o swym panu mowili nader serdecznie. Skonczylo się na aresztowaniu „inicjato- row” akcji - Mateusza Montwila i Jerzego Balukma. Na sądzie wszelako wy- szlo na jaw, že Horbaczewski zmuszal poddanych, by odrabiali panszczyznę po pięč i więcej dni tygodniowo (CPAHL, f. 381, z. 19, nr 1118).
W 1851 r. heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc szlachecką dwunastu galęzi naležących do domu Horbaczewskich, a zamieszkalych w Wilnie oraz w powiatach: wilenskim, oszmianskim i zawilejskim. Jak wynika z zapisow
126


archiwalnych, Horbaczewscy byli poprzez žony spokrewnieni z takimi miej- scowymi bracią szlachtą, jak: Czapinscy, Uszakowie, Dembscy, Woronieccy, Pawiowiczowie, Koczarowie (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1073).
Wšrod szlachty povviatu trockiego, wedhig spisu z roku 1863, znajdowali się tež Horbaczewscy, ktorych przynaležnošč do stanu szlacheckiego potvvier- dzila heroldia vvilenska w 1819 i 1845 roku (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 703, s. 4). Horbaczewscy potwierdzani byli przez heroldię jako rodowita szlachta polska rovvniež m.in. w latach 1812, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, 1870 (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 185, s. 15-16; f. 391, z. 7, nr 2855).
Felicjan Horbaczevvski byl księdzem w Minsku w roku 1859 (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 3258). Ks. Horbaczevvski razem z Narbuttem naležat do dow6dcow oddzialow povvstanczych na Wilenszczyžnie w czasie povvstania styczniovvego (Archiwnyje matierialy Murawiewskogo Mu- zieja, Wilno 1913; 1915,1.1, s. 422; i. II s. 90, 404).
Lis ta urzędnikow wyznania katolickiego, zwolnionych ze služby ze względu na polityczną nieprawomyšlnošč od roku 1863 i zamieszkafych vv guberni gro- dzienskiej z pojašnieniem, j akie ma každy z nich srodki do žycia z listopada 1866 zavviera m.in. taką informację: „Radca tytulamy Jozef, syn Antoniego, Horbaczevvski. Utrzymuje się z pensji i oplat naležnych za svvobodne vvynaj- movvanie się do poslug” (CPAHL, f. 378, op. 1866, nr 181).
Wywod familii urodzonych Horbaczewskich herbu Jastrzębiec z 1819 roku stvvierdzal, že „familia urodzonych Horbaczevvskich, od najdavvniejszych cza- sow odznaczając się szlachetnym postępovvaniem, dziedziczyla dobra w Liivvie i na Rusi, w rožnych wojewodztwach i povviatach. Będąc zaszczycona przyvvi- lejami krolovv, posiadala urzęda i spetniala poslugi wojskowe vv zavvodzie szlachetnym i zaszczytnym.
Gdyby nie inkursye, napady vvojenne i revvolucyjne, mogliby vvyvvodzący się z przodkow swoich švvietne czyny istotneini vvesprzeč dowodami, lecz po- vvodem zniszczenia aktovv tak publicznych, jako tež i pryvvatnych, nie będąc vv stanie odleglej plemienia svvojego zasięgnąč procedencyi, zaczynają od piervvszego svvojego protoplasty na i i n i i, Jana Horbaezevvskiego, lovvczego rze- czyckiego, ziernianina z povviatu oszmianskiego, ktoren pochodząc z familii znakomitej szlacheckiej, zaszczycony prerogatywami (podtug švviadectvva Nie- sieckiego vv tom i e III i dalszych autorovv polskich) byl lovvczym rzeczyckim, possydując dobra znaczne po przodkach svvoich znakomitych. Požniej, žyjąc kolo roku 1626, za przyvvilejem nąjjašniejszego krola wtedy panującego, mial sobie nadaną vvieš zvvaną Wiekszmiany vv povviecie oszmiahskim (...). Ktory posydując oną vvcspol z dalszemi dobrami, splodzivvszy syna jednego z zoną Zofią z Osinskich, Marcina Janovvicza, onemu zostavvil rzeczone dobra Większmiany”.
W roku 1660 Adam Mikola] z Hraiiovva Sieniavvski, hrabia na Szklovvie i Myszy, kasztelan krakowski, hetman vvielki koronny, nadal Marcinovvi Horbu- czevvskiemu i synovvi jego Wawrzyhcovvi folvvark Siemieniszki w povviecie slonimskim. Jeszcze požniej Wawrzyniec razem z žoną (Anną z Orzeszkovv) nabyl folvvark Koszlavvicze vv povviecie oszmiahskim, ktory tež pozoslavvil svvym pięciu synom: Kazimierzovvi, Janovvi, Dominikovvi, Jozefovvi i Jerzemu.
127


Byl to juž początek wieku XVIII i rod Horbaczewskich odtąd zacząl się potęž- nie rozgalęziač, gdyž nie mogl, tak licznym będąc, gospodarowač na parų fol- vvarkach.
W 1819 roku Deputacja Wywodowa Szlachecka Gubemi Wilenskiej uznala Marcina, Ignacego, Franciszka, Dominika, dwoch Jozefow, Jana, Piotrą i Stefa- na Horbaczewskich (ktorzy się zwrocili z prošbą o potvvierdzenie swęj rodovvi- tošci) „rodovvitą i starožytną szlachtą polską” i zapisala ich do klasy piervvszej ksiąg szlacheckich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 231-234). Reprezentanci tego rodu uzyskali potvvierdzenie przynaležnošci do stanu szlacheckiego row- niež z heroldii minskiej.
Wywod familii urodzonych Horbaczevvskich herbu Hosius, uložony w Minsku 19 lipca 1804 roku, podavval, že „familia Horbaczevvskich (...), užyvvająca herbu Hosius (...), od davvnych czasovv kleynotem szlachectvva będąc zaszczy- cona, wszelkich temų stanovvi przyzwoitych užywala przywilejow i prerogatyw, majątki dziedziczne posiadala (...). Hrehory Janovvicz Horbaczewski pravvem sukcessyi na się przychodzącej majątek od imienia swojego nazvvany Horba- czewicze w povviecie pinskim sytuovvany possydowal (...). W ciągu požycia swego splodzil synovv dwoch: Antoniego i Michala [okolo 1660 r.]”. W 1804 roku Jozef, Teodor, Jan, Dominik, Leon uznani zostali za „rodowitą szlachtę polską” i wpisani do częšci piervvszej ksiąg szlacheckich guberni minskiej (Ar- chiwum Narodovve Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 743).
Jedna z galęzi Horbaczevvskich zamieszkala w povviecie kovvienskim, vvy- dając požniej, pod nazvviskiem Arbačiauskas, kilka znanych postaci, zastužo- nych dla kultury litevvskiej (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 925).
HORCZAK vėl GORCZAK (Gorčakas) herbu Hurko. Wydaje się, že vvyvvodzili się od ksiąžąt pinskich. \V 1560 r. Zygmunt Augusi nadal na Gro- dzienszczyžnie ziemie braciom Maciejovvi i Janovvi Horczakom, ktory to przy- wilej zostal potvvierdzony w 1776 r. dla Franciszka i Adama Horczakovv {AWAK, t. XXIV, s. 217).
5 paždziernika 1765 roku do popisu pospolitego ruszenia szlachty po- vviatu grodziehskiego stanęli: „Jegomošč pan Franciszek Horczak na êîï³è gniadym, z szablą y pistoletami; jegomošč pan Maciej Horczak, na êîï³è gniadym, z karabinem; jegomošč pan Adam Horczak, na êîï³è cisavvym, z szablą y pistoletami; Symon Horczak” oraz kilkudziesięciu innych, prze- wažnie z dobr Horczaki.
W 1901 r. Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu po- twierdzil szlachecką rodovvitošč ignacego, Anny, Stanislavvy, Marianny, Antoniego (dzieci Ignacego, wnukow Ludvvika) Horczakovv z Grodzienszczyzny (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 5, s. 59). Horczakovvie mieszkali tež w povviecie braslavvskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707). Od polskich Horczakovv pochodzi zapevvne częšč rosyjskich Gorczakovvovv.
HORDIJENKO (Gordienkas) herbu Labędž. ich nazvvisko pojavvia się vv žrodlach histoiy'cznych od XVII vvieku.
128


HORDYNSKI vėl HORODYNSKI (Gordinskas) herbu Korczak. Posia- dali początkowo dobra Borowskie Szepiotki w ziemi mielnickiej. Następnie znani tež na Grodzienszczyžnie. Spokrewnieni byli m.in. z Lenczewskimi i Czaczkowskimi (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 2, nr 2, s. 137-138).
HORDZIEJEWSKI vėl HORDZIEJOWSKI vėl HORDYJOWSKI
(Gordejevskis, Gordijauskas) herbu Korab. Rod znany od wieköw na Litwie i Bialej Rusi.
HORDZIEWICZ vėl HARDZIEWICZ (Gordevičius) herbu Wieniawa. Mieszkali na Litwie, Žmudzi, Bialej Rusi i Pomorzu.
HORNOSTAJ (Gornostajus) herbu Hipocentaurus odm. Prastary rod Wielkiego Księstwa Litewskiego, znany jeszcze przed 1470 rokiem (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014-Ø, t. IX, s. 18).
HORNOWSKI (Arnauskas) herbu Korczak. Dawny i dostojny röd, mieszkający od wiekow w wojewödztwach witebskim i wilenskim, osiedlony takže w Malopolsce. W 1821 r. wpisani zostali jako starožytna i rodowita sziachta polska do pierwszej częšci ksiąg szlachty guberni litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 219-222).

HOROCH (Gorochas, Žirnis) herbu Trąby (z trzema piorami strusimi) Dziedziczyli dobra ziemskie na Grodzienszczyžnie i Minszczyžnie (por. Simon Konarski, Armoricil de la Noblesse Polonaise Titree, Paris 1958. s. 248).
HORODECKI vėl GORODECKI (Gorodeckis). Bardzo rozgalęziony rod rycerski. A. Heymowski podaje, že Horodeccy uzywali herböw: Holownia, Korczak, Kornic, Lubicz, Sas, Swinka (Herbarz Inflam Polskich z roku 1778, Buenos Aires-Paryz 1964, s. 26).
Heraldycy w^gierscy pisali o nich: „Horodecki herbu wlasnego. Od 1380 w Kobryniu. Rodzina ksiąžęca w Litwie nieznanego pochodzenia. Zaprzestaü uzywania miana ksiąžąi” (Stefan graf von Szydlow-Szydlowski, Nikolaus R. von Pastinszky, Der polnische mul litauische Hodiadel, s. 44). Seweryn Umski (Rodzina..., t. V, s. 191) wymienial Horodeckich herbu Holownia (Wu- lyh i wojewodztwo kowienskie), Korczak (liczni na Bialej Rusi), Kornic (na Podlasiu), Lubicz i Swinka (na Wilcnszczyznie) oraz Sas (na Rusi Czerwonej).
Pan Patrykej Horodecki 20 czerwca 1466 r. byl iwiadkiem umowy ilnan- sowej w Ostrogu między Janem Czaplicem a kniaziem Iwancm Ostrogskirn (.Arckiwum Sanguszköw, Lwow 1887, t. I, s. 61). Jan i Bazyli Horodeccy, zie- mianie z powiatu lubomlskiego, wspomniani sa w zrödlach pisanych z 1546 i. (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. I, s. 80). Jan Horodecki byl urzęd- nikicm skarbowym powiatu oszmiahskiego w 1606 roku.
Krzysztof Horodecki, szlachcic „kredencer”, zoslal w 1621 r. wraz ze wspolnikami oskaržony przed sądem wilenskim o pobicie pewnego hajduka i rzucanie kamieniami w^ okna gospody pana Jana Zawiszy, wojewody witebskie-
129


go (AWAK, t. XX, s. 272). Micha! Horodecki, reprezentųjąc województwo wi- lenskie, w 1648 roku podpisal elekcjq króla Jana Kazimierza (VL, t. 4, s. 100). Jerzy Horodecki w drugiej polowie XVII w. byl wlascicielem majątku Poszal- tunie w Ksiqstwie Žmudzkim (Raganų teismai Lietuvoje, Vilnius 1987, s. 307). Jan Horodecki w roku szkolnym 1717/18 wykladal na Uniwersytecie Wileñ- skim prawo kanoniczne.
Wiadomosci o stanie szkóly pensyonów guberni litewskiey z roku 1800 po- dają, že w Gimnazjum Wileñskim pracowal wówczas Ignacy Horodecki, profesor fizyki i historii naturalnej, który „byl wprzód kandydatem do stanu nauczy- cielskiego, ma lat 24. Uczyl siq w szkolach postawskich, požniej, będąc kandydatem, uczyl siq przy Akademii lat 3. Przykladal siq do fizyki, matematyki, chemii y prawa, historii powszechney y historii naturalney, jak tez moralney nauki, wymowy y poezyi. Jest w obowiązku nauczycielskim rok 7. Pilnose dobra. Kondita uezeiwa. Pensya, czyli placa na rok rubli 217 kopiejek 50. Niežo- naty” (Biblioteka Uniwersytetu Wileñskiego - Dzial rqkopisów, F-2, DC-73, s. 60).
Bógate materialy dotyczące dziejów rodu Horodeckich herbu Korczak znajdują siq w zbiorach Archiwum Narodowego Bialorusi w Minsku (f. 319, z. 2, nr 749). Zawierają one m.in. genealogię tego rodu z 1804 roku, od proto- plasty Symona Swinicza Horodeckiego (1562) i jego synów: Konstantego, Mi- chala, Antoniego zaczynając, obejmującą szešč kolejnych pokoleñ (36 osób), a zatwierdzoną przez Stanislawa Wahkowicza, marszalka szlachty gubemi miñ- skiej.
O początkach tej rodziny dokument z 1805 r. stwierdzal: „Starodawna familia Swiniczów Horodeckich possydowala rozne majqtnosci w oszmiañskim i polockim powiatach i zaszczycala siq róznymi urzqdami. Požniej zubožaty dom za kontraktami possydowac mūšiai gruntą, zawsze jednak dbając
0 prerogatiwq szlachecką”. W drugiej polowie XVII w. Jan Swinicz Horodecki,
* brany za protoplastq, posiadal Horodyszcze w powiecie oszmiañskim, požniej
zas przesiedlil siq do województwa polockiego (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2460).
Wywód familii urodzonych Horodeckich herbu Swinka z 25 X 1806 r. po- dawal: „Familia urodzonych Horodeckich od najdawniejszych wieków tak w Koronie Polskiej, jako tež w Wielkim Ksiestwie Litewskim byla zaszczyconą prerogatywami stanowi szlacheckiemu služącemi, dowodem czego akt elekcyj- ny króla Jana Kazimierza przez Michala Horodeckiego w imieniu calego województwa wileñskiego podpisany. W pózniejszym czasie, gdy taz sama familia znaeznie rozrodzoną zostala, potomkowie onej po róznych województwach
1 powiatach líezne swe ziemskie mieli osiadlošci”.
Linia wywodzona w 1806 r. brala za protoplastq Pawta Horodeckiego, któ- ry w požyciu malzeñskim z Antonellą de domo Klukowską splodzií synów czte- rech: Tadeusza, Adama, Franciszka i Pawla, o czym swiadezyl jego testament z 1771 r., spisany w Polocku, na którego mocy pozostawial swój majątek Uhla w powiecie orszañskim swemu potomstwu. Z owych dziedziców ojcowskiego majątku Franciszek mial synów piqciu: „Ignacego, profesora w Akademii Wi- leñskiej; Antoniego, Alojzego, Józefa i Andrzeja; Pawel zas dwóch: Józefa i Michala”.
130


Na podstawie zaprezentowanych dokumentow heroldia wilenska w 1806 r. uznawala Ignacego, Antoniego, Alojzego, Jana, Jozefą (synow Franciszka), jak tež Jozefą i Michala (synow Pawla) Horodeckich za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi litew- sko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 992, s. 188-189).
Genealogia rodu szlacheckiego Horodeckich herbu Korczak w języku ro- syjskim, znajdująca się w piątej częšci Dworianskoj rodoslownoj knigi witeb- skoj gubernii z 1838 roku (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 2512, z. 1, nr 248, s. 27-29) przedstawia tylko trzy pokolenia rodziny, od Szymona zaczynając, poprzez jego synow: Jakuba i Aleksandra, oraz wnukow: Grigorija,
Nilą, Michailą, Stiepana i Mitrofana. Byla to juž wtedy rodzina prawoslawna, rosyjska.
5 stycznia 1840 roku ekonom hrabiow Branickich, W. Gorodecki, zostal skazany na 24 tygodnie więzienia i grzywnę 80 kopiejek na osierocone dzieci, za to, že kazal zachlostač na šmierč ukraihską chlopkę (Daniel Beauvois, Polacy na Ukrainie, Paryž 1987, s. 51).
13 kwietnia 1901 r. heroldia w Wiinie zatwierdzila drzewo genealogiczne Horodeckich herbu Lubicz (siedem pokolen, 57 osob plci męskiej), wywo- dzących się od Kazimierza Mikolajewicza Horodeckiego, wlasciciela od 1758 roku dobr Bohuszyszki w powiecie rosiehskim na Žmudzi. Ich przynaležnošč do stanu szlacheckiego potwierdzana byla przez heroldię wilehską 5 III 1799, t
19 X 1833; kowiehską- 13 VI 1847; przez Senai Rządzący Cesarstwa Rosyj- skiego- 11 II 1848 i 21 II 1892 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr4127, s. 34).
1 VIII 1912 r. heroldia wilenska zatwierdzila urzedowo drzewo genealo- giczne Horodeckich herbu Holownia (siedem pokoleri, 16 osob plci męskiej), wywodzących się od Franciszka Mikolajewicza Horodeckiego, wlasciciela od roku 1686 dobr Butrymy-Legajcie w powiecie szawelskim, ktory pozostawil syna Kazimierza, a ten Stefana, ow zaš - Ludwika, po ktorym zostali czterej synowie: Feliks Maciej, Antoni Alojzy Cyprian, Dominik Jozef Ignacy i Lu- dwik Kazimierz. Pierwszv z nich mial znow synow trzech: Juliusza Felicjana,
Naslawa Ludwika, Jana Tymoteusza; ostatni - takze trzech: Albina Dominika,
Benedykta Joachimą i Jana. Jak wynika z zapisu, gaiąž ta uzyskala potwierdze- nie szlachectwa z heroldii wilenskiej 3 III 1799, 5 VIII 1832 i 28 III 1851 roku (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4127, s. 26).
HORGDENSKI (Gorodenskis) herbu Korczak, Dziedziczyli majątki na Wilehszczyznie.
HORWAT (Chorvatas) herbu Pobog odm. Nieki ėdy užywali tež godla Taczala. Pradawny rod Wielkiego Księstwa Litewskiego (Biblioteka Jagielloh- ska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014-111, s. 20).
Jak podaje Herbarz starodawnej szlachty (Paryž 1858), „Horwattowie, jak samo nazwanie wskazuje, pochodząz VVęgier. Z dokumentow, j ak i e się zacho- waly w archiwum familijnym, okazuje się, že przodka tego domu, Jana Hor- watta, wraz z innerni cudzoziemcami sprowadzil na Litwę Boguslaw Radziwill w celu wyksztalcenia swego nadwomego wojska w taktyce europejskiej (...).
131

Jan Horwatt po zgonie księcia Boguslawa opušcil službę wojskową, kupil w wojewodztwie minskim wies Zalesie i takową testamentem w roku 1680 przekazal synowi swemu Hilaremu”.

JANUSZEWSKI (Janušauskas) herbu Dąbrowa, Lubicz, Pobôg. Bartosz Paprocki pisal o nich: ,,W Prusiech dom starodawny”. W Herbarzu zaš Fran- ciszka Piekosinskiego czytamy: „Januszewscy herbu Dąbrowa: podkowa z trzema krzyzami w blękitnym polu, na hehnie skrzydlo sępie przeszyte strza- lą: familia osiadlošč swoją w ziemi zakroczymskiey wedlug Okolskiego y Pa- prockiego w tomie I opisania mająca; w rôznych zostawala urzędach, jako to: Adam, stolnik zakroczymski; Woyciech, koniuszy; Wawrzyniec, sędzia na try- bunal, z ktôrey familij Piotr Januszewski czasu zamieszania w oyczyžnie zaszly z woyskiem w kray bialoruski, za vvojenne poslugi z inną szlachtą premiowany zostal nadaniem wolnych gruntôw w starostwie uswiatskim, na ktôrych następ- cy do piatego pokolenia zamieszkawszy, do žadnych podatkôw y powinnosci zamku tamecznego nie naleželi, ale tylko hibemę do skarbu oplacając, przy wszelkiey wolnosci zachowani byli w dowôd czego dwa testimonia, jedno od ekonomą starostwa uswiatskiego 1774, drugie tegož roku od obywatelôw szlachty”. Jeden z XVIII-wiecznych zapisôw archiwalnych informowal: „Jego- mošč pan Krzysztof Januszewski na koniu bulanym, z szablą. karabinem y pi- stoletami” stanąl 5 X 1765 do popisu szlachty powiatu godzienskiego.
Wywâd familii urodzonych Januszewskich herbu Dqbrowa z 18 grudnia 1819 r. podawal, ze rôd ten byl wlascicielem Retowa na Kowienszczyznie jesz- cze przed rokiem 1591: „Familia ta od najdawniejszych wiekow za panowania jeszcze pierwej wielkich ksiąžąt litewskich, a pôzniej najjasniejszych krôlôw polskich w Wielkim Ksiçstwie Litewskim i dalszych prowincyach do kraju Rzeczypospolitej Polskiej naležących, na dziedzicznych ziemnych majątkach będąc osiedloną, pelnila w kraju znakomite cywilne i wojskowe poslugi, przez co zjednala wzglçdy u tronu panujących krôlôw polskich, zaš szacunek u wspôlziomkôw” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 230-231, 284-285).
Wywôd familii urodzonych Januszewskich herbu Pobôg z 1819 roku informowal, že „dom urodzonych Januszewskich od najdawniejszych czasôw z familii Janusôw rzymskich z Palemonem, wodzem rzymskim, do Litwy przybylych, pochodzi, jak o tem piszą kronikarze i dziejopisarze polscy, a mianowicie Stryj- kowski w Kronice swej na karcie 689. Ten dom w zaszczytach starožytnej rodo- witoéci szlacheckiej tak w Koronie, jako i w Wielkim Xiçstwie Litewskim uzywal prerogatyw stanowi swojemu wlasciwych, o czym swiadczy Kasper Niesiecki w Herbarzu. Ktôrego to domu przodkom w roku jeszcze 1190 krôl Kazimierz Sprawiedliwy przydal do herbu Pobôg drugi krzyž nad podkową i nazwal go Lubicz. Z tych na popis do pospolitego ruszenia w powiecie wilkomierskim za panowania Zygmunta III, a szczegôlnie w roku 1523, męžny Janus, a w dyalekcie polskim Janusz Mikolajewicz stawal, o czem poswiadczyl popisowy dokument, czyli rejestr z ksiąg ziemskich powiatu wilkomierskiego wyjęty.
Z tego to domu pochodzący Antoni Januszewski z przodkôw swoich possydowal i dziedziczyî dwadziescia cztery wloki gruntu w ciwunstwie retow- skim nad rzeką Jurą, Widajcie zowiące się, od najjašniejszej krôlowej polskiej Anny Jagiellôwny w zamianę jego wlasnych gruntôw nadane, a od najjašniej- szego krôla polskiego Zygmunta Trzeciego konfirmowane (...). Potomek Anto- niego Januszewskiego Jerzy Januszewski, podchorąžy wojsk polskich, wziçty do niniejszego wywodu za protoplastę (...), zostawil syna Symona.
198


Symon Jerzewicz Januszewski wydal na swiat syna Jozefą Januszewskiego, komomika powiatu wilenskiego i instygatora komissyi cywilno-wojskowej tegoz powiatu”. Ten zaš z zoną Elžbietą Mastowską (herbu Samson) mial trzech synöw: Antoniego, Karola Marcina i Feliksą oraz corkę Annę. Ich wlasnie De- putacja Wywodowa Wilenska w roku 1819 uznala za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując do klasy pienvszej ksiąg szlacheckich gubemi litew- sko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 803-805). Januszewscy z gubemi minskiej osiedlili się takže w XIX wieku w gubemi besarabskiej (Aifawit- nyj spisok dworianskim rodam biessarabskoj gubernii, Kiszyniöw 1901, s. 24).
W 1852 roku heroldia wilenska zarejestrowaia jako szlachcicöw powiatu wilejskiego następujących przedstawicieli rodu Januszewskich: Juliusza, radcę tytuiamego, wilejskiego sędziego powiatowego, wlasciciela majątku z 206 chlopami; Adama, kapitana Rewelskiego Pulku Jegröw; Jana, porucznika bry- gady artylerii; Seweryna, pomcznika w elitamych oddzialach kniazia warszaw- skiego, grafa erywanskiego, Paskiewicza; Oktawiana, podpomcznika Narew- skiego Pulku Jegrow. Rodowitosc szlachecką tej galęzi rodu Januszewskich potwierdzila heroldia miriska w roku 1803, 1833 i 1835 (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 431, s. 16). Pröcz Januszewskich Polaköw byli tež Tatarzy tego nazwiska, zamieszkali w Studziance na Podlasiu (por. Stanislaw Jadczak, Sladami Tata- röw na Podlasiu Lublin b.r.w., s. 6).
Ojciec Hilary Pawel Januszewski, wywodzący się z lechickiej rodziny tego nazwiska, zostal beatyfikowany w 1999 roku przez papieža Jana Pawla II jako męczennik za wiarę chrzešcijanską w czasie II wojny swiatowej. Przybližając jego postač i zaslugi dla Košciola, napisano wöwczas: „O. Hilary Pawel Januszewski (1907-1945). Przeor klasztoru Karmelitöw w Krakowie. Podczas oku- pacji przyjąl do klasztom grupę wysiedlonych z Poznanskiego. Po aresztowaniu kolejnych zakonnikow sam zgtosil się na gestapo, twierdząc, že jako przeor odpowiada za caly klasztor. Więziony kolejno na Montelupich w Krakowie, Sachsenhausen, a od 1941 r. - w Dachau. Dobrowolnie zglosil się do pomocy chorym na tylus. Do wspolwięžnia, ks. Bernarda Czaplihskiego, powiedzial: «Wiesz, ja j už stamtąd nie wrocę, tam nas potrzebują”, Kardynat Adam Kozlo- wiecki wydal o nim oraz innych, ktorzy dobrowolnie zglosili się do pomocy chorym, następujące swiadectwo: «To, co przeszlišmy w ciągu tvch pięciu lat, moglo zabič wszelkie wyžsze idealy. Bezvvzględna walka o byt mogla u wielu wyrobic v/strętny egoizm i obojętnošč dla drugich. Lecz ei bohaterowie są jaw- nym dowodem, že idea milošei bližniego, rzucona przed dwoma tysiącami lat przez Chrystusa, to nie mrzonka, ale idea realna, ktora zwycięža nawet tam, gdzie największa panuje nienawisc». Zmarl 25 marca 1945 r. zaražony tyfu- sem”.

JANUSZKIEWICZ (Januškevičius). Starožytny rod szlachecki užywają- cy herbu Lubicz (por. M. Paszkiewicz, J. Kulczycki, Polish coats of arms, London 1990, s. 424). Galąž witebska pieczętowala się godlem Węžyk (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 609).
Ješli chodzi o zrodla archiwalne, wymieniają one to nazwisko (pochodzące od starolechickiego imienia Januszko vėl Januszek) juž na przelomie XV i XVI wie-
199


ku. lllustrissimus Theodorus Januszkiewicz, Mareschallus, Serenissimus regis Poloniae et magni ducatus Lithuaniae mieszkal w Wilnie w roku 1506 (AWAK, t. XVI, s. 417). 12 marca 1535 roku w Swirze Stanislaw Januszkiewicz i jego zona Zofia Janowna sprzedali Franciszkowi Wojtkowiczowi ziemię pustą Dziedkowsz- czyznę (Archiwum Sanguszköw, t. IV, s. 2). Bartlomiej Januszkiewicz, szlachcic z powiatu upickiego, zaskaržyl 25 sierpnia 1586 roku w sądzie ziemianina Druwego o zamordowanie ojca (AWAK, t. XXVI, s. 397). Jur Januszkiewicz, ziemianin z powiatu wilkomierskiego (1596), i jego zona Barbara Janowna, z domu Perwer- bus, wtadali majątkiem Powirynty, otrzymanym w spadku po Hrehorym Janusz- kiewiczu, ojcu Jura (ibidem, t. XXXII, s. 380-382).
W jednym z dokumentöw XVII-wiecznych czytamy: „Roku tegož 1693, dnia 25 Augusta, ja, Mikolaj Januszkiewicz, wespöl z zoną moją pod przysięgą wyznawamy, iž mając syna naszego cięžko schorzalego, prawie juž konającego, gdy go ratowac žadnej juž nam rady nie bylo, skorošmy go pod obronę Matki Nayšwiątszey w obrazie swieznienskim cudami slynącey oddali, y Jey opiece ofiarowali, zaraz prędka, a nam pocieszna odmiana nastąpila, bo wnetze naležy- cie zdrowym zostal” (cyt. wedlug Pelnia piękniey jak księžyc..., Berkeley, California 1985, s. 87-88). Maciej Januszkiewicz podpisal w 1697 r. uchwalę sejmi- ku szlacheckiego w Brzešciu. Prawdopodobnie tenže Maciej Kazimierz Merlo Januszkiewicz zložyl podpis pod uchwalą brzeskiego sejmiku szlacheckiego 15 lutego 1718 roku (AWAK, t. IV, s. 428).
W 1749 roku w kobrynskich księgach miejskich zapisano: „Ja, Apolinar Merlo Januszkiewicz, skarbnikowycz wojewödztwa brzeskiego (...) samego siebie y dobra moję litere ac sponte poddając, jawno czynię y wyznawam, že sam dwör korsunsky, z budynkami mieszkalnemi, gumiennemi y wszelkym budowaniem, w tym dworze będącym, z gruntamy, ogrodamy, sianožęciamy, zpoddanemy, do tey majętnošci naležącemi, ich domami, dziečmi, gruntami, robociznami, czynszami y wszelką powinnošcią, w ynwentarzu opisaną, z bo- rami, zarošlami, sadzawkami, z wolnym ryb lowieniem y w lasach zwierza y ptactwa biciem (...) w moc, w dzieržanie y spokoyne uzywanie na rok jeden do šwiętego Jana Chrzciciela w realną possessyą przewielebnemu imč xiędzu Ignacemu Ulynskiemu y wszystkim wielebnym bazylianom klasztoru antopol- skiego podalem y intromitowalem” „Darowizna” owa to splacenie dlugu 10 tys. zlotych (AWAK, t. VI, s. 544-546).
Bartlomiej, Antoni i Marcin Januszkiewiczowie 19 lutego 1764 roku podpi- sali instrukcję szlachty wojewödztwa wilenskiego dla postöw obranydi na sejrn konwokacyjny w Warszawie (ibidem, t. XIII, s. 235). Ksiądz Jözef Januszkiewicz (jak zapisano - „szlachcic, kaplan w zakonie Bemardynöw, ma lat 27”) okolo roku 1800 byl profesorėm matematyki i jqzyka francuskiego w traszkun- skiej szkole powiatowej. Wykazywal „pilnose wielką, a konduitę dobrą” (Biblioteka Uniwersytetu Wilenskiego - Dzial rękopisow, F. 2, DC-73, s. 63-64).
Drzewo genealogiczne rodu Januszkiewiczöw, zatwierdzone w Minsku w 1822 r., zawiera opis czterech pokoleh jednej z galęzi (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 114, s. 27). W archiwach miasta Wilna przechowywane są röwniez liczne dokumenty z XIX wieku, šwiadczące o tym, že reprezentanci rodu Januszkiewiczöw nader często pobierali wyžsze nauki na
200


tutejszym uniwersytecie oraz že byli inteligentai i pilni w pozyskiwaniu wiedzy. Oto fragment urzędowego swiadectwa z tego okresu: „Rząd Cesarskiego Uni- wersyteta Wilenskiego zaswiadcza, jako WPan Romuald Januszkiewicz po ukonczeniu kursow w oddziale nauk moralnych i politycznych i po zdaniu przepisanych egzaminow, dnia 27 czerwca r. 1827 ma pozyskany sobie stopien aktualnego studentą fakultetu prawniczego z przywiązanemi don przywilejami, na co i patent otrzymal tegož roku (...). Wilno, dnia 29 czerwca r. 1830” (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 837, s. 69).
Inny znowu dokument, tym razem w języku lacinskim, podawal: Auspiciis augustissimi et potentissimi Imperatoris Nicolai I, Russorum Autocratoris etc. etc. etc (...). Cum nobilis Joannes Ludovici filius Januszkiewicz, studiorum curriculo in Gymnasio Vilnensi emenso, in Civium hujus Caesareae Litterarum Universitatis Vilnensis numerum adscriptus, in Ordine Professorum scientiarum Physico-mathematicarum Physicae, Chemiae, Zoologiae, Botanicae, Mineralo- giae, Mathesi sublimiori purae et applicate, Astronomiae, Architecturae et Logicae trium annorum spatio multam et assiduam operam dederit, atque in examinibus diligentiam suam et processus Praeceptoribus suis adeo probaverit, ut ad formulam legis § 22 de conferendorum honorum academicorum ratione modoque die XXVII Junii Anni MDCCCXXXII. Professorum Ordinis scientiarum Physico-mathematicarum suffragiis Studiosi actualis gradum et honorem meruisse judicaretur; Nos proinde, ea, qua pollemus, auctoritate, eumdem Jo- annem Januszkiewicz Studiosum actualem in Ordine Physico-mathematico renuntiamus ac declaramus, atque XII Civium Classi adscriptum, cunctis juribus atque commodis huic loco et ordini propriis, Eundem gandere testamur. In cuius rei fidem Litteras has Patentes, Caesareae Litterarum Universitatis Vilnensis sigillo munitas, subscripsimus. PP Vilnae in Aedibus Academicis Anno MDCCCXXXII, die 24 mensis Aprilis. N. 968” (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 839, s. 59).
W zbiorach dawnej heroldii wilenskiej znajdują šią liczne wywody gene- alogiczne rožnych galęzi tego domu. Wywod familii urodzonych Januszkiewiczow herbu Lubicz z 28 sierpnia 1820 roku informowal np., iz „familia ta staro- žytna (...) od dawna uzywala herbu Lubicz (...) i od najdawniejszych czasow w zaszczytach urodzenia szlacheckiego zostając i prerogatywy temu stanowi przyzwoite piastując, do dziš dnia trwa”. Deputacja Wywodowa Wilenska uznala wowczas ponownie liczną grupę Januszkiewiczow osiedlonych na Minszczyžnie, Wilenszczyznie, Grodziehszczyznie, Kowienszczyznie i Wilko- mierszczyžnie za „rodowita i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich imiona do ksiąg szlacheckich klasy pierwszej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 279-280).
Inny Wywod familii urodzonych Januszkiewiczow herbu Lubicz (sporzą- dzony w Wilnie 19 listopada 1837 roku) podawal, že „familia Januszkiewiczow od niepamiętnych czasow dostojnošcią dworzanską szczycąc šią, užywa herbu Lubicz, a (...) przodkowie tej familii prawami i prerogatywami dworzanskiemi uprzywilejowani, posiadali dobra ziemskie dworzanskie z poddanstwem dzie- dziczne i skarbowe, oraz pelnili urzęda cywilne jedynie temu stanowi odpo- wiednie (...). Protoplasta niniejszego wywodu Maciej Bartlomiejowicz Januszkiewicz, będąc dziedzicem dwoch folwarkow antecessorskich z poddanemi
201


Žejmy Januszkiewszczyzna i Jurkiszki w powiecie wilenskim, splodzil synow dwoch: Jana i Stanislawa”. W 1682 r. zostawil im w spadku wspomniane posia- dlosci. Jan Januszkiewicz mial syna Jerzego, skarbnika wolkowyskiego, a Sta- nislaw - dwuimiennego Jakuba Konstantego, stražnika smolenskiego. Na prze- lomie XVIII i XIX wieku w heroldii wilenskiej zarejestrowano licznych czlon- kow tego rodu: Antoniego Jana, Stanislawa, Jozefata, Justyna, Jakuba, Tadeusza, Jakuba Piotrą, Adama, Michata, Jozefą i in. (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 52-57).
Januszkiewiczowie to dom wielce zastužony zarowno dla kultury polskiej, jak tež rosyjskiej i bialoruskiej. Od Januszkiewiczow odgaięzil się m.in. zna- komity rod panow na Dobužy Dobužynskich, ktorzy początkowo pisali się Ja- nuszkiewiczowie-Dobuzynscy. Z nich pochodzil znakomity malarz Mscislaw Dobuzynski (1875-1957).
JANUSZOWSKI (Janušovskis) herbu Belty. Mieli dobra na Pomorzu, w Inflantach i na Litwie. W zaborze pruskim uzywali przydomku Ohm.
JANWICZ (Janvičius) herbu Wieniawa. Znani na Kresach Polnocno- Wschodnich. W zaborze pruskim pisali się tež Janewitz i Jannewitz.
JANSKI (Janskis) herbu Doliwa. Dziedziczyli posiadlošci przede wszyst- kim na Šląsku (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dziat rękopisow, 7019- III, s. 94). Najpewniej z tej rodziny wywodzil się dr Janski, czeski lekarz, od- krywca grup krwi.
JARGIELEWICZ (Jargdevicius) herbu Dolęga. Ich rodowe majątki znajdowaly się w powiecie szawelskim.
JARKOWSKI (Jarkauskas) herbu Jastrzębiec. Okolo polowy XIX w. znani byli na Wolyniu; natomiast ci, ktorzy pieczętowali się herbem Korczak, ,,z Podgorza krakowskiego przeniešli się na Litwę”, w okolice Lucką, gdzie odnotowywani są w žrodlach archiwalnych z XVIII wieku. Osiedleni byli tež na Podolu (por. S. Uruski, Rodzina..., t. V, s. 378). Owi zamieszkali na Podolu Jarkowscy wpisani byli, jako starožytny rod rycerski, do częšci szostej tamtej- szych ksiąg szlacheckich (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodo- slownuju knigu podolskiej gubernii, s. 349).
Krzysztof Jarkowski byl jednym z oficerow polskich w oddzialach, ktore w 1612 r. zajmowaly Moskwę (Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. IV, s. 312). Andrzej Jarkowski w 1764 roku podpisal akt konfederacji generalnej warszawskiej (VL, t. VII, s. 69). W tymže roku žrodla wzmiankują imicj Michala Jarkowskiego, szlachcica spod Brzešcia {AWAK, t. IV, s. 570).
W zbiorach Archiwum Narodowego Bialorusi w Minsku znajdują się ob- szeme materialy dotyczące dziejow zacnego rodu Jarkowskich herbu Korczak (f. 319, z. 2, nr 3775, s. 1-310). Wykres drzewa genealogicznego tej rodziny, sporządzony w 1838 roku, wskazywal osiem pokolen (f. 319, z. 2, nr 3775, s. 12, 13).
202


Antoni syn Macieja Jarkowski w 1827 roku skierowal tzw. prošbę z objašnie- niem do „Przeswietney Deputacyi Wywodowey Guberni Minskiey”, w ktorym to dokumencie czytamy: „W pokoleniu pierwszym na linii za protoplastę položony Mikolay Jarkowski byl aktualnym polskim szlachcicem i w naturze mając ochotę zajęcia się službą rycerską, tak te powolanie istotnie udowodnil. Albowiem po- mieniony Jarkowski Samuel Dubikowski oraz dalsza szlachta, zostając w woysku w rozprawach wojennych, nie oszczędzając zdrowia i žycia, na niebezpieczenstwa naražali się. Tę ich usilnošč nagradzając, krol polski nayjašnieyszy Zygmunt III každemu z osobna po wlok 8 ziemi w uroczysku Broniuszy zwanym, w woje- wodztwie nowogrodzkim ležącym, przywilejem na wieczne czasy nadal. Že w kolei następney przez sukcessorow rzeczonego Mikolaja Jarkowskiego te nada- nie w obce przeszlo ręce, o tem przekonuje dokument assekuracyjny między Pio- trem Jarkowskim, w piątym pokoleniu będącym, a Jozefem Moskiewiczem, skarbnikiem nowogrodzkim, nastalym w roku 1760 (.. .).
W pokoleniu drugim Woyciech, po zeyšciu oyca swojego Mikolaja Jarkowskiego będąc naturalnym sukcessorem wszelkiey pozostalošci (...), possessorem zostawszy (...), przedsięwziąl z zoną swoją Krystyną z Laweckich Jar- kowską nabyč zašcianek Domaslawszczyzna zowiący się, w powiecie oszmian- skim ležący od Daniela y Marjanny z Niewiarowiczow Sieniawskich (...). W pokoleniu trzecim Samuel y Andrzej byli synami Woyciecha (...). W pokoleniu czwartym Samuel wydal na swiat synow trzech: Adama, Zacharyasza y Pawla. Že jednak žona Samuela Zofia ze Swiqtorzeckich, mniey mając przy- wiązania do dzieci wlasnych, a więcey do rodzenstwa swojego, przed zejsciem swoim z tego swiata, stanowiąc testamentową dyspozycyą, caly swoy wniosek dla familii swojey przeznaczyla (1682).
Zacharyasz z zoną swoją Eufrozyną z Domienieckich Jarkowscy, malžon- kowie, posiadając folwark Wierebjowszczyznę w wojewodztwie minskiem sytuowany, doswiadczali wiele niespokoynošci przez Michala Woronowicza i žonę jego Jadwigę Makowiecką, rowniez od Krystyny Malopieniawskiey Mi- chalowey Woronowiczowey, nie mniey od Lukasza, Dominika i Michala Jar- kowskich oraz Judyty Kuczukowny w bliskim sąsiedztwie mieszkających (...).
Ci wszyscy pomienieni jedno rozumiejąc, ustawiczne czyniąc napadnienia, niemalo krzywdy i szkody w zabieraniu gruntow i sianožęci czynili, z gromadą ludzi do boju usposobionych na folwark wyzey nadmieniony napadali, samych nadmienionych Zacharyasza z zoną Jarkowskich tyranizowali oraz dalsze bez- prawia spelniali, a o te wszystkie krzywdy uczyniony w grodzie minskim proces daje swiadectwo roku 1699 W pokoleniu piątym Piotr syn Adama, a Kazimierz syn Pawla Jarkowscy”. Kolejne pokolenie rodu stanowili Maciej, Michal, Tadeusz Lukasz i Ludwik. Siodme zaš: Antoni Wincenty, Jan, Bene- dykt, Florian Jozef, Andrzej Franciszek i Michal. W roku 1838 na Mihszczyž- nie, Wilenszczyznie i Oszmianszczyžnie mieszkalo ošmiu panow Jarkowskich: « Jozef, Aleksander Walerian Konstanty, Cyprian Tomasz, Antoni Piotr, Stani- slaw, Apolinary, Kazimierz Maksymilian, Mamert Tadeusz (Archiwum Naro- dowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 3775, s. 4-5, 12).
Znanym polskim dzialaczem oswiatowym na Kresach byl profesor Liceuin Wolynskiego Antoni Jarkowski, zas Pawel Jarkowski petnit w tej uczelni funkcje
203


bibliotekarza (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 26, s. 17-18). Obaj byli absolvventami Wszechnicy Wilenskiej. 9 kwietnia 1825 roku Antoni Jarkowski zwracal się on z Krzemienca listownie do rektora Wszechnicy Wilenskiej Jana Šniadeckiego zprošbą o podwyzszenie emerytury, pisząc m.in.: „Gdybym mial fundusz dosta- teczny do žycia, tedy ceniąc spokojnošč JW Senatora [Nowosilcowa] i JW Pana Dobrodzieja, a nawet wlasną, nie zatrudnialbym Ich moimi prošbami, ale jestem ubogi, bo dawszy na possesyąw roku 1818 60 tysięcy skladające caly moj majątek, stracilem je niemal zupelnie, juž dla zlych czasow, juž dla niemožnošci dopilnowa- nia gospodarstwa z powodu obowiązkow prefektą i zastępcy dyrektora [Liceum Krzemienieckiego], przy ktorych podobalo się JW ks. Czartoryskiemu utrzymač mnie w lišcie tych, ktorych mial podač na emerytow, i to bylo powodem, že moj kapitalik dalem na possesyą arendowną szešcioletnią. Dla tego się JW Panų Do- brodziejowi z položenia mėgo obszemiej thimaczę, že znaležli się tu tacy, ktorzy mnie przed JW Senatorėm, z pobudki szkodzenia mi, bogatym wystawili” (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego - Dzial rqkopisow, F-2, KC-284, s. 38).
Jak wynika z dostępnych w žrodlach archiwalnych informacji, byli Jarkowscy rodem patriotycznym, ofiamym, inteligentnym, ktorego reprezentanci brali udzial w XIX wieku we wszystkich polskich inicjatywach niepodleglosciowych. Florian Jarkowski np. od 1832 roku znajdowal się pod tajnym nadzorem policji za udzial w powstaniu listopadowym. Okolo 1840 r. gospodarowal w majątku Rusaki, mial žonę i dwöch synöw (CPAHL, f. 378, o. 1840, nr 174, s. 18).
13 grudnia 1851 r. heroldia wilehska potwierdzila rodowitosc szlachecką Kazimierza Michala, syna Benedykta Jarkowskiego, mieszkającego z zoną Eu- frozyną z Misiewiczöw i malym synkiem Jözefem w folwarku Pikciuny, posia- dlošci ziemianina Iszory w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1143). Ziemianin Jarkowski z Lapinoteki, skarbnik oddzialu powstanczego, wspo- mniany jest w donosie szpiega rosyjskiego z Berlina (10 XII 1862) na lišcie szczegölnie niebezpiecznych dla režimu carskiego osöb (.Archiwnyje materialy Murawiewskogo Muzieja, Wilno 1913,1.1, s. 200).
Stanislaw (syn Jana) Jarkowski, byly szlachcic z gubemi wilenskiej, w 1868 roku zwröcil się z prošbą do heroldii wilenskiej o uznanie szlacheckie- go pochodzenia syna swego Jozefą Franciszka, urodzonego w 1866 roku w gubemi permskiej. Odpowiedž byla odmowna, gdyž rzekomo nie znaleziono wywodöw szlacheckich tego rodu w archiwach (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1636, s. 17-20). W listopadzie zaš 1894 prošbę do Minskiego Zgromadzenia Szla- checkiego zložyl inžynier-technolog Jan Tadeusz Julian Jarkowski, syn Jozefą, chcąc uzyskač potwierdzenie swego szlacheckiego pochodzenia, ktöre zresztą wkrotce otrzymal (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 3775, s. 275-277). Przy okazji potwierdzono przynaležnošč do stanu szlacheckiego czterech jego synow: Aleksandra, Witolda, Jana i Wladyslawa Michala, zrodzonych z matki Heleny Szendzikowskiej.
JARMOLA (Jarmolas) herbu Košciesza. Znani na Litwie.
JARMALOWICZ vel JARMOLOWICZ (Jarmalavičius) herbu Košciesza. Posiadali drobne folwarki przede wszystkim w powiatach wilenskim i troc-
204


kim, ale takže w sąsiadujących. Licznie rozrodzeni. Ich starožytną rodowitosc szlachecką potwierdzila heroldia wilenska m.in. 16 kwietnia 1836 r. (CPAHL, f. 391, z. l,nr 1053, s. 21-23).
JARNUSZKIEWICZ (Jarnuškevičius) herbu Lubicz. Osiedleni na Litwie.
JAROCKI (Jarockis) herbu Rawicz. Mieszkali w wojewödztwie wilen- skim, posiadali m.in. dobra Widawszczyzna w powiecie oszmiahskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 95). Jaroccy herbu Przyjaciel dziedziczyli drobne posesje na Wilenszczyžnie w powiecie witkomierskim, a pochodzili z wychrztöw zydow- skich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 122-123). Na podstawie Wywodu urodzo- nych Jarockich herbu Przyjaciel z 5 II 1799 Franciszek, Mikolaj, Jan, Wincenty i Stanislaw Jaroccy z powiatu oszmianskiego zostali uznani za „rodowitą y ak- tualną szlachtę polską”. Wpisano ich do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 122-123). Jedna z galęzi rodu Jarockich herbu Rawicz od 1670 roku miala nadany tytul baronovv austriackich.
JAROSLAWOWICZ (Jaroslavovičius) herbu Leliwa. Zamieszkiwali w powiecie wolkowyskim.
JAROSZENKO (Jarošenka) herbu Zagloba. W archiwaliach ich nazwiska pojawiają się od XVII wieku.
JAROSZEWICZ (Jaroševičius) herbu Prus I i Przyjaciel. Seweryn Uruski w dziele Rodzina. Herbarz szlachty polskiej (t. V, s. 388) wskazuje Witebszczy- znę jako pienvotną siedzibę Jaroszewiczöw. U innego zaš heraldyka czytamy: „Jaroszewiczowie, herbu Prus I, w wojewödztwie witebskim. Jerzy Piotr Jaro- szewicz-Kwaczynski, namiestnik 1713 r. i regent grodzki witebski 1716 roku, sekretarz krölewski 1722 r., žonaty z Eufrozyną Kownacką, wziętą w niewolę turecką. Zapewnili go, že umarla i zašlubii Kopakowską. Gdy pierwsza zona z niewoli wröcila, porzucil drugą i žyt z pierwszą až do jej šmierci i następnie pošlubil Judytę Rachelę Rymaczewską. Konsystorz wilenski uznal drugie jego malzenstwo za niewazne, lecz že je zawarl nie przekonawszy się dokladnie o šmierci pierwszej žony, skazany zostal w 1708 r. na zaplacenie 15 zl na szpi- tale i na pokutę košcielną, leženie krzyžem w ciągu siedmiu mszy.
Pawel, stronnik Augusta UI, glosowal za nim w 1733 r. Benedykt Jarosze- wicz i Franciszek Jaroszewicz-Kwaczynski podpisali manifest szlachty litewskiej w 1763 r. Ludwik pisat się z wojewödztwem mscislawskiem na elekcję Stanislawa Augusta. Jan Marcin, syn Gotfrydą, legitymowal się ze szlachectwa w Krölestwie w pierwszej polowie XIX wieku. W gubemi podolskiej udowod- nili pochodzenie swoje szlacheckie: Franciszek i Karol, synowie Jozefą, wnu- kowie Tomasza, prawnuki Andrzeja, praprawnuki Jozefą w 1845 r.” (Adam Boniecki, Herbarz polski, t. VIII, s. 263-264).
Jaroszewiczowie często są wzmiankowani w dawnych zrödlach pisanych. Sędzia ziemski drohiczynski, vir f amatus, Gabryel Jaroszewicz figuruje w ar- chiwalnych zapisach z marca 1566 roku (AWAK, t. XXXIII, s. 67). Od 1639 r.
205


wielokrotnie wspominany jest w ksiqgach podkomorstwa brzeskiego „wielebny oyciec Michal Jaroszewicz, prezbiter cerkwie swiQtey przeczystey brzeskiey”, wojowniczy zwolennik grekokatolicyzmu, a przeciwnik zawzi^ty „schizmy wschodniej” (ibidem, t. VI, s. 321, 323, 365, 371, 379).
10 czerwca 1655 roku car rosyjski wystosowal do mieszkanców obl^zone- go miasta Bychowa hramótQ: ,,Z laski Bozej, od wielkiego hosudara cara i wiel- kiego kniazia Aleksego Michajlowicza, calej Wielkiej i Malej Rusi etc. samo- dzierzca, do Starego Bychowa, podstarosciemu Bohuszewiczowi i Jaroszewi- czowi i wszelkim ludziom naczelnym i calej szlachcie urodzonej i wszystkiemu rycerstwu, takze wójtom, burmistrzom, rajcom, lawnikom i wszelkiej rangi grodz- kim i powiatowym ludziom. Wiadomo wam samym, jak mnogie obrazy i niepraw- dy swiQtej pamiQci ojcowi naszemu, wielkiemu hosudarowi carowi i wielkiemu kniaziowi Michalowi Fiederowiczowi, calej Rusi samodzierzcowi, i nam, wielkiemu hosudarowi, naszej carskiej mosci, ze strony slawnej pami^ci wielkiego hosudara Wladyslawa, króla polskiego i obecnego wielkiego hosudara Jana Kazimierza króla, za wiecznym dokonczeniem, poczynily sìq, czego bylo nam wielkim hosudarom i dawno cierpiec sìq nie godzilo.
I my, wielki hosudar, nie znióslszy takich mnogich obraz, za mnogie nie- prawdy i wiecznego dokoriczenia naruszanie, prosz^c Boga o pomoc, poszlismy na niego Jana Kazimierza króla i mnogie miasta pobrali, a nasz^ ojcowiznQ Smolensk i inne miasta, które nam, wielkiemu hosudarowi, naszej carskiej mosci, czolem dobily, i w miesciech tych wszelkiej rangi ludzi dobrodziejstwami uszczqsliwili, kazali im byc pod nasz^ carskiej mosci rqk^ wysok^, kazdemu wedlug godnosci. I poslalismy my, wielki hosudar, tQ nasz^ carskiej mosci hra- motQ do was do Starego Bychowa; i wam by warto, podstarosci Bohuszewiczu i Jaroszewiczu, i wszelkiej rangi ludziom carskiej laski sobie poszukac i sluzb^ sw^. nam, wielkiemu hosudarowi, pokazac, miasto Stary Bychów naszemu carskiej mosci wojska zaporoskiego hetmanowi nakaznemu Iwanowi Zolotoren- kowi bez krwi przelewu zdac. A my, wielki hosudar, nasza carska mosc, za- czniemy was obdarzac naszym hosudarskim taskawym utrzymaniem, szla- chectwu dawne jego maj^tnosci i nasze carskie darowizny na te ich maj^tnosci dac kazemy, i praw waszych lamac nie kazemy.
A którzy zaczn^ nam, wielkiemu hosudarowi, sluzyc, my, wielki hosudar, nasza carska mosc, obdarzymy ich naszej carskiej mosci dobrodziejstwami. A mieszczan grodzkich i ludzi powiatowych dlategoz wezmiemy na zold nasz hosudarski, a zadnego razorenia czynic nie kazemy i kazemy nadac im ulatwienia w tym, by byliscie naszej hosudarskiej laski pewni. A b^dzie ktos chcial isc w LitwQ, my, nasza carska mosc, kazemy ich odpuscic. A jesli którzy zaczn^ siq naszym carskiej mosci ludziom wojennym sìq sprzeciwiac, tych wszystkich dam pod miecz, a to bqd^ mieli sami od siebie. Pisan na naszej carskiej mosci wypra- wie we Szklowie, lata od stworzenia swiata 7163, czerwca w dzien dziesii\ty” (Akty otnosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. XIV, s. 691-694).
List ten Iwan Zolotarenko przekazal mieszkancom Bychowa. Po miesi^cu list podobnej tresci do mieszkanców bohaterskiego Bychowa wyslal car przez wojewodQ kniazia Aleksego Trubeckoja (ibidem, s. 741-744). Bychów wiernie trwal jednak przy Polsce. Do obl^zenia przyst^pil wìqc kolejny wojewoda, Ja-
206


kow Czerkaskoj, ale i on nie mögt poradzič sobie z garstką męžnych obroncöw bialoruskiego miasteczka. Pod dowodztwem Bohuszewicza i Jaroszewicza po- zostawalo wtedy w Bychowie szlachty 50 osob, „konnych zoldaköw” 400, Wę- grow 50, Zydow 1000, mieszczan 800. Z dokumentu kancelarii carskiej wynika, že mieli osaczeni 30 armatek, duže zapasy prochu, zboža i soli. Postanowili tež nie zdawac się na taškę ñàãà, ktöry i tak nigdy swego stowa nie dotrzymywal, a wierzących mu srodze zawodzil {ibidem, t. XIV, s. 715).
Chociaž padlo Wilno, stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego, i poddaly się wojskom carskim dziesiątki innych dužych miast, Bychöw bronil się, tkwil niewzruszony jak drzazga w oku cara rosyjskiego. W sierpniu 1655 „putiwlski podjaczy” Timofiej Mosalitinow przekazal do Bychowa trzeci list podobnej jak poprzednie trešci, z tym že więcej w nim bylo przechwalek. Mimo bunczuczne- go tonu z dokumentu tego przebija swego rodzaju bezradnošč, gdyž nielicznej zalodze opomego grodu proponuje „wielki hosudar” przystac do Wilna do nie- go paru swych ludzi, aby naocznie się przekonali, že cala Litwa juž padla i že wszelki opor nie ma sensu, a ludzi tych obiecal car po tej wizji lokalnej „odpu- šcič do was bez zatrzymania” (ibidem, s. 775-778). Prožne to byly jednak wy- silki. Miasteczko poddalo się na honorowych warunkach dopiero wtedy, gdy większošč obroncow i mieszkancow wyginęla, a reszta tak ostabla z glodu, že ręka nie mogla juž trzymač miecza. Moskwa oczywiscie nie dotrzymala slowa i bychowianie zostali wymordowani, a miasto zröwnane z ziemią. Zginęlo wowczas w rzezi kilkunastu Jaroszewiczöw.
Reprezentanci tego rodu znani byli takže w innych dzielnicach Rzeczypospo- litej. Wsröd bractwa sprzysięžencow krakowskich, wspomnianych w dekrecie krola Jana Kazimierza z 22 I 1661 roku, znajdowal się Gregorius Jaroszewic. Hre- hory Jaroszewicz-Laskowski, Jeneral Jego Krolewskiey Mošci wojewödztwa brzeskiego” figuruje w pinskich księgach grodzkich w zapisie z 1 lipca 1663 r. (AWAK, t. XXVIII, s. 395).
Księgi sądowe pinskie z paždziernika 1664 r. donosząo pewnym incyden- cie w karczmie, podczas ktorego wielebny ojciec Joan Jaroszewicz zostal po- turbowany przez wiemych: „W tenže czas ichmoscicowie pan Uhlik, pan Gie- droyč, pan Dereszkowski ó pan Lemnicki stowami nieslusznemi oyca Jaroszewicza, pisarza kapituly pinskiey, lając, sromocąc, zaledwo z gospody wypušcili” (AWAK, t. XXXIV, s. 361). Manuel Jaroszewicz, proboszcz ko- šciola šw. Mikolaja w Slucku, wzmiankowany jest w zapisach archiwalnych z roku 1666. W roku 1682 w Mohylewie zamieszkiwal „pan szlachetny” Roman Jaroszewicz.
W lišcie sotnika kijowskiego Michala Stefanskiego do putkownika Konstantego Sloniny z 15 marca 1678 roku wspomniany jest mieszczanin polonski Teodor Jaroszewicz, opowiadający starszyžnie kozackiej o tym, ñî się dzieje w Polsce i jakie są jej stosunki z Turcją i Gdanskiem (Akty otnosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. XIII, s. 538-539). W 1714 roku Jerzy Piotr Jaroszewicz byl namiestnikiem witebskim. W latach 1720-1722 Jan Jaroszewicz pelnit obowiązki prefektą bursy muzyköw Wszechnicy Wilenskiej. We wsi Szaule pod Mejszagolą - jak podaje inwentarz z 1753 r. - mieszkal Jan Jaroszewicz, „syn jego Jan lat trzydziestu, žyta sieje ošminy cztery, gruntu ma wloki
207


pol, konia ma jednego, czynszu bojarskiego placi zlotych trzydziešci dwa”. Wlašcicielem majątku Mejszagola byl wowczas Jerzy Wollowicz.
W jednym z herbarzy z XVIII wieku czytamy: „Jaroszewicze herbu Przyja- ciel: serce ludzkie na misie strzalą przebite w polu biękitnym. Pochodzą z ziemi nurskiej od Felicjana Kwaczynskiego-Jaroszewicza, ktorego jeden z wnukow osadzony zostal na Kresach (...), byl installowanym za regentą y namiestnika grodzkiego wojewodztwa witebskiego, na ktorey funkcji będąc pienvey w po- sessji rožnych dobr zastawnych y arendownych, nabyl potem prawem dzie- dzicznym majętnošč Ostupiszcze w teyže prowincji 1710 od IPP Gmžewskich, ktorą to majętnošč nieprzerwanie do piątego, teraz wywodzącego się pokolenia possydując, o nienaganney rodowitošci szlachectwa Sąd Ziemski VVitebski przešwiadczyli; jakož z tego powodu familią IchM panow Jaroszewiczow w tnvalošci stanu szlacheckiego tenže sąd zabezpieczyl”. Jaroszewiczowie licz- nie mieszkali takže w powiecie dzisnenskim, gdzie się spokrewnili z Pileckimi, Jankowskimi, Chodasiewiczami, Olszevvskimi i inną miejscową szlachtą (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117, II).
JAROSZEWICZ-BOHUSZEWICZ (Jaroševičius-Boguševičius) herbu Ostoja. Zacny rod rycerski w wojewodztwie polockim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 18, s. 9).
JAROSZEWSKI (Jaroševskis) herbu Janina, Komic, Rola i Zagloba. Dziedziczyli majątki w powiecie szawelskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707). Znani byli w calej Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim.
Jan Jaroszewski w 1643 roku byl pisarzem magdeburgii mohylewskiej (AWAK, t. XI, s. 133). Inny Jan Jaroszewski, tež „szlachetny pan” byl starostą mohylewskim w 1718 roku. Chyba tenže Jan Janowicz Jaroszewski w latach 1720-1760 pelnil funkcję wojta Mohylewa i pisarza kancelarii magdeburgii tego miasta. W 1847 roku Dominik Hieronim Jaroszewski, syn Jozefą, otrzymal z grodziehskiego zarządu administracyjnego dokument potwierdzający, že jego ojciec Jozef Wincentowicz Jaroszevvski, arendarz uroczyska Tablew w powiecie sokolskim, jest dziedzicznym szlachcicem i zawsze korzystal z przywilejow przyslugujących temų stanowi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1504, s. 14).
JAROSZYNSKI (Jarošinskis) herbu Korczak odm. Znani od dawna na ziemiach ukrainnych. Zacharyasz Jaroszynski, podstoli winnicki, oraz Mikolaj Jaroszynski, starosta, podpisali w 1764 roku elekcję krola Stanislavva Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 130).
JARUD (Jarudas) herbu Pomian. Dziedziczyli majętnošč Kotpuje w po- wiecie rosienskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2563, s. 102).
JARUZELSKI (Jaruzelskis) herbu Šlepowron. Ziemianie Jerusolskije (czyli Jaruzelscy) z ziemi podlaskiej na podstawie rejestru z 1528 r. mieli wy- stawiač do wojny dwoch rycerzy konnych (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1555). Jaruzelscy wzięli nazwisko od miejscowošci Jeruzale (Jaruzele)
208


w powiecie drohiczynskim. W maju 1569 r. przysi$g$ na wiemosc Koronie Polskiej zlozyli Jan, Wawrzyniec, Stanislaw, Mikolaj, Andrzej i inni „dziedzi- cowie z Jeruzalöw” (por. Akta unii Polski z Litwq 1385-1791, Krakow 1932, s. 278-279). Jaruzelscy znani byli tez na wschodzie, w wojewödztwach dorpac- kim, nowogrodzkim, zytomierskim.
Stefan z Jaruzel Jaruzelski, podstoli podlaski, w 1699 r. byl czlonkiem ko- misji poselskiej do rozgraniczenia Sl^ska i KsiQstwa Zatorskiego (VL, t. VI, s. 37). On tez w 1703 r. byl czlonkiem komisji sejmowej do ustalenia granicy miqdzy Ksi^stwem Pruskim a wojewödztwami podlaskim i mazowieckim (ibidem, s. 57). Waclaw z Jaruzel Jaruzelski, chor^zy bielski, w 1703 r. zostal czlonkiem Rady Krolewskiej {ibidem, s. 53). W 1728 roku podstoli podlaski Jozef Jaruzelski ufundowal kosciol w Holabach w powiecie kowelskim (por. P. Batiuszkow, Wolyn, Sankt Petersburg 1888, s. 220).
Ignacy Kapica Milewski w swym Herbarzu (Krakow 1870, s. 148) stwier- dzil: „Dobra Jaruzele w ziemi drohickiej lez^, sk^d dom Jaruzelskich pochodzi i herbu Slepowron uzywa (...). Ci Jaruzelscy roznemi urz^dami zaszczyceni bywali”. Z tego rodu wywodzi si$ ostatni prezydent PRL, general Wojciech Jaruzelski.
JARZ4BKIEWICZ (Jazombkevicius) herbu Gozdawa. Posiadali dobra ziemskie na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914).
JARZ^BSKI (Jazebskis) herbu D^browa. Osiedleni w powiecie szawel- skim.
JASIENSKI (Jasenskis) herbu Dol$ga, Gozdawa, Jastrzqbiec, Jasienczyk, Oksza, Nalqcz, Pogonia, Poraj, Rawicz, Szeliga, W^z. Dziedziczyli maj^tki na Bialej Rusi, Litwie i Zmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 707, 2755). Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego pisal 0 Gozdawitach: „Jasienskich dom w krakowskim wojewodztwie. Wspominaj^ Pawla, hetmana nadwomego historye, ktöry byl starost^. belskim i chelmskim”.
Rod Jasienskich herbu Jastrz^biec, jak podaje ich wywöd z 27 listopada 1803 r., „starozytny, jeszcze przed èïù Korony z Litw^, nie tylko rodowitosciq. szlacheck^ i posiadaniem obszemych maj^tnosciow w roznych prowincyach dawniej Krolestwa Polskiego rozpolozonych, lecz i zaslugami w ojczyznie, dostojnemi urz^dami oraz pol^czeniem si? krwi zwi^zkiem z wysokiemi do- mami w niektorych osobach byl zaszczycony”. Wywöd wymienia miQdzy in- nymi Pawla Jasienskiego, stolnika sandomierskiego, starost$ belskiego i chelm- skiego, pözniej podskarbiego koronnego i ziem pruskich, starostQ malborskiego od 1479 r., jeszcze pozniej - kasztelana sandomierskiego, ktöry zostawil po sobie synöw: Jözefa, ksiqdza archidiakona wilenskiego, oraz Wojciecha, pod- czaszego i kuchmistrza krölewskiego w Wielkim Ksiqstwie Litewskim. On to otrzymal w 1544 roku od kröla zarowno posiadlosci na Podlasiu, Dubomie i Reple w powiecie wotkowyskim oraz Krosztyn, Olany, Szeszole w wilkomier- skim i wilenskim. Zostawil syna Mikolaja, ktöry poslubiwszy Marianne z Sa- piehöw, pozostawil synöw: Mikolaja i Jana, i cztery cörki.
209


Byl to ród spokrewniony z Giedrojciami, Massalskimi, Judyckimi, Bielunski- mi, Węclawowiczami, Ostrouchami, Bykowskimi. Wielokrotnie uznawani za „ro- dowitą i starožytną szlachtę polską” przez heroldie w Wilnie i Minsku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 141-145). W 1799 r. zostali przez heroldię wilenską wpisani do ksiąg szlachty gubemi litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 11, s. 42).
W jednym z XVIIl-wiecznych herbarzy czytamy: „Jasienscy herbu Dolęga: podkowa z krzyžem, we šrodku strzala albo beit w polu blękitnym, w helmie skrzydto sępie strzalą przeszyte, wywodząc się od praedecessora Michny Ja- siehskiego, okazywali extrakt przywileju nayjašnieyszego króla polskiego Alexandra w dacie roku 1505 na dzieržawę dóbr Rudczyc temuž Michnie Ja- siehskiemu konferowanego, którego następcy iž po rožnych województwach y powiatach miewali posesje swoje, šwiadczą dekret w grodzie chelminskim 1654 roku, zrzeczenie z dóbr Skibiejek, proces o wiolencye y zabranie wielu dokumentów, gleytów y kwitów, imieniowi temų shižących, na IP Bokiejowę w grodzie grodzienskim 1687 roku zaniesiony, y na dalszych dowodach progeneraci) y posesji”.
JASIELEWICZ (Jaselevičius) herbu Przyjaciel. Dziedziczyli majątki na Kowienszczyžnie.
JASIEWICZ (Jasevičius) herbu Rawicz, Sas i Slepowron. Ich dobra ro- dowe znajdowaly się na Wilenszczvznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, 1058, 1895). Jasiewiczowie pieczętujący się klejnotem Sas juž w XVII wieku posia- dali dobra Sukowszczyzna i Kuropatowszczyzna w powiecie oszmiahskim. Galąž rodu zamieszkala w powiecie wilenskirn uzywala godla Rawicz (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 227-230).
JASINKIEWICZ (Jasinkevičius) herbu Rawicz. Mieli posiadlošci w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1, 116, 649, 726, 846).
JASINKOWICZ (Jasinkovičius) herbu Jasiehczyk. Notowani w žrodlach historycznych od XVII wieku.
JASINSKI (Jasinskas) herbu Gozdawa, Janina, Jastrzębiec, Lada, Sas, Topór, Zlotowąž, Žnin, Žmija. Mieszkali w powiatach: oszmiahskim, lidzkim, trockim, wilenskirn, upickim, dzisnenskim, dyneburskim. Jasihscy z powiatu lidzkiego uzywali herbu Topór (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 277-278), pož- niej wielu Jasinskich z tej galęzi osiedlilo się równiez w powiatach: wilenskirn, wilejskim i wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1164).
Wywód familii urodzonych Jasinskich herbu Jastrzębiec z 5 lutego 1799 r. podawal, že „ten dom od dawna pewną szlachectwa zaszczycony byl rodowito- šcią”. Jasihscy, spokrewnieni z Widawskimi, przejęli po nich Widawszczyznę w powiecie oszmiahskim, która na dlugo stala się ich gniazdem rodowym. W 1799 r. heroldia wilenska uznala za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” Franciszka, Kazimierza, Wincentego, Jozefą i Tadeusza Jasinskich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 120-121).
210


W. Nekanda Trepka {Liber..., s. 177-178) wspominal o licznych Jasinskich nieszlacheckiego pochodzenia z Malopolski, ktorych kazano obijač kijami za to, iž wazyli się uzywac tego nazwiska i podawac się za szlachtę, chociaž byli „chlopskimi synkami”. Procz Polakow byli tež Jasinscy Tatarzy, zamieszkali w Dolhobrodach na Podlasiu (S. Jadczak, Siūdami Tatarow na Podlasiu, s. 11).
Jasinscy herbu Sas uzyskali potwierdzenie rodowitosci szlacheckiej w 1811 i 1857 roku. Werdykt na ich korzyšč wydalo Kijowskie i Wolynskie Zgromadzenie Deputatow Szlacheckich. W 1842 i 1843 roku odmowiono uznania przynaležnošci do stanu szlacheckiego kilku innym gniazdom tej rodziny (Panstwowe Archiwum Obwodowe w Žytomierzu, f. 146, z. 1, nr 6674, 6675, 6676,6677, 6679).
JASIUKIEWICZ (Jasiukevičius) herbu Rawicz. Nalezaly do nich dobra ziemskie na Wilenszczyznie (powiat wilkomierski, wilenski).
JASIUKOWICZ (Jasiukovičius) herbu Jasiehczyk. Osiedleni na Wilensz- czyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914).
JASIULEWICZ (Jasiulevičius) herbu Przyjaciel. Dziedziczyli majątki na Wilenszczyznie.
JASKOLD (Jaskoldas) herbu Radwan odm. Mieszkali w powiecie wol- kowyskim. Niekiedy uzywali odmiany nazwiska Askold.
JASNOGČRSKI (Jasnogurskis) herbu Jasiehczyk. Mieli ongiš posiadlo- šci w Malopolsce Wschodniej.
JASOWICZ vel JASSOWICZ (Jasovičius) herbu Dolęga i Lubicz. Osiedleni przede wszystkim w powiecie lidzkim, ale mieszkali takže w powiatach sąsiednich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1350).
JASPERS (Jasperses). Jakub Stanislaw Jaspers, miecznik wilenski, zapi- sany zostal w księgach pihskiego sądu grodzkiego 1 grudnia 1695 (AWAK, t. XV11I, s. 511).
JASSEWICZ (Jasevičius) herbu Junczyk, Dziedziczyli dobra ziemskie na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058).
JASSONOWICZ (Jasonovičius) herbu Ogonczyk. Rodowe posiadlosci mieli w powiecie braslawskim.
JASTROW (Jastrovas) herbu Jastr. Uehodzili na Kresach za rodowitą szlachtę polską. Byli jednak i Žydzi noszący to nazwisko (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 199-202).
JASTRZĘBOWSKI (Jastrembauskas) herbu Jastrzębiec, Pobog i Poraj. Jastrzębowscy herbu Pobog pochodzili z Jastrzębowa w powiecie gniežnien-


skim, gdzie znani byli od XV wieku i spokrewnili się m.in. z Rusieckimi, Po- niatowskimi, Koziorowskimi, Lesnikowskimi.
JASTRZĘBSKI vel JASTRZEMBSKI (Jastšemskis) herbu Dolęga, Jastrzębiec, Slepowron. Mieli majątki w powiatach: oszmiahskim, wilenskim, trockim, braslawskim i szawelskim. Polska encyklopedia szlachecka (t. VI, s. 191) informuje o Jastrzębskich herbu Dolęga, Jastrzębiec, Korwin, Lubicz, Labędž, Ostoja, Slepowron, Sternberg, Zaręba i wlasnego.
Adam Boniecki (Herbarz polski, t. VIII, s. 314-328) wspominat o jastrzębskich herbu Dolęga (pochodzących z Jastrzębi w ziemi gostyhskiej, 1579); herbu Jastrzębiec (z Jastrzębi w powiecie lęczyckim, 1586); herbu Labędž (z Jastrzębi w powiecie grojeckim, 1464); herbu Slepowron (z Jastrzębek w ziemi lomžyhskiej, 1413; najbardziej rozgalęzieni); herbu Zaręba (z Jastrzębnikow w powiecie kaliskim) i kilku innych. Jastrzębscy herbu Slepowron mieszkali licznie w XVIII wieku w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 98).
Wywod familii urodzonych Jastrzembskich herbu Jastrzembiec z 4 VI 1800 r. uznal za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” Rafala, Jerzego, Marcina, Ka- rola, Melchiora, Franciszka, Wincentego, Michala i Ignacego Jastrzembskich z Potomienia w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 131-132).
Jan Stanislaw Jastrzembski, halicki pisarz grodzki, posel na sejm warszawski 1659 r., często wzmiankowany jest w owczesnych aktach (VL, t. IV, s. 282). Mi- chal Jastrzębski z powiatu nowogrodzkiego-siewierskiego w 1674 r. podpisal akt poparcia dla krola Jana III Sobieskiego (ibidem, t. V, s. 163). Florian na Jastrzębiu Jastrzębski, podczaszy trembowelski, reprezentując ziemię halicką, w 1691 r. zlo- žyl podpis na dokumencie dotyczącym elekcji krola Augusta III (ibidem, s. 438).
Wywod familii urodzonych Jastrzembskich herbu Jastrzębiec, zatwierdzony przez heroldię w Wilnie 1 lipca 1837 roku, informowal: „Wiadyslaw Kazimierz z Jastrzembia Jastrzembski, za pierwszego pro topi astę w niniejszym wywodzie wzięty, a od przodkow swych będąc dostojnošcią szlachecką zaszczycony, po- siadal dziedziczny majątek Pologonie zwany, w powiecie wilenskim ležący; awszedlszy w szlubne związki wydal swiatu synow trzech: Michala, Tomasza i Kazimierza (ok. 1670), o ktorych poswiadcza dekret wywodowy pod datą 1804 Februari 24 wydany (...). Kazimierz, syn Wladyslawa, wydal swiatu synow trzech: Antoniego, Jana i Eliasza (1720, 1723, 1725. Antoni Kazimierze- wicz Jastrzębski wydal swiatu takož synow trzech: Dominika z synem Macie- jem, Jana z synami Ignacym i Jozefem, oraz Rafala. Poswiadcza o nich lista familii pod rokiem 1795. Drugi syn Kazimierza, Jan, a brat Antoniego, wydal synow dwoch: Onufrego i Stanislawa. Trzeci zaš syn Kazimierza, a brat tegož Antoniego, ma syna Andrzej a i ei są wywodzącymi się. Drugi zaš syn Wladyslawa Kazimierza, dwuimiennego, Tomasz, ma synow dwoch: Bonawenturę i Piotrą. Bonawentura zaš ma syna dwuimiennego Wojciecha Stanislawa, a Piotr - syna Kazimierza, wywodząc> ‘h się”.
Wszyscy oni uzyskali potwierdzenie „starožytnego” szlachectwa polskiego w 1837 r. (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1170). Procz powiatu wilkomierskiego Jastrzębscy herbu Slepowron (jedni z Jastrzębskimi Jastrzębczykami) zamieszki-
212


wali w powiatach: wilenskim, lidzkim, zawilejskim, oszmianskim, trockim, šwięcianskim. Osiedleni byli takže na Minszczyžnie i Kijowszczyznie. Spo- krewnieni byli z Wolskimi, Tanskimi, Sadkiewiczami, Narkiewiczami, Holu- bowskimi, Jansonami, Taraszkiewiczami, Leszkiewiczami, Janczewskimi, So bolewskimi, Salmonowiczami, Dogielami.
Okolo 1790 roku znani byli na Wilenszczyznie Maciej, lowczyc i rotmistrz powiatu wilenskiego; Wojciech Stanislaw i Kazimierz Jastrzębscy, porucznicy wojska polskiego (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 70, s. 65).
W. Nekanda Trepka (Liber..., s. 179-180) wymienial okolo dziesięciu ple- bejskich rodzin w Malopolsce, užywających nazwiska Jastrzębski, a będących chlopami lub mieszczanami.
JASUD (Jasudas) herbu Taczala. Znani na Litwie.
JASUDOWICZ (Jasudavičius) herbu Slepowron. Osiedleni przede wszystkim w powiatach trockim i kowienskim. Jasudowiczowie mieszkający w powiecie rosiehskim pieczętowali się natomiast godlem Zaręba.
JASZEWSKI (Jaševskis, Jašauskas) herbu Jastrzębiec. Rodowe siedziby mieli w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1). Miano herbu Jastrzębiec moglo powstac od kilku miejscowosci o podobnej nazwie: Jastrząb w Sandomierskiem; Jastrzębie - 10 wsi rozsianych po calej Polsce; Jastrzębi - 5 wsi; Jastrzqbowo - w lnowroclawskiem; Jastrzębiec - w Galicji.
JASKIEWICZ (Jaskevičius) herbu Sulima. Polska encyklopedia szla- checka (t. VI, s. 194) podaje: „Jaskiewicz herbu Sulima, 1700. Jaskiewicze pow. ihumenski (...). Wylegitymowali się ze szlachectwa w Cesarstwie Rosyjskim i zapisani zostali do ksiąg szlachty gubemi wolynskiej w 1852 r. Z tej rodziny Mikolaj, 1767-1770 biskup - sufragan kijowski”. Miala to byč ponoč rodzina ormianskiego pochodzenia.
JATOWTT i JATOWTOWICZ (Jatautas) herbu Pomian. Znani dobrze jako bitna szlachta na ziemi žmudzkiej jeszcze przed rokiem 1528. Ich starožyt- ną rodowitosc szlachecką potwierdzila heroldia wilenska m.in. w roku 1836 (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1053, s. 10-12).
JAWCZYCZ (Javčičius) herbu Grabie. Dziedziczyli majątki w powiecie rosiehskim.
JAWGIELLO vel JAWGIEL (Jaugela) herbu Labędž. Osiedleni na Žmudzi.
JAWGIELOWICZ (Jawgelavicius) herbu Labędž. Znani na Litwie.
JAWOJSZ (Jovaiša) herbu Labędž. Naležaly do nich dobra ziemskie na Žmudzi.
213


JAWOROWICZ (Javaravičius) herbu Košciesza. W žrodlach historycz- nych notowani od XVII wieku w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 17).
JAWORSKI (Javorskis) herbu Košciesza i Sas. Licznie zamieszkiwali Galicję i užywali przydomkow Cybowicz, Czerwiakowicz, Goldycz, Ihnato- wicz, Jusypowicz, Kossaczewicz, Liskiewicz, Martycz, Otraszewicz, Pietrasie- wicz, Perkiewicz, Piszkiewicz, Romanowicz, Szustejowicz, Zubowicz (Poczet sziachty galicyjskiej i bukowihskiej, Lwow 1857, s. 326).
S. J. Dunczewski (Herbarz wielu domow Korony Polskiey i W. X. Litewskiego, Krakow 1757, t. II, s. 390) przekazat następującą legendę: „Jaworscy herbu Sas, na Jaworze w ziemi przemyskiej, pochodzą od Wanczahicha, graffa węgierskiego, ktory za Ludwika y Wladyslawa Jagielly, krolow polskich oraz y węgierskich dziedzicznych, zaslužyl tu sobie przez rycerskie dziela y heroiczne odwagi, že go krol Jagiello godnošcią szlachecką ozdobil y nadat mu dobra znaczne na trzy mile wzdluz w wojewodztwie ruskiem na ziemi przemyskiej ležące, to jest wieš Turkę, Jaworę z atynencyami y Ilnik, jako swiadczy przywilej w Medyce dany (...) anno 1431 (...). Pomieniony graf Wanczaluchas, mając synow trzech: Zenka, Chodka y Iwanka, podzielit między nich dobra pomienione. Zenko osiadl na Jaworze, od ktorego Jaworscy; Chodko na Turcy, od ktorego Tureccy; Iwanko na Ilniku, od ktorego poszli Ilniccy; ktorym to herb Sas, z Węgier przeniesiony, nadany jest". Nie od dziš wiadomo, že Polacy brzydzą się sobą i dlatego dorabiają sobie obce korzenie, nieraz wywodząc swe rody od rožnych mitycznych postaci.
Polska encyklopedia szlachecka (t. VI, s. 196) informuje o Jaworskich herbu Belina, Gryf, Grzymala, Janina, Jastrzębiec, Jelita, Junosza, Košciesza, Oksza, Ostoja, Sas, Sas odm. Stanislaw Jaworski 22 maja 1662 r. podpisal uchwalę sejmiku zatorskiego (Akty sejmikowe wojewodztwa. krakowskiego, t. III, s. 68). Szlachcice „dobrej slawy” Jaworscy z wojewodztwa ruskiego wspomniani są w zapisie do przemyskich ksiąg grodzkich z 13 wrzešnia 1695 r. Jan Jaworski w 1687 roku byl burmistrzem Cięžkowic kolo Tamowa.
Z tego rodu pochodzil, wedlug šwiadectwa H. Stupnickiego {Herbarz pol- ski, Lwow 1855, t. I, s. 234), Stefan Jaworski, „metropolitą kijowski, ktory ja- šnial swego czasu (1732) z wielkich nauk i dobroci serca”. Byl on za cesarza Piotrą 1 Wielkiego metropolitą riazanskim i muromskim, prezydentem Swiętego Synodu Rządzącego Rosji.
Jozef od wojewodztwa belskiego; Jan od chelmihskiego; Antoni, Wojciech, Jan od sieradzkiego - Jaworscy, jak tež wielu innych, podpisali w 1764 roku akt elekcji krola Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VIII. 115, 122 i in.). Jedna z galęzi Jaworskich od 1779 roku posiadala tytul hrabiow austriackich. Liczni Jaworscy gospodarowali jako zagrodowa szlachta na Wilenszczyžnie, lecz w polowie XIX wieku zepchnięci zostali do stanu tzw. jednodworcow, nieuznawanych przez administrację rosyjską za „dwornian” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1182). Posiadali dobra Mieszkuce na Minszczyžnie.
Rodowitošč szlachecką Jaworskich potwierdzilo Zgromadzenie Deputatow Szlacheckich w Minsku 27 listopada 1802 oraz 23 marca 1851 roku (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 7, 8). Na Podolu Jaworscy roz-
214


galęzieni byli na dziesięč rodzin, z ktorych tylko trzy miaty duze majątki, i wpi- sani byli do szöstej częšci tamtejszych ksiąg szlacheckich. Reszta utrzymywala się ze služby urzędniczej i wpisana byla do pierwszej częšci ksiąg szlacheckich (Spisok dworian podolskoj gubernii, s. 115, 116, 348).
Byli ponoč röwniei Jaworscy plebejusze. Walerian Nekanda Trepka w Liber chamo rum zanotowal: „Jaworski, chtopski syn ze wsi Wieprza u Kęt w zatorskim powiecie, poddany Szelingöw (...). Pojąl služebną od pani Przy- lęckiej circa 1629, tež z Wieprza tego chlopska dziewka. Trzymal arendą wBolowicach wsi kilka lat i r. 1631, i potem. Mial lat do 40, za szlachcica udawal się. Szešč synköw mial do r. 1635. Jaworski nazwal się na Kleparzu Matys - stelmach i kowalstwo robil 1600. Szlachcicem udawal się. Zostali sy- nowie jego; šiužą u szlachty. Jaworski zwal się mieszczanin w Paczanowie. Mial dom swöj anno 1630. Mieszczkę žonę mial, synöw kilku”.
JAWRONSKI (Javronskis) herbu Rola. Dziedziczyli majątki w powiecie wilkomierskim.
JAWSZA (Javšas) herbu Leliwa. Znani na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 12, 707).
JAWSZOWICZ (Javšovičius) herbu Leliwa. Osiedleni w powiecie tel- szewskim.
JAWTOK (Jautakas) herbu Mogila. Ich rodowe posiadlošci znajdowaly się w powiecie rosienskim.
JAZDOWSKI (Jazdauskas) herbu Dąbrowa i Jelita. Naležaly do nich dobra ziemskie w wojewödztwie wilehskim i na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 707).
JAZGARSKI (Jazgarskas) herbu Kolmasz. Pochodzą z ziemi czerskiej. Znani byli juž w XVI wieku. Spokrewnili się z Wągrodzkimi, Gromnickimi, Sluzewskimi, Golkowskimi, Jezewskimi, Kielpinskimi.
JAZWINSKI (Jazvinskis) herbu Grzymala. „Wzięli nazwisko od wsi Jaž- winy w ziemi nurskiej, a že posiadali takže wsie Šlasy i Jastrzębie, dziedziczący na nich pisali się Slaskimi i Jastrzębskimi; stanowcze rozdzielenie się tych trzech rodzin dopiero w kohcu XVI stulecia nastąpilo”. Pierwszym notowanym w przekazach archiwalnych reprezentantem tego rodu byt Andrzej, ciechanow- ski pisarz ziemski w 1449 r. Jazwihscy, ktorzy okolo 1600 roku przesiedlili się na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego, z nieznanych powodöw užywač zaczęli herbu Pomian. Mieszkali przede wszystkim w okolicach Minską Litewskiego, rzadziej w powiecie trockim (por. S. Uruski Rodzina..., t. VI, s. 44-45).
W Herbarzu rodzin szlacheckich Krölestwa Polskiego (Warszawa 1853, cz. 2, s. 94) czytamy: „Jazwihscy, Pawel, w roku 1700 nabyl dobra Wydzgowo i Puchaly w powiecie branskim. Marcin, podczaszy sanocki, w roku 1786 i 1791
215


posiadal w ziemi nurskiej dobra Jazwiny-Koczoty, Michalow, Stokow, Zlotki i Pqsewo. Ignacy w roku 1790 dobra Pijanowo, Deczki, Glosy, Michny i Stožki w ziemi zakroczymskiej dziedziczyl”.
W roku 1639 krol polski Wladyslaw IV mūšiai osobišcie vvystąpič w obro- nie „uczciwego pana Piotrą Jazwinskiego, mieszczanina orlenskiego”, ktory nie mogl dojšč prawdy, procesųąc siq z wojtem brzeskim Janem Kurianowiczem ,,o niesluszne pograbienie klaczy gniadey”, ktory to niecny czyn rzeczywiscie przez urzqdnika zostal popelniony. Coz, wladza, jak wiadomo, bywa arogancka na rožne sposoby (AWAK, t. VI, s. 340).
Jan Jazwinski stawal konno 1 VI 1651 r. do pospolitego ruszenia pod Lwowem. Swiqtoslaw Jazwinski w 1697 roku podpisat, reprezentując woje- wodztwo poznanskie, akt poparcia krola Augusta II (VL, t. V, s. 422). 4 paž- dziemika 1765 roku do pospolitego ruszenia obywateli powiatu grodzienskiego miqdzy innymi stanąl „jegomošč pan Antoni Jazwinski ïà êîï³è gniadym, z szablami, pistoletami” {AWAK, t. VII, s. 412).
Wywod familii urodzonych Jazwinskich herbu Pomian z 20 VI 1802 r. sy- tuuje ich gniazdo rodowe na Podlasiu i Mazowszu. Wtedy tež kilkunastu repre- zentantow owej rodziny uznano za „rodowitą i starožytną szlachtq polską”, wpisųjąc ich imiona do pierwszej czqsci ksiąg szlachty gubemi minskiej (Ar- chiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 32a, s. 194-196).
Nobilis Ignatius Jazwinski 30 maja 1832 roku otrzymal (juž po zamkniqciu uczelni) tytul magistrą filozofii na Uniwersytecie Wilenskim (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 839, s. 193). Wincenty Jazwinski, „porucznik bylych wojsk polskich”, od 30 czerwca 1832 roku na mocy rozkazu mihskiego generala-gubematora ksiqcia Dolgorukowa znajdowal siq pod tajnym nadzorem policji za udzial w powstaniu listopadowym. Gospodarowal w majątku Wolczki (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 174, s. 17).
Przynaležnošč Jažwinskich do stanu szlacheckiego potwierdzilo Zgromadze- nie Deputatow Szlacheckich w Minsku 26 lipca 1811, 28 lutego 1816 i 31 lipca 1845 roku (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 6, 13, 15).
JEDOWIANSKI (Jedovenskis) herbu Taczala. Dziedziczyli dobra ziem- skie w powiecie upickim.
JEFIMOWSKI (Jefimauskas). Znani na Žmudzi. Osiedleni rowniez w Rosji, gdzie uzywali herbu wlasnego. Mieli nadany tytul hrabiowski.
JEGLINSK1 (Jeglinskas) herbu Lubicz. Ich majątki rodowe znajdowaty siq na Wilenszczyznie i Kowienszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2567, s. 8).
JELBOWICZ (Jelbavičius) herbu Nowina. Dziedziczne posiadlošci mieli w powiecie wilkomierskim.
JELCZANINOWSKI (Jelčianinauskas). Mieszkali w powiecie poniewie- skim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2567). Osiedlili siq rowniez w Rosji. Uzywali tam herbu wlasnego i pisali siq: Jelczaninow.
216


JELENIEWICZ (Jelenevičius) herbu Polkozic. Wzmiankowani w przeka- zach archiwalnych od XVII wieku.
JELENIEWSKI (Jelenevskis) herbu Jeleniewski. Ich rodowe majątki znajdowaly się w powiecie dyneburskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 763).
JELENSKI (Jelenskis). Jak informuje Polska encyklopedia szlachecka (t. VI, s. 201), w Rzeczypospolitej znani byli Jelenscy herbu Nalęcz, od okolo 1500 roku mieszkający we wsi szlacheckiej Jelenie w powiecie ostrowskim na ziemi mazowieckiej. Osiedliwszy się na Wschodzie, zaczęli niekiedy užywač godla Odrowąž odm. (od okoto 1600 r.). Znani byli w powiatach: kamieniec- kim, kijowskim i wilenskim. Trudno dziš ustalič, czy byli z nimi skoligaceni Jelenscy herbu Korczak odm., rowniez znani od okolo 1600 roku, ktorzy nazwi- sko swe wzięli od miejscowosci Jelnie w powiecie brzesko-litewskim, a za- mieszkiwali przede wszystkim w powiatach wilenskim, mozyrskim i nowo- grodzkim. Byli tež Jelenscy Žydzi, neofici, nobilitowani w r. 1764, osiedleni w powiecie zakroczymskim i kowienskim.
Kasper Niesiecki (Herbarz polski, t. IV, s. 481-482) napisal o nich: „Jelen- ski herbu Korczak, ale z tą odmianą, že wręby trzy zwyczajne powinny byč na tarczy, a w hetmie tylko trzy piora strusie. Gabryel Jelenski z brzešcianskiego wojewodztwa, posel na sejm 1626, stamtąd deputat na Trybunal Fiskalny Li- tewski. Jan, podsędek mozyrski 1674. W roku 1778 Jozef Jelenski, sędzia ziem- ski trocki; Jan, sędzia ziemski mozyrski; Marcin, stražnik; Stanislaw, pisarz grodzki mozyrski; Jozef koniuszy mozyrski (...).
Jelenski herbu Nalęcz. Widzialem ich w Krakowie z tym herbem (...). Ja- kub z Jelenia, sędzia nurski 1525, podpisal dekret przeciw heretykom. Adam, podczaszy sochaczewski 1648. Jelenski herbu Odrowąž w wojewodztwie brze- šcianskim. Jan Kazimierz Jelenski, chorąžy brzešcianski. Maciej, 1633 rotmistrz krolewski.”
Interesujące dane o tym rodzie znajdują się w zbiorach archiwalnych daw- nej heroldii wilenskiej. Wywod familii urodzonych Jelenskich herbu Korczak z 19 grudnia 1819 roku podaje: „Familia urodzonych Jelenskich od najdawniej- szych czasow w Polszcze i w Wielkim Ksiqstwie Litewskim zamieszkala, užy- wając swobod stanowi szlacheckiemu prawami krajowemi zapewnionych, dzie- dziczyla dobra ziemskie oraz pelniąc z chlubą ojczyžnie poslugi rožne, dostojne urzęda publiczne piastowala. Z tej familii pochodzący, urodzony Franciszek Jelenski, skarbnik zakroczymski, za prawem wieczysto-kupnym od urodzonej Franciszki grafini Butlerowej, starosciny prenskiej, posiadat dziedzictwem ma- jętnošč Wysoki Dwor alias Gojzew w powiecie rosienskim ležącą i byl ojcem trzech synow: Jakuba, Mateusza i Stanislawa, bezžennego (...). Z nich Jakub z Konstancyą Kielpszowną zostawil synow Jozefą i Wiktora”. Ci w koncu XVIII wieku tę majętnošč sprzedali i zamieszkali w powiatach wilenskim i szawelskim. Spokrewnili się m.in. z Morykonimi, Iwanowiczami, Mikuckimi.
W roku 1819 heroldia wilenska uznala za „rodowitą i starožytną szlachtQ polską” Jozefą, Marcina, Aleksandra, Adolfą, Edwarda, Ignacego, Jana, Wiktora, Konstantego, Juliana, Stanislawa, Jerzego, Mateusza Ottona i innych Jelen-
217


skich, wpisųjąc ich do pierwszej częšci ksiąg szlachty gubemi litewsko- wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 247-249).
Na podstawie Wywodu familii urodzonego Jelenskiego herbu Nowina z 26 marca 1804 roku uznano za „rodowitego i starožytnego szlachcica polskiego” Michala Jerzewicza Jelenskiego z powiatu zawilejskiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 339-240). Liczni Jelenscy zamieszkiwali wowczas rowniez w powia- tach minskim, telszewskim i innych (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 838, 1526 oraz f. 391, z. 9, nr 1949).
Do bardziej znanych reprezentanto w rodu Jelenskich w kulturze polskiej naležal w XIX wieku Jan Jelenski, autor takich m.in. prac, jak: Niemcy, Žydzi i my (1876), Dworacy Zydow (1878).
JELNIEWSKI (Jelniauskas) herbu Jelniewski. Dziedziczyli majątki w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1192).
JELSKI (Jelskis) herbu Pielesz odm. i Sulima. Polska encyklopedia szla- checka (t. VI, s. 203) informuje, iž Jelscy wywodzili się z Jelska w powiecie mozyrskim, gdzie notowani byli juž przed 1480 rokiem. Adam Boniecki twier- dzil (Herbarz polski, t. IX, s. 1), že pochodzili z powiatu pinskiego. Seweryn Uruski zaš (Rodzina, t. VI, s. 55) informowal: „Jelski herbu Pielesz (...). Gniazdem tej zaslužonej krajowi rodziny byla ziemia dobrzynska, w ktorej w 1555 r. Wincenty, oženiony z Dorotą Nakwaską, byl tež kasztelanem do- brzynskim; w tym tež czasie jedna ich galąž przeniosla się na Litwę i istnieje tam dotychczas, gdy dziedzicząca w ziemi dobrzyhskiej zgasla w kohcu XVII stulecia.
Z osiedlonych na Litwie Mikola), podstarosta 1616 r., stolnik i poborca pin- ski 1619 r., deputat na Trybunal Skarbowy Litewski, w mlodošci služyl woj- skowo, byl w oblęženiu Moskwy 1612 r. i w tym roku, z naraženiem žycia przedarlszy się zręcznie przez wojsko nieprzyjacielskie, zawiadomil hetmana Chodkiewicza o niebezpiecznem položeniu zalogi. Roman, wojski pinski 1617 r., posesor dobr Mokra Dubrowa, oženiony z Katarzyną ks. Solomerecką. Krzysztof, sekretarz krolewski, stolnik mscislawski 1632 r., posel na sejm, oženiony z Barbarą Radoszynską”.
Wywod familii urodzonych Jelskich herbu Pielesz z 1819 roku podawal: „Dom ten od najdawniejszych czasow z familii znacznej, starožytnej szlachty francuskiej Szpadow z Francji do Polski przybylych, ktorzy nazwisko Jelskich od dobr sobie nadanych, Jelsk zowiących się, wzięli pochodzenie. Že ten dom tak w Krolestwie Polskim, jako i w Wietkim Księstwie Litewskim w biegu swoim užywal prerogatyw stanowi sziacheckiemu przyzwoitych, (...) a užy- wając takowe prerogatywy po rožnych wojewodztwach i powiatach koronnych i litewskich, a mianowicie w wojewodztwie smolehskim, brzeskim, w powiecie starodubowskim, pinskim i grodzienskim possydowal i dziedziczyl ziemskie majątki, i piastowal urzęda (...).
Z tych Bazyli Jan Jelski, wzięty na protoplast^, mial ziemskie possessye dziedziczne i zastawne w powiecie grodzienskim, a mianowicie Kolešniki (...) w parafii Malej Brzostowicy ležące (...). Ktoren to Bazyli Jan Jelski zostawil
218


synow trzech, jako to: Antoniego, Jerzego i Macieja. Z tych Antoni Bazylewicz Janowicz Jelski, possydując (okolo 1720) ziemski dziedziczny majątek Male Eysmonty Paszewicze zowiący się, w powiecie grodzienskim ležący, mając w zamęšciu urodzoną Agatę Eysmontownę, w požyciu z tąž zoną swoją splodzil syna Jana. Kolejno Jan Antonowicz Jelski podobniež w požyciu z zoną swoją, urodzoną Barbarą z domu Butrymowiczowną, splodzil syna Karola Jelskiego, chorąžego wojsk polskich”.
Biorąc pod uwagę przedstawione papiery, Wilenska Deputacja Wywodowa uznala w 1819 roku rod Jelskich za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” i wpisala ich do klasy pierwszej ksiąg szlacheckich gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 301-303).
Zachowal się w archiwach sądu grodzienskiego list z 12 czenvca 1609 roku, w ktorym dokumentowano przekazanie częšci wlasnosci jednego z czton- kow tej rodziny swemu synowi: „Ja, Hawrylo Jelski, ziemianin krola Jegomošci powiatu grodzienskiego, oznaymuję tym moim dobrowolnym przedažy wieczy- stey listem, iž dom moy, w miešcie grodzienskym ležący na gruncie cerkow- nym Bogarodzice, a mający go ja w wolnym szafunku moim (...), w ręce synowi memu Jozefowi podalem, z swey mocy w jego moc (...), y juž od tego czasu wolno będzie jemu tym domem, podworzem y budowaniem jako swoim wlasnym rządzič, szafovvač, požytki sobie mieč, przywlaszczac y jako wola jego będzie obracač (...).
Do tego podjąlem się y tym listem moim obowiązuję siq synowi memu Jozefowi na tymže placu zbudowac spichlerz nowy zbožowy, dostateczny wedlug placu y podekowac go swoim kosztem y nakladem. I na tom dal synowi memu Jozefowi Jelskiemu ten moy wieczystey przedažy list pod moją pieczęcią y z podpisem ręki mey wlasney”. Bohdan Chreptowicz i Wojciech Eysimont po- twierdzili swymi podpisami i szlacheckimi pieczęciami - jako swiadkowie - wažnošč tego dokumentu {AWAK, t. XXXIII, s. 179-180).
Mikolaj Jelski w 1616 roku byt podstarošcim pinskim. Roman Jelski, woj- ski pinski, w 1617 roku zostal oskaržony o zburzenie cerkwi prawoslawnej w Pinsku. W 1624 roku w zapisach archiwalnych wspomniany zostal Jozef Jelski, „sluga ó rewizor jašnie wielmožnego pana Leona Sapiehy, wilenskiego, mohylewskiego etc. starosty” {ibidem, t. V, s. 370). Szlachcic Krzysztof Jelski 21 X 1624 występowal jako pelnomocnik ziemianina Komara w sądzie nowo- grodzkim w sprawie konfliktu jego z Žydami mohylewskimi {Lietuvos Vyriau- siojio Tribunolo sprendimai, Vilnius 1988, s. 318-319). Mikolaj Jelski, stolnik pinski, w 1629 r. byl czlonkiem Wilenskiego Trybunalu Skarbowego {VL, t. Ill, s. 315). Jego imiennik w roku następnym jest wzmiankowany w zapisach archiwalnych jako wojski i podstarošci pinski {AWAK, t. XXVIII, s. 129). Krzysztof Jelski, stolnik mscislawski, sekretarz Jego Krolewskiej Mošci, posel powiatu lidzkiego, w 1648 r. podpisal akt konfederacji generalnej warszawskiej {VL, t. IV, s. 86).
9 lipca 1654 roku krol polski i wielki ksiąžę litewski Jan Kazimierz wysto- sowal uniwersal do szlachty pinskiej, w ktorym m.in. pisal: „Uprzejmie ó wier- nie nam mill! W tak naglym y cięžkim Rzeczypospolitey niebezpieczenstwie, gdy wiarolomny nieprzyjaciel Moskwicin pacta ó pokoy wiecznie poprzysięžo-
219


ny zlamawszy, w panstwo nasze hostiliter y perfida wpadlszy, z roznych stron one ogniem y mieczem wojuje y daley hostilitatem suam prosequendo, opano- wawszy Dorohobuz, Newel, Siebiez, Polock, daley in viscera Wielkiego Xiq- stwa Litewskiego postQpuje, z drugiey strony ku Smolenskowi y inszym krajom tam temu mieyscu przyleglym z wielkiemi woyskami ciqgnie; za powodem zas rebelianta Chmielnickiego y wszystkiego woyska zaporoskiego przez Polesie wrota sobie do Wielkiego Xiqstwa Litewskiego otworzyc usituje, y jako nas wiadomosci dochodzq, juz siq tam ta hostilitas ukazuje.
Przeto za prosbq poslow ziemskich, z powiatu pinskiego na teraznieyszy seym poslanych, tym uniwersalem naszym o takowych niebezpieczenstwach uwiadomiwszy, nim siq dalsza obrona obmysli, z oycowskiego naszego ku do- bru pospolitemu pieczolowania (...) ostrzegamy y miec chcemy, abyscie siq stosujqc do prawa o pospolitym ruszeniu, poniewaz res moram non potitur, do urodzonego Lukasza Jelskiego, marszalka pinskiego, nie czekajqc inszych od nas uniwersalow, gromadzili y na tych mieyscach za direkcjq tegoz urodzonego marszalka pinskiego stan^li, stqd siq naywi^kszego od nieprzyjaciela potrzeba obawiac niebezpieczenstwa, zast^pujqc wszystkie passus nieprzyjacielowi, aby do przeyscia w panstwa nasze aditum miec nie mogt, takze tez y tego postrze- gajqc, abyscie swawolne y zuchwale pospolstwo do buntow nie miato (...). Uczynicie to uprzejmi y wiemi waszmoscie nie tylko dia milosci ku spolney oyczyznie y bezpieczenstwa carorum pignorum y dobr swoich, ale tez y z sa- mey powinnosci y obowiqzku (...). Dan w Warszawie na seymie walnym” (AWAK, t. XXXIV, s. 8-9).
8 sierpnia 1654 r. przywodca szlachty pinskiej zwracal siq do braci szlach- ty: „Lukasz Jelski, marszalek y pulkownik powiatu pinskiego. Wielmoznym ichmosciom panom dygnitarzom, rycerstwu, szlachcie, obywatelom powiatu pinskiego (...). Donoszq, iz w terazniejszym, nast$pujqcym na oyczyznq naszq od krzywoprzysiqzcy Moskwicina z rebeliq kozackq niebezpieczenstwie, ktore wlasnie co dzien to si$ szerzyc nie przestaje, (...) to onus [ci$zar] pulkownictwa przyjqwszy, skladam popis jeneralny na dzien 10 Augusta w terazniejszym roku pod miastem Pinskiem, w polu: o czym aby panowie wiedzqc, na ten dzien na- znaczony ze wszystkq gotowosciq wojennq stanowili y o dalszym obmyslaniu niebezpieczenstwa obrony namowic mogli” (ibidem, s. 13).
W kolejnym zapisie archiwalnym czytamy: „Lukasz Jelski, marszalek y pulkownik powiatu pinskiego, wielmoznym ichmosciom panom dygnitarzom, urzQdnikom ziemskim y grodzkim, rycerstwu, szlachcie, obywatelom takze y stanom duchownym. Po zaleceniu uslug moich braterskich do wiadomosci donoszq, izesmy (...) polozywszy si$ obozem w miescie Jego Krolewskiey Mosci Pinsku, laudum takowe ex consensu samychze waszych mosciow, aby nie tylko wedlug popisowych quitow, ale (...) kto si$ jeno w powiecie naszym szlachcicem mianuje, stawali na pospolite ruszenie z pocztami, zywnosciq, jako do obozu (...). Poniewaz grasujqcy nieprzyjaciel, postronne powiaty splqdro- wawszy, y w naszym powiecie pinskim ogniem, mieczem y braniem plonu, nie mniey y przysposabianiem hultaystwa coraz siq szerzyc nie ustaje, plqdruje.
Przez milosierdzie tedy Boze moich milosciwych panow y braci upraszam, abyscie mnie potem winowac nie chcieli, jako stroz od Jego Krolewskiej Mosci
220


y (...) mosciwych panow samych w powiecie naszym obrany, napominam y posetnie proszę, abyšcie o surowosci prawa pospolitego [pamiętając], pod utraceniem dobr ziemskich i poczciwosci szlacheckiey, do Pinską tak z poczta- mi viritim, jako y žywnošcią gromadzič raczyli” (ibidem, s. 22).
Naktanianie i zaklinanie szlacheckiej braci przez dzielnego i patriotycznie usposobionego pulkownika Jelskiego bylo glosem woiającego na puszczy. Choč wrog wkroczyl w granice i naležalo jak najszvbciej zgromadzič sity, ktore mož- na byloby wyslac na wspomozenie juž walczących z naježdžcą oddzialow, nie- wiele udalo się zdzialac w obliczu obojętnošci, tchorzostwa i asekuranctwa dužej częšci szlachty pinskiej.
9 paždziemika 1658 r. krol Jan Kazimierz podpisal uniwersal, udzielając przebaczenia i amnestii Lukaszowi Jelskiemu, marszalkowi pinskiemu, „ktory częstymi kozackimi na powiat pinski najazdami y adactiami illorum patribus non tam libenter, guąm reverenter adherere mūšiai, (...) na zaslugi jego przez wszystkie swoje lata až do szedziwego wieku w rožnych wojennych expeditiach wyswiadczone, tudziež na wieme syna jego Romana Jelskiego, rotmistrza na- szego, wzgląd mając, mianowanego Lukasza Jelskiego y wszystkich tych, kto- rzy z nim osoby jego nasladowali, do iaski naszey ex senatus consilio przy boku naszym będącego przyjmujemy y wszystkie urazy nam y Rzeczypospolitey od niego y jego sequacibus jakkolwiek zadane wiecznie condonujemy” (ibidem, s. 130).
Pan Lukasz Jelski byl czlowiekiem došč zamožnym, posiadal liczne dobra w davvnej ziemi minskiej. Percepta prowentow publicznych do skarbu Rzeczypol- spolitej W. X. L. (z r. 1661) zawiera następujace informacje: „Jegomošč pan Lukasz Jelski, marszalek pinski, ze wsi Pluszew alias Soszna za rok 1653 y 1654 spetniapo flor. 11,20, azarok 1655, 1656, 1657, y 1658 (...) medietatem po flor. 5, 25 dat (...) flor. 46, 20”. I nieco dalėj: „Jegomošč pan Lukasz Jelski, marszalek pinski, z dzierzawy ze wsi Molodelczyc, ktorą trzyma pan Ancuta, za rok 1656, 1657, 1658 medietatem na rok po flor. 3, 15 dal (...) flor 10, 10”.
17 stycznia 1660 roku w zamku hospodarskim, czyli krolewskim, w Pinsku „zalowal, opowiadal y soleniter protestowal jegomošč pan Lukasz Jelski, marszalek powiatu piiiskiego w obeldze y nieznošnym despectie malžonki swojey jeymošci pani Anastazy Budzilowny Jelskiey, marszalkowey pinskiey, na nie- wiernych Icka Arona Abramowiczow, Andzela Alexandrowiczow, Zydow mia- sta Jego Krolewskiej Mosci pinskiego, arendarzow majqtnosci jegomošci pana Jana Karola Dolskiego, podstolego stonimskiego, Lubieszowa, w pinskim powiecie ležącey, (...) o tym, iž gdy w roku blisko przeszlym 1659, miesiąca De- cembra ošmnastego dnia, podczas nastąpienia na miasto Pinsk hultajow rebeli- zantow Kozakow, gdy žalujący jegomošč pan marszalek pinski pod chorągiew powiatową, jako regimentatrz tego powiatu y marszalek odjechawszy y z miasta onę [chorągiew] wyprowradziwszy, malžonce swojey w kray wolynski dia tey rebeliey swawoli kozackiey kazal uježdžač.
Y gdy juž malžonka žalującego pani marszalkowa pinska, po ustąpieniu rebeliey z Wolynia nazad przez wies Lubieszowo w roku terazniejszym 1660, miesiąca January osmego dnia jechala, jako pani spokoyna y bialogtowa, pra- wem wszqdzie pospolitym obwarowana, z corkami swemi y wnuczętami,
221


z dziatkami malemi, nic się zlego na siebie nie spodziewając, tamže pomienieni niewiemi Žydzi arendarze lubieszewscy, przepomniawszy bojažni Božey, sro- gošci pospolitego prawa (...), przysposobiwszy sobie na pomoc chlopow ta- mecznych (...) do kilkadziesiąt, z rožnym oręžem do boju y rozboju naležącym, z samopalami, rohatynami, berdyszami, kosami sposobem nieprzyjacielskim kozackim - jako więc z dawnych czasow, zwykli rozbojem lubieszewscy się chlopi bawič, z temiž wyž mianowanemi Žydami, gdy wozy, paluby y podwody we wsi Lubieszowie, w karczmie, pokarmywač chcieli, tamže na drodze zastą- piwszy dobrowolney, wprzod okrzyk ei arendarze z chlopami uczyniwszy, od wozow podwodnikow odbijając, onych poranili; a nie tylko onych, ale panny y bialogiowy, ktore przy tych podwodach z czeladzią na saniach jechali, zde- spektowali, poszarpali y z niektorych suknie, spodnice pozdeymowali y w sposob lupu y rozboju na dobrowolney drodze paluby, wozy rabowač poczęli, gdzie skrzynie, szkatuly poodbijali, zlote pieršeienie, noszenia rožne, zloto, srebro, suknie, czapki panienskie y bialoglowskie ztotem z periami haftowa- ne, kobierce, fanty rožne, plotna tkackie, obrusy, ręczniki, legumina rožne zabrali (...).
Chcąc tedy o to wszystko jegomošč pan marszalek pinski z tymi Žydami prawnie czynič y tey obelgi swojey y malžonki swojey jeymošci pani marszal- kowey pinskiey despectu y szkody zabrania rzeczy, takže pobicia, pokaleezenia czeladzi y chlopow swoich dochodzič, tą swoją protestacyą do xiąg grodzkich pinskich donosi, prosząc, aby byla przyjęta y zapisana” (AWAK, t. XXVIII, s. 366-368).
Przyjąwszy skargę, sąd mianowal instygatora, ktory się ūdai do wsi Chri- stoboloty i Tupczyce w powiecie pinskim, naležących do panstwa Jelskich, jak tež do ich glownego, dworskiego majątku w Pinkowiczach, gdzie zobaczyl „wozy posieczone, porabowane, porozbijane; skrzynie, szkatuly potupane; z panien bialychglow suknie pozbierane; chlopow plecy pobite, krwią spuchle, na twarzy razy kijem przebite” itp. Jak zatem widač, zuchwalošč žydowska nie ustępowala szlacheckiej.
Mniej dramatycznie toezylo się žycie innych przedstawicieli rodu Jelskich. Bazyli Jan Jelski w 1723 roku przekazal w spadku swemu synowi Antoniemu majątek Barbaryszki w wojewodztwie trockim, pozostawiając sobie posiadlošč Chilmonty-Paszewicze w powiecie grodzienskim. Antoni mial syna Jana, a ow Karola. Ten ostatni byl ojcem Kazimierza Jelskiego, zmarlego bezpotomnie. Rodzony brat Kazimierza, Jan, mial syna Rygoberta Michala (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 840). W 1733 r. instrukeję sejmową od powiatu grodzienskiego podpisal Wladyslaw Jelski, rotmistrz tegož powiatu (AWAK, t. VII, s. 293).
Jerzy Jelski, czešnik powiatu grodzienskiego w 1754 roku vvymieniony jest przez uchwalę sejmiku szlachty grodzienskiej jako „pulkownik Jego Krolewskiej Mošci, Rzeczypospolitey w oyczyžnie civis emeriti povviatu naszego kompatriota” (ibidem, s. 329). Mateusz, Tomasz i Mikolaj Jelscy podpisali uchwalę grodzien- skiego sejmiku szlacheckiego 31 paždziemika 1764 r. To šamo 17 IV 1764 uezy- nil Antoni Jozef Jelski, podczaszy powiatu grodzienskiego. Inny Jozef Jelski, chorąžy powiatu grodzienskiego, podpisal z innymi bracią szlachtą uchwalę sejmiku gromnieznego 5 lutego 1764 r. (ibidem, s. 226).
222


5 X 1765 r. do popisu szlachty powiatu grodzienskiego stan^li m.in. ,jego- mosc pan Mateusz Jelski, na êîï³è kasztanowatym, ze wszelkim porz^dkiem, jak do wojny (...). Imc pan Jozef Jelski, podczaszyc powiatu grodzienskiego, na êîï³è gniadym, ze wszelkim moderunkiem (...), jegomosc pan Mateusz Jelski na êîï³è kasztanowym ze wszelkim porz^dkiem, jak do woyny ”. Stawil si$ tez pan Jerzy Jelski, podczaszyc powiatu grodzienskiego „na êîï³è gniadym” (ibidem, s. 406, 409).
W roku 1773 Franciszek Jelski pelnil funkcjQ skarbnika powiatu grodzienskiego. Wladyslaw Jelski, starosta pinski, byl putkownikiem znaku petyhor- skiego bulawy wielkiej Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego w 1778 roku (AWAK, t. XII, s. 377). 23 sierpnia 1780 roku Konstanty Jelski zostal s^dzi^ Trybunalu Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. W 1781 r. w papierach grodzkich grodzien- skich wspomniano Franciszka Jelskiego, podkomorzego starodubowskiego. On to (lub jego imiennik) w 1794 r. nalezal do wladz skarbowych Rz^du Narodo- wego (por. Akty powstania Kosciuszki, Krakow 1918, t. II, cz. 2, s. 224. W dru- giej polowie XVIII wieku Stanislaw Jelski byl komisarzem Skarbu Litewskiego (por. S. Koscialkowski, Antoni Tyzenhaus, 1.1, s. 483, 299, 643).
1 sierpnia 1812 r. wydano w Wilnie proklamacjQ pronapoleonskiego rz^du polskiego (Rz^du Tymczasowego w Wielkim Xi^stwie Litewskim) do wloscian, ktör^podpisali: Jan Sniadecki, Franciszek Jelski, Aleksander Potocki, Stanislaw Soltan, Jozef Sierakowski i Aleksander Sapieha. Jest to nader interesuj^cy pod wzgl^dem tresci i formy dokument. Oto ow tekst: „Wloscianie Rolnicy! Prze- mawiamy do Was jak do ludzi b^d^cych pod opiek^. prawa, jako do synow oy- czyzny, ktöra prac^ Wasz^ ó m^stwem wsparta, nawzajem dla Was poköy ó swobody zabezpieczy. Naröd powstaj^cy z niewoli nie moze si$ bez woyska utrzymac, zbroyna tylko sila moze osoby ó maj^tki Wasze od mocy przywlasz- czycielöw zachowac.
Za przeszlego rz^du potrzeba bylo w kaydany okutych synow waszych do woyska prowadzic. Traciliscie ich na zawsze, sluzba ich nie miala si$ koh- czyc, az razem z zyciem; posylano ich w odlegle za rzeki ó morza krainy. Dzis wcale sq_ inne sluzby woyskowey warunki: na lat szesc tylko synowie wasi oddal^ si$ z rodzicielskich domöw, sluzyc nawet bqd^ w tym samym kraju, w tey samey prowincyi, od swoich oficerow lagodnie traktowani, od oyczyzny przyzwoicie zaplaceni, po skonczonym czasie sluzby wroc^. do domöw ó rolniczych zatrudnien.
Niech wiqc przymus nie ma mieysca w wyborze teraznieyszych kantoni- stow, niech osoba przysztego oyczyzny rycerza nie b^dzie zniewazona niewol- niczym pQtem, same gromady wybrac ó same do mieysc przeznaezonych do- stawic potrzebng. liczbQ kantonistow powinny. Lecz dodae musimy, ze gdyby na czas przepisany tego swi^tego obowi^zku nie spelnily, srodki surowe same sobie przypisz^. B^dzcie wiqc powolni ó wspieraycie rz^du zamiary, a tem spo- sobem okazecie si$ godnemi tych dobrodzieystw, ktore dla Was wspölna nasza oyczyzna oglosi ” (AWAK, t. XXXVII, s. 245).
21 kwietnia 1819 r. heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc Hieronima, Michala, Klemensa, Stanislawa, Aleksandra, Konstantego i Wincentego (synow Stanislawa) Jelskich, szlachcicöw z powiatu braslawskiego (CPAHL, f. 391,
223


z. 1, nr 919, s. 7). 1 grudnia tego roku podobne potwierdzenie uzyskal Karol Janowicz Jelski, herbu Pielesz, z synami Janem i Kazimierzem, mieszkający w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 87).
W zbiorach Archiwum Narodowego Bialorusi w Minsku znajdują się obszeme materialy, dotyczące dziejow rodziny Jelskich (f. 319, z. 2, nr 1033, s. 1-256). Wy- nika z nich m.in., že Franciszek Jelski „naywyžsze w kraju piastowal urzęda, jako to: bywal kilka razy poslem na seymach, komisarzem woyskowym litew- skim, podkomorzym starodubowskim, marszalkiem Trybunalu Glownego Wielkiego Xięstwa Litewskiego oraz starostą przelayskim i kuniawskim. Tu- dziež že byl synem Wladyslawa Jelskiego, starosty sądowego pinskiego i Hele- ny z hrabiow Brzostowskich, pisarzowny Wielkiego Xięstwa Litewskiego, a bratem Stanislawa i Konstantego Jelskich”. Swiadectwo o tym wydane zostalo 11 maja 1822 r. Michalowi i Franciszkowi hrabiom Jelskim przez Michala Ze- nowicza, marszalka szlachty gubemi minskiej (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1033, s. 41).
13 maja 1839 roku heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc szlachecką Michala, Hieronima, Klemensą, Stanislawa, Aleksandra, Konstantego, Win- centego, Norbertą Pry muša Adolfą, Mateusza, Tomasza, Franciszka i kilku in- nych Jelskich herbu Pielesz, ktorych ojczystą posiadlošcią byly dobra Maldu- ciszki w powiecie braslawskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 653).
Czeslaw Moniuszko, Michal Jelski i Ignacy Mirkulewicz, ziemianie z gubemi minskiej, w okresie 1819-1841 unikali loženia pieniędzy na remont cer- kwi prawoslawnej w Smilowiczach (a raczej na przerobkę košciola na cerkiew), chociaž na mocy decyzji wladz musieli zaplacic odpowiednio po 468, 403 i 432 rubli. Sprawa dotarla až do Senatu Rządzącego w Petersburgu, ktory bezapela- cyjnie postanowil, že skargi ziemian na ucisk i przymus są bezpodstawne i orzekl natychmiastowe splacenie przez nich „dlugu” na urządzenie šwiątyni prawoslawnej (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 637). W czerwcu 1840 r. ziemianin z powiatu slonimskiego Jozef Jelski zaskaržyl w kancelarii generala- gubematora wilenskiego generala-majora Falkoniusza o odmowę zwrocenia dlugu (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 289). Za udzial w powstaniu 1863 r. Jozef Sadowski, Karol Jelski i inni zeslani zostali na Syberię na roboty katoržnicze (CPAHL, f. 381, z. 19, nr 1629).
JELAGIN (Jelaginas) herbu Pielgrzym. Od okolo 1700 notowani w žro- dlach historycznych na Litwie.
JELOWICZ (Jelavičius) herbu Nalęcz. Znani w Wielkim Księstwie Li- tewskim od XVI wieku.
JENGIELEWICZ vel ENGELEWICZ (Engelevičius) herbu Jastrzębiec. Dziedziczyli majątki w powiecie oszmiahskim (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 70, 75).
JEREMINOWICZ (Jereminavičius) herbu Kotwicz i Tarnawa. Znani na Litwie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 685, 993).
224


JERMALOWICZ (Jermalavičius) herbu Sas. Zamieszkiwali w powiatach trockini i wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 20-22).
JERZYKOWICZ (Ježikavičius) herbu Lelivva. Ich siedziby rodowe znaj- dowaly się w powiatach nowogrodzkim i kovvienskim.
JEŠMAN (Jesmanas) herbu Korczak. Dziedziczyli dobra ziemskie w po- wiatach wilenskim i nowogrodzkim.
JETWIDOWICZ (Jetvidavičius) herbu Ostoja. Osiedleni na Žmudzi i w Kurlandii (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 1450).
JEWLASZKO (Jeulaškas) herbu Korczak. Znani w Malopolsce i Wiel- kim Księstwie Litewskim
JEWNIEWICZ (Jaunevičius). A Boniecki niewiele miat o nich do po- wiedzenia: „Jewniewicz Jan podpisal manifest szlachty litewskiej 1763”. Jak wynika z archiwaliow, ow Jan Jewniewicz zložyl podpis pod aktem konwokacji warszawskiej w 1764 roku (VL, t. VII, s. 71). Jewniewiczo\vie mieli majątki na ziemi czemihowskiej (Mitoradowicz, Rodoslownaja kniga,.., t. I, s. 165-166). Znani byli i szanowani od parų wiekow takže w Rosji.
W 1855 r. heroldia wilenska rozpatrywala wniosek o potwierdzenie szla- checkiego pochodzenia rodu Jewniewiczow. Okazalo się wowczas, že zamiesz- kiwali oni przewažnie na Mohylewszczyžnie oraz, že przodkowie ich figurują w księgach Glownego Trybunalu Litewskiego z roku 1726 i 1728 (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1198). W 1910 roku w Warszawie ukazala się ksiąžka Hipolita Jewniewicza Teoria spręžystošci. Autor byl profesorėm Instytutu Technolo- gicznego w Paryžu.
JEZIERSKI (Jezerskas). A. Boniecki (Herbarz polski, t. IX, s. 31) zano- towal o nich: „Jezierscy. Bylo kilka domow tego nazwiska w rožnych stronach kraju”. W Wielkopolsce užywali herbow Wczele i Topor; pod Wieluniem - herbu Kamiona; na Mazovvszu - Šlepovvron; na Podlasiu - herbow Prus i No- wina.
Symon Jezierski, Michal Lewalt Jezierski, Jan Lewalt Jezierski w 1648 r., reprezentując wojewodztwo brzeskie, podpisaii akt elekcji kroia Jana Kazimie- rza (VL, t. IV, s. 113). Aleksander Lewalt Jezierski, podstoli powiatu grodzien- skiego, 26 V 1707 roku podpisal instrukcję sejmovvą. Jezierski, lowczy wendeh- ski, od powiatu tucholskiego, oraz Jezierski, sędzia ziemski mirachowski, od powiatu mirachowskiego, posiowali w 1764 r. na sejm koronacyjny w Warsza- wie (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewodzka w Rzeszowie - Dzial rękopi- sow; k. 276-277). W Malopolsce Jezierscy pieczętowali się herbem Jezierza, Rogala, Topor. Jedna z galęzi rodu Jezierskich od 1801 roku miata nadany tytul hrabiow austriackich.
Wywod familii urodzonych Jezierskich herbu Nowina, zatvvierdzony w he- roldii wilenskiej 13 grudnia 1819 roku informovval: „dom imienia urodzonych
225


z Goląbka Jezierskich starožytny, od najdawniejszych czasow w koronnych krajach polskich klejnotem szlacheckim zaszczycony, w biegu swoim užywając prerogatyw stanowi szlacheckiemu przyzwoitych, possydowal i dziedziczyl ziemskie majątki i piastowal samej szlachcie przyzwoite urzęda.
Z tych Jezierski by} kasztelanem lukowskim, jako o tym piszą autorowie historycy i dziejopisowie polscy, a mianowicie Niesiecki; z tego domu pocho- dzący Jozef Jakub Jan Jezierski, wprzod pulkownik wojsk polskich, potem pi- sarz ziemski hikowski, przybywszy z koronnych krajow do Xięstwa Litewskie- go, będąc najbližszym krewnym kasztelana iukowskiego Jezierskiego, mając wysokie znaczenie tak w koronnych krajach, jako i w Wielkim Xięstwie Litew- skim, polączony przez šlubne związki ze znaczną familią, nabyl dobra ziemskie Wielatycze w powiecie pihskim ležące, ktore synowi swojemu Kazimierzowi Jezierskiemu, podkomorzemu nadwornemu, czyli szambelanowi aktualnemu Jego Krolewskiej Mošci do dziedziczenia zostawil.
Tenže Kazimierz Jozefowicz Jezierski, podkomorzy nadwomy, czyli szam- belan aktualny JKM, dziedzic dobr Wielatycze w powiecie pihskim ležących, będąc nadto jeszcze aktorėm majętnošci Mokry zowiącej się w powiecie pru- žanskim ležącej, byl za czasow Rzeczypospolitej Polskiej najpierw generalnym skarbnikiem Xięstwa Litewskiego, a mając dziedziczne ojczyste possesye w wojewodztwie lubelskim, w roku 1793 z tegoz wojewodztwa byl poslem na sejmie, swiadczy Konstytucja 3 maja. Požniej mial possesye zastawne dobr ziemskich Grabowa w powiecie wilenskim, Czamej w tymže samym powiecie i Wielbutowa w powiecie oszmiahskim i dalsze. Nadto jeszcze byl administratorėm ze strony kredytorow JW xięcia Ogihskiego. Tenže Kazimierz Jozefowicz Jezierski, mając w zamęšciu urodzoną Joannę z domu Wolską, w požyciu z tąž zoną swoją wydal na swiat synow Klemensą, szambelanica dworu polskiego, i Michala, majora wojsk rosyjskich, orderow Swiętej Anny III klasy i Swiętego Wlodzimierza IV klasy kawalera, Jezierskich, dopiero do wywodu idących”.
W 1819 roku heroldia wilenska uznala za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” Klemensą i Michala Jezierskich, wpisując ich do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 993, s. 250-251).
JEZIERZA (Jezera) herbu Jezierza. Zamieszkiwali w powiecie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 762).
JEŽ (Ežis) herbu Drzewica. Znani w Koronie i Wielkim Księstwie Li- tewskim.
JEZEWSKI (Ježevskis) herbu Jastrzębiec. Posiadali majątki w powiecie nowogrodzkim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 11). Dominik z Jezewa Jezewski wspomniany zostal w lišcie krola Wladyslawa Jagielly z 7 paždziemika 1427 r. (Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. IX, s. 104).
„Jezewscy (herbu Jastrzębiec), w dawnem wojewodztwie plockiem. Z nich Jozef na Jezewie Jezewski, stolnik plocki, w roku 1774 byl poslem na sejm. Adam Sabba w roku 1765 dobra Sędek-Dąmbrusk i Zydowko posiadal” (Herbarz rodzin szlacheckich Krolestwa Polskiego, Warszawa 1853, cz. 2, s. 161-162).
226


Jezewscy byli licznie rozrodzeni takže na Podolu (Spisok dworian wniesionych w dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubernii, s. 35)
JEZOWSKI (Ježovskis) herbu Prus. Olbrycht Jezowski 1 V 1619 podpisal uchwalç szlachty wqjewôdztwa krakowskiego „na okazowaniu” pod Kazimie- rzem. Bartosz Paprocki pisaî o nich: „Dom Jezowskich starodawny, z ktôrych jeden, kasztelan warszawski, mąž Rzeczypospolitej zaslužony, byl poslem od Zygmunta Starego w poselstwie do Moskwy, tam w oleju mu nogi smažyl tyran, chcąc wiedziec przyczynę przyjazdu jego albo się dowiedziec o listach tajemnych, które miai do Glihskiego; jednak byl tak stalym, že się nie przyznal. Pisarzami, sędziami w owym kraju byli”.
JĘCZMIENSKI (Jenčmenskis, Aryžius) herbu Jęczmienski. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiatach upickim i poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1192).
JĘDWILL (Edvilas) herbu Odrowąž. Mieszkali w powiecie rosiehskim.
JOCEWICZ (Jocevičius) herbu Prawdzic. Ich nazwiska trafialy do zapi- sów archiwalnych od XVII wieku.
JODKIEWICZ (Jodkevičius) herbu Rudnica i Dolęga. Osiedleni w powiecie szawelskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 2694)
JODKO vel JOTKO (Jotkas). Starozytny ród rycerski, od wieków znany w Wielkim Księstwie Litewskim i na Rusi, a pieczętujący się herbem Lis. W zapisach archiwalnych notowani od XV wieku. Jan Bohdanowicz-Dworzecki w rękopišmiennym Herbarzu szlachty litewskiej, przechowywanym w zbiorach dawnej heroldii wilehskiej, podawal: „Jodko herbu Lis. 1471 Stanislaw Jerze- wicz Jodkowicz, zięč Katarzyny Mortusowej (...). 1528 Jodko Sawiczowicz zbojarôw wolkowyskich u popisu Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego. Jan, 1548 bojarzyn Jego Królewskiej Mosci. 1601 Andrzej Michajlowicz Jodko, ziemia- nin Jego Królewskiej Mosci Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego. 1601 Michal, ziemianin powiatu lidzkiego i oszmianskiego, jego zona Malgorzata Piotrowi- czôwna (...). Jerzy Antoni Jodko, podkomorzy lidzki, starosta dzisnenski, deputat trybunalny 1757” (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 221). W roku 1778 Michal Jodko byl pieczętarzem arcybiskupa smoleiiskiego.
W XIX wieku Jodkowie posiadali m.in. dobra Girki w powiecie lidzkim. W roku 1845 heroldia wilenska, a za nią Departament Heroldii Senatu Rządzą- cego w Petersburgu, potwierdzily starožytną rodowitosc szlachecką zamiesz- kalych w powiecie lidzkim Andrzeja, Rafala Jerzego, Ignacego, Jerzego, Karo- la, Marcina, Augustyna, Aleksandra, Stanislawa, Kaspra, Jana i innych Jodkôw (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 129, s. 23 oraz f. 391, z. 9, nr 20, s. 7).
Z biegiem lat czlonkowie tej rodziny osiedlili się w wielu powiatach woje- wôdztw wilenskiego, grodzienskiego, kowienskiego, a takže po innych prowin- cjach Rzeczypospolitej. Spokrewnieni byli przez branie žon m.in. z Wasilew-
227


skimi, Sokolowskimi, Malinowskimi, Majewskimi, Wagnerami. J. A. Hylzen w dziele lnflanty (Wilno 1750, t. II, s. 19) skonstatowal: „Jodkowie. Starodaw- ny ich sedes w powiecie lidzkim, przez oženienie ufundowali się w Inflantach”.
JODLOWSKI (Jadlauskas) herbu Nalęcz. Mieli posiadtošci w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690).
JODZIEWICZ (Jodevičius) herbu Szeptycki. Mieszkali w powiatach oszmiahskim i dyneburskim.
JOHANSON (JOHANSOHN) DIDRICH von LIPP (Jogansonas Ditri-
kas von Lipas) herbu wlasnego (Radwan odm.). Ich dobra rodowe znajdowaly się w powiatach kowienskim, szawelskim i wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 536). Byla to rodzina pochodzenia niemieckiego. Na początku wieku XIX uwazali sięjuž jednak za Polaköw. Ich groby sąna wilenskiej Rossie.
29 paždziemika 1819 r. heroldia wilenska potwierdzila rodowitosc szla- checką Karola Teodora, Ulryka Edwarda, Jana Henryka, Karola Wilhelma, Fryderyka Teodora i Dydryka Filipa Johansohnöw herbu Radwan, szlachcicöw z powiatu szawelskiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 66).
JORECKI (Joreckis) herbu Dolęga. Dziedziczne majątki Joreckich znajdowaly się w powiecie oszmiahskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 18).
JOTEJKO (Joteika) herbu Ostoja. Osiedleni w powiecie wilenskim (CPAH- L, f. 391, z. 10, nr 162). Wywöd familii urodzonych Joteyköw herbu Ostoja z 1820 r. informowal: „Ta familia od naydawnieyszych czasöw prerogatywami szlachec- kiemi zaszczycona, dobra ziemne dziedzictwem possydowala, a mianowicie Anto- ni Joteyko, za protoplastę do niniejszego wywodu wzięty, dziedziczyl majątki ziemne w ciwunstwie dyrwianskim, jakowe dobra, gdy przez niewiadome okolicz- nošci skarb zawladnąl, a na to miejsce w powiecie retowskim w mieyscu bonifikaty 12 wlok gruntu nadane zostaly w uroczyszczu nazwane Morgiry, jak o tem przeko- nalo dwa dokumentą, jeden przywiley od Anny, krölowey polskiey w roku 1590 (...), a w 1612 przez Zygmunta, kröla polskiego, potwierdzony.
Drugi, komunikat Jego Krölewskiey Mošci na tež same dobra i temuž An- toniemu Joteykowi i jego synom w roku 1583 wydany (...). Z Antoniego Jotey- ki pochodzi syn jeden Samuel, a z Samuela synöw dwöch: Kazimierz y Gabry- el”. Gabryel mial dwoch synöw: Jerzego i Antoniego; Kazimierz tež dwöch - Stanislawa i Jana. Od początku XVIII w. Joteykowie posiadali majątek Gudele pod Wilnem, Swirany, Lokszynę i in. Licznie osiedlili się w röznych powiatach Wilenszczyzny (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 131, s. 1-173).
JOWSZYC (Javšicas) herbu Gryf. Naležaly do nich majątki w powiecie kobrynskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 18).
JÖZEFOWICZ (Juozapavičius) herbu Abdank, Ilgowski, Leliwa, Radwan. Posiadali dobra ziemskie na Wilenszczyznie i Žmudzi. Walenty Jözefo-
228


wicz, szlachcic z ziemi dobrzynskiej, w 1790 roku wespöl z innymi bradą szlachtą oskaržony zostal o udzial w tumulcie podczas sejmiku gromnicznego w Lipniu.
Wywöd familii urodzonych Jözefowiczöw herbu Ilgowski, czyli Abdank za- twierdzony przez heroldię w Wilnie 31 sierpnia 1820 roku, podawal, že „familia ta j ėst starožytna y od naydawnieyszych czasöw prerogatywami szlacheckiemi w Polszcze zaszczycona, že jey nawet nastania początkowych pierwiastek w cieniach nayglębszey starožytnošci došledzač z pewnošcią niepodobna, to tylko wiadomo, že wielu z niey znakomitych męžow z gorliwošcią y przychyl- nošcią ku tronom panujących monarchöw oraz dzielnych w rycerskich za wodach wojowniköw i rządcow Polska miala” (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 269-272).
4 listopada 1837 roku heroldia wilenska potwierdzila starožytną rodowitosc szlachecką czlonkow rodziny Hlebowickich Jözefowiczöw herbu Ilgowski, czyli Abdank, potomköw Jana Jözefowicza, od 1644 roku wtasciciela döbr Ko- scieniewieze w powiecie oszmiahskim: Stanislawa, Dominika Jakuba, Bonifa- cego, Wincentego Rocha Mikotaja, Michala Dominika, Franciszka, Antoniego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 46-48).
JUCEWICZ (Jucevičius) herbu Lubicz, zamieszkali w powiecie telszew- skim, i herbu Odrowąž, osiedleni w powiecie lidzkim.
JUCEWICZ-KOROLEWICZ (Jucevičius-Karalevičius) herbu Korczak. Mieli majątki w powiecie poniewieskim na Žmudzi (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752).
JUCHNIEWICZ (Juchnevičius) herbu Leliwa. Licznie osiedleni w po- wiatach podwilenskich. Od dawnych czasöw posiadali majętnošč Dawgiliszki vv powiecie wilkiskim. Zrödla pisane wspominają uznawanego z reguiy za pro- toplastę tej galęzi Lenartą Walentynowicza Juchniewicza (1646), ktöry pozo- stawil po sobie syna Jerzego Jana i wnuka Kazimierza. Potwierdzani rodowito- šci szlacheckiej uzyskali m.in. w latach 1838 i 1861 (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 1806).
W Wywodzie familii urodzonych Juchniewiczöw herbu Leliwa z 7 VIII 1820 r. nazywano tę rodzinę „starožytną polską familią”, opisując dzieje linii dziedzi- czącej posiadlošč Ogliniszki w powiecie lidzkim na Wilenszczyžnie. Wöwczas tež Jözef Wincenty, Tomasz, Jözef, Jan, Stanislaw Pawel, Michal, Piotr i Jözef Felicjan Juchniewiczowie uznani zostali za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, a ich imiona wpisano do pierwszej klasy ksiąg szlachiy guberni litewsko- wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 72-73).
JUCHiNOWICZ (Juchnovičius) herbu Boža Wola i Leliwa. Mieszkali na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, 1690).
JUDYCKI (Judickas) herbu Labędž i Radwan. Dziedziczyli dobra ziem- skie w powiatach upickim, rosienskim i poniewieskim na Žmudzi oraz na Wi-
229


lenszczyžnie (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752; f. 391, z. 6, nr 7, 707). O Judyckich herbu Radwan pisal Boleslaw Starzyhski w drugim tomie swego herbarza, prze- chowywanego w zbiorach Biblioteki Jagiellonskiej. Tomasz Swięcki (Histo- ryczne pamiątki..., t. I, s. 98) podawat: „Judycki Bazyli, herbu Radwan, za wa- lecznošč przeciw Tatarom mial nadane od Zygmunta Augusta w powiecie rze- czyckiem Swirno i Zurawice.
Syn jego Aleksander stawil Stefanowi na wyprawę wojenną trzynastu sy- nöw i wziąl obszemą wlosc Judycze i Krzywsko od tegož kröla. Jeden z jego synow byl generalem artylerii litewskiej, a wnuk Stanislaw bronil zamku wilen- skiego 1661 roku”. 11 lipca 1672 roku Judyccy, na mocy przywileju kröla pol- skiego Michala Korybuta Wisniowieckiego, otrzymali dobra Judyczew, Žuro- wicze i Bolotne w powiecie rzeczyckim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752, s. 124).
Okölski stwierdzil, že Judyccy herbu Radwan odm. wyszli z Korony Pol- skiej, ale juž w XVI w. byli osiedleni na Bialej Rusi. Stanislaw Michal Judycki, chorąžy rzeczycki, w 1674 roku w imieniu tegož powiatu podpisal w Warsza- wie sufragację krola Jana III Sobieskiego (YL, t. V, s. 163). Aleksander Judycki, w roku 1677 byl kasztelanem minskim (ibidem, t. V, s. 260).
JUDYNOWICZ vėl JUDYNICZ vėl JUDENICZ (Judinavičius) herbu Nieczuja. Od 1588 r. znani byli na Polocczyžnie (.Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. I, s. 173). Notowani byli w žrodlach historycznych takže na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
J UDZIEWICZ-SANGOWICZ (Judevičius-Sangovičius) herbu Ogon- czyk. Mieli posiadiošci w powiecie wilkomierskim.
JUNATOWICZ (Junatavičius) herbu Przyjaciel. Mieszkali w powiecie trockim.
JUNIEW1CZ (Junevičius) herbu Janadar, Juhczyk, Leliwa, Labędž. Osiedleni na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 173, 914).
JUNOSZCZYC (Junoščicas) herbu Junosza. Dziedziczyli dobra ziemskie w powiecie szawelskim.
JUNOWICZ (Junovičius) herbu Labędž. Naležaly do nich majątki na Wilenszczyznie i Grodzienszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914).
JUNCZYK (Junčikas) herbu Juhczyk. Starožytna rodzina rycerska z wo- jewodztwa smolehskiego.
JUNCZYK-STEFANOWICZ (Junčikas-Steponavičius) herbu Juhczyk. Dobra rodowe mieli na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 383).
JURASZKIEWICZ (Juraškevičius) herbu Gozdawa. Mieszkali w powiecie kowienskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
230


JUREWICZ (Jurevičius) herbu Dębno, Korab, Lubicz, Nalewka, Pomian. Licznie osiedleni na Wilenszczyznie, Grodzienszczyžnie i Witebszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 12, 708, 1623 i in). W 1820 r., jako „rodowita i sta- rožytna szlachta polska”, wpisani zostali do pienvszej częšci ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 254-258). W XIX wieku rodowitosc szlachecką Jurewiczöw wielokrotnie potwierdzaly heroldie wilenska, grodzienska i minska.
Wywöd familii urodzonych Jurewiczöw herbu Lubicz z 4 maja 1820 r. oznajmial, že „familia Jurewiczöw od najdawniejszych czasöw dostojnošcią szlachecką zaszczycona, odznaczala się posiadaniem döbr ziemskich i pelnie- niem publicznych krajowych postug, a mianowicie wzięty w wywodzie niniej- szym za protoplastę Stanislaw Jurewicz przez zaslugi swoje zyskal względy kröla polskiego Augusta II i za przywilejem roku 1698 Nowembra 20 datowa- nym mial sobie nadaną prawem dozywotnim dzieržawę Pelikany w woje- wödztwie wilenskim”. Sam zaš kupil od Janiszewskich majętnošč Žejmiele w tymže wojewödztwie, ktorą zapisal synowi Jerzemu, a ten ją w 1728 r. pozo- stawil czterem synom: Krzysztofowi, Maciejowi, Szymonowi i Janowi. Sposröd ich potomköw w 1820 r. heroldia wilenska uznala za „aktualną i starožytną szlachtę polską” Jerzego, Jana, Stanislawa, dwöch Wincentych, trzech Jözeföw, Dominika, Kazimierza, Mateusza, Andrzeja, Bartlomieja, Tadeusza, Ignacego, Franciszka i Antoniego Jurewiczöw zamieszkalych w wojewödztwie wilenskim (CPAHL, f. 391, z. I, nr 914, s. 59-60).
JURGENSON (Jurgensonas) herbu Dolęga. Dziedziczyli posiadlošci wpowiatach rosienskim, telszewskim i wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1997; f. 391, z. 8, nr 1466, 408).
JURGIELEWICZ (Jurgelevičius) herbu Dolęga. Liczni na Wilehszczyz- nie i Žmudzi. W 1804 r., jako „starožytna i rodowita szlachta polska”, wpisani zostali do pienvszej częšci ksiąg szlachty gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2596, s. 241-242; f. 391, z. 1, nr914).
JURGIEWICZ (Jurgevičius). Znani na Litwie i Bialej Rusi. A. Boniecki (Herbarz polski, t. IX, s. 113) zanotowal: „Jurgiewiczowie herbu wlasnego. Maciej Jurgiewicz, bojar, za odznaczenie się w walkach z Moskwą otrzymal pod Pskowern w 1581 r. od Stefana Batorego szlachectwo i herb Janina, do ktörego przypuscil go Marek Sobieski, chorąžy. Tarcza ma byc Fioletowa ze skrajem srebmym, w polu czerwonym. W szczycie helmu korona krölewska, z ktörej, pošrodku dwöch orlich skrzydel, prawego bialego, lewego czerwone- go, wieza na poly zburzona, a z niej ręka zbrojna miecz trzymająca,
Prawdopodobnie potomek Macieja, Antoni Jurgiewicz, syn Marcina Antoniego i Apolonii z Bemat, wnuk Sebastyana i Eufrozyny z Konar, prawnuk Kaspra, legitymowal się ze szlachectwa w ziemstwie pilznenskim w 1782 r. ”.
J U R C E W IC Z (Ju rcevičiu s) herb u L u b icz . P o sia d a li m ajątki z ie m s k ie na W ile n s z c z y z n ie (C P A H L , f. 3 9 1 , z. 1, nr 9 1 4 ). 231


JURGUTOWICZ (Jurgutavičius) herbu Dolęga. Mieszkali w woje- wôdztwie wilenskim.
JURJEWICZ (Jurjevičius) herbu Lubicz, Dębno, Kotwica, Lis, Podkowa, Strzala, Slepowron, Trąby. Bardzo dawny rôd, znany i szanowany powszechnie na ziemiach Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego. Szczegôlnie licznie osiedleni byli Jurjewiczowie w powiatach oszmianskim, pinskim, rzeczyckim i wilen- skim.
Kniaž Iwan Jurjewicz z powiatu lidzkiego w 1477 r. oskaržony zostal przez swych sąsiadow przed krôlem w Lublinie o najazdy i rozboje (Russkaja Istori- czeskaja Biblioteka, t. XV, s. 248-250). W. Wittyg (Nieznana szlachta polska i jej herby, Krakôw 1908, s. 125) przytaczal dane o Mikolaju Jurjewiczu herbu Trąby, ziemianinie z powiatu wilenskiego. W zapisach archiwalnych z 1494 roku wspomniano pana Jana Jurjewicza, namiestnika polockiego. Byl on pož- niej wojewodą i marszalkiem ziemskim trockim (Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. I, s. 146, 149, 208 i in.). Pan wilenski, kniaž Aleksander Jurjewicz, zapisany jest na liscie wydatkôw Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego z lat 1506-1511 (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 618).
Jakub Jurjewicz, bojarzyn hospodarski spod Žoludka, wzmiankowany jest w archiwaliach z roku 1528. Piotr, Lukasz i Maciej Jurjewiczowie sta- wali w 1528 r. do pospolitego ruszenia z powiatu wilkomierskiego. Z powiatu pieniahskiego zaš Marcin i Maciej, z Niemenczyna - Szymon i Wladystaw, z Trok - Szczepan, z Žyžmor - Ambrožy, z Upity - Jan i Stanislaw Jurjewiczowie (AWAK, t. XXIV, s. 43-68).
Wojewodą trockim w polowie XVI w. byl kniaž Janusz Jurjewicz. Za cza- sôw Zygmunta I starostą grodziehskim byl pan Jan Jurjewicz (ibidem, t. I, s. 125). Księgi grodzkie powiatu upickiego z lat 1585-1586 wymieniają z imie- nia kilkudziesięciu bojarôw tam mieszkających o nazwisku Jurjewicz, byli to m.in.: Andrzej, Bartlomiej, Wojciech, Krzysztof, Lawryn, Mikolaj, Sébastian, Stanislaw, Urban, Szymko, Szczepan, Jakub, Jan (ibidem, t. XXVI, s. 2, 135, 475 i n.). Stanislaw Jurjewicz, szlachcic z powiatu trockiego, zapisany zostal w 1590 roku w księgach trockiego sądu podkomorskiego (ibidem, t. XVIII, s. 81). W roku 1668 Abraham Jurjewicz, wyznania katolickiego, byl burmi- strzem miasta Polocką. Mial on syna Michala.
W jednym z ôwczesnych zapisôw czytamy: „Gdy chodzili panowie magi- stratowe z kolendoju do pana podstarosciego Jurjewicza, za rozkazaniem pana wôjta i za wiadomosciu pana rajey skarbowego kupili korzenia na pôlmisek” (Księgi przychodowo-rozchodowe miasta Mohylewa z roku 1691). Przy innej znôw okazji „samemu panu Jurjewiczu, podstarošeiemu, dali woloezobnego talarôw bitych piač,” a „samoj pani podstaroscinoj Juriewiczowej kupili sztucz- ku rubka - i dali zlotkowych dziesiač”. Samuel Jurjewicz w roku 1701 byl miecznikiem wolkowyskim. Jan Jurjewicz w 1714 roku byl podstolim woje- wodztwa witebskiego.
W Wywodzie familii urodzonych Jurjewiczôw herbu Lubicz z 13 111 1802 r. odnaleziono korzenie tego rodu w XVI stuieciu i na tej podstawie uznano kilku jego reprezentanto w za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich
232


imiona do pienvszej częšci ksiąg szlachty gubemi miriskiej (Archiwum Naro- dowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 32a, s. 77-79).
Wywöd familii urodzonych Jurjewiczöw herbu Lubicz z 7 maja 1801 r. in- formowal, že „dom ten, z przodköw rodowitošcią szlachecką zaszczycony, wielorakie w Litwie posiadal i dziedziczyl wlasnosci, a mianowicie Szymon Jurjewicz, ktory pojmując w malzenstwo Reginę Wolodžkownę, za posag i wyprawę od Krzysztofa Wolodzki, ojca, majętnošci Trokiel w powiecie oszmianskim položonej dziedzica, pustosz Petrolewską zwaną z gruntami, lašami, sianožęciami ad funda tejže majętnošci Trokiel odlączoną prawem da- rownym, 1597 Februari 8 datowanym, (...) w ciągu zaš požycia swego synöw trzech splodzil, to jest Jana, Stanislawa i Pawla”. Stanislaw, žonaty z Zofią Dokumianką, zostawil syna Wojciecha, ten zaš miai dwöch synöw: Tomasza i Jana. Ich potomkowie: Jakub, Antoni, Ignacy, Tadeusz, Justyn, Feliks, Jan, Wincenty, Dominik i inni uznani zostali w 1801 r. za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 18-19).
Wywöd familii urodzonych Jurjewiczöw herbu Lubicz z 5 lutego 1804 roku podawal, iž „familia szlachecka urodzonych Jurjewiczöw z dawna zaszczycala się prerogatywami szlacheckiemi y posiadala rozmaite majątki ziemskie, a mianowicie, Krzysztof, syn Jerzego, (...) possydowal majątek Giedminajcie w Xię- stwie Žmudzkim položony, jak widac z dokumentu 1630 roku (...)”. Zmart on bezpotomnie. „Walenty, brat rodzony Krzysztofa, a drugi syn Jerzego, darowa- nączęšč zonie swey przez Krzysztofa odkupil (...). Walenty zaš splodzil trzech synöw: Marcina, Daniela y Adama, z ktörych ostatni, Adam, opušciwszy Xię- stwo Žmudzkie, przeniösl się na mieszkanie w powiat wilkomierski, y tam majątek Turyszki possydowal”.
W 1804 roku Franciszek, Rafal, Ignacy, Antoni, Ludwik, Wincenty, Jözef i Andrzej Jurjewiczowie uznani zostali przez Deputację Wywodową Wilenską „za rodowitą y starožytną szlachtę polską”. Wpisano ich do ksiąg szlacheckich klasy pienvszej gubemi litewsko-wilenskiej. W 1819 roku dopisano do nich Jana, Macieja, Wladyslawa, Onufrego i innyeh Jurjewiczöw, stanowiących ko- lejne pokolenie zacnego rodu (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1539, s. 103-104 oraz 105-106).
Ksiądz Tomasz Jurjewicz znajdowal się pod tajnym nadzorem policji w la- tach 1834-1841 za sprzyjanie polskiej konspiracji patriotycznej. Byl on kapla- nem w majątku Rędzikowszczyzna w powiecie stonimskim (CPAHL, f. 378, op. 1840, nr 174). Szlachcie z powiatu polockiego Stanislaw Jurjewicz, syn Antoniego, w latach 1863-1868 byl pod nadzorem policji, gdyž ukrywal po- wstancöw w lesie (CPAHL, f 378, z. 6, nr 64, s. 25).
Drzewo genealogiczne Jurjewiczöw herbu Kotwica, zatwierdzone przez he- roldię wilenską w roku 1911, przedstawia osiem pokolen tego rodu (39 osöb), zamieszkalego w powiatach braslawskim i upickim (CPAHL, f 391, z. 7, nr 1997, s. 147). Jurjewiczowie osiedlili się tež na Podolu, gdzie odnotowywano ich w spisach jako drobną szlachtę polską (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodoslownuju knigu podolskoj gubernii, s. 162).
233


JURKIEWICZ (Jurkevičius). A. Boniecki (Herbarz polski, t. IX, s. 114- 115) pisal o Jurkiewiczach herbu Nieczuja, pochodzących z Warszawy, spokrew- nionych z Labęckimi, Tomickimi, Targonskimi, Kozlowskimi, Žaboklickimi; oraz herbu Sas, osiedlonych na Rusi, na Litwie i na Podlasiu, szczegolnie znanych w wojewodztwach minskim i wilenskim, ale tež kijowskim, spokrewnionych z Gozdzkimi i Glinskimi. W Matopolsce Jurkiewiczowie pieczętowali się herbami Junosza i Nieczuja. Jurkiewiczowie zamieszkali na Ukrainie uzywali herbu Sas odm. Znani tam byli od XVII wieku (por. W. Lukomskij i W. Modzalewskij, Malorossijskij gierbownik, Petersburg 1914, s. 208).
W XVI i XVII w. Jurkiewiczowie pojawiają się często w regestrach szlachty halickiej. Krzysztof Jurkiewicz, miecznik Nowogrodka Siewierskiego, reprezentując wojewodztwo wilenskie, podpisal w 1648 r. elekcję krola Jana Kazimierza (VX, t. IV, s. 100). Jurkiewicz, prowincyal jezuitow okolo roku 1730, wymieniany jest w I tomie Pamiqtnikow kasztelana brzesko-litewskiego M. Matuszewicza.
Wywdd familii urodzonych Jurkiewiczdw herbu Lubicz, zatwierdzony 9 marca 1809 r. w Wilnie, podawat: „Jakub Jurkiewicz, naddziad wywodzących się, urodzeniem szlacheckim z przodkow zaszczycony, z žony de domo Anny z Jaxwitow mial synow czterech: Jakuba, Kazimierza, Jerzego i Franciszka” Jurkiewiczowie mieszkali w dobrach Antyniki-Kursze w powiecie kurszewskim na Žmudzi. Dose lieznie rozrodzeni. W 1809 roku Piotr, Jan, Antoni i Franci- szek Jurkiewiczowie uznani zostali przez heroldię wilenską za „rodowitą i sta- rožytną szlachtę polską”. Wpisano ich do I klasy ksiąg szlachty gubemi litew- sko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 32-33).
O ile heroldia wilenska jeszcze w 1810 r. uznala rodowitosc szlachecką ro- du Jurkiewiczow, zamieszkalych w Wilnie, a spokrewnionych z Jurkiewiczami osiadlymi w powiecie telszewskim, o tyle w latach 1848-1860 mieli oni juž ogromne z tym trudnošei, w związku z antypolską polityką caratu, probującego zdeklasowac szlachtę kresową (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1229).
JURKOWSKI (Jurkauskas) herbu Jastrzębiec i Radwan. Mieli siedziby w powiatach: wilkomierskim, poniewieskim, szawelskim, wilenskim, kowien- skim i kobryhskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 12, 181; f. 391, z. 7, nr 1997, 3854; f. 708, z. 2, nr 404, 726, 3402). Byli tež tego imienia plebejusze: „Jur- kowski nazwal się Jakub, chlopa Jurka syn z Luborzyce, wsi biskupiej, dwie mile od Krakowa. Kulesą ojea jego zwano, drudzy Jurkiem. Ten syn Jurkow shižyl do psow u księdza Skarszowskiego, kanonika krakowskiego (...). Za szlachcica udawal się, chodzil z lisim kolnierzem u ferezyjej i konie miewal, szablę oprawną. Mial dwu synkow” (W. Nekanda Trepka, Liber..., s. 187).
JUROWSKI (Jurauskas) herbu Przyjaciel. Mieszkali w wojewodztwie wilenskim, szczegolnie w posiadlošci Jurewicze na Grodziehszczyžnie (CPAH- L, f. 391, z. 6, nr 1622). Byli tež Žydzi tego nazwiska.
JURSZA (Juršas) herbu Przyjaciel. Dziedziczyli majątki w wojewodztwie wilenskim.
234


JUSTYMONT (Justimantas) herbu Polkozic. Znani na Žmudzi.
JUSTYNOWICZ (Justinavičius) herbu Zabawa. Ich dobra rodowe znaj- dowaly się vv povviecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7).
JUSZKIEWICZ (Juškevičius) herbu Leliwa, Lis, Šlepowron, Prawdzic. Janusz Skumin Juszkiewicz okolo 1600 roku byl pisarzem grodzkim wilenskim. Juszkiewiczowie herbu Slepovvron od okolo 1630 roku znani byli w powiecie upickim, gdzie od Zygmunta III otrzymali nadania ziemskie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 782-783). Juszkiewiczowie herbu Šlepowron w XVII wieku posiadali majątek Tychny w wojewodztwie brzeskim oraz Konkutovvkę Rokin- ską w wojewodztwie vvilenskim. Spokrewnieni byli m.in. z Kulvvinskimi (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 28-29). Na Žmudzi Juszkiewiczowie mieszkali przede wszystkim w powiatach upickim i poniev/ieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1192, 1752, 1694). Juszkiewiczowie mieszkali takže w gubemi besarabskiej oraz na ziemiach ukrainnych (Alfcnvitnyj spisok dworianskim rodam biessarab- skoj gilbertui, Kiszyniovv 1901, s. 24).
Jan Juszkievvicz w 1648 roku, reprezentując szlachtę žmudzką, podpisal elekcję krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 104). Andrzej Juszkiewicz, szlach- cic z powiatu oszmianskiego, w lišcie wojewody kniazia Szachowskoja do cara z 29 III 1658 figuruje jako donosiciel, dostarczający Rosjanom wažnych wia- domošci z Warszawy (AWAK, t. IV, s. 259). Ksiądz Melehior Juszkiewicz byl proboszczem košciola w Rakiszkach w polovvie XVII wieku (Litwa i Rus, t. III, s. 165).
Niektorzy Juszkiewiczowie užywali herbu Prawdzic. Oni to znani byli na Kovviehszczyžnie od roku 1666, kiedy to Jerzy Juszkievvicz nabyl tu od panow Roszczevvskich majątek Jaceniszki vėl Kokowicze. Juszkiewiczowie byli kato- likami, pelniii drobne funkcje vvšrod miejscowej spotecznošci szlacheckiej (np. Jozef od 1793 r. byl klucznikiem kowienskim). Jedna z galęzi rodu osiedlila šie \v powiecie wilenskim, gdzie dziedziczyla majątek Novvosadv, a jeszcze inna posiadala Kurzeniec w powiecie wilejskim. Ta druga galąž, chociaž wspoinego z pienvszą pochodzenia, užyvvala herbu Šlepovvron. Zresztą vvlašnic od niej (znanej w wojewodztwie brzeskim od początku XVII wieku) i jej vvilenskich odnog wywodzi się większošč Juszkiewiczow. Przez dingi czas ich gl6wnym gniazdem rodowym byl Konkutowsk na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 424).
Juszkiewiczowie spokrewnieni byli m.m. z Kaminskimi i podobnie jak Sempolihscy, Baranowiczowie Mickiewiczowie, vVolk-Lanievvscy, Czaszko- Okuliczovvie, naleželi do drobnej szlachty grodziehskiej. W styczniu 1780 roku zaarzylo się nawet, že prokurator rniasta Grodna Jan Jurborski vvypędzil ich na dwudniową panszczyznę, z powodu czego brač szlachecka napisala pelen obu- rzenia memorial do komisji rządovvej (por. S. Košcialkovvski, Autom Tyzen- haus, 1.1, s. 495).
JUSEYVICZ vėl J U S S E W IC Z (Ju sevičiu s) herbu K o rcza k . O sie d le n i na W ile n s z c z y ž n ie (C P A H L , f. 3 9 1 , z. 1, nr 7 0 7 , 8 1 9 , 9 1 4 ). 235


W Spisie szlachty powiatu dzisnehskiego z 1796 r. wymienione jest nazwi- sko Jozefą Juszkiewicza, regentą braslawskiego (Archiwum Narodowe Bialoru- si w Minsku, f. 319, z. 1, nr 5, s. 20). Juszkiewiczowie zamieszkiwali w powie- cie dzisnenskim byli spokrewnieni z Truskowskimi, Kurylowiczami, Syrewi- czami, Malkiewiczami, Swirskimi, Aleksandrowiczami, Dobroszynskimi, Stacewiczami, Męczynskimi, Galinowskimi (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117, II).
Wywöd familii urodzonych Juszkiewiczow herbu Slepowron, sporządzony w Wilnie 30 czerwca 1806 roku, informowal že „dwuimienny Adam Stanislaw Juszkiewicz, protoplasta na linii, szczycil się kleynotem szlacheckim, gdy po- siadal dobra dziedziczne Tychny zwane, w wojewodztwie brzeskim položone, mial oraz opiekę nad maloletnimi Cygajowemi y nad ich majątkiem Pasz- kowszczyzna w powiecie wilenskim ležącym; (...) urzędem podstolego wenden- skiego zaszczycony, o czem 1663 Januari 18 dnia manifest w grodzie wilenskim zaniesiony o spalenie y zatracenie rožnych dokumentow, domowi jegož služą- cych, przez woysko rosyjskie, naöwczas przechodzące, dopelnione, zaswiad- czyl. Byl takže dziedzicem majętnošci Konkutöwki Rekinskiey w powiecie takož wilenskim položoney (...).
Z Adama Stanislawa dwuimiennego Juszkiewicza y žony jego Halszki de domo Kulwihskiey splodzeni zostali synowie Jakub y Michal, podlug swia- dectwa metryk chrzestnych w parafii hermanskiey 1687, 1690 zapisanych (...). Jakub Adamowicz Juszkiewicz, ze wydal swiatu synow Piotrą y Jozefą, to za- pewnity metryki w księgach parafialnych košciola Korkožyskiego zapisane 1719, 1723 (...). Jozef Jakubowicz Juszkiewicz zostawil dziš wywodzących się synöw trzech: Szymona, Stanislawa y Jakuba”.
W 1806 roku Szymon, Stanislaw, Jakub, Jerzy, drugi Jakub, drugi Szymon, drugi Stanislaw, Tomasz, Andrzej, Ignacy, Wincenty, jeszcze jeden Stanislaw, Jerzy Benedykt i Tadeusz [podajemy ciąg imion za zapisem archiwalnym -
J.C.] Juszkiewiczowie uznani zostali przez Deputację Wywodową Wilehską za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” i wpisani do klasy pierwszej ksiąg szla- checkich gubemi litewsko-wilehskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 28). Röwniez Onufry Juszkiewicz, regent grodu kowiehskiego, figuruje w 1809 r. na lišcie szlachty tegož powiatu.
Inny Wywöd familii urodzonych Juszkiewiczow, tym razem herbu Slepowron, z 3 lutego 1811 roku, stwierdzal, že „dom ten wedle swiadectwa wielu dziejopisöw historyi polskiey dawny y starožytny, zawsze prerogatywami szlacheckiemi, tak w Koronie yako y w Litwie zaszczycając się, z nadah monarchow polskich dzie- dzictwem majątki posiadal, a szczegolnie w powiecie kowiehskim, gdzie majętnošč Kikowicze od niepamiętnych wiekow byla teyže familii siedliskiem y dotąd jeszcze w possessyi wieczystey dziš žyjących jey potomkow zostaje (...).
Przywilejem przyznanym krolowey Bony dla pisarza kowiehskiego 1541 w Wilnie datowanego (...), Jerzy Juszkiewicz z glowy pierwszych swych ante- cessorow byl dziedzicem w powiecie wilenskim ziemskiego majątku y ony zostawil w spadku synowi Janowi. Następnie Jan Juszkiewicz tenže majątek zostawil synom swym: Chryzostomowi Janowi y Michalowi 1752”.
W 1811 roku za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” uznani zostali w Wilnie Antoni, Dominik, Jozef, Tomasz, Jakub, Jerzy, Jan i Kazimierz Jusz-
236


kiewiczowie z linii kovvienskiej rodu (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 914, s. 34-36). W 1818 roku w Witebsku potvvierdzono rodowitošč domu Juszkiewiczow, szlachcicow z powiatu polockiego. Wskazano, že wywodzą się oni z vvoje- wodztwa vvilenskiego. Pieczętowali się herbem Šlepowron (Archivvum Naro- dowe Bialorusi w Minsku, f. 2512, z. 1, nr 99, s. 73-77). 7 sierpnia 1819 r. he- roldia vvilenska potvvierdzila rodowitošč Jozefą, Macieja, Jerzego, Mateusza, Jana, Jakuba, Tomasza, Wincentego Juszkiewiczow (herbu Šlepowron), szlach- cicow z powiatu szawelskiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 34). Przynalež- nošč do stanu szlachekiego Hilarego Juszkiewicza, syna Tadeusza, 14 czerwca 1827 r. potvvierdzila heroldia vvilenska (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1013, s. 60).
Ksiądz dr Andrzej Juszkievvicz w 1824 roku odkryl lecznicze wody siar- czanowe w Aglonie. Nobilis Antonius Antonii filius Juszkievvicz po ukonczeniu Gimnazjum Grodzienskiego studiowal na Wydziale Fizyczno-Matematycznym Wszechnicy Wilenskiej, lecz nie ukonczyl jej z powodu zamknięcia uczelni (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 839, s. 222).
Drzevvo genealogiczne Juszkievviczdvv herbu Lelivva, zatvvierdzone w Minsku w 1832 roku, podawalo opis szešciu pokolen tego rodu, od protoplasty Jana poczynając (Archiwum Narodovve Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 114, s. 31). W 1845 r. heroldia odnotovvala w povviecie wilenskim 37 Juszkiewiczow (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 1236, s. 183). W 1852 roku heroldia wilenska zareje- strowala szlachcica z powiatu vvilejskiego Andrzeja Juszkiewicza, urzędnika Wilenskiego Okręgowego Zarządu Majątkami Panstwowymi, vvlašciciela 122 chlopovv panszczyžnianych (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 431, s. 15).
Juszkiewiczowie naležący do tych gatęzi rodu, ktore pozostaly przy polsko- šci, vvyrožniali się patriotyzmem. Jedna z corek Romualda Traugutta, Anna, byla zoną Juszkievvicza. Jej syn Boleslavv i wnuk Jerzy zginęli podczas II wojny šwiatowej (por. ks. Jozef Jarzębovvski, Jan Jeziorahski, zapomniany bohater 1863 roku, Londyn 1974, s. 6, 8).
JUTKIEVVICZ (Jutkevičius) herbu Žyžemski. Dziedziczyli majątki w povviecie rosienskim na Žmudzi.
JUTRZENKA (Jutrenka, Morgensternas) herbu Księžyc. Znani w Inf- lantach i na Pomorzu. W zaborze pruskim pisali się tež von Morgenstern.
237


KABASZEWICZ (Kabasevičius) herbu Slepowron. Posiadali dobra ziem- skie na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 611).
KACIUCEWICZ (Katiucevičius) herbu Czerwnia. Zamieszkiwali w po- wiecie rosiehskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2569).
KACZAN (Kačanas, Gūželis) herbu Nalęcz. W 1413 roku podpisali ze strony Wielkiego Księstwa Litewskiego unię Litwy z Polską w Horodle (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014-III, s. 42). Požniej znani na Wilenszczyznie, gdzie mieszkają do dziš.
KACZANOWSKI (Kačanauskas) herbu Ostoja i Wczele. Licznie osie- dleni w powiatach: pinskim, oszmianskim, witkomierskim i szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 53, 86, 998, 1076, 2443, 2558, 2596; f. 391, z. 1, nr 1008, s. 186-187).
W Wywoclzie familii urodzonych Kaczanowskich herbu Ostoja z 26 VIII 1802 r. stwierdzono: „Familia ta (...), od najdawniejszych czasow klejnotem szlachectwa będąc zaszczyconą, bierze początek w owych dawnych i odleglych czasach, gdzie dostojnošč szlachecka, będąc spraw wojennych nagrodą lub cnotliwych i znakomitych poshig krajowi, (...) zostala zadatkiem od poprzedni- kow na potomnošč (...).
I tak ową dostojnošcią szlachecką upowazniona familia rožne cywilne i ry- cerskie domierzając w kraju uslugi, licznie rozmnažając się w powiecie pinskim i innych powiatach Wielkiego Xięstwa Litewskiego, najprzod Koczenowskimi, požniej Kaczanowskimi przezywali się i ciągle posessye-dziedzictwa, mianowi- cie w powiecie pinskim, utrzymując, dotąd jeszcze trwają”. Do pierwszego pokolenia wywod zalicza Niekrasza, Paca, Matfieja, Fedka, Iwana - žyjących jeszcze przed 1559 r. Byli to tzw. ziemianie hospodarscy. Syn Niekrasza Lew Kaczanowski sprawowal godnošč chorąžego kobryhskiego. W roku 1751 Ignacy Kaczanowski byl starostą wilenskim, dworzaninem skarbu krolewskiego.
W požniejszym czasie Kaczanowscy szeroko się rozgalęzili, czując się raz Polakami, kiedy indziej Bialorusinami, to znow Litwinami czy Rosjanami. W 1802 r. heroldia minska uznala kilkudziesięciu Kaczanowskich za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich do pierwszej częšci ksiąg szlachty tejže gubemi (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 32a, s. 356-362).
Drzewo genealogiczne Kaczanowskich herbu Ostoja z 1901 r. jako proto- plastę wskazuje Krzysztofa, ktory pozostawil syna Benedykta, a wnukow Jana, Ignacego i Tadeusza, wlasciciela przed 1696 rokiem dziedzicznego majątku
238


Szukiszki w powiecie rosienskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 33-34).
KACZOROWSKI (Kačiarauskas) herbu Jelita (Podole, Malopolska); herbu Rogala (Wielkopolska, Mazowsze). Znani byli rowniez na Litwie, m.in. w powiatach wilenskim i wilkomierskim.
Ignacy Kaczorowski, pisarz ziemski i posel witebski, w paždziemiku 1763 roku podpisal uchwalę sejmową o niedopuszczaniu cudzoziemcow do majątkovv i urzędow w Rzeczypospolitej (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewodzka w Rzeszowie - Dzial rękopisow, Rk-3, s. 5).
Jeden z przedstawicieli tego rodu, ks. Henryk Kaczorowski (1888-1942), zostal w 1999 roku beatyfikowany przez papieža Jana Pawla II jako męczennik za wiarę chrzešcijanską z okresu II wojny swiatowej. Jego postač i zashigi dla Košciola przedstawiono tak oto: „Rektor Seminarium Duchownego we Wlo- clawku, czlowiek nauki i dobroci, zarliwy wychowawca kaplanow, aresztowany w 1939 r., wiemy heroicznie swej misji do kohca. Poniosl šmierč w komorze gazowej, wywieziony z obozu w Dachau w tzw. transporcie inwalidzkim 6 maja 1942 r. Žegnając się z przyjaciolmi, zdąžyl im jeszcze powiedziec: «My się nie hidzimy, my wiemy, co nas czeka. Przyjmujemy z rąk Božych to, co nas czeka. Modlcie się, abyšmy wytrwali, a my rowniez będziemy modlič się za was - tam», i wskazal ręką ku niebu”.
KACZYNSKI (Kačinskas) herbu Pomian. Pisali się „z Susza”. Okolo 1600 r. przeniešli się z powiatu ostrzeszowskiego do wilkomierskiego na Litwie. W 1819 r. uznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską gubemi litewsko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 193-200).
Podczas powstania styczniowego przebywali w twierdzy kijowskiej Ka- czynscy insurgenci: Alojzy (33 lata, szlachcic z gubemi wolynskiej), Antoni (29 lat, szlachcic z gubemi wolynskiej), Michal (28 lat, szlachcic z gubemi min- skiej). Dwaj pierwsi zostali skazani na dziesięč lat cięžkich robot w twierdzy (por. M. Mice!, Spis powstahcow 1863 roku mązionych w twierdzy kijowskiej. s. 55).
Drzewo genealogiczne Kaczyhskich herbu Pomian, sporządzone w 1901 roku, przedstawia dziewięč pokolen (90 osob) rodu, rozpoczynając od Jana, wlasciciela przed 1683 r. dobr Užumiedž w powiecie rosienskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 15-16).
KADENACY (Kadenatis) Wywod familii urodzonych Kadenacych herbu Kadenacy z 26 sierpnia 1820 r. podawal: „Familia ta znakomita ze swej staro- žytnošci, przybywszy z Wloch do kraju bylej Rzeczypospolitej Polskiej, miesz- kala początkowo w Koronie, gdzie pelniąc publiczne uslugi, stala się godna prerogatyw szlacheckich.
Z tych Jozef Kadenacy, niniejszego wywodu protoplasta, (...) pošwięcając się službie wojskowej, byt w Gwardii Koronnej polskiej porucznikiem”. Jego syn Jozef Antoni (ur. w 1768 r.) „za dojšciem do lat zupelnych przybyl z Koro- ny do Litwy i z powodu oženienia się swego zamieszkal w powiecie wilen-
2 39


skim”. Jego synowie Jan Kazimierz, Jozef i Mikolaj zostali przez heroldię wi- lenską uznani za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 318-319).
KADOWSKI (Radauskas) herbu Dolęga. Mieli posiadtošci w powiecie wi!komierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1).
KAHAN (Raganas) herbu Nalęcz. Osiedleni na Wilenszczyžnie.
RAJSZA (Raiša) herbu Salamandra. Dziedziczyli majątki w povviecie wil- komierskim (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 275).
RAROWSRI (Rakauskas) herbu Košciesza. Ich przynaležnošč do stanu szlacheckiego potwierdzila heroldia wilenska w 1835 r.
RALENIR (Ralenikas) herbu Leliwa. Naležaly do nich posiadiošci na Grodzienszczyžnie.
KALE N KIE WICZ (Ralenkevičius) herbu Kotwicz. Stanislaw i Jan Ka- lenkiewiczowie z powiatu grodzienskiego podpisali w 1764 roku elekcję ostat- niego krola polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 114). Jozef Kalenkiewicz, ziemianin z powiatu grodzienskiego, 17 kwietnia 1764 roku podpisal laudum sejmiku lokalnego. „Imč pan Mikolaj Kalenkievvicz na koniu szpakowatym, ze wszelkim porządkiem do wojny zgodnym” stanąl 5 X 1765 roku do popisu szlachty povviatu grodzienskiego.
Wywod familii urodzonych z S t rūpina Kalenkiewiczdw herbu Kotwicz, za- twierdzony 15 gmdnia 1819 r. przez heroldię w Wilnie, podawal: „Ta familia nie tylko j ėst dawna i starožytna w Xięstwie Litewskim, ale tež prerogatywami szlacheckimi i piastowaniem dostojnošciovv, urzędovvan publicznych zaszczy- cona, z wielu znakomitych familiow domami polączona i ziemskie majątki dziedzictwem przed kilku jeszcze wiekami posiadająca, a ktorej początkow, pierwiastkowych jej nastan, pochodzenia došledzič z pewnošcią niepodobna; poniewaž sam czas wszystko niszczy, zacierając w cieniach glębokiej wiekami starožytnošci pamięč, nadto jeszcze częste i pravvie nieustanne w tym kraju inkursye, wojny, nieprzyjacielskie napady wojsk obcych, a przez nie rabunki i roznoszone požogi, niszcząc nie tylko domy obyvvatelskie, ale tež i akta pu- bliczne, zniszczyly z nimi razem i wszystkie pisma dowody, ktore by dopiero až nadto wysoką zaszczytnošč z nadan i przywilejow krolewskich tej familii wy- kazač mogly”.
Dając wiarę infonnacjom zgromadzonym przez Kaspra Niesieckiego, heroldia v/ilenska uznala za pienvotne siedlisko tego rodu powiat grodzienski, skąd Kalen- kiewiczowie rozprzestrzenili się na wszystkie strony, będąc częšciowo katolickie- go, częšciowo prawoslawnego wyznania. Zawsze jednak slynęli z patriotyzmu polskiego i juž w XVII wieku zaciągali się do služby wojskowej.
KaIenkiewiczowie posiadali majętnošci Kotra (Kalenkiewicze), Žukiewi- cze, Niešcierowskie, Filipowskie, Chocianowskie, Huszczyce, Tereszki (Zyg-
240


muntowszczyzna), Piotrowszczyzna, Jurewicze - w powiatach grodzienskim i wolkowyskim. Žony brali z takich rodow, jak: Eysymontowie, Hryncewiczo- wie, Starzynowscy, Kmitowie, Poniatowscy, Mitkowscy, Dubiscy. Panny Ka- lenkiewiczowny wychodzily zaš m.in. za Rewkowskich i Konstantynowiczow.
Jakub Kalenkiewicz w 1819 r. ukonczyl Uniwersytet Wilenski ze stopniem kandydata filozofii i zostal tam pracowac w charakterze ekspedytora kancelarii. W tymže roku heroldia wilenska uznala Jakuba, Jana, Stanislawa, Macieja, Jozefą, Franciszka, Adama Mikolaja Kalenkiewiczow za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich do pierwszej klasy ksiąg szlachty gubemi litew- sko-wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1018, s. 64-67).
KALENKOWICZ (Kalenkovičius) herbu Kotwicz. Dziedziczyli dobra ziemskie na Wilenszczyznie. Prawdopodobnie naleželi do jednego rodu z Ka- lenkiewiczami.
KALENOWICZ (Kalenavičius) herbu Kotwicz. Osiedleni na Grodziensz- czyžnie. Spokrewnieni byli z Kalenkowiczami i Kalenkiewiczami.
KALINOWICZ (Kalinavičius) herbu Kalinowa. Zamieszkiwali w powie- cie rosiehskim na Žmudzi. Niektorzy twierdzą, že pieczętowali się tež godlem Sas.

KALINOWSKI (Kalinauskas) herbu Kalinowa, Korwin, Lubicz, Šlepo- wron, Topór, Trójstrzai, Zaręba. Nazwisko wzięli od miejscowosci Kalinowa w powiecie kaliskim. Juž w XV wieku byli licznie osiedleni w Malopolsce.
Marcin z Kalinowy Kalinowski (Martinus de Calynowa, castellanus Szyra- diensis), kasztelan sieradzki, odnotowany zostal w księgach grodu poznanskie- go 24 maja 1428 r. (Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. IX, s. 29). Jego nazwisko zostalo zapisane w archiwaliach po raz pierwszy jeszcze przed 1420 r.
Kazimierz Pulaski w Kronice polskich rodów szlacheckich Podola, Wolynia i Ukrainy (Brody 1911, t. I, s. 80) zanotowal: „Kalinowscy przybyli na Podole z Czerwonej Rusi, gdzie dzieržyli posiadlošci w powiecie halickim. O ile wia- rygodnymi są podania, že przyszli tutaj ze Šląska, z Kalinowa - sprawdzic nie možemy. W polowie mniej więcej XVI wieku wybijająsię na szerszą widownię dziejową”.
Pisarz pamflecista z XVII wieku ironizowal: „Kalinowski nazwal się chlop- ski syn od kali nožki, že pokalane miewal. O tem Ogrodzieñski markietant, u wojewody ruskiego trębacz, począl byl powiedac, skąd jest. Od niego enolo- gijej jeszcze trzeba pytač. Bękart byl pana Kalinowskiego, starosty kamieniec- kiego.
Kalinowski zwal się Kozak, bodaj to nie ten, a byl chlopski syn z Kalinowa. Ten bywal między lisowczyki anno 1620 i potem. Tego pytai raz pan Kalinowski, starosta kamieniecki z Rusi, czemu się i skąd tak zwal. On po- wiedzial: «žem z Kalinowa poddany twój». Pan rzekl mu zatem: «a tož nie bronię ei tak się zwac, kiedyš chlop dobry, i owszem, zwij się» (W. Nekanda Trepka, Líber..., s. 190-191). Fragment ten ma jednak tylko anegdotyczną
241


wartosc, byli bowiem i przedtem, i wöwczas, i pözniej liczni szlachetnie uro- dzeni Kalinowscy.
Stanislaw z Kalinowa Kalinowski, marszalek kola rycerskiego wojewödz- twa krakowskiego, lowczy podlaski i deputat sądow kapturowych, 16 III 1674 podpisal uchwalę sejmiku relacyjnego odbytego w Proszowicach. Zarząd miasta Mohylewa odnotowal w księgach buchalteryjnych za rok 1689: „Panų Kalinow- skiemu, lawniku, za calyj rok, szto pisal sprawy mieskija, za kartoju pana wöjta, dali zolotych trydcač”. Okolo 1710 roku Stanislaw Kalinowski byl starostątel- szewskim, regentem kancelarii wojskowej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ignacy Kalinowski, rotmistrz powiatu wislickiego, podpisal w 1764 r. sufraga- cję kröla Stanislawa Augusta Poniatowskiego, reprezentując powiat wilkomier- ski (VL, t. VII, s. 110). Akt konfederacji ziemi halickiej, dotyczący obrony calo- šci wiary i ojczyzny, z 5 czerwca 1767 r. podpisal m.in. Jan Adam Kalinowski chorąžy wojsk koronnych i Rzeczypospolitej.
J. Jablonowski, autor rękopišmiennego dziela z 1717 r. pt. Traktat o fami- liach y kolligacyach zanotowal: „Kalinowskich dom ut potissimum na Podolu y na Rusi floruit. Niedawnych czasöw Kalinowski, wojewoda czernihowski y het- man polny koronny, w przegraney potrzebie pod Batohem od Tataröw y Koza- köw zginąl, jego siostra byla za Stanislawem Potockim (...). Syn tego Kalinow- skiego, hetmana, byl obožnym koronnym. Ten mial za sobą Ossolinską, slaw- nego kanclerza koronnego corkę, y zostawil syna, starostę gniewkowskiego, ktöry się z Zebrzydowską oženil, y zostawil corkę, a ta jest za Morsztynem, starostą kowalskim, wojewodą sandomierskim. Y tak to linia Kalinowskich decessit.
Druga zaš na Rusi jeszcze jest, ktöra od brata jeszcze hetmanskiego idzie. Czešnik bowiem halicki Kalinowski, ktöry za hetmana pro obside w niewoli tatarskiej siedzial, kilku zostawil synöw y z tych starszy byl Jakub, regimentarz y žolnierz wielki przeciwko Tatarom y Turkom, na podježdzie od Tataröw po- rąbany y wzięty. Z niewoli wyszedl, oženil się z Sicrakowską, kasztelanką bel- ską, y zostawil synöw. Drugi brat jego Marcin, kasztelan kamieniecki, nie mnieyszy w dzielnošci od brata, oženil się z Tamawską, chorąžego žydaczow- skiego corką, ktöiy pod Zurawnem od Turköw zginąl. Inni bracia są chorąžy y podczaszy halicki. Tego Marcina syn juž jest w powiecie winnickim” (Biblioteka AN Litwy - Dzial rękopisow, f. 17-18, s. 91).
Jedna z galęzi rodu Kalinowskich w 1818 roku otrzymala tytul hrabiöw au- striackich. Okoto r. 1850 heroldia wilehska potwierdzila szlachecką rodowitosc Ignacego Kalinowskiego, sekretarza gubemialnego, wlasciciela trzech domöw w Lidzie, i jego synöw: Alojzego, Ignacego, Konstantego, Telesforą oraz cörek: Wladvslawy i Komelii (CPAHL f. 391, z. 9, nr 127, s. 7). Reprezentanci tego rodu Konstanty i Franciszek Kalinowski byli uczestnikami powstania stycznio- wego.
W artykule Saga rodu Kalinowskich (Magazyn Heraldyczny, nr 7, s. 5-6) Adam Kmita pisal: „Dzieje rodziny Kalinowskich herbu Kalinowa splotly się došč mocno z historią Polski. Dom ten wydal kilku dzielnych žolnierzy, mial tež parų innych znanych przedstawicieli (...). Gniazdem rodowym Kalinowskich miala byč wies Kalinowa na Sląsku, nieopodal Wielkich Strzelec. Pod
242


koniec XV wieku częšč rodziny przeniosla się do Polski. Glowna linia Kali- nowskich, znana z historii, osiadla w XVI wieku w powiecie kolomyjskim (obecnie Ukraina).
Protoplastą tego domu byl Andrzej Kalinovvski, ktory polegl w pamiętnej bitwie pod Obertynem w 1531 r., a wojsko usypalo mu tam mogilę, zwaną przez dlugie stulecia Mogilą Kalinowskiego. Wlašciwym tworcą potęgi tego rodu byl Walenty Aleksander. Podczas rokoszu Zebrzydowskiego mial przy- prowadzič krolovvi Zygmuntowi Wazie 1500 zbrojnych, a sam, walcząc pod Guzovvem (1607 r.), zostal ranny. Wdzięczny monarchą przyznal mu prawo pobierania tzw. podymnego z calego woj. braclawskiego i podarowal liczące ponad 1000 km2 uroczysko Human. Kalinovvski vvlasnym sumptem odbudowal spalony zamek w Winnicy i utrzymywal prywatne wojsko.
Oddzialy jego braly udzial w wyprawie moskiewskiej hetmana Žolkiew- skiego 1611 r. W latach 1612-1613, będąc regimentarzem, broni Kresow przed Tatarami. W 1620 vvyrusza z Žolkiewskim na vvypravvę woloską. Po nieroz- strzygniętej bitwie pod Cecorą opušcil oboz i prawdopodobnie utonąl, przepra- wiając się przez Prut. Z zoną Elžbietą Strusiowną mial cztery corki i trzech synow: Adama, Marcina oraz Jerzego, ktory zmarl bezpotomnie.
Najbardziej znaną postacią z tego domu byl Marcin, syn Walentego, woje- woda czemihowski i hetman polny koronny. Ksztalcil się w kraju i za granicą. Po powrocie podzielil z bračmi majątek ojca. W swych ogromnych dobrach utrzymywal liczną, dobrze vvyszkoloną prywatną armię. Większošč žycia spę- dzil w obozach wojskowych. W 1624 walczyl z Tatarami pod Martynowem, vv 1626 w Prusach ze Szvvedami, w 1633 pod Smoleriskiem zostal cięžko ranny.
W latach 1637-1638 tlumil powstania kozackie na Ukrainie, a w 1644 na ežele swych wojsk bral udzial w bitwie z Tatarami pod Ochmatowem. Dzięki malženstvvu swego syna Samuela z corką Jerzego Ossolinskiego zyskal popar- cie kanclerza, ktory pomogl mu w otrzymaniu nominaeji na hetmana polnego koronnego. W 1648 r. wziąl udzial w wyprawie przeciw Chmielnickiemu.
Marcin Kalinowski mial jedną powažną wadę - slaby wzrok, co dla do- wodcy tej rangi w ovvych czasach bylo niemal dyskvvalifikacją. Strategiem jed- nak byl niezlym i pod Korsuniem dobrze radzil Mikolajovvi Potockiemu, žeby bronič się w obozie. Hetman wielki wolal jednak vvycofač się z taborem, co skonczylo się klęską wojsk koronnych. Kalinovvski vvalczyl mqžnie, byl dwu- krotnie ranny i dostal się vvraz z hetmanem Potockim do nievvoli. Spądzil w niej dwa lata, gdyž nie mogl zaplacič bardzo wysokiego okupu.
W 1651 r. vvypravvil się przecivv Kozakom na Podole. Odniosl tam kilka sukcesovv, m.in. w potyczkach ze slavvnym Bohunem, ale wobec ogromnej przevvagi polączonych sil kozacko-tatarskich wycofal się i wyprowadzil svvoje chorągvvie z okrąženia. Walczyl następnie pod Bialą Cerkvvią, odznaczyl się vv slavvnej batalii pod Beresteczkiem dovvodząc vv drugim i trzecim dniu bitvvy levvym skrzydlem vvojsk polskich.
Wczesną vviosną 1652 r. nikt jeszcze nie poczuvval zbližającej się tragedii. Na vvpol juž obląkany hetman kozacki Bohdan Chmielnicki snut od pevvnego czasu szalencze plany zavvladnięcia Hospodarstvvem Moldavvskim, ktorym vvla- dal Bazyli Mohyla zvvany Lupu, od lat wiemy wasal Rzeczypospolitej. W tym
243


celu «Chmiel» postanow'il wyswatac swego syna Timofieja z corką hospodara Rozandą. Dūmę kozaczą poza tym mile lechtala myšl, že w ten sposob weszliby w koligacje z potęžnymi Radziwillami (starsza siostra Rozandy Maria Mohilan- ka zostala drugą zoną ks. Janusza Radziwilla).
Ale hetman Kalinowski podobno takže przemysliwal o malženstwie z pięk- ną Rozandą. Kazal więc sypač potęžne okopy w swych dobrach pod Batohem, pod pretekstem obrony Rzeczypospolitej przed napadami Tataröw i Kozaköw. Wkrötce stanąl obszemy oböz, do ktörego niebawem zaprzyjažnieni magnaci mieli przyslač potęžne chorągwie. «Miala to byč jakas romantyczna wyprawa, na ktorą cala niemal mlodž rycerska dala sobie haslo: bronič pięknej księžniczki i nie dopušcič, aby z pominięciem Potockich, Wisniowieckich, Kalinowskich w ręce dzikiego, nieokrzesanego Kozaka się dostala» - pisal Ludwik Kubala.
Wkrötce oböz otoczyla ogromna armia kozacko-tatarska. Obiecane chorą- gwie stojące za Dnieprem nie zdąžyly z odsieczą. W dodatku oböz byl zbyt obszemy, jak na szczuple sity obroncöw. Podobno «jazda zbuntowala się i za- częla wychodzic z okopöw», wöwczas piechota dala do niej ognia (wg T. Ko- rzona). Wszcząl się tumuli. W tym czasie szpiedzy kozaccy podpalili ogromne sterty siana i zboža zgromadzone w obozie. Wsröd szalejących plomieni i strzelaniny Tatarzy i Kozacy wdarli się do šrodka. Rozpoczęla się vvalka wręcz. Marcin Kalinowski wyrąbal sobie drogę z obozu, lecz na wiese, že schwytano jego syna, rzucil się z determinaeją na odsiecz. W nieröwnej walce polegli obaj šmiercią bohateröw. Ciala ich rozniesiono na szablach, a glowę hetmana przyniesiono triumfującemu Chmielnickiemu.
Następnego dnia Kozacy, sypiąc garšeiami zlotem, wykupili od Tataröw kilka tysięcy jencöw polskich. «Co z nimi zrobič?» - pytai podobno Timoszka swego ojea. «Zdechly pieš nie kąsa» - mial rzec Chmielnicki. Rozpoczęla się tnvająca blisko dwa dni straszliwa rzež bezbronnych jencöw, mord tak niesly- chany, že wstrząsnąl nawet okrutnymi murzami tatarskimi, ktörzy wyrzucali s wem u dowödey Nuradyn Sultanowi, že dopušcil do takiego bestialstwa. Wsröd pomordowanych z niespotykanym okrucienstwem jencöw znalazto się wielu znakomitych rycerzy. Razem z nimi položyl glowę jeden z największych vvo- jowniköw - Marek Sobieski, starszy brat Jana, przyszlego kröla. Nim zdąžyia obeschnąč krew na szablach, Timoszka wybral się do Jass na wesele.
Pamięč o tym mordzie dlugo jeszcze žywa byla w Rzeczypospolitej. Kiedy w 1664 r. wojska Stefana Czamieckiego wkroczyly do Subotowa, hetman kazal wyrzucic z grobu zwloki Chmielnickiego. Butwiejące košei psy wlöczyly po majdanie. Rowniež jego ukochany syn Timoszka, wspölwinny tej rzezi, skon- czyl mamie, raniony kulą z polskiego dziala podezas oblęženia Suczawy we wrzesniu 1653 r. «Nastąpila gangrena i trzeciego dnia wyzionąl szpetnego du- cha». Nie cieszyl się zbyt dlugo piękną Rozandą...
KALINSKI (Kalinskas) herbu Topör. Dziedziczyli posiadlosci w powiecie poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752). Przedstawiciele tego rodu odno- towani zostali przez heroldię wilenską rowniež w powiecie upickim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 11). Kalinscy byli znani takže w Rosji. Tytus Kalinski, szlach- cic zagrodowy z gubemi podolskiej, zostal w 1863 roku skazany na 6 lat cięž-
244


kich robot w fabrykach za udzial w powstaniu styczniowym (M. Micel, Spis powstahcow 1863 roku więzionych w twnerdzy kijowskiej, s. 56).
KALISZ herbu Ciolek. Pochodzili z Mazowsza. W XIX wieku mieszkali w Wilnie i Petersburgu. T. Gaji stwierdzil, že byli tež Kaliszowie herbu Jelita.
KAMIENSKI (Kamenskas). Pieczętowali się herbami: Cholewa, Dolęga, Jastrzębiec, Junosza, Odrowąž, Rawicz, Slepowron. Tomasz Swięcki (Histo- ryczne pamiątki, t. I, s. 100) pisal: „Kamienski Jan, rodem z Podlaskiego, kasz- telan mscislawski, zamek w Mscislawiu watami umocnil, najazdy pogranicz- nych, utrzymując poczet ludzi wlasnym kosztem, poskramial”. W. Nekanda Trepka {Liber..., s. 191-192) wymienial caly szereg plebejuszow, ktorzy poda- wali się za szlachtę, przybierając to nazwisko: „Kamienski zwal się piekarz w Warszawie (...). Syn tego za szlachcica udaje się r. 1633”.
Wywod familii urodzonych Kamienskich herbu Slepowron z 1819 r. stwier- dzal, že „familia ta (...) jest w panstwie polskim dawna y starožytna, prerogaty- wami szlacheckimi oraz znakomitošcią dziel rycerskich zaszczycona, w kraju oyczystym wysokie publicznych urzędowan stopnie posiadająca y w posludze tak interesow oyczystych z gorliwošcią y vviemošcią dia tronow, jak rowniez w pelnieniu urzędowan prowincyjnych, z dobrem dia obywateli i chlubą dla siebie znana. Skąd licznemi nadah monarszych obdarzona przywilejami”. Wywodzila się ta zacna familia z ziemi dobrzyhskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 76-77).
K. Niesiecki (Herbarz polski, t. V, s. 26-28) opisal szešč rožnych rodow o na- zwisku Kamienski - wszystkie sięgające korzeniami do Polski centralnej, a užy- wające herbow: Cholewa, Dolęga, Jastrzębiec, Odrowąž, Rawicz i Slepowron. A. Boniecki w IX tomie Herbarza polskiego zanotowal: „Kamienscy herbu Cholewa wyszli z ziemi dobrzyhskiej i gniazdem ich rodzinnym byly Kamienie Kotowe, ktore w 1564 r. naležaly do Andrzeja i Jana Oleksiczow, Michala Tomkowicza, Alberta, Niemierzy, Jakuba zwanego Reska, drugiego Alberta i Jana Wolbora Kamienskich (...).
Kamienscy herbu Dolęga wyszli z Kamienicy w ziemi zakroczymskiej (...). Jan z Kamienicy z žony Katarzyny pozostawil Stanislawa, Jana, Annę, Kata- rzynę i Dorotę, žyjących w 1461 r. Kamienscy herbu Jastrzębiec, skąd by wyszli, pewnosci nie ma. Paprocki gniazdo ich umieszcza w wojewodztwie sie- radzkim, gdzie spotykamy Kamionę w powiecie piotrkowskim (...). Jastrzęb- czykowie Kamienscy i Kaminscy rozpierzchli się po calym kraju, tak že ich prawie we wszystkich wojewodztwach spotykamy”.
Byli tež Kamienscy herby Korzbog z Kamienca w wojewodztwie poznan- skim; herbu Nalęcz - z Kamionv w powiecie kaliskim; herbu Ogonczyk - z Kamienca w powiecie brzeskim, ktory jeszcze w 1566 r. w częšci do nich naležal; herbu Pomian - z Kamienca w powiecie brzeskim; Kamienscy Zawi- szowie herbu - z Przerowej w ziemi czerskiej; herbu Rola - z Kamienca w powiecie orlowskim; herbu Slepowron - z Kamionki Lackiej na Podlasiu, ktorych spotykamy następnie w wojewodztwie mscislawskim; Kamienscy herbu Swinka (Anna Kaminską z tego rodu, byla žoną N. Slawienskiego, babką Mikolaja Slawiehskiego, kanonika poznahskiego w 1595 r.; herbu Žnin (Jerzy, syn Bogu-
245


slawa, zamieszkaty w powiecie wilkomierskim, mial syna Jana, ktöry zginąl w Wilnie w 1794 r.); herbu Zaremba, z ktörych pochodzil Antoni Franciszek, ■ inflancki kanonik katedralny w 1794 r.
Jan Kamiehski, szlachcic z Podola, odnotowany zostal w zrödlach z 3 546 r. {Archeograficzeskij sbornik dokumentow, t. 1, s. 110). Aleksander Kamiehski, pisarz ziemski wojewodztwa mscistawskiego w latach 1604-1614, podpisywal urzędovve papiery: „Alexander Kamensky, pisarz ziemski mscislawsky, ręką swą”. Stanislaw Kamiehski z ziemi žmudzkiej zostal w 1613 r. poborcą podat- köw na wojnę z Moskwą (VL, t. III, s. 121). W 1633 r. pulkownik Kamiehski niezbyt fortunme walczyl z Moskwą pod Smolehskiem.
Teodor Kamiehski w 1648 r. od wojewodztwa mscislawskiego podpisal akt elekcji kröla Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 14). Piotr z Kamiengroda Kamiehski, dzierzawca brahihski, w 1648 r. podpisal elekcję kröla Jana Kazimierza {ibidem, s. 100). Prokop Kamiehski w 1654 r. walczyl w obronie Smolenską przed agresją Moskwy. Wlodzimierz Dadžbog Kamiehski, podkomorzy msci- slawski, wspomniany zostal w tekšcie uchwaly konfederacji generalnej 1668 roku {ibidem, s. 487).
Petrus Kamienski, ordinis s. Basilii Magni, episcopatus Premisliensis unitorum vicarius in spiritualibus et officialis generalis auditor metropolitanus , 1684. Pawel Burczymucha Kamiehski, Tadeusz Burczymucha Kamiehski oraz Jözef Burczymucha Kamiehski z ziemi bielskiej podpisali w 1764 elekcjq kröla Stanislawa Augusta Poniatowskiego (ibidem, t. VII, s. 128). Fulgenty Kamiehski odnotowany zostal jako „horodniczy ó komisarz cywilno-woyskowy po- wiatu lidzkiego 1791” {AWAK, t. XXXVIII, s. 129). Rotmistrzowie Wincenty i Szymon Kamiehsey figurują na liscie szlachty powiatu oszmiahskiego z 1809 roku.
Rolicz-Kamiehscy herbu Rola z powiatöw: lidzkiego, troekiego, nowo- grödzkiego spokrewnieni byli z Terlikowskimi, Syrueiami, Lukjahskimi. Ci zaš, ktörzy mieszkali w powiatach minskim i mscislawskim, brali žony m.in. z ta- kich rodzin, jak: Bakowie, Druecy-Sokolihscy, Krzywkowscy, Męžynscy, Kirkoro wi e, K1 imo w iczo w i e.
Wywöd farnilii urodzonych z Kamiengroda Kamienskich herbu Korwin, czyli Slepowron z 24 sierpnia 1820 roku oznajmial: „Przed narni, Michalem Römerem, radeą starui, litewsko-wilehskim marszalkiem, Ordern Swietej Anny drugiej klasy kawalerem, prezydującym, i deputatami ze wszystkich powiatöw guberni litewsko-wilenskiej do przyjmowania i roztrząsania wywodöw szia- checkich obranymi, zlozony zostal wywöd rodowiiosei starožytnej szlacheckiej familii urodzonych Kamienskich (herbu Korwin, czyli Slepowron), z ktörego gdy się okazalo: že imię Kamienskich od dawnych wieköw w Koronie Polskiej i w Wielkim Xiqstwie Litewskim znaczne, po röznych wojewödztwach, zie- miach i powiatach posiadając dziedzietwa, wysokiemi tak w cywilnym, jako i wojskowym stanie bylo zaszczycone dostojnošciami - bowiem między inszemi, jako šwiadczą prawa narodu polskiego, Mikolaj de Kamien podpisal konstytu- cję 1457, nabycie Xięstwa Ošwięcimskiego za kröla polskiego Kazimierza utwierdzającą. Symon Kamiehski z KJscislawia, odbywając poselstwo, podpisal akt unii Litwy z Koraną Polską, î czym wiedziec dala konstytueja 1564 (...).
246


Walery Kamienski za panowania kröla Zygmunta III w roku 1590 byl wy- znaczony od stanôw sejmujących poborcą kijowskim. Stanislaw Kamienski z powiatu trockiego zostai deputowany do rozsądzenia komisji žoldu žolnier- skiego, o czem daje znač konstytucja 1613 (...). Wojciech Kamienski, pisarz grodzki drohicki, dwa razy poborcą mielnickim, a po trzeci raz bielskim byl naznaczony od stanôw sejmujących wedhig swiadectwa konstytucyôw 1626, 1627 i 1629 (...). Elekcyą krôla Wladyslawa Zygmunta 1632 roku podpisali z woj. wilehskiego - Jarosz, z sandomierskiego - Stanislaw, z ziemi wyszogrodz- kiej - Piotr, z ciechanowskiej - drugi Piotr, z rožanskiej - Jan, z woj. brzescian- skiego - Wawrzyniec, z minskiego - Dawid Kamienscy.
Konstytucja 1648 opowiada, iž Wlodzimierz Dadžbog Kamienski, chorąžy mscislawski, byl poslem z tegož wojewôdztwa. Elekcyą krôla Jana Kazimierza w roku tymže 1648 podpisali z wojewôdztwa wilehskiego - Piotr z Kamiengro- da, dzierzawca drahimski, z brzeskiego-kujawskiego - Wawrzyniec, z wojewôdztwa ruskiego - Piotr, z nowogrôdzkiego - Krzysztof i Mikolaj, z podla- skiego - Jan i Walenty, z mscislawskiego - Wlodzimierz Dadžbog, chorąžy i horodniczy mscislawski, Teodor i Prokop Kamienscy.
Blisko pomieniony Wlodzimierz Kamienski, chorąžy mscislawski, z kon- stytucyi 1649 byl wyznaczony na komisarza do Mynicy, z konstytucyi 1633 - do zaplaty wojska litewskiego, i z tejže Konstytucyi - na Trybunal Skarbowy Litewski. 1 znowu z konstytucyi 1658 wyznaczyly go Stany sejmujące na Trybunal Skarbowy Litewski. Tenže Wlodzimierz Kamienski, chorąžy, a potem podkomorzy mscislawski, 1662 byl deputowanym do aprobaty pewnej komisji 1668. Będąc poslem z wojewôdztwa mscislawskiego, podpisat akt konfederacji generalnej 1670; wyznaczyly go Stany sejmujące za deputatą do instrukcji mo- skiewskiej. W roku 1674, jako swiadczy konstytucja, podpisawszy akt konfederacji, zostai deputowanym ad pacta conventa.
Elekcyą krôla Jana III w roku 1674 podpisali z Xiçstwa Oswiçcimskiego i Zatorskiego - Wojciech, z Poznanskiego - Zygmunt z Kamiony w ziemi do- brzynskiej, Andrzej - z brzescianskiego, drugi Andrzej, czešnik braslawski; z mscislawskiego - Wlodzimierz Dadžbog, podkomorzy tameczny, i Pawel Kamienscy.
Nieraz pomieniony Wlodzimierz Kamienski, uczyniwszy fundusz we Mšci- siawiu na xięžy dominikanôw, jako się okazalo z konstytucji 1676, uzyskal aprobatę, do Komisji na podzial dôbr Lojowa i Lubecza zostai wyznaczony. Elekcyą krôla Augusta II w roku 1698 podpisali z wojewôdztwa krakowskiego - Pawel, z sandomierskiego - Ludwik i Mateusz, z kaliskiego - Piotr, burgrabia košcianski, i dwôch Aleksandrôw, z lęczyckiego - Jakub, Mateusz, Wojciech, Walerian i dwôch Walentych, z inowroclawskiego - Piotr z Sitna, z ziemi do- brzyhskiej - Franciszek, Jan, Wojciech, dwôch Tomaszôw i Wawrzyniec, z ruskiego - Jan, Konstanty i Stanislaw, z ziemi chelmskiej -- Antoni i Kon- stanty, z ziemi halickiej - Zygmunt, podczaszy nowogrödzki, z wojewôdztwa lubelskiego - Jakub, Tomasz i Andrzej; z nowogrôdzkiego - Stanislaw Piotro- wicz, drugi Stanislaw, Piotr i Kazimierz; z plockiego - Walenty i Piotr; z witeb- skiego - Franciszek; z mazowieckiego - Michal, z ziemi ciechanowskiej - Joachim, Maciej i Marcin; z ziemi nurskiej - Marcin, Bartlomiej, Ignacy, Le-
247


onard, Franciszek, Jan, Maciej, Marcin, Florian i Mateusz, dwóch Bartlomie- jów, Pawel i Mikolaj; z województwa podlaskiego - Lukasz, wojski trębovvel- ski, Maciej, Walerian i Wojciech Kamienscy.
Oprócz tych wyliczonych Piotr Wladyslaw z Kamiengroda Kamienski, dworzanin pokojowy Jego Królewskiej Mosci, byl wyznaczony od stanów sej- mujących do komisji na zaplatę piechocie smolenskiej, jako poswiadczyta kon- stytucja 1649. Tenže na ubezpieczenie Smolenską i na Trybunal Skarbowy Li- tewski zostal deputowanym z konstytucji 1650.
Z tej tedy familii, zaszczyconej z urzędowania i wziętošci w narodzie pol- skim, biorą swe początkowe pochodzenie antecessorowie wywodzacych się, mianowicie z glów w wieku XIV i XV žyjących, których procedencyą opisuje się w następny sposób: Zygmunt Zygmuntowicz Kamienski byl poborcą žmudzkim, potem do komisji rozgraniczenia Puszczy Gojzewskiej, na koniec do rozgraniczenia calego Xięstwa Žmudzkiego wyznaczony od stanów sejmują- cych, jako poswiadczyly konstytucje 1578, 1613, 1616. Tenže w roku 1632 zostal na elekcyą króla Wladvslawa Zygmunta obrany poslem z powiatu wil- komierskiego, podpisal konfederację generalną (...).
[Zygmunt Zygmuntowicz Kamienski] pojąt w zamęšcie Ewę Szemiotów- nę herbu Labędž, o czem dowiodla relacya woznienska czynionej sprawiedli- wošci z poddanych we wsi Szymoniszkach, czyli Mejdyniszkach w powiecie upickim ležącej, mieszkających w sprawie tychže Kamienskich z Krzyszto- fem Bialozorem, marszatkiem Jego Królewskiej Mosci powiatu upickiego, w roku 1628 Decembra 22 dnia datowana (...); tudziež, jak poswiadczyl [do- kument] wieczysto-zrzeczny kwitacyjny z wyposazenia od córki Zofii Zyg- muntówny Kamienskiej, zięcia Jerzego Szymonowicza Lwa w roku 1630 maja 3 dnia wydany”.
Ow možny przedstawiciel rodu Kamienskich byl ponadto „podkomorzym powiatu wilkomierskiego i dziedzicem dóbr Wieczerewicze zwanych w powiecie pinskim ležących, w dowodzie zložono pilnose wožnienską o nieoddanie papierów na tež dobra poslugujących przeciwko Kazimierzowi Sapiehowi, pisa- rzowi Wielkiego Xięstwa Litewskiego, w roku 1636 Nowembra 1 zapisaną i nazajutrz w grodzie wilenskim zeznaną.
Po šmierci pierwszej žony pojąl drugą, Zuzannę, księžną Sapiežankę, herbu Lis, czyli Bzura, siostrę rodzoną Lwa Sapiehy, wojewody wilehskiego, hetmana i kancìerza Wielkiego Xięstwa Litewskiego, jak poswiadczyia historia žycia Sapiehów oraz testament jego syna Melchera Kamiehskiego w roku 1655 marca 27 sporządzony”.
Zygmunt Kamienski „miai synów siedmiu: Jana, Stefana, Krzysztofa, Melchera, Michala, Gabryela i Bohuslawa; córki cztery: Zofię (Lwowę herbu Lew), Annę (Samuelową Kęstortową herbu Lis), Helenę (Lapinską herbu Jelita)” i ostatnią, nieznaną z imienia, a po zamęšciu Mieleszkową herbu Korczak. „Dobra swe między zwyž rzeczonych synów rozdzielil, jako to: Dowieczorowicze, Zaozierze, Malowidy, ligie, Pomituwie, Poszoitowie, Damniki, Pobójsk, Ko- miany, Szymoniszki w upickim; Narmojnie, Drotowiszki, Žaki, Niemokrzy, Danniszki, Dziewaltów, Rzeszę, Malaty, kamienica i place w miescie Wilnie, zakazując mianowicie wyprzedawania dóbr Drotoniszek, gdzie w kaplicy dziad
248


z babką i ojciec jego zostali pogrzebieni; takže Dziewaltowa, gdzie sam wymu- rowawszy dragą kaplicę, pogrzešč siebie dysponowal.
Jan, syn Zygmunta, Kamienski, podczaszy mscislawski, jak poswiadczyla konstytucja 1641, odbywal poselstwo na sejm, a potem z tegož wojewodztwa w roku 1648 podpisat elekcyą krola Jana Kazimierza. Na ostatek, jak poswiad- czyl autor polski Stanislaw Dunczewski w tomie I Herbaria na karde 346, zostal kasztelanem mscislawskim. Dziedzic dobr Dowieczorowicz w pinskim, 1632 elekcyą krola Wladyslawa Zygmunta od wojewodztwa mscistawskiego podpisal.
Stefan, syn Zygmunta, Kamienski, podkomorzy wilkomierski, dziedzic dobr Zaozierza i Malowidow, w wojewodztwie nowogrodzkim ležących, mial pienvszą žonę Jadwigę Jasienicką Woyniankę herbu Trąby, corkę Stefana Woyny Jasienieckiego. Po šmierci ktorej pojąl dragą, Reginę Dziewialtowską Gintowtownę, takže herbu Trąby, z ktorych žadnego nie mając potomstwa, dokohczyl žycia, zachowując dobra swe w spadku synowcom: Melcherowi, czesnikowi wilenskiemu, Jerzemu, podstolemu smolenskiemu, i Zygmuntowi Kamienskim, o czym poswiadczyl dekret trybunalski w roku 1702 Januari 5 (...) zapadly.
Krzysztof, syn Zygmunta, Kamienski, dziedzic dobr Ilgie, Pomitucie i Po- szoltowie zwanych w Xięstwie Žmudzkim položonych, elekcyą krola Jana III z wojewodztwa trockiego w roku 1674 podpisal. Michal, syn Zygmunta, Ka- miehski, podkomorzyc wilkomierski, dziedzic dobr Narmojh w wilkomierskim i Szymoniszek w upickim ležących, w roku 1696 (...) z wojewodztwa msci- slawskiego podpisal elekcyą krola Augusta II. Pojąl w zamęšciu Halszkę Jur- kowską herbu Jastrzębiec, dla ktorej opisal dožywocie na dziedzicznym majątku swoim Bieluszki zwanym w powiecie wilkomierskim ležącym, wedle dokumentu w roku 1682 Oktobra 29 dnia wydanego (...).
Gabryel, syn Zygmunta, Kamienski, podkomorzyc wilkomierski, dziedzic dobr Dratoniszek, Lakow i Niemoksztow w Xięstwie Žmudzkim sytuowanych, będąc starostą ruskim, jak poswiadczyla konstytucja 1674, podpisal elekcyą krola Jana III z Xięstwa Žmudzkiego (...). Bohuslaw, syn Zygmunta, Kamien- ski, podkomorzyc wilkomierski, dziedzic dobr Dziewaltowa w wilkomierskim, Rzeszy i Malat w wilenskim, kamienicy i placow w miešcie Wilnie položonych, pojąwszy w zamęšcie Barbarę Wroblewską herbu Gierald, z tąž žoną swoją przedai na wiecznosc gruntą od dobr swoich odlegle, Degiszki zwane, w polu Miedziatach w powiecie wilkomierskim ležące, jak się dowioalo z prawa, Ka- zimierzowi Podleckiemu w roku 3667 Decembra 22 wydanego (...). Zostawil po sobie synow dwoch: Jerzego i Zygmunta, ktorzy (...) wsie zwane Malaty, Kobiele, Szestaki, Dowciany i dalsze w powiatach wilenskim i wilkomierskim ležące, zaprzedali na wiecznosc Kazimierzowi Dowmont-Siesickiemu, kuchmi- strzowi Wielkiego Xięstwa Litewskiego.
Z tych Jerzy, syn Boguslawa, Kamienski, podstoli smolehski, mając w zamęšciu Maryannę Turlaj6wnę, podsędkownę trocką, herbu Jastrzębiec pospoi z tąž žoną swoją przedali na wiecznosc dobra Dziewaltow-Murowany Dwor w powiecie wilkomierskim ležące Michalowi Dowmontowi-Siesickiemu, wo- jewodzie minskiemu (...). Zygmunt Kamienski, podczaszy nowogrodzki, na
249


sejmie w roku 1697 (...) odbywal poselstwo na sejm z ziemi halickiej, ei zaš wszyscy synowie Zygmunta Kamienskiego, podkomorzego wilkomierskiego, jakie po sobie zostawili potomstwo, nie wiadomo.
Melcher, syn Zygmunta, Kamienski, podkomorzyc witkomierski, dziedzic döbr Poböjska w wilenskim, Komian w wilkomierskim i Dumniköw Szymoni- szek w powiecie upickim ležących, z powodu wszczętego procederu o wydzial polowy Szymoniszek przez Bogumilę z Limontöw Wladyslawową Puzyninę w roku 1653 Apryla 29 podal obwieszczenie bradom Stefanowi, Krzysztofowi, Michalowi, Gabryelowi i Bohuslawowi Kamienskim, aby dla przypilnowania tej sprawy stawili się na Sąd Glöwny Litewski (...). Pojąl w zamęšcie Helenę Kondratownę herbu Syrokomla, z ktorej zostawil synöw dwöch: Aleksandra i Michala Kamiehskich, corkę Helenę in post w zamęšciu z Janem Kazimierzem Dziewaltowskim-Gintowtem, wojskim czemihowskim, jak poswiadczyl testa- ment jego w roku 1655 marca 27 dnia datowany (...).
Melcher Kazimierz, syn Melchera, Kamienski po Samuelu Michale na Womianach Abramowiczu otrzymal przywilej od najjašniejszego krola polskie- go Jana III na czesnikostwo wilenskie w roku 1690 konferowany, w roku zaš 1696 podpisal elekcyą krola Augusta II z wojewödztwa wilenskiego. Pošlubil w zamęšciu Annę Skorulską, chorąžankę kovvienską herbu Košciesza, corkę Jerzego Skorulskiego, chorąžego kowienskiego, urodzoną z matki Franciszki Judyckiej, kasztelanki minskiej, corki Aleksandra Judyckiego (...).
Tenže Melcher Kamienski, czešnik wilenski, pospöl z bracią stryjeczną, Je- rzym, podstolim smolenskim, i Zygmuntem Kamienskiemi, Janem Kazimierzem Gintowtem, wojskim czemihowskim, szwagrem, i siostrą swą rodzoną Heleną, jako sukcessorowie po bezpotomnym Stefanie Kamienskim, stryju, wiodąc proceder o dobra spadkowe Zaozierze i Malovvidy z Kurczami Protase- wiczami i dalszemi, uzyskal dekret w Trybunale Glöwnym Litewskim w roku 1702 Januari 5 dnia zapadly.
Przed šmiercią w roku 1708, stanowiąc ostateczną dyspozycyą, zapisal na wieczny fundusz košciolowi pobojskiemu zlotych polskich 2000 (...). Zostawil po sobie synöw Jana i Franciszka (...). Jan, syn Melchera, Kamienski, dziedzic döbr Pobojska, czyli Skopiszek, w powiecie wilenskim ležących, pojąl w zamęšcie Katarzynę Kosakowską, podstarošciankę kowienską, herbu Korwin, z ktorej zostawil syna Dominika i corki: Marcyannę i Wiktorię, po šmierci ktorej pojąwszy drugą žonę Aleksandrę Steckiewiczownę, sędziankę grodzką upicką, zostawil z niej corkę Zofię (...).
Dominik Jözef, syn Jana, Kamienski za dojšciem do lat pošlubil w zamęšcie Maryannę Swiętorzecką herbu Trąby, z ktorej opröcz cörek zostawil wywodzą- cego się syna Jozefą. Tenže byl rotmistrzem wojewödztwa wilenskiego, potem, będąc kredensowany od xięcia imšci Karola Radziwilly, wojewody wilehskie- go, rožnych orderöw kawalera, byl sędzią grodzkim tegož wojewödztwa. Na koniec obrany za sędziego ziemskiego przez obywatelstwo tegož powiatu wi- lenskiego, otrzymal przywilej na ten urząd od najjašniejszego krola jegomošci Stanislawa Augusta, w roku 1777 lutego 17 dnia konferowany (..
Jözef Wincenty, syn Dominika, Kamienski, urodzony z matki Maryanny Swiętorzeckiej, (1772) za mlodych dni swoich služyl wojskowo w randze towa-
250


rzysza w kawalerii narodowej Brygady Petyhorskiej wojsk Wielkiego Xięstwa Litewskiego, potem (...) zostal chorąžym w tejže kawalerii narodowej. Tenže z zony swej Anieli Najni ma, wespol z sobą wywodzącego się, syna Dominika Aleksandra Kamienskiego (1802).
Na fundamencie przeto takowych w gorze poszczegolnionych dowodow, rodowitosc starožytną szlachecką familii urodzonych z Kamiengroda Kamien- skich probujących, my, marszalek gubernski i deputaci powiatowi, stosownie do przepisow (...) familiąurodzonych, a mianowicie wywodzących się, jako to: Jozefą Dominikowicza, chorąžego kawalerii narodowej bylych wojsk litew- skich, i syna jego Dominika z Kamiengroda Kamienskich za rodowitą i starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych (...) do księgi szlachty guberni litewsko-wilenskiej klassy pierwszej zapisujemy. Dzialo się na sessyi Deputacyi Generalnej Wywodowej Szlacheckiej Guberni Litewsko-Wilenskiej w Wilnie” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 332, s. 2-9).
Inny tego rodzaju przekaz archiwalny, mianowicie Wywddfamilii urodzonych Korwinow Kamienskich herbu Slepowron z 17 grudnia 1819 r. informo- wal: „Familia ta (...) jest w panstwie polskim dawna i starožytna, prerogaty- wami szlacheckimi oraz znakomitošcią dziel rycerskich zaszczycona, w kraju ojczystym wysokie publicznych urzędowan stopnie posiadająca, w posfudze tak interesow ojczystych z gorliwošcią i wiemošcią dia tronow, j ak rownie w pel- nieniu urzędowan prowincyjnych z dobrem dia obywateli i chlubą dla siebie znana; skąd licznymi nadah monarszych obdarzona przywilejami (...).
Ta familia od kilku wiekow jest znakomita w ziemi dobrzynskiej, a z niej pierwszy dziš wywodzący sic przodek do wojewodztwa mscislawskiego prze- nios! się, kasztelan dobrzyhski Kamienski, i tam zostawil dwoch po sobie sy- now: nieznanego z imienia, k tory byl pulko wnikiem w wojsku litewskim, a potem marszalkiem litewskim, i drugiego Jana, z ktorego bylo synow trzech: Wlodzimierz, wojsk i mscislawski, potem jeneralny tegož wojewodztwa chorą- žy; Aleksander, pisarz ziemski, požniej sqdzia mscislawski, i Seweryn.
Z tych Wlodzimierz zostawil syna Jana, kasztelana mscislawskiego, [będą- eego] ojcem Piotrą i Wlodzimierza. Seweryn miai syna Eustachego, a trzeci Janowicz, brat dwoch pierwszych, Aleksander Korwin Kamienski, pisarz i sėdžia mscislawski, splodzil z Wolowiczowną synow pigciu: Krzysztofa, Jana, Jgdrzeja, Teodora i Piotrą (...).
Aleksander tedy Janowicz Kamienski za znakomite czyny i męstwa swej walecznosci w potrzebie ojczyzny przeciw nieprzyjaciolom w nagrodę zaslug na wielu ekspedycyach okazanych otrzymal lenne w 1623 od Zygmunta III przywilejem nadanie wlok 60 ziemi w wojewodztwie smolenskim przy zamku dorohobyskim od starostwa dmitrowskiego, ktore potem na prošbę jegož przez wzgląd zaslug licznych w ekspedycyach, szczegolnie inflanckiej i smolenskiej pod hetmanem Chodkiewiczem Wladyslaw IV zamienil mu w starostwie be- rznianskim na majątek Jelkowa zwany, przywilejem swym 1634 Februaiyi 17 dnia konferowanym.
Požniej synowi jego Piotrowi, miecznikowi smolenskiemu, za wyslugi ojca i jego wlasne najjašniejszy Michal, krol polski, przywilejem swym majątek Jelkowa, lennošč, z objęciem obu brzegow rzek, lennošci Moszny i Kamionki,
251


przez komornika oddzielone i przez referendarza podane w roku 1672 czerwca 15 dnia wiecznošciąjemu samemu, žonie jego Helenie z domu Swiderskiej i ich potomkom nadal (...).
Drugiemu zaš synowi Aleksandra, Krzysztofowi, takže za wieme tronowi i ojczyžnie zashigi, Jan Kazimierz, król polski, przywilejem swym nadal mają- tek z dworem i poddanymi w województwie smoleñskim Wiademiki zwany, jak o tem dal wiedziec tegož monarchy 1661 Augusta 3 konferowany przywilej
U).
Z tych Piotr Kamieñski, mieczny smoleñski, z nadania królewskiego mająt- ku Jelkowy dziedzic, splodzil syna Mateusza, a ten wyzuwszy się z majątku ziemskiego, ustępując z stryjem swym Jędrzejem, dostali się w Xięstwo Litew- skie i tam w powiecie wilkomierskim synowiec z Teresą Pomamacką, a stryj z Anną Downarowiczowną, dziedziczkami majątku szlacheckiego Kondrany zowiącego síq, malzeñstwem polączeni.
Pienvszy z nich, Mateusz, splodzil synów dwóch: Tomasza i Macieja. Dru- gi zaš, Jędrzej Aleksandrowicz Kamieñski, z pomienioną Downarowiczowną na tychže Kondranach zostawil syna Kazimierza, dziada teraz czyniących wywód (...). Z synów więc Mateusza Tomasz Kamieñski, jak równie i Kazimierz Ję- drzejowicz Kamieñski, opusciwszy w powiecie wilkomierskim ojców swych siedliska, wyniesli się z witkomierskiego, a koleją stužb dworskich i wojsko- wych przechodząc, pierwszy z nich dostal się w województwo podlaskie i tam w ziemi bielskiej osiadl, gdzie i potomstwo z niego rozkrzewione.
Drugi zas, czyli stryjeczny pierwszego, Kazimierz Jędrzejowicz Korwin Kamieñski, chorąžy wojsk polskich, a dziad teraz wywodzących się, osiadl w powiecie slonimskim, gdzie splodzil syna Szymona, ojea teraz wywód czyniących, z Katarzyny Majewskiej urodzonego, jak o nim przyniosla zapewnie- nie metryka chrztu jego 1746 marca 4 dnia w aktach kosciola jamieñskiego zapisana (...). Który to Szymon Kazimierzowicz Korwin Kamieñski, zlączony szlubnym malzeñstwa związkiem z Petronelą Michalovvską, zostawil dziš wy- wodzących się synów dwóch, Jana i Marcina”.
W 1819 roku heroldia wileñska wydala następujące postanowienie: „Fami- lią urodzonych, a mianowicie wywodzącvch się, jako io: Jana i Marcina, sekre- tarza gubeniskiego, z potomstwem Feliksem i Rufinem, Korwinów Kamieñ- skich za rodowitą i starožytną szlachtę poiską uznajemy, oglaszamy i onych do xięgi szlachty guberni litewsko-wileñskiej pierwszej klasy zapisuįemy” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 76-77).
Kamieñscy mieszkający w powiatach oszmiañskím i wileñskim, gdzie mieli w nieduže folwarki (por. ich wywód z 30 VIII 1820 r., CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 350-353), uzywali przydomku Leniewicz. Na podstawie owego wywo- du heroldia uznala za „rodowitą i starožytną szlachtę poiską” Piotrą, Jana, Igna- cego, Michala, Franciszka, Nikodemą, Kazimierza, Adama Leniewiczów Ka- mieñskich.
W 1863 roku Boleslaw, Edward, Michal Kamieñscy, szlachcice odpowied- nio gubemi wolyñskiej, podolskiej i miñskiej, zostali skazani na cięžkie roboty w twierdzy za udzial w powstaniu styczniowym (por. M. Micel, Spis powstaii- ców 1863 roku więzionych w twierdzy kijowskiej, s. 56).
252


Prôcz dôbr w powiatach podwilenskich Kamienscy mieli liczne posiadîosci rôwniez na Žmudzi, skąd odgalęzili się na Rosję, gdzie odgrywali znaczącą rolę w nance, kulturze, wojskowosci. Jak wynika z infonnacji przekazanej do Mo- skiewskiego Deputackiego Zgromadzenia Szlacheckiego w 1897 r. przez od- powiednią instancję wilenską, moskiewscy Kamienscy stanowili galąž telszew- skiej linii tego rodu. Józef (syn Jana, a wnuk Stanislawa) byl w tym czasie w Moskwie radcą tytularnym (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 1560).
KAMINSKI (Kaminskis). Kaspar Niesiecki (Herbarz polski, t. V, s. 28) opisal tylko trzy rodziny Kaminskich, užywające herbôw Sulima, Luk i Topôr, a osiedlone w okolicach Nowogrodka, Gostynina, Sandomierza, Krakowa, Po- znania i Lublina. Adam Boniecki pisal o Kaminskich užywających herbôw Lew, Luk Napięty, Odrowąž, Rawicz, Sas, Sulima, Topôr i in., mających sie- dziby prawie we wszystkich prowincjach Rzeczypospolitej. W. Wittyg przyta- czal dane o Kaminskich herbu Grzymala, Prus I, Roch III; mieszkających w Polsce centralnej. Byli jeszcze Kamihscy herbu Janina, dziedziczący majątki w powiecie kamienieckim, oraz herbu Zaręba - w oszmianskim.
Krzysztof Kaminski byl w roku 1645 „jeneralem wojewôdztwa smolen- skiego” (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, Vilnius 1988, s. 450). Laudum sejmiku relacyjnego szlachty halickiej 7 VII 1733 podpisal Michal Stanislaw Kaminski, chorąžy buski. Kilkunastu Kaminskich stanęlo w 1765 r. do popisu szlachty powiatu grodzienskiego.
Kamihscy herbu Luk i Sulima mieszkali zarôwno na Litwie, jak i na Žmudzi, dzierzawili m.in. Kiejdany od ks. Polubinskich. Informuje o nich dokument heroldii wilehskiej z 1819 r.: „Familia urodzonych Kaminskich, dostojnošcią szlachecką zaszczycająca się, zawsze prerogatyw temų stanowi odpowiednich uzywala i ciągle ziemskie posiadlošci tak z wlasnego nabycia i po przodkach, jako tež za przywilejem krôlewskim w nagrodę zaslug, dziedziczyla” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 32-35 i in.).
Na lišcie szlachty powiatu trockiego z 1844 r. figurują Ignacy, Michal, Jan, Zygmunt, Piotr, Roman, Onufry, Mateusz, Antoni i inni Kamihscy (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 85, s. 34). Kamihscy licznie mieszkali takže w powiecie dzisnenskim, gdzie byli spokrewnieni z Alchimowiczami, Wojnicza- mi, Rzeczyckimi, Kozakiewiczami (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4177, I). W 1863 roku Aleksander, Antoni, Tytus, Wawrzyniec i Wladyslaw Kamihscy, szlachcice z guberni wolyhskiej i kijowskiej, byli sądzeni za udzial w powstaniu styczniowym (por. M. Micel, Spis powstancôw więzionych w twierdzy kijowskiej, s. 56-57).
Rodowitosc szlachecka Kaminskich wielokrotnie potwierdzana byla przez heroldię wilenską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1013, s. 115-116, 172). M.in. w 1852 roku heroldia wilehska zarejestrowala szlachcica Adama Kamihskiego, zamieszkalego w miasteczku Wilejka (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 431, s. 6). Drze- wo genealogiczne Kaminskich herbu Topôr z 1901 r. przedstawia dziewięč pokolen rodu, biorąc za protoplastę Tomasza, wlasciciela w polowie XVII w. majętnošci Wojniatyszki-Zytowiszki w powiecie rosiehskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 11-12).
253


KANDYBA (Kandibas) herbu Poraj, wtasnego i Kampenhausen. Staro- žytny rod rycerski od wiekow osiadly na Grodzienszczyžnie, szczegolnie roz- množony w powiecie lidzkim, gdzie Kandybowie byli odnotowywani jeszcze przed 1550 rokiem (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1256; f. 391, z. 6, nr 110, 605, 708, 709, 1130, 1131, 1576, 1623, 2759; f. 391, z. 8, nr 115; f. 391, z. 7, nr287, 431, 4033, 4034, 4117). Kandybovvie znani na ziemi wilenskiej od XVI wieku užy- wali wlasnego godla rodowego.
Drzewo genealogiczne rodu Kandybow, zatwierdzone w heroldii wilenskiej w 1833 roku, przedstawia jedenašcie pokolen (54 osoby plci męskiej) jednego z gniazd tej rodziny: 1. Borys Proksza, 2. Kandyba Proksza, 3. Jacek Kandyba, 4. Bazyli Kandyba, 5. Bohdan Kandyba itd. - do 52. Wincenty Marcin, 53. Floryan, 54. Maurycy Kandyba (CPAHL f. 391, z. 5, nr 279, s. 1-26).
Wywod genealogiczny rodu, zatwierdzony w heroldii wilenskiej w 1858 roku, przyjąl za protoplastę Borysa Prokszę Kandybę, ktory korzystając ze wszystkich praw i prerogatyw przyslugujących stanowi szlacheckiemu, jeszcze przed rokiem 1588 posiadal dobra ziemskie w powiecie lidzkim. Byl on komi- sarzem krola Zygmunta III na tenže powiat, podobnie jak požniej jego syn Proksza. Boguslaw Kandyba zostal mianowany przez krola Augusta III na miemi- czego Wielkiego Księstwa Litewskiego 6 paždziemika 1744 roku.
Przynaležnošč reprezentantow tego rodu do stanu szlacheckiego potwierdzaly heroldie: grodzienska - 23 sierpnia 1820; minska - 10 maja 1829 i 3 paždziemika 1832 roku; wilenska - 18 sierpnia 1849; oraz Senat Rządzący w Petersburgu - 7 lipca 1833 roku i 9 marca 1850. 3 lipca 1833 roku heroldia grodzienska po- twierdzila starožytną szlacheckošč Kandybow herbu Kampenhausen, katolikow, mających odgalęzienia w powiecie dzisnehskim, minskim (dobra Puchacze), grodzienskim i lidzkim (dobra Janopol). W 1851 roku heroldia wilenska po- twierdzila rodovvitošč Ignacego, Hipolita, Szymona, Dionizego Kandybow, a w roku 1865 - Wladyslawa, Floryana, Tomasza i Jan Kandybow. Drzewo genealogiczne rodu, sporządzone w 1865 roku, przedstawia dvvanašcie pokolen jed- nej z galęzi tej rodziny (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1219, s. 1-50).
Z dokumentow owczesnych wynika, že Tomasz Zacharyasz Kandyba, syn Franciszka, byl sędzią pulkowym w pulku księcia Pawla Meklemburskiego, a Floyran, syn Jerzego, studentėm prawa na Uniwersytecie Wilenskim (CPAH- L, f. 391, z. 4, nr 1256). W 1833 roku Jan Kandyba, syn Kajetana, byl sztabska- pitanem Pulku Kremenczugskiego. Jego brat Jozef w tymže czasie pelnil funk- cję dzisnenskiego sędziego granicznego. Jan Kandyba, syn Franciszka, w 1858
r. mial 33 lata i byl kapitanem rezenvy Pulku Wolynskiego. Jego rodzony brat Tomasz, kavvaler Orderu Swiętego Stanislawa, byl w tym czasie porucznikiem rezenvy, a Ignacy - „sekretarzem kolležskim” (CPAHL, f. 391, z. 10, nr 168,
s. 1-49).
Przez malženstwa Kandybowie byli spokrewnieni ze Skinderami, Halkami, Borejkami, Berešniewiczami, Ciechanowiczami, Bejnarowiczami, Steckiewi- czami. Dziedziczyli dobra: Janopol, Koronapowszczyzna, Czechowszczyzna, Mariampol, Tuzowlany, Lebioda Wojdzilowska, Skobejkowszczyzna, Bojdž- witowszczyzna i Dokudowo w powiecie lidzkim; Janowie w wojewodztwie polockim, w powiecie lepelskim; Puhacze w powiecie wilejskim. Mieli tež po-
254


siadlošci w powiecie dzisnenskim w gubemi miriskiej, w braslawskim, telszew- skim, wilkomierskim. Mieszkali rowniez w Wilnie, Lublinie, Molodecznie.
KAPCEWICZ (Kapcevičius) herbu Kopija. W 1799 r. zostali wpisani przez heroldię wilenską do ksiąg szlachty gubemi litewskiej.
KAPICA (Kapicas) herbu Jastrzębiec odm. Wzięli nazwisko od wsi Kapi- ce (Kapicze) w ziemi bielskiej. Jakub, syn Stanislawa, Jan i Walenty, synowie Piotrą, Kapicowie w majų 1569 roku razem z resztą szlachty bielskiej zložyli przysięgę na wiemosc Koronie Polskiej (por. Akta unii Polski z LitM>ą 1385- 1791, s. 255). Zygmunt Gloger zapisal: „Wies Kapice Stare ležy w ziemi bielskiej, w parafii kobylihskiej, odlegla o milę od miasta Tykocin”.
Z tego rodu pochodzil znakomity heraldyk polski Ignacy Kapica zwany Milewskim (ok. 1740-1817), ktöry w swym Herbarzu (Krakow 1870, s. 154- 167) zanotowal: „Dom Kapicow Milewskich herbu Turczynski. Dobra Kapice Stare, Kapice Lipniki i Kapice Jasiewizna w ziemi bielskiej, powiecie tykocin- skim ležą. Ten dom Kapicow Milewskich na Kapicach Starych, czyli Starej Wsi, Milewie i innych dobrach w ziemi bielskiej ležących dziedziczyl, a od döbr Milewa drugie wziąl”. W 1614 r. księgach ziemskich suraskich odnotowa- no, že Stanislaus de Kapice, syn Piotrą, zapisal dobra synowi Albertowi. Piotr Kapica z ziemi bielskiej podpisal w 1764 roku elekcję ostatniego kröla polskie- go Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 128).
Herbarz rodzin szlacheckich Krölestwa Polskiego (cz. 2, s. 187) podaje: „Herb Jastrzębiec II. W tarczy te same godla jak w pierwotnym herbie Jastrzę- biec. W szczycie helmu podobnyž jastrząb, tylko na krzyzu kawalerskim zlotym stojący. Užywają go Kapicowie, w dawnem wojewodztwie podlaskiem za- mieszkali. Z tej rodziny Michal Kapica w roku 1696 dobra Kapice-Lipniki dziedziczyl”. Kapicow wymienial P. Malachowski wsröd szlachty polskiej. Nie podat jednak ani nazwy herbu, ani žadnych innych szczegolöw. Kapicowie spokrewnieni byli m.in. z Burzynskimi, Barwikowskimi, Lipiriskimi, Lempic- kimi, Dąbrowskimi, Janczewskimi, Truszkowskimi, Makowskimi, Węglihski- mi, Godlewskimi, Moczarskimi, Czapskimi, Kalinowskimi, Wądolowskimi, Pienkowskimi.
Spis szlachty Krölestwa Polskiego (Dodatek II, Warszawa 1854, s. 20) in- formowal o Kapicach herbu Jastrzębiec. Adam Boniecki w dziewiątym tomie Herbarza polskiego (s. 230) pisal: „Kapicowie herbu Jastrzębiec, z Kapic, w wojewodztwie podlaskim. Wawrzyniec i Jakub, synowie Jana Kapicy, dzie- dziczyli na Kapicach 1598 roku. Walenty Kapica, syn Pawla, 1594. Marcin Kapica, syn Jana i Andrzej, Tomasz i Stanislaw, synowie Marcina, dopelnili dzialu Kapic 1602 r.
Piotr Kapica podpisal, reprezentując szlachtę ziemi bielskiej, elekcję Stanislawa Augusta Poniatowskiego. Wojciech, syn Michala i Anastazji Bajkow- skiej, zeznal w 1733 r. zapis dozywocia z zoną Ludwiką Szulcovvną, corką Ka^- zimierza i Teresy Chudzihskiej. Andrzej, syn Mateusza i Maryanny Niecieckiej, sprzedal w 1733 r. częšč swoją na Lešnem Milewku. Stefan, žonaty z Maryanną Biehkowską, odstąpil w 1780 r. pewną sumę synowi Franciszkowi. Stanislaw,
255


byl pomcznikiem byiych wojsk polskich w 1807 r. Michala Kapicy, wlasciciela dobr Kapice-Lipniki 1696 roku, potomkowie: Jozef, Jan, Teodor i Piotr, syno- wie Adama, oraz Adam i Bartlomiej, synowie Jana, legitymowali się ze szla- chectwa w Krolestwie w pierwszej polowie XIX wieku”.
Kapicowie znani byli tež na Wilenszczyznie i Žmudzi, skąd odgalęzili się na Rosję. Z tego rodu pochodzi! laureat Nagrody Nobla (1978) w dziedzinie fizyki Piotr Leonidowicz Kapica oraz wielu innych wybitnych naukowcow rosyjskich. W XIX wieku ksiądz J. F. Kapica byl jednym z najbardziej dyna- micznych polskich dzialaczy patriotycznych w zaborze pruskim (por. Norman Davies, God’s Playground. A History of Poland, Oxford 1988, t. II, s. 127). W 1854 roku ziemianin Lacki i arendarz jego majątku Skubiaty Kapica oskar- ženi zostali przez chiopow z tegož majątku o niesprawiedliwe traktowanie i o nadužycia finansowe (CPAHL, f. 381, z. 19, nr 1318).
KARABANOWICZ (Karabanavičius) herbu Przyjaciel. W žrodlach hi- storycznych notowani od XVII wieku.
KARAFFA-KORBUT (Karafas-Korbutas) herbu Korczak. Wywod familii urodzonych Karaffow-Korbutow herbu Korczak z 20 stycznia 1816 roku podawal: „Przed narni, Michalem Deszpot z Bratoszyna Zenowiczem, marszatkiem stanu szlacheckiego gubemi mihskiej, Orderu Šwiętego Stanislawa kawalerem, prezy- dującym, oraz deputatami z powiatow gubemi mihskiej, do przyjmowania i roz- trząsania dowodow szlacheckich obranymi, zložony zostal wywod familii urodzonych Korbutow - z ktorego gdy się okazalo, že ta familia, užywająca herbu Korczak, (...) od najdawniejszych czasow w Krolestwie Polskim klejnotem szla- chectwa będąc zaszczycona, wszelkich z praw krajowych nadanych uzywala przywilejow i prerogatyw, jakie od panujących monarchow temu stanowi są prze- pisywane, posiadaniem majątkow, jako tež shižbą wojskową zaszczycala się, jak następne dowody wyšwietlają, mianowicie Dekret oczewisty z panarni Lubiejkami w roku 1678, Augusta 3 dnia na instancyą urodzonych Korbutow zapadly, w kto- rym procz utwierdzenia szlachetnej rodovvitošci familii Korbutow nadto pomienia wiele dokumentow zaszczyty ich starožytne probujących.
Na urzędzie zamku shickiego ferowany, požniej na sądzie ekonomicznym potwierdzony, w wypisie z ksiąg powiatu shiczowskiego pod datą 1793 No- wembra 26 dnia skladający się, jako tež kwit od poborcow wojewodztwa no- wogrodzkiego, z odebrania podatku uchwalonego na wojsko Rzeczypospolitej urodzonemu Konstantemu Karaffie-Korbutowi, towarzyszowi chorągwi wy- prawnej z majętnošci Minkowicz w roku 1708, Nowembra 6 dnia wydany, ktorego dziš wywodzący się za protoplastę wziąwszy, pochodzenie swoje od niego następnym usprawiedliwili porządkiem. Ktory, jak probowano, byl istotnym i niekwestyonowanym szlachcicem (...).
Pomieniony Konstanty Karaffa-Korbut w drugim pokoleniu mial synow trzech: Hrehora, Stanislawa Jakuba dwoch imion i Dyonizego; w pokoleniu zaš trzecim Hrehory - Bazylego i Piotrą Macieja dwoch imion; Stanislaw - Daniela i Kazimierza; Dyonizy mial synow trzech: Jakuba, Marcina i Sainuela (...). W pokoleniu czwartym Bazyli splodzil synow trzech: Andrzeja, Symona i Jana;
256


Piotr - Teodora i Andrzeja; Daniel splodzil Aleksandra, Kazimierz - Jana; Ja- kub - syna Bazylego, Marcin - Antoniego, Samuel - Piotrą (...). W pokoleniu zaš piątym Andrzej ma syna Jozefą, Symon - Bazylego i Jana; Teodor ma sy- nów trzech: Piotrą, Hrehora i Symona; Aleksander ma synów dwóch: Hrehore- go i Stefana; Jan ma syna Gabryela”.
Owo następstwo pokoleñ potwierdzono licznymi dokumentami, dając pod- stawę do następującego werdyktu: „Deputacya Wywodowa Guberni Miñskiej, to wszystko przejrzawszy i rozwazywszy, na fundamencie wyž cytowanych dowodów, rodowitosc szlachecką urodzonych Karaffów-Korbutów, w pięciu pokoleniach rozgalęzioną probujących, my, marszalek stanu szlacheckiego gu- bemi miñskiej, i deputaci z powiatów tejže guberni wybrani familią urodzonych Karaffów-Korbutów (...) za rodowitą szlachtę polskąuznawszy, onych do xięgi szlacheckiej guberni miñskiej, częšci pierwszej, wnosimy”.
Wiarygodnosc przedstawionej genealogii swoimi podpisami potwierdzili: „Michal Deszpot z Bratoszyna Zenowicz, marszalek (...); Eustachy Puzyna, deputat z powiatu miñskiego; Ignacy Jazwiñski, deputat z powiatu wilejskiego; Zenon xiązę Swiatopelk Mirski, deputat z powiatu borysowskiego; Robert Dzialosza Rogowski, deputat z powiatu ihumeñskiego; Xawery Wiszoczyñski, deputat z powiatu bobrujskiego; Wincenty Szacilo, deputat z powiatu mozyr- skiego; Józef Wasilewski, deputat z powiatu rzeczyckiego; Cyryli Terlecki, deputat z powiatu piñskiego; Wincenty Buíharyn, deputat z powiatu shickiego” (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1415).
Vincentius Caraffa, general jezuitów w roku 1646, byl zwolennikiem libe- ralnych form pracy profesorów ze studentami w Uniwersytecie Wileñskim; slynąl jako czlowiek dbający o rozwój wiedzy, w 1644 roku utožyl došč ob- szerny Katalog zagadnieñ spornych wykladanych w Akademii Wileñskiej, prze- chowywany obecnie w Rzymie (Ludwik Piechnik, Dzieje Akademii Wileñskiej, Rzym 1983, t. II, s. 104, 287). Antoni Karaffa-Korbut, czešnik liwski, w 1703 r. zostal czlonkiem komisji sejmowej do ustalenia granic między Księstwem Pru- skim a województwami podlaskim i mazowieckim (VL, t. VI, s. 57). Marcin Floryan Karaffa-Korbut, czešnik orszañski, w 1707 roku podpisal w imieniu województwa wileñskiego akt konfederacji lubelskiej (Akta ziemskie i grodzkie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej, Lwow 1868,1.1, s. 135).
W 1750 r. w drukami Akademii Wileñskiej odbito ksiąžeczkę Vincentiusa Caraffy Pėdelis miros, saldžiausi medi križiaus Jesusa pona sawimp turis in- riszta arba nabozeñstwa ape tagi saldžiausi medi (...) Isz lankiszka žiemaytisz- kay izguldita... (K. Čepiene, J. Petrauskiene, Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, Vilnius 1979, s. 702). Wiadomosci o naukach, nauczycielach i innych osobach do skladu Uniwersytetu Wileñskiego naležących z 1800 roku podawaíy w rubryce o Fakultecie Moralnym, že „vice-professor teyže nauki Mateusz Ka- raffa-Korbuth, doktor nauk wyzwolonych i filozofii, szlachcic rodem z powiatu grodzieñskiego, uczyl się w Bialymstoku i w Uniwersytecie Wileñskim mate- matyki, fizyki, historyi powszechney, historyi naturalney i prawa; byl kandy- datem do stanu nauczycielskiego od rządu przeznaczonym; vice-professorem jest rok czwarty. Žonaty.” (Biblioteka Uniwersytetu Wileñskiego - Dzial ręko- pisów, F-2, DC-73, s. 77-78).
257

KOČ (Kotys) herbu Dąbrowa. Osiedleni byli w powiatach šwięcianskim i zawilejskim.
KOGNOWICKI (Kagnavickas) herbu Dąbrowa. Znani od wiekow na Žmudzi.
KOJALOWICZ (Kojalavičius) herbu Košciesza odm. Juž przed rokiem 1518 posiadali w powiecie upickim dobra Žodzielowkę alias Poremigole. Za protoplastę rodu brany byl zwykle Mikolaj, ktory zostawil po sobie synow Je- rzego i Bernarda. Jerzy splodzil synow: Szczepana, Jakuba, Stanislawa i Toma- sza. Odtąd silnie się rozgalęzili na powiaty wilkomierski, brzeski i inne. W 1717 r. procesowali się m.in. w grodzie upickim z Michalem Gombrowiczem (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2415). Kojalowiczowie w XIX wieku mieszkali takže licznie w powiatach poniewieskim i grodziehskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 404, 649, 722, 927, 1192, 1694, 2040, 2138, 2402, 3215).
KOJROWICZ (Kairavičius) herbu Korwin. Dziedziczyli majątki na Wi- lenszczyžnie.
KOKOSZKA (Kakoškis) herbu Lada. Pochodzili z dobr Kokoszki na zie- mi wiskiej, gdzie byli odnotowani juž w 1436 roku. Następnie odgalęzili się zarowno na wschod, jak i na zachod. Mathias Kokoschka figūroje np. w aktach kapituly wloclawskiej z roku 1524.
KOKULOWICZ (Kokulovičius) herbu Dzialosza. W 1413 roku podpisali unię w Horodle ze strony Wielkiego Księstwa Litewskiego (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014-III, s. 39).
KOKUS herbu Korab. Mieli posiadlošci w powiecie kowienskim.
KOLANOWSKI herbu Dolęga. Zamieszkiwali w powiecie poniewieskim na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1852)
KOLBE (Kolbis) herbu wlasnego. Istnialy tež odmiany nazwiska Kolb, Kolb, Kollb, Kolba, Kolba, Colbe, Colbus. Jedna z galęzi otrzymala tytul hra- biow Rzeszy Niemieckiej jako Kolb von Wartenberg. Jest to jednak rod czysto polskiego pochodzenia (por. haslo: Kolb).
KOLENDA herbu Belty. Uzywali przydomku Stadnicki. Posiadali na Wi- lenszczyžnie dobra Merecz, Oleszkowskie i inne. W 1819 r. uznani zostali przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtQ polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 189-190). Kolendowie na Litwie, jak podawal w herbarzu Familie litewskie Boleslaw Starzyhski (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rqkopisow, 7015-III, t. X, s. 12) pieczętowali się herbem Trzy Strzaly (ze zlo- tym krzyžem na tie czerwonym, nad nimi korona krolewska). W innym znow miejscu (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014-III, t. IX, s. 60) tenže autor infomtuje o Kolendrach herbu Belty.
311


KOLESINSKI (Kalesinskas) herbu Radwan. Od wieköw mieszkali w do- brach dziedzicznych Kolesiszcze w wojewödztwie nowogrödzkim. Ich staro- žytną rodowitosc szlachecką potwierdzila heroldia wilenska 6 marca 1836 r. (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1053, s. 49-51).
KOLLATOROWICZ (Kolatoravičius) herbu wlasnego: w polu czerwonym na gorce zielonej ježdziec z szablą na koniu w lewo obroconym; nad hehnem koro- na zlotą (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7020-III, s. 87). Kollatorowiczowie znani byli zaröwno w Polsce, jak i na Litwie i Bialorusi.
KOLNICKI (Kolnickas) herbu Trąby. Osiedleni w powiecie rosienskim (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 308).
KOLUMNA-WYSOCKI-KORZENIOWICZ (Visockas-Koženevičius)
herbu wlasnego. Mieli majętnošci na Litwie (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7015-III; B. Starzyhski, Familie litewskie, t. X, s. 13).
KOLAKOWSKI (Kolakauskas) herbu Košciesza, Tępa Podkowa, Trąby. Kotakowscy herbu Trąby mieszkali na Žmudzi. Marcjan Kolakowski w latach 1678-1680 byl rektorėm kolegium ojcöw jezuitöw w Pinsku.
KOLB (Kolbas) herbu Kolb, Kalinowa, Luk odm. Majątki dziedziczne mieli w powiatach pinskim, wilkomierskim i šwięcianskim. Uzywali przydom- ku Sielecki i innych. Legenda rodzinna umiejscawiata początki rodu w roku 1250. Zrödla archiwalne wzmiankują o Antonim Koltbie, szlachcicu z miejsco- wošci Wylazy na Pinszczyžnie, okolo 1760 roku. Michat i Jan Kolbowie podpi- sali w 1780 r. od powiatu pinskiego instrukcję dla postöw na sejm warszawski.
Adam Boniecki (Herbarz, t. X, s. 340) pisai o tym rodzie: „Kolbowie herbu Kolb, glöwnie w powiecie oszmianskim i pihskim. Dziedziczyli na Antokolu, Soteryszkach i Stefanowie. Jan Kolb, krajczy pihski 1719 r. Antoni Kolb, mo- stowniczy pihski 1765 r., oženiony z Heleną Zabtocką (...). Stefan, koniuszy grodzienski 1782 r., a sędzia grodzki smolenski 1787 r.”
Jak podawal S. Uruski, Kolbowie uzywali herbu Kalinowa i spokrewnieni byli m.in. z Glinskimi, Zablockimi. Mieszkali na Grodzienszczyžnie i Ko- wienszczyznie, byla tež ich gatąž osiedlona na Smolenszczyžnie. Ponadto Kolbowie (herbu Luk) mieli posiadlošci w okolicach Wilna i Minską. W. Wittyg informowal o Kolbach herbu Kolb, znanych w XVIII wieku w wojewödztwie wilenskim. Okolo 1851 r. heroldia odnotowala w pow'iecie wilenskim Antonie- go, Mikolaja, Stanislawa, Romualda, Wincentego, Ambrožego i Adolfą Kolböw (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 123).
KOLO (Kolys) herbu Junosza. Znani w Koronie Polskiej i Wielkim Księ- stwie Litewskim.
KOLONTAJ vėl KOLĄTAJ vėl KOLLONTAJ vėl KOLLĄTAJ (Ko- lontaius) herbu wlasnego i Kotwica. Ich siedziby rodowe znajdowaly się w
312


okolicach Nowogrodka, Wolkowyska, Sandomierza oraz na Wolyniu. Koląta- jowie posiadali m.in. folwark Woronowszczyzna w powiecie oszmianskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 95).
O jednym z pierwszych spošrod Koltątajow, Jędrzeju, wojskim wolkowy- skim, wiemy, že pozostawil siedmiu synow. Mial brata Adama, ktorego syn Hieronim byl podkomorzym wolkowyskim (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443). Kollątajowie brali žony z takich domow, jak: Paszkowscy, Szelawinscy, Žu- chowscy, Grabinscy, Dunin-Karwiccy, Romerowie, Zakrzewscy, Rudniccy, Troscianscy, Bratkowscy, Niemojewscy, Kamiccy, Micutowie, Pruszakowie, Bieniewscy, Magnuszewiczowie.
S. Uruski (Rodzina..., t. VII, s. 112) pisal o Kollątajach: „Fedor, pisarz grodzki oszmianski 1591 r. Nieznany z imienia, towarzysz pancemy, polegl pod Chocimem 1621 r. Samuel z Konstancyi Kossakowskiej mial syna Krzysztofa 1630 r. Adam, podstoli i sędzia grodzki wotkowyski 1635 r. Andrzej, wojski wolkowyski, podpisal elekcyę 1648 r. z wojewodztwem nowogrodzkiem; jego brat Adam, elektor 1648 r.”
Dawne akta pisane często wzmiankują o reprezentantach tego rodu. Fiedka Kolontaj w 1486 r. otrzymal 5 kop groszy litewskich z myta minskiego (Rus- skuja Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 345). W 1511 krol Zygmunt potwier- dzit prawo Kolątajow do posesji w powiecie nowogrodzkim (ibidem, s. 892- 895). Wedlug listy z 1528 r. Teodor Kolątaj z powiatu nowogrodzkiego mial w razie potrzeby wojennej stawic pod bron siedmiu konnych žolnierzy, Jan Kolątajewicz - jednego, zaš Siemion Kolątaj z Wolkowyska - pięciu. Pani Aw- doeja Kolontajowna figuruje w testamencie podskarbiego dwomego litewskiego Iwana Andrejewicza, sporządzonym w Wilnie 24 sierpnia 1554 r. (Archiwum Sanguszkow, t. VI, s. 14-16). Jan Kolontaj w 1555 roku wzmiankowany jest w księgach ziemskich slonimskich jako ziemianin, wlašciciel chlopow panszczyž- nianych (.AWAK, t. XXII, s. 30).
5 listopada 1631 r. asesor nowogrodzki Adam Kolontaj wystosowal list na- stępującej tresci do Jana Stanislawa Sapiehy: „Jašnie wielmozny milosciwy panie marszalku wielki! W sprawie tey, na ktorą bylem wysadzony od WM mego milosciwego pana, przy ynszyeh osobach na to užytych, a jako się toezyla sprawa naonezas, przy bytnosci ichmosciow y mnie, sludzy WM naliszczego do tey sprawy, ktora na pišmie jest i jako wlasnie bylo podpisalem tę sprawę. A zatem z unižonemi poslugami mojemi poklon moj oddawam WM milošciwą laską. Pisan w Rosji 5 dnia Novembra 1631. WM mego milosciwego pana uni- žony sluga Adam Kolontay” (ASD, t. Ill, s. 142). Trešč listu związana jest z udzialem jego autora w sledztwie o czary przeciwko pewnej wiesniaezee.
Andrzej Kollątay, „woyski y deputat wolkowyski”, 26 lipca 1647 r. podpisal wyrok Trybunalu Glownego w Wilnie w pewnej sprawie majątkowej (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, s. 475). Adam i Andrzej Kolontajowie w 1648 roku od wojewodztwa nowogrodzkiego podpisali elekeję krola Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 107). W polowie XVII wieku podstarošcim bielskim byl Pawel Kolątaj. Zachowala się jego došč obszema korespondeneja urzędowa z wojewodami moskiewskimi (AJZR, t. III, s. 179, 194 i n.). Pawel Kolątaj z dobr Usienina wal- czyl w 1654 roku w obronie Smolenską przed agresją Moskwy.
313


W jednym z dokumentow z czasow tej wojny czytamy: „My, dygnitarze, urzędnicy ziemscy, grodzcy, rycerstwo, szlachta, obywatele powiatu lidzkiego, ktorzyšmy na seymik gromniczny w roku teražnieyszym 1658, miesiąca Febru- aryi dnia wtorego, dla niebezpieczenstwa jeszcze od powietrza w Lidzie, do miasteczka Myta zjechali, wiadomo czyniemy, iž zabiegając wyuzdaney swey woli ludziom, ktorzy na bojažn Božą, rozne najazdy, gwalty, zaboystwa, mor- derstwa, grabieže y inne excessa czyniąc, im daley tym więcey majestat Boski ad vindictam pobudzają, a žeby te ych faciora daley się nie szerzyli y ukrzyw- dzony šwiętą odniosl sprawiedliwosc, uchwalamy, postanawiamy y obieramy pana Jana Narbutą - pisarza podstarošciego, pana Alexandra Stanislawa Ko- lontaja - pisarza, grodzkich powiatu lidzkiego urzędnikow, wszystkie sprawy w tym powiecie od zawojowania, to jest najazdow, expulsyi, zaboystwa, zra- nienia, bicia, grabiežy, rozbojow, zlodzieystwy sądzič”.
Percepta prowentow publicznych do skarbu Rzeczypospolitej W.X.L. z roku 1661 zawiera następująca notatkę: „Jegomošč pan Stanislaw Kolontay, pisarz grodzki lidzki, z morgo w nr 2, prętow nr 22 lA y pręcikow nr 5 z placu pustego w miešcie lidzkim za rok 1656, 1657 y 1658, ktory się skonczyl, w roku 1659 medietatem po groszy 7, 9 dal”. Kazimierz Kolontaj wspomniany zostal w 1665 r. z zapisach magistratu brzeskiego jako osoba zaufana Krzysztofa Paca, kanc- lerza Wielkiego Księstwa Litewskiego (AWAK, t. IV, s. 25). Adam Kollątaj (zm. 1690) byl wojskim wolkowyskim od 1660 r. Piotr i Michal Kolontajo- wie w 1674 roku podpisali akt elekcji krola Jana III Sobieskiego (VL, t. V, s. 146, 163).
Grodzienskie księgi grodzkie z roku 1718 zawierają wzmiankę o szlachcicu Jerzym Kolontaju, pošredniku między metropolitą Leonem Kiszką a księciem Januszem Wisniowieckim {AWAK, t. VII, s. 29). W roku 1722 w aktach Glow- nego Trybunatu Litewskiego zanotowano infonuację o Janie Kolątaju, stražniku nowogrodzkim oraz jego žonie Zofii z Pruszakow, „ziemianach Jego Krolew- skiej Mošci wojewodztwa minskiego ”, wlascicielach dobr Lesniewicze, Litew- ka i Kornicze {ibidem, t. XI, s. 443-447, 448-451).
Jegomošč pan Michal Kolontaj figuruje w zapisach Glownego Trybunatu Litewskiego z 7 wrzesnia 1743 r. {ibidem, t. XX, s. 542). Adam Tadeusz Kollątaj, jėzuitą, doktor šwiętej teologii, byl okolo roku 1750 kanonikiem wilen- skim (K. Čepiene, J. Petrauskiene Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, Vilnius 1979, s. 295). Jan, Rafal, Antoni, Hugo Kollątajowie podpisali w 1764 r. od wojewodztwa sandomierskiego sufragację ostatniego krola polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego {VL, t. VII, s. 111).
W poufnym raporcie „generala-anszefa”, barona Osipa Igelstroma, zložo- nym kniaziowi Repninowi 19 V 1794 Hugo Kollątaj i Ignacy Potocki okrešleni są jako „pierwsi aktorzy przy wprowadzeniu Konstytucji 3 maja i organizatorzy niniejszej rewolucji” (Archiw wilenskogo general-gubernatora, Wilno 1869,
1.1, s. 975). Rotmistrz Rafal Kollątaj w 1794 r. mianowany zostal czlonkiem narodowego Sądu Kryminalnego Wojskowego {Akty powstania Košciuszki, Krakow 1918, t. II, cz. II, s. 99).
Wywod familii urodzonych Kolątajdw herbu wlasnego, sporządzony w Wilnie w 1820 roku, informowal: „Starožytna ta familia od naydawnieyszych
314


czasów dostoynošcią szlachecką zaszczycona, posiadając dobra ziemne w rož- nych województwach i powiatach do kraju byley Rzeczypospolitey Polskiey naležnych, pelnila w onym znakomite publiczne uslugi, na kiórych zostając z godną imienia swego slawą, zjednala względy u tronu panujących monarchów polskich, a zaš szacunek i wdzięcznošč u wspólziomków. Przodkowie tey fami- lii, troskliwi o dobro ogólne narodu, niešli w ofierze dia onego wszelką pomoc, przez co zaslužyli na wiekuistą pamięč, którey niezatarte šlady dzieje narodowe potomnošci do nasladowania podaly. Wzorowem postępowaniem taž familia doszla wysokich stopni dostojenstwa. Šwiadczą o tem rozmaici legitymowani autorowie historycy i kronikarze polscy.
Z jakowey familii pochodzący, za pierwszego przodka w ninieyszym wy- wodzie uwazany Adam Kolątaj, woyski wolkowyski, majętnošc Ostrowczyce zwaną, w powiecie wolkowyskim ležącą, wieczyscie posiadal, a mając ze związkow szlubnych malženskich, z urodzoną Justyną z domu Sopočkowną zawartych, szešciu synów, jako to: Jana, Jerzego, Wincentego, Hieronima, Sa- muela i Teofilą Kolątajow, onym rzeczoną majętnošc prawem natury do dzie- dziczenia zostawil. Z których Jan Adamowicz Kolątay oprócz schedy teyže majętnošci na się spadley majętnošc Wilczuki, tež vv powiecie wolkowyskim ležącą, z wlasnego nabycia dziedziczyl”. W 1708 roku zapisal on tą majętnošc swej žonie Mariannie z Wolbeków.
Czy Jerzy, Wincenty, Hieronim, Samuel i Teofil Kolątajowie mieli potom- stwo - cytowany wywód szlachecki nie podąje, donosząc jednoczešnie, že Jan miai syna Hieronima. „Nastąpnie Hieronim Janowicz Kolątay, dwukrotnie žo- naty, trzech synów po sobie zostawil, jako to: Jozefą Michala, Wincentego Izy- dora i Stanislawa, czešnika wolkowyskiego, z synem Tomaszem ten wywód czyniącym. Z których to synów Hieronima Józef Michal, z urodzoną Dorotą z domu Homowską oženiony, dwóch synów: Jana, z czasem porucznika woysk rosyjskich, i Pawla Kazimierza dwuimiennego; a Wincenty Izydor syna Jana, dopiero podoficera Brahskiego Piechotnego Pulku, ten wywód przynoszących, wydali na swiaf
Na podstawie przedstawionych dowodów czlonkowie Komisji Wywodowej Szlacheckiej Guberni Litewsko-Wilehskiej 31 sierpnia 1820 roku orzekli jak nastąpuje: „Familią urodzonych, a mianowicie wywodzących się, jako to: Stanislawa Hieronimowicza, czešnika powiatu wolkowyskiego, z synem Tomaszem; Jana, porucznika woysk rosyjskich i Pawla Kazimierza, synów Jozefą, oraz Jana, syna Wincentego, wnuków Hieronima, Kolątajow za rodowitą i starožytną szlachtę polską uznajemy, oglaszamy i onych (...) do księgi szlachty gubemi litewsko-wilehskiej klasy pienvszey zapisujemy. Dzialo się na sessyi (...) w Wilnie. M. Römer, marszalek gubemialny, K. Walentynowicz, W. Ancypo- rowicz, A. Slawihski”. (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 345-347). W 1820 roku heroldia wilehska potwierdzila rodowitosc szlachecką zamieszkalych w powiecie oszmiahskim Adama, Jerzego, Wincentego, Hieronima, Samuela, Teofilą, Jozefą Michala, Jana, Stanislawa, Tomasza, Pawia, Kazimierza i Wincentego Izydora Kolątajów (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1370).
W jednym z atestatów wystawionych przez Uniwersytet Wilenski w 1830 roku czytamy: Auspiciis augustissimi et potentissimi Imperatoris Nicolai I, Rus-
315


sorum Autocratoris etc. etc. etc. (...). Singulis, quorum interest, notum testatu- mgne facimus. Cum nobilis Alexander Georgii filius Kollqtay, Instituti Pedago- gici sumptibus Caesareis penes hanc Ceasaream Litterarum Universitatem Vilnensem Stabiliti alumnus, studiorum curriculo in Schola publica Slucensi emenso, in Civium hujus Universitatis adscriptus, in Ordine Professorum Litteraturae et Artium elegantiorum: Litteraturae Graece, Latinae, Rossicae, Fran- co-Gallicae, Germanicae et Italicae; Linguae graecae, Latinae, Anglicae et Slavonicae; Rhetoricae et Poesi, Grammaticae Universali, Bibliographiae Universali, Historiae Universali et Rossicae, nec non Logicae, spotio trium annorum multam et assiduam operam dederit, atque in examinibus diligentiam suam et processus Praeceptoribus suis adeo probaverit, ut ad formulam legis §22 de conferendorum honorum academicorum ratione modoque die XXI Junii Anni MDCCCXXX Professorum Ordinis Ethico-philologici suffragiis Studiosi Actualis gradum et honorem meruisse judicaretur; Nos proinde, ea, qua pollemus, auctoritate, eumdem ornatissimum Alexandrum Kollqtay Studiosum Actualem in Ordine Ethico-philologico renuntiamus ac declaramus, atque Xll-ae Civium Classi adscriptum, cunctis juribus atque commodis huic loco et ordini propriis eumdem gaudere testamur. In cuius rei fidem Diploma hoc publicum manu nostra subscriptum sigilloque Universitatis munitum Eidem dedimus. Vilnae in Aedibus Academicis Anni MDCCCXXX die XV mensis Julii. N 3170 (CPAHL, f. 721, z. 1, nr 837, s. 80).
Ziemianin Franciszek Kolontaj po powrocie z zagranicy, dok^d udal siq ja- ko powstaniec po klqsce 1831 roku, zostal amnestionowany i gospodarowal we wlasnym majetku Iwankowicze w powiecie slonimskim. Prawie przez dziesiqc lat byl pod tajnym nadzorem policji (CPAHL, f. 378, op. 1840, nr 174, s. 63-64). Celestyn Kolontaj, porucznik rezerwy, od 7 grudnia 1832 roku znajdowal si$ pod tajnym nadzorem policji za „naganne korespondencjq” z bytymi powstan- cami listopadowymi, ktorzy po porazce insurekcji schronili sie we Francji. Szlachcic ow mieszkal w Grodnie i - jak odnotowal zapis policyjny z 1840 roku - ,juz czwarte trzechlecie sluzy, na mocy wyboru szlachty, w charakterze deputata i lawnika zarz^du kryminalnego”. Mimo przeszlych win politycznej nie- subordynacji cechowac go mialo „nader dobre i prawomyslne zachowanie si$” (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 174, s. 81-82).
Franciszek Kolontaj, Celestyn Kolontaj, Tadeusz Mackiewicz, Antoni Skrodzki, Julian Korsak, Konstanty Pilecki i kilku innych ziemian powiatu gro- dzienskiego w 1841 roku, po dziesiQciu latach pilnej o nich troski carskich wy- wiadowcow, zostalo zwolnionych spod nadzoru policji za „wzorowe zachowanie” i prawomyslne postawq polityczne (CPAHL, f. 378, z. 1840, nr 174, s. 60-61). Wedlug danych policji rosyjskiej, 15 pazdziemika 1866 roku ksi^dz Kolontaj z powiatu dzisnehskiego, gdy go rozgniewal chlop Adam Dworecki, omal go wlasnymi rqkoma nie udusil i zanim ludzie wybronili, zbil bezlitosnie, powa- liwszy na ziemiQ (CPAHL, f. 381, z. 19, nr 1615). Prawdopodobnie zapis ten mowi jednak o jakiejs prowokacji policji carskiej, d^z^cej do dyskredytacji polskiego duchowiehstwa na Kresach.
Jak stwierdzil Boleslaw Starzynski w jedenastym tomie (s. 78) swego Herbaria, wszystkie polskie linie rodu Kolontajow wygasly 28 lutego 1812 roku
316


wraz ze šmiercią ostatniego reprezentantą tej rodziny (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dzial rqkopisow, 7016-111). Twierdzenie to nie zostalo jednak dowiedzione, a pojawiające się w XIX wieku w zapisach archiwalnych wzmianki dotyczące polskich niewątpliwie szlachcicow noszących to nazwisko jawnie przeczą tej informacji. Przedstawiciele tego rodu odnotowani zostali nawet w dokumentach z początku XX wieku, np. w 1901 r. Departament Herol- dii Senatu Rządzącego w Petersburgu potwierdzil szlachecką rodowitosc Jozefą Izydora Kollątaja z Grodzienszczyzny (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 5, s. 53). Prawdą jest jednak i to, že jedna z galęzi tego dawnego rodu lechic- kiego ulegla zruszczeniu, dając Rosji wielu znakomitych obywateli.
KOLTAN (Kaltonas) herbu Kotwicz. Początkowo dzieržyli Župrany w powiecie wilenskim, požniej mieszkali takže w innych powiatach. W 1820 r. uznani zostali za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 322-325).
KOLTUNOWICZ (Kaltunavičius) herbu Kownia. Wzmiankowani w ar- chiwaliach od XVII wieku.
KOLUPAJLO (Kolupailas) herbu Boža Wola. Uzywali przydomku Rudziewski. Dziedziczyli dobra ziemskie na Wilenszczyznie, pomniejsze za- šcianki Kolupajlow znajdowaly się w powiecie trockini (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1852). Kohipajlowie zostali 31 marca 1804 r. i 16 czerwca 1819 r. uznani przez heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską. Wpisano ich do pierw- szej częšci ksiąg genealogicznych tejže gubemi. Spokrewnieni byli m.in. z Pietru- siewiczami i Bohdanowiczami (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 410, s. 1-51).
KOLWZAN (Kolvzanas) herbu Jastrzębiec i Belina. Od wiekow dziedziczyli dobra Kolodno i wiele innych majętnošci na Wilenszczyznie i Gro- dzienszczyžnie. W 1819 r. uznani zostali przez heroldiq w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (, s. 127-128). Kolwzanowie mieszkający w Tro- kielach w powiecie oszmianskim užywali herbu Belina (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 223-224).
KOLYSZKO (Koliškis) herbu Jelita. „Familia (...) od najdawniejszych wiekow w Krolestwie Polskim byla zaszczyconą rožnemi wysokiemi dostojeh- stwami oraz posiadala w powiecie wilkomierskim obszeme ziemskie majętno- sci”. Ich przynaležnošč do stanu szlacheckiego wielokrotnie potwierdzala he- roldia w Wilnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 72-73).
KOLYSKA (Kaliskas) herbu Kolyska. Nobilitowani w 1776 roku (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dzial rqkopisow, 7020-111, s. 58).
KOMAJEWSKI herbu Trąby. Starožytny rod ksiąžęcy. Rodowe posiadlo- šci mieli na Wilenszczyznie.
317


KOMAR (Komaras, Uodas) herbu Komar. Dawny rod szlachecki. Dziedzi- czyli m.in. Glinsk, Polawien, Rogowo (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 113-114).
KOMAROWICZ (Kamaravičius) herbu Komar. Znani w Wielkim Księ- stwie Litewskim od XVII wieku.
KOMAROWSKI (Kamarauskas) herbu Rola i in. Wywod familii urodzo- nych Komarowskich herbu Rola, przedstawiony w Wilnie 25 paždziemika 1837 r., informowal, iž protoplasta rodu, Stanislaw Komarowski, posiadal dziedziczny majątek Gerulaty w powiecie nowogrodzkim, ktory zostawil w spadku synowi Janowi, pisarzowi ziemskiemu mozyrskiemu. On zaš sprzedal tę posiadlošč i nabyl nową, zwaną Krupiszki, czyli Komarowszczyzna w wojewodztwie wi- lenskim, o czym swiadczy testament tegož Jana Komarowskiego z 1719 roku, na ktorego mocy starszy syn Jana Michal zostal wlascicielem majątku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 125-127).
Komarowscy znani byli tež w Rosji. „Familia Komarowskich pochodzi z Polski, od starozytnych szlachetnych przodkow. Potomek tego rodu Pawel Komarowski ponad 150 lat, jak wyjechal do Rosji” - pisali okolo 1805 r. auto- rzy Obszczego gierbownika dworianskich rodow Wsierossijskoj Impierii (t. VII, s. 132). Komarowscy byli szczegolnie zasluženi dla wojskowosci rosyjskiej. Pan Komarowski, oficer w sluzbie cara Dymitra, wzmiankowany jest w listach tegož cara z 1608 r.
KOMBAR (Kombaras) herbu Siekierz,. Zamieszkiwali w powiecie ro- sienskim.
KOMOROWSKI (Komorovskis) herbu Abdank, Boža Wola, Ciolek, Dolęga, Gryf, Korczak, Kotwicz, Lis, Labędž, Nalęcz, Ostoja, Pobog, Rola, Skorowa, Slepowron. Komorowscy herbu Korczak byli spokrewnieni z Sapie- hami, Frydrychami, Druckimi-Sokolinskimi. W XVII wieku posiadali dobra Pomusze, Jodkany, Newelany, Mohile, Gajdamowicze, Švviętorzecze i inne majętnošci w powiecie wilkomierskim. Odgalęzili się tež na Witebszczyznę. Ich rodowitosc szlachecką potwierdzila w 1836 r. heroldia wilenska (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1053, s. 61-63).
Jan z Komorowa Komorowski, podczaszy belski, podstarošci i sędzia gene- ralny krakowski, w 1637 roku byl czlonkiem Koronnego Trybunahi Radom- skiego (VL, t. III, s. 433). Jozef z Komorowa Ciolek Komorowski, pulkownik Jego Krolewskiej Mošci, podpisal w 1764 roku elekcję ostatniego krola pol- skiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (ibidem, t. VII, s. 119).
Jeden z przedstawicieli tego rodu, ks. Bronislaw Komorowski (1889-1940), zostal w 1999 roku wyniesiony na oltarze przez papieža Jana Pawla II jako mę- czennik za wiarę chrzešcijanską z okresu II wojny swiatowej. Jego postač i drogę do męczenstwa przedstawiono tak oto: „Proboszcz w Gdansku Wrzesz- czu, niezwykle ofiamy duszpasterz. Aresztowany 1 wrzesnia 1939 r., rowno- czešnie z ks. Marianem Goreckim, z ktorym przebyl podobną drogę cierpieh w Stutthofie, až do egzekucji w Wielki Piątek, 22 marca 1940 r. Przygotowywal
318


się na šmierč, uczestnicząc potajemnie we mszy šw. Wielkiego Czwartku, sprawowanej z wiąžniami.”
Hrabiowie Komorowscy rowniez wspolczesnie uczestniczą aktywnie w žydu europejskiej elity intelektualnej i towarzyskiej. Od 1999 roku są spokrew- nieni z domem krolewskim Belgii.
KOMORSKI (Komorskis) herbu Sreniawa. Osiedleni na Wilenszczyznie.
KOMORZYNSKI, wydaje šią, že herbu Korczak. O Komorzyhskich- Oszczynskich wspominal Sylwester Korwin Kruczkowski w swej ksiąžce Po- czet Polakow wyniesionych do godnosci szlacheckiej przez monarchow au- striackich w czasie od roku 1775 do 1918 (Lwow 1935, s. 35). Byl to dawny i znany rod malopolski. Egon Ritter von Komorzynski (ur. 7 maja 1878 r. w Wiedniu, zmarly 16 marca 1963 r. tamže) byl wszechstronnie utalentowanym intelektualistą, profesorėm języka i literatury niemieckiej w Akademii Handlo- wej w Wiedniu, a takže autorėm powiesci, wybitnym znavvcą tworczosci Wol- fganga Amadeusza Mozarta. Jego rod uzywal najpewniej herbu Sreniawa.
KONARSKI (Konarskis) herbu Abdank, Gryf, Kolczyk, Ossorya i in. Wielce zastuženi dla Rzeczypospolitej. Bartosz Paprocki pisal o Konarskich užywających herbu Lewart: „Dom Konarskich w sandomierskim wojewodz- twie, z ktorego wspominają akta i listow wiele jednego sądziem onego woje- wodztwa”. Nicolaus Konarsky (herbu Awdaniec), nobilis z ziemi sanockiej, wspomniany zostal w przekazach archiwalnych z roku 1490 (Akta grodzkie i ziemskie z Archiwum Ziemskiego we Lwowie, Lwow 1894, t. XVI, s. 227).
O rodzinie tej Jan Karol Dachnowski w Herbarzu szlachty Prus Krolew- skich XVII wieku (Komik 1995, s. 90) zanotowal: „Konarskich von Schlejzen familia (...). Quorum stemma Fracta rota alias Kolczyk. Dom starožytny ich- mošciow panow Konarskich z herbem tym wyszedl ex Misnia, to jest z my- szyhskiej ziemie, i opadl w Polszcze najpierwej, a potem z Polski roku 1311 tu w ziemi pruskiej”.
Žychlihski pisal zaš o nich: „Konarscy herbu Gryf. Dom to jeden z najsta- rožytniejszych w Polsce, piszący šią za czasow piastowskich «z Brzežnicy i Ruszczy», co wyraznie swiadczy, že jednego jest gniazda z wygaslym, przez szešč wiekow slynącym z zashxg i olbrzymiej fortuny domem Gryfow Branic- kich, hrabiow z Brzežnicy i Ruszczy, oraz z rowniež wymarlym, znakomitym domem Gryfow Mieleckich” (Zlotą księga szlachtypolskiej, Poznan 1881, t. Ill, s. 115).
Bardzo mocno akcentowali Konarscy swą obecnošč na Kresach Wschod- nich, i to najdalszych. Niektore galązie wyznawaly prawoslawie, wszyscy jed- nak byli dobrymi Polakami. W ksiągach grodu krolewskiego Mohylewa z roku 1695 znajdujemy np. zapis: „Priniaii Stenka Konarskogo za komendanta, zapla- . cili napieriod jemu za niedielu”. Na Smolehszczyžnie i Witebszczyžnie w XVI i XVII wieku naleželi Konarscy do najbardziej patriotycznej i czynnej szlachty polskiej, a jeden z nich po przeniesieniu šią do Moskwy zostal protoplastą za- služonego dla Rosji rodu o tym lechickim nazwisku.
319


Drzewo genealogiczne Konarskich herbu Gryf z 1901 r. przedstawia szešč pokolen jednej z galęzi rodu (14 osöb, w tym zaslužonego dla polskiej oswiaty Stanislawa Konarskiego), osiadlej w Zelazkowszczyznie w powiecie rosienskim na Žmudzi na mocy przywileju krola polskiego Augusta III z 14 grudnia 1754 r. (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 91-94).
KONASZEWICZ (Kanaševičius) herbu Pobog (T. Gaji stwierdzil, že byli tež Konaszewiczowie užywający godla Sas). Posiadlošci rodowe mieli na Wo- lyniu i w Malopolsce. Adam Boniecki (Herbarz, t. XI, s. 60) pisai o nich: „Konaszewiczowie. Anna z Konaszewiczöw, Grzegorzowa Bobrykowiczowa, po- zwala 1627 r. Dąbrowskiego î zwrot rzeczy pozostalych po bracie jej Wojcie- chu, zmarlym w Zwiniaczu u księcia Jerzego Zaslawskiego i î 25 000 florenow zaslug u tegož księcia zebranych”.
Z tego rodu pochodzil slynny hetman Siczy Zaporoskiej. Tomasz Swiqcki w dziele Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osöb dawnej Polski (t. I, s. 109) zanotowal: „ Konaszewicz Piotr, sahajdaczny Kozaköw Zaporoskich (tak nazywano mniejszych hetmanow); rodem Ukrainczyk. Odwaga i przezomošč oraz trzezwosc postawily go w liczbie najwaleczniejszych tego wieku wojowni- kow. Wslawily go wyprawy przeciw Turkom i zasieki az pod Carogröd, prze- ciw Tatarom i Rossyi. Na wyprawę pod Chocim zbieglo siq do 100 000 Koza- ctwa pod jego sprawą; najwięcej on się przyložyl do zadania klęski Osmanowi; od postrzahi tureckiego ranny, 1621 roku žycia dokonal. Od tej to wyprawy chocimskiej Zaporožcy poznali wlasną šilę, a slabošč i niesfornošč Polaköw”.
KONCEROWICZ (Koncerovičius) herbu Ogonczyk. Dziedziczyli posiadlošci na Wilenszczyznie.
KONDRAT (Kondrotas) herbu Topor i Syrokomla. Znani na Wilenszczyznie i na Žmudzi od roku 1606 (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 89-90; f. 391, z. 9, nr 2782, s. 53).
KONDRATOWICZ (Kondratovičius, Kondrataitis) herbu Syrokomla. Wojciech Wijuk Kojalowicz pisai o nich: „Kondratowiczowie w Litwie i na Žmudzi. Stanislaw Kondratowicz 1621 r. w Ksiqstwie Žmudzkim. Piotr, Miko- laj, Hieronim Kondratowicz w nowogrodzkim 1648”. Licznie zamieszkiwali Kondratowiczowie rowniez w powiecie dzisneriski, gdzie byli spokrewnieni z Marcinowskimi, Alchimowiczami, Nikonowiczami, Bortkiewiczami (CPAH- L, f. 391, z. 7, nr 4117,1).
S tanko Kondratowicz wspomniany zostal w zapisach księgi wydatkow krola Kazimierza Jagiellonczyka w Grodnie z roku 1486 (Russkaja Istoricze- skaja Biblioteka, t. XV, s. 308). Wedlug listy z 1528 r. Piotr Kondratowicz mial stawic w razie poirzeby wojennej 19 koni do pospolitego ruszenia. Maciej Kondratowicz, „bojar hospodarski” z wlosci rudominskiej, figuruje w zapisie Me- tryki litewskiej z roku 1529 (ibidem, s. 1808).
„Roku 1643, miesiąca Juli 18 dnia, pan Stanislaw Kondratowicz, cięžko chorując na gorączkę, juž niemal konającego, malžonka ofiarowala do obrazu
320


Nayšwiętszey Panny. Ktôry prędko do zdrowia przyszedlszy, oddal dzięki w teyže cerkwi, wystawiając publiée to milosierdzie nad sobą uznane od Boga” (cyt. wg Pelnia piękniej jak księžyc..., s. 57).
Kazimierz Kondratowicz, miecznik nowogrôdzki, w 1703 r. zostal czlon- kiem Rady Krôlewskiej (VL, t. VI, s. 53). 4 paždziemika 1765 roku do pospoli- tego ruszenia obywateli powiatu grodzienskiego między innymi stanąl Jegoruose pan Andrzey Kondratowicz na koniu gniadym z modemnkiem, jak do woyny” (AWAK, t. VII, s. 399).
Wywôd familii urodzonych Kondratowiczow herbu Syrokomla z 26 maja 1800 roku informowal, že „Krzysztof Kondratowicz, pradziad dziš wy wodzą- cych się, szlachcic polski, mial synôw trzech: Eliasza, Jakuba i Tomasza Krzysztofowiczôw Kondratowiczow". Dane te dotyczą polowy XVII wieku. Požniej rozgalęzili się Kondratowiczowie z ojczystego powiatu lidzkiego takže na powiaty: wilenski, nowogrôdzki i oszmianski. W 1800 roku Józef Michalo- wicz Kondratowicz, rotmistrz powiatu lidzkiego, z synami Hilarym Aleksan- drem i Adolfem, oraz Mikolaj z synem Eliaszem, a takže Ignacy i Michal z synami Leonem, Adamem, Antonim i Jôzefem uznani zostali za „rodowitą y starožytną szlachtę polską” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 948, s. 884-887).
Wywôd familii urodzonych Kondratowiczow herbu Syrokomla, sporządzony w Wilnie w 1819 r., podawal: „Familia urodzonych Kondratowiczow dawna i starožytna, szczycila się zawsze dostoynošcią szlachecką, possydowala dzie- dziczne dobra ziemskie, a będąc przychylną ku tronowi panujących monar- chôw, znakomite w Polsce piastowala urzęda cywilne i woyskowe, lecz gdy wieloliczne w kraju rewolucye, a stąd wynikle požogi, rabunki, napady nie- przyjacielskie, zniszczenie aktôw publicznych i tem podobne nieszczęšliwe wypadki są przyczyną postradania chroniących się od naydawnieyszych czasôw dokumentôw, jakie by do nayznakomitszego i naywyzszego stopnia, ukrytego w cieniach glębokiey starožytnošci, dom imienia tego wyswiecic byly w mož- nošci.
Przeto poczynają wywôd i kladą do onego za przodka Michala Kondrato- wicza, ktôry przywilejami krôla polskiego Stefana, krôlowey Anny i dalszych panujących w Polszcze monarchôw za wierne spelnianie dla oyczyzny w oby- watelstwie poshigi dziedziczyl spadlą po przodkach swych majętnošč w Xię- stwie Žmudzkim przy wlosci Deguciach w koncu rzeki Niemna položoną, w zamian dôbr oyczystych za przywilejem nayjašnieyszego krôla polskiego 1612 roku sierpnia 20 danym w Wilnie (...). Z ktôrego splodzony syn Jôzef, dziedzic dôbr spadlych po rodzicach swych, pojąwszy w szlubny związek uro- dzoną Agnieszkę Jacewiczownę, w požyciu z nią wydal swiatu synôw dwôch: Adama i Stanislawa”. W 1819 r. wywodzący się Fabian i Antoni Kondratowiczowie wraz z synami Maksymilianem i Ferdynandem uznani zostali za „rodo- witą i starožytną szlachtę polską” oraz wpisani do klasy pierwszej ksiąg szla- checkich (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 140-141).
Wywôd familii urodzonych Kondratowiczow herbu Syrokomla, sporządzony w Wilnie 10 lipca 1837 r., stwierdzal, že „wzięty za przodka Michal i syn jego Jan Kondratowiczowie, užywając wszelkich praw i prerogatyw stanowi dwo- rzanskiemu wlasciwych, za uslugi swoje krôlowi i oyczyžnie mieli nadany fol-
321


wark ziemny Degucie zwany w Xiçstwie Žmudzkim, (...) dowodem na to przywiley krola Zygmunta III roku 1612 maja 16 dnia datt.” Na podstawie zgromadzonych dokumentôw w 1837 r. Tadeusz, Kajetan Adam i Piotr Pawel Kondratowiczowie uznani zostali za „rodowitą i starožytną szlachtę” (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 100-101). Z tego rodu pochodzil znany poeta Ludwik Kondratowicz (Wladyslaw Syrokomla).
KONGIEL (Kongelis) herbu Nieczuja. Dziedziczyli majątki w powiecie upickim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1192).
KONIEREWICZ (Konerevičius) herbu Pogonczyk. Osiedleni na Žmudzi.
KONIEWICZ (Konevičius) herbu Labędž. Rodowe siedziby mieli w powiecie rosienskim.
KONJUGOWICZ (Koniugavieius) herbu Hipocentaurus. Znani w Polsce i na Litwie.
KONOPACKI (Kanapackas) herbu Nowina i Konopacki. W archiwach znajdują siç tež wzmianki o Konopackich herbu Junosza i Odwaga I. Konopac- cy to rôd koronny, chociaž juž w XVII w. posiadali Abramowszczyznç w wo- jewôdztwie wilenskim. W 1820 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 380- 381).
O Konopackich herbu Mur i herbu Trzaska Kazimierz Pulaski w dziele Kronika polskich rodôw szlacheckich Podola, Woîynia i Ukrainy (Brody 1911,
1.1, s. 116) podawal: „Stary rôd pruski senatorski. Pisali się z Konopatu, požniej z Pulkowa, užywali herbu wlasnego, nazywanego takže herbem Mur, a ktôrego początki, wedle legendy zarejestrowanej przez heraldykôw, sięgac mają czasu wojen krzyzowych. Ogôlnie jednak powtarzanem bywa, že ôw prastary röd panöw z Konopatu - sredniowiecznych baronow czy komesow - w'ygasl w pierwszych latach XVIII wieku na Stanislawie, kasztelanie chetmihskim (1710). Tymczasem o wiele juž dawniej niektore linie tego rodu przenosily się do innych odleglych dzielnic, przy czym wskuiek nowej lokacyi, nowych polą- czen familijnych i najrozmaitszych okolicznošci przybierac mogly nowe herby lub przydomki, co nieraz spostrzegac siq daje”.
KONOPINSKI (Kanapinskas) herbu Sloiice i Krzyž. Posiadali m.in. Užupiedzie na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 93-94).
KONOPKA (Kanopkas) herbu Nowina oraz Jasienczyk, Lis, Lubicz, Zloto- golenczyk. Pisali się „na Konopkach”. Slawni z mçstwa byli juž w XV wieku w Koronie Polskiej, następnie tež w Wielkim Ksiçstwie Litewskim. Jedna z galęzi Konopkôw herbu Nowina od 1791 roku miala nadany tytul baronôw austriackich.
Tomasz Swiçcki (Hisîorycznepamiąiki..., t. II, s. 112) podawal: „Konopka, z Konopki Starej, z ziemi wiskiej, dom rycerski. Niektôrzv z nich, zabici na wolo-
322


skiej kampanii, ležą w Jassach. Stanislaw, pleban zulowski, zrobil fundusz na wychowanie trzech ubogich studentow”. Jozef z Konopek i Jalbrzykowego Štoku Konopka podpisal w 1764 r. elekcję ostatniego krola polskiego Stanislawa Augusta Poniatowskiego (VL, t. VII, s. 119). Fragmentaryczne informacje orodzie Konopkow w języku rosyjskim z 1820 r. znajdują się w zbiorach CPAH Litwy w Wilnie (f. 391, z. 4, nr 1395). Podano tu m.in. imienny spis (64 osoby) 18 po- kolen tego rodu, zamieszkalego w powiecie poniewieskim na Žmudzi.
Konopkowie posiadali liczne dobra w wojewodztwach brzeskim, wilen- skim, witebskim i innych. W 1820 r. zostali uznani przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 266- 274). Drzewo genealogiczne, sporządzone 23 VIII 1820 roku, przedstawia dzieje siedemnastu pokolen tego rodu. W 1817 i 1835 r. heroldia grodzienska potwierdzila szlachecką rodowitosc Kazimierza Wiktora, Kazimierza i Jozefą Fruktusa Konopkow zamieszkalych w miejscowosci Dolobowie w powiecie drohiczynskim (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 93).
KONOPNICKI (Kanapnickas) herbu Jastrzębiec. Nekanda Trepka zwal Konopnickiego, wspomnianego przez krakowskie księgi grodzkie w roku 1533, „mieszczankienY’. Naprawdę byla to jednak starožytna szlachta polska.
KONSTANTYNOWICZ. Ješli chodzi o szczegoly, dotyczące dawniej- szych dziejow domu panow Konstantynowiczow, to wyglądająone imponująco. Byl to rod szlachecki powszechnie znany na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, došč szeroko rozgalęziony i dlatego pieczętujący się w rožnych dzielnicach kraju odmiennymi godlami. Byli więc Konstantynowiczowie herbu Jelita, Lis, Trzy Krzyže, i wlasnego.
Wojciech Wijuk Kojalowicz pisal o nich krotko: „Konstantynowiczowie w wojewodztwie minskim”. Byli przewaznie šrednią szlachtą osiadlą przede wszystkim na Grodzienszczyžnie (por. S. Koscialowski, Antoni Tyzenhaus, t. I, s. 646), ale mieszkali rowniez na Žmudzi i Wolyniu. Konstantynowiczowie herbu Jelita od polowy XVI wieku wladali majątkiem Poszeszow w powiecie rosienskim.
Za protoplastę rodu uznawano zwykle Waclawa Konstantynowicza, syna Jana, ktory mial dwoch synow: Jana i Michala, ei zaš zostawili potomkow od- powiednio - Krzysztofa i Stanislawa. Genealogia, zatwierdzona przez heroldię wilenską w 1841 r., przedstawia dzieje dziewięciu pokoleh tego domu (57 osob pici męskiej). Možna przypuszczač, že i po kądzieli liczba latorošli tego rozga- lęzionego rodu nie byla mniejsza. (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 314).
Inny wywod genealogiczny takže wskazuje jako protoplastę rodu Waclawa (syna Jana) Szwarplowicza-Konstantynowicza (žyjącego okolo 1650 r.), ktory mial dwoch synow, Jana i Michala. Jan miat syna Krzysztofa oraz po nim wnukow Andrzeja, Jana i Jerzego; Michal zaš - syna Stanislawa i wnuka Jerzego. W kohcu XVIII stulecia genealogia wymienia juž 13 Konstantynowiczow, a w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. - až 25, w tym: Nikodemą, Jakuba, Wincentego, Michala, Kaspra, Teodora, Ludwika, Antoniego, Kaje- tana, Teofilą.
323


Spokrewniona z tymže rodem linia Konstantynowiczow herbu Lis zamiesz- kiwala w gnieždzie dziedzicznym Pileszyszki w powiecie kowienskim. Rod swöj wywodzila od Michny Konstantynowicza, ktöremu kröl Zygmunt August 4 stycznia 1554 r. nadal ziemie ome i lasy w starostwie mereckim. Od 1766 r. Maciej Konstantynowicz otrzymal w darže od swej tesciowej (Junowiczowej) częšč majątku Pileszyszki. Jego bracia: Pawel, Samuel, Bazyli, Antoni, Franci- szek, Marcin otrzymali po ojcu w 1798 r. majątek Babianowszczyznę (Buchtę w wojewödztwie mihskim (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 315).
Szlacheckie Zgromadzenie Deputackie Gubemi Wilenskiej 19 maja 1842 r. stwierdzilo, že szlacheckošč rodu Konstantynowiczow pošwiadczają w dosta- tecznym stopniu: oryginal przywileju krola polskiego Zygmunta Augusta (na- dany 4 stycznia 1554 roku, na mocy ktörego Michno Konstantynowicz otrzymal ziemie ome i lasy naležące do starostwa mereckiego) oraz inne dokumenty z XVIII stulecia.
Od początku XVIII wieku do 1840 genealogia ich obejmuje Jana Konstantynowicza, jego syna Macieja oraz wnuköw: Jana i Michala. O ile ten ostatni zmarl bezpotomnie, to Jan mial synow Adama (bezdzietny) oraz Michala, a po nim až pięciu wnuköw: Walentego Stanislawa, Konstantego, Jana Stanislawa, Jozefą Andrzeja i Alfonsą Onufrego.
Wywöd familii urodzonych Konstantynowiczow herbu Lis, sporządzony w Minsku 15 grudnia 1802 roku, informowal: „Familia ta (...) od najdawniej- szych czasöw polskich wedle poswiadczen o kleynocie szlacheckim piszących licznych autoröw, w zaszczytach urodzenia szlacheckiego zostaje i prerogatyw temu stanowi przyzwoitych užywając, do dziš dnia w jednostayney utrzymuje się exystencyi (...).
Mikolay Pohoža Konstantynowicz - protoplasta rodu - będąc aktualnym polskim szlachcicem, splodzit synow trzech: Stefana, Hrehorego Dmitra i Jozefą, posiadal dobra ziemskie w wojewödztwie mihskim oraz piastowal rožne urzędy, dowodem czego 1643 marca 7 dnia datowany list otworzysty krola jegomošci polskiego Wladyslawa Zygmunta Czwartego urodzonemu Mi- kolajowi Pohozy Konstantynowiczowi služący.”
Zamieszkali Konstantynowiczowie przewaznie w okolicach Braslawia i Mscislawia, ale tež i Brzescia Litewskiego (dobra Loszyca, Koroleszczenicze i in).) W 1802 roku Bonifacy Konstantynowicz uznany zostal przez Deputację Szlachecką Minską za rodowitego szlachcica polskiego i wpisany do częšci pierwszej ksiąg szlacheckich gubemi minskiej. (Archiwum Narodowe Bialomsi w Minsku, f. 319, z. 2, nr 1497). Konstantynowiczowie herbu Lis posiadali röwniez majątek Ustron w powiecie kowienskim. W 1910 roku heroldia wilen- ska byla w stanie przešledzič dzieje tylko jednej z pięciu galęzi tej rodziny. Reszta ulegla rozproszeniu (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1852, s. 74).
W przekazach archiwalnych z ubieglych wieköw często spotyka się wzmianki o przedstawicielach tego rodu. 7 pazdziemika 1515 roku „ziemianin hospodarski” z powiatu grodziehskiego Jakub Konstantynowicz zaskaržyl w magistracie Grodna swą sąsiadkę Wawrzyhcową Tolloczkową o to, iž ta „dnia wczorajszego w sobotę swiniej moich pięcioro w ogrodzie swoim wla- šciwym zagnawszy, pobila, jakož troje swiniej na šmierč zabila, a dwoje nie
324


wiedziec gdzie podziala, i bijąc one swinie moję, pszczoly moje wlasne, ulow szešč obwalila” (AWAK, t. XVII, s. 443).
Pan Olechno Konstantynowicz, „ziemianin hospodarski”, byl w 1539 roku lawnikiem grodzienskiego sądu grodzkiego. W 1542 roku zaskaržyl on do sądu sąsiada Dobka Dowtortowicza o nieoddanie dlugu (ibidem, s. 86, 338). Michno Konstantynowicz, ziemianin krolewski, mieszkający wsrod puszczy nad rzeką Mereczanką, na pograniczu miqdzy Wilenszczyzną a Grodzienszczyzną, wla- sciciel majątku Zaleskowszczyzna, figuruje w ksiqgach sądowych powiatu troc- kiego z roku 1552 (ibidem, t. XXX, s. 237).
Sziachetni panowie Hermogen Konstantynowicz i Kaspar Mizgier w 1603 , r. zapisani zostali w ksiqgach grodzkich slonimskich jako swiadkowie sprawy o kradziež dwoch kop gryki (ibidem, t. XVII, s. 197). Adam Konstantynowicz, ziemianin z powiatu grodzienskiego, byl w 1646 roku sądzony za okrutne pobi- cie sąsiada, ziemianina z tegož powiatu Mikolaja Eysymonta. (ibidem, t. I, s. 318).
Jozef Konstantynowicz, magister sztuk wyzwolonych i filozofii, w 1647 r. wydal w dmkami Akademii Wilenskiej tekst lacinskojqzyczny Decisio controversiae juris canonici... (K. Čepiene, J. Petrauskiene, Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, Vilnius 1979, s. 85; L. Piechnik, Dzieje Akademii Wilenskiej, Rzym 1983, t. II, s. 172). Jqdrzej Konstantynowicz w 1664 r. byl burmi- strzem Brzešcia; Stefan Konstantynowicz, szlachcic, czlonkiem Zarządu miasta Wilna w roku 1665; Bazyli Konstantynowicz, generalem krolewskim powiatu grodzienskiego w latach 1664-1688 (AWAK, t. XV, s. 111-112, 127, 223).
W dokumencie archiwalnym z XVII wieku zapisano: „Zalowal y opowiadal ziemianin Jego Krolewskiey Mošci wojewodztwa wilenskiego y powiatu pin- skiego, jegomošč pan Kazimierz Giedroyč, na jegomošei pana Konstantynowi- cza, komendantą chorągwi kozackiey, iž w roku teražniejszym 1665, miesiąca January 15 dnia, stanąwszy na nocleg we wsi Krasiejewie (...), naslawszy na wioskq jegomošei pana Kazimierza Giedroycia nazwaną Iwaniki, w tymže po- wiecie pinskim, towarzysza spod teyže chorągwi kozackiey, pana Szuyskiego, z pacholikami koni ze trzydziešcie, na pomienioną wioskq Iwaniki na samym zmroku napadlszy, w niebytnošei zalobliwego, co mogli znaležč w tey wsi zbo- ža, klodki w swimach poodbijawszy, biale glowy z domow powypqdzawszy, boso w mroz ciqzki dzieci male oknem powyrzucawszy w šnieg, pacholikowie w tey wiosce od mala do wiela pozabierali (...) hreczki, žyta, owsa, siana. U Abramca wieprza karmnego zabito.
Y gdy zalobliwy powrocil ku domowi, jechal do ichmošci, upominając siq, ze takowe zbytki poezyniono; zeslali tegož pana Szuyskiego dia spisania rejestru, ktory spisawszy takowyze rejestr, oddal do ichmošci, obiecując powracac y z winnych sprawiedliwošč uczynič, wlocząc žalującego od noclegu do nocle- gu, sprawiedliwošci nie uczynili y naymnieyszey rzeczy nie wrocili”.
W roku 1666 do akt sądu grodzkiego mšcislawskiego wpisano nastqpującą skargq, w ktorej nazwisko tegož Konstantynowicza pojawia siq w zupelnie od- miennym kontekšeie: „Jegomošč pan Marcin Fastowicz, sluga y dozorca dobr imč pana Macieja Corwina Gąsiewskiego, starosty lozdziejskiego - žalowal y solleniter siq protestowal na jegomošč pana Konstantynowicza, stanownicze-
325


go chorągwiey Jego Krolewskiej Mošci, že w roku 1666 msca marca 16 dnia najechawszy mocno gwaltownie chorągiew tatarską na majątnošč jego.” W sposob szczegolny Skarga dotyczyla Jegoruose pana Siękiewicza, ktory na- tenczas rotmistrzem nad tą chorągwią byl.”
Otož oddzial ten przez dwa tygodnie štai we wsi Koszany, „a stojąc, nie- znošne szkody y krzywdy bardzo wielkie poczynil, z ktorego uciąženia y uci- sköw niemalo chlopöw šią rozwleklo y w pušcie gruntu niemaio pozostawalo. Od ktorey chorągwie stanęlo szkod niemalo, to j ėst summą porachowawszy na zlotych dwiescie trzydziestu trzy y groszy dwadziescia dwa y pöl, a co większa jeszcze w teyže wsi Koszanach dom ogniem spalili, czyniąc bardzo wielką przykrošč, w ktörym domu zboža niemalo zgorzalo, [co] do wielkiey zguby y uböstwa przywiodlo (...). Potem jeszcze maio na tym: bialą glowę poddaną w teyže wsi mato nie zgwalcili y malo ją na šmierč nie zabili, gdyby ludzie nie ratowali.”
Znękani pobytem nieproszonych gošci chlopi zebrali trzydziešci zlotych czerwonych i zaniešli panų Konstantynowiczowi, oby tylko oddzial ze wsi wy- prowadzil. Pieniądze pan stanowniczy (tj. obožny) wziąl, ale chorągwi z Koszan ustąpič nie kazal. Co więcej, nadal „biednym chlopom tamecznym nieznošne szkody, krzywdy poczynili, jamy poodkopywawszy, zboža z nich niemalo pozabierali”. Wymusili tež z wtosci koszahskiej innych swiadczen na prawie tysiąc zlotych. „O ktöre takowe bezprawie y gwaltowne nasytanie cho- rągwi” zaskaržono w Mscistawiu panow Konstantynowicza i Siękiewicza.
Symon Konstantynowicz, posel miasta Wilna w 1668 r., podpisal uchwalą warszawskiej konfederacji generalnej (VL, t. IV, s. 501). Krzysztof Konstantynowicz byl pieczętarzem powiatu trockiego w 1669 roku. Maryna Konstanty- nowiczöwna, szlachcianka z powiatu wilenskiego, wspomniana zostala w zapi- sach archiwalnych z roku 1673. W roku 1667 w miejscowosci Jelna kolo Brze- šcia funkcje prezbitera košciota unickiego pelnil Roman Konstantynowicz (AWAK, t. III, s. 261).
Franciszek Konstantynowicz, mieszkaniec Wilna, na sądzie w 1686 zeznal, iž: „studenci zbor zburzyli, więcey o žadney rzeczy nie wie” (ibidem, t. XII, s. 506-507, 516). Chodzilo wtedy o to, že studenci wilenskiej Akademii Šwię- tojanskiej 2 kwietnia 1686 roku, „pobrawszy sobie kilku tysięcy ludzi gminų z rožnych cechöw, z rana o godzinie szöstey, wyszedlszy z rožnym oręžem z miasta Wilna, a przeszedlszy do zboru [ewangelickiego - za bramą Trocką], hurmem, szturmem, okrzykiem nieprzyjacielskim, armata et tumultaria manu, modo violento, trytem wojennym, z taranami, mlotami, siekierami, bigami y innemi, do szturmy gwaltownie služącemi instrumentami, na to juž wczesnie przygotowanemi, bramą do zboru gwaltem odbiwszy y do zboru dobywszy šią, jedni do samego zboru, drudzy do mieszkah kaznodziejöw zborowych rzucili šią y tam cokolwiek jeno znaležli, spraw, przywilejow, obligöw, depozitow, rožnych funduszöw nadania, summ gotowych pienięžnych, šrebra, zlotą, oma- mentöw, dzwonow, xiąg y inney ruchomosci zabrawszy, przez caly dzieh rožnym orąžem na to przysposobionym, tak samy zbör, dzwonnicę, kaplice rožne, jako y mieszkania wszystkie, mūry, dokola bądące, siekierami poodcinali, mlotami y innymi instrumentami mūry obwalili z gruntu wywröcili.
326


Az na ostatek funditus zruynowawszy, do grobow kamienie, nadgrobniki obaliwszy ó zabrawszy, ciala od lat kilkadziesi^t ó swiezo lez^ce ze wszystkie- go obnazywszy, kamieniami bili, na ogien rozlozony wrzuciwszy, palili, palce, z ktorych pierscienie pozdeymowac nie mogli, ó inne partes corporis odcinali; tablice srebme od trun ó sukna, ktoremi truny obite byli, pooddzierali ó inne auditu horrenda z ciatami umarlemi pro libitu scelera perpetrarunt, jakich by zaden naygrubszy narod nigdy siq nie dopuscil. Kaznodziejow od tak wielkiego strachu mi$dzy umariemi b^d^cych, wywleklszy, onych przestraszywszy, na ogien wrzucic ó cale spalic usilowali.
Jakoz pewnie w samey rzeczy to uczyniliby, gdyby niektorzy, Boga si$ boj^cy, temu tumultowi przypatrujgcy siq, wpol zywych nie odratowali. A gdzie jeszcze niektore rudera pozostaly, tedy nazajutrz takze tumultem ó okrzykiem napadlszy, ostatek do szcz^tu zniesli ó z ziemig zbor porownali.” Skargi ewan- gelikow, zaniesione przed prefekta Akademii SwiQtojanskiej i do magistratu, zbyto smiechem i drwinami, î czym pisali z goryczg ewangeliccy duchowni, ofiary tego barbarzynskiego najscia (AWAK, t. XII, s. 506-507).
Augustyn Konstantynowicz (zm. 1713) byl mscisiawskim pisarzem grodz- kim, pelnil tez funkcje stanowniczego zwi^zku wojsk litewskich (od 1661) pod- czas wojen z najezdzc^ moskiewskim (Jan Wladyslaw Poczobutt-Odlanicki, Pamiqtnik, Warszawa 1987, s. 156). Bazyli Konstantynowicz zapisany zostal w zrodlach jako: palatinus Kiioviensis et terrarum Wolhinij mareschalcus ex una{ 1729).
UchwalQ szlachty grodzienskiej z 19 kwietnia 1764 r. podpisal m.in. Jozef Konastantynowicz. 4 pazdziemika 1765 roku do pospolitego ruszenia obywateli powiatu grodzienskiego mi^dzy innymi standi: „pan Jozef Konstantynowicz z szabl^, pieszy, i Antoni Konstantynowicz na êîï³è gniadym z szabl^. ó pisto- letami; Jan Konstantynowicz na êîï³è gniadym z szabl^; Dominik Konstantynowicz na êîï³è cisawym, z szablg ó pistoletami; Benedykt Konstantynowicz na êîï³è karym, z szabla ó pistoletami; Leon Konstantynowicz i in.” {AWAK, t. VII, s. 413,414,416).
W aktach archiwow grodzienskich z roku 1779 figuruj^ „obywatele staro- stwa wilenskiego” Jan i Michal Konstantynowiczowie. Nauczyciel ksiadz Ta- deusz Konstantynowicz pracowal w 1812 roku w e wsi Luzki na Minszczyznie {ibidem, t. XXXVII, s. 377). Lista zamieszkalych w guberni witebskiej urzqdni- kow wyznania rzymskokatolickiego, zwolnionych ze sluzby po 1863 r., zawiera nastQpuj^ce notatki: „W lucynskim powiecie pomocnik buchaltera lucynskiego skarbu Jan Konstantynowicz. Ma wlasny dom. Byly opiekun lucynskiego szpi- tala miejskiego Kosma Konstantynowicz. Otrzymuje emerytur^ i ma wlasny dom. Pisarz przystawa Wiktor Konstantynowicz. Uprawia prywatn^ sluzby” tCPAHL, f. 378, op. 1866, nr 181).
Konstantynowiczowie ukrainscy, mieszkaj^cy koto Perejaslawia, uzywali takze herbu Lis (por. W. Lukomskij i W. Modzalewskij, Malorossijskij gier- bownik, Petersburg 1914, s. 77). Kilku Konstantynowiczow osiedlilo siQ jeszcze dalej na pohidniu rosyjskiego imperium. W 1893 r. heroldia w Kiszyniowie potwierdzila np. rodowitosc Aleksandra Konstantynowicza z guberni poltaw- skiej (Alwafitnyj spisok dworianskim rodam biessarabskoj gubernii, s. 13.).
327


Aleksander Konstantynowicz, rodzony brat žony Jana Wemadskiego, by} od 1891 roku generalem-lejtnantem, wojskowym gubematorem obwodu turgaj- skiego, a następnie gubematorem Besarabii.
Piotr Konstantynowicz, przodek po kądzieli Wlodzimierza Wemadskiego, byl generalem armii rosyjskiej, czlowiekiem utalentowanym i obdarzonym ogromną šitą woli. Wielu innych czlonkow tej rodziny takže na trwale zapisalo się w historii kultury i nauki rosyjskiej. Na przyklad Michat Konstantynowicz (1812-1867) by} stynnym w swoim czasie specjalistą wdziedzinie medycyny. Ukonczyl Uniwersytet Charkowski i stužyt następnie w wojskowosci. W 1862 roku pelnit funkcje wicedyrektora Departamentu Wojskowo-Medycznego Ce- sarstwa Rosyjskiego.
Znane byty jego liczne publikacje w czasopismie „Wojenno-Miedicinskij Žumal” oraz populame broszury: O podanii wraczebnych posobij vv razlicznych dietskich bolezniach (Petersburg 1862); O sobiranii lekarstwiennych rastienij dla sielskich aptieczek (Petersburg 1862); O dieticzeskom sodierianii bierie- miennych rožienic i noworozdionnych (Petersburg 1862); O podanii wraczieb- nych posobij w pieriemiežajuszcziejsia lichoradkie, zloj korczie i cyngie (Petersburg 1862). Byl tež M. Konstantynowicz redaktorėm wydawnictw lekar- skich napisanych przez innych autorow.
Jak się wydaje, Konstantynowiczow dziedzicznie cechowalo dynamiczne usposobienie, energia, uzdolnienia artystyczne i intelektualne. Anna Konstanty- nowiczowna, druga žona Iwana Wemadskiego (od 1862 r., pierwsza zmarla w 1860 r., pozostawiając syna Mikolaja) byla chorzystką i nauczycielką muzy- ki. Jako sierota wlasnie w ten sposob zarabiala na žycie w Petersburgu. Usposobienie miala wesole, bezpošrednie, byla bardzo czynna i ruchliwa. Po wyjsciu za mąž pošwięcila się trosce o ognisko domowe. Miala wielki wplyw na rozwoj duchowy syna, co jest bodaj wyrazem pewnej ogolniejszej prawidlowosci.
Arthur Schopenhauer (Swiat jako wola i przedstawienie, Warszawa 1995, t. II, s. 739-744) pisal bowiem: „Czlowiek dziedziczy charakter, sklonnošci, serce po ojcu, natomiast stopien, wlasciwosci i kierunek swej inteligencji po matce (...). Ješli wskutek dziedzictwa po matce czlowiek jest np. wyposazony w wyjątkowy rozum, a wiec posiada umiejętnošč rozwazania, namyslu, to na skutek tego nastąpi po częšci poskromienie, po częšci ukiycie odziedziczonych po ojcu namiętnošci i wobec tego dojdą one do glosu tylko (...) po kryjomu, a wynikiem tego będzie inne zupelnie zjawisko niž u ojca”. Owe niuanse psy- chologiczne nie zmieniają oczywiscie samej zasady, že synowie przejmują po ojcach ich usposobienie.
Wspomniana prawidlowosc zostala wielokrotnie potwierdzona w dziejach ludzkošci. „Decjusz Mus, jak wiadomo, ze szlachetnym heroizmem zložyl žycie ojczyžnie w ofierze, gdy zakrywszy glowę, siebie i wrogow uroczyšcie poswiq- cając bogom podziemnym, rzucil się na wojsko Latynow. Mniej więcej w czterdziešci lat požniej syn jego, tegož imienia, uczynil dokladnie to samo w wojnie z Galiami. Dobry to zatem przyklad na Horacjanskiq fortes creantur fortibus et bonis (dzielni się jeno z dzielnych ojcow rodzą. Odwrotną stroną zjawiska dziedziczenia charakterow wyrazil Szekspir; Cowards father cowards and base things sire base (Tchorze plodzą tchorzow, a podli podlych). Historia
328


wczesnego Rzymu pokazuje nam cale rodziny, gdzie wiele pokoleñ dawalo wyraz milosci ojczyzny i męstwa, np. gens Fabia i gens Fabricia”.
Pomnikowa postač starožytnosci, Aleksander Wielki, „byl žądny wladzy i podbojów jak jego ojciec Filip. Bardzo pouczające jest drzewo genealogiczne Nerona, którym Swetoniusz z moralizatorskim zamiarem poprzedza biografię tego potwora. Opis rodu dotyczy gens Claudia, który kwitl w Rzymie przez szesc wieków i wydal samych aktywnych, ale tez butnych męž0w. Z niego wy- wodzili się Tyberiusz, Kaligula i Nerón. Juz ujego dziada, asilniej jeszcze u ojea, przejawily się wszystkie te okropne wlasciwosci, które w pelni rozwi- nęly się dopiero u Nerona, po ezęsei dlatego, ¿e pole do popisu stwarzalo wyso- kie stanowisko, po częšci zaš, bo matką jego byla ponadto niemądra menada Agrypina, po której nie mógl dostač takiego umyshi, by okielznač namiętnošci. Dlatego Swetoniusz opowiadal, ¿e przy jego urodzeniu za szczególnie zlo- wrózbne poczytano slowa jego ojea Domicjana, który na powinszowania przy- jaciól odpowiedzial, ¿e «z takiego związku, jak jego i Agryppiny, moglo przyjsč na swiat tylko eos bardzo nikczemnego i zgubnego día pañstwa».
Natomiast Cymon, syn Miltiadesa, i Hannibal, syn Hamilkara, i Scypionowie - są to cale rodziny bohaterów i szlachetnych obroñeów ojczyzny. Z kolei Cezar Borgia, syn papieža Aleksandra VI, byl jego okropnym por- tretem. Syn oslawionego księcia Alby byl czlowiekiem równie okrutnym i zlym jak ojciec. Corką podstępnego, niesprawiedliwego - znanego glównie z okrutnego torturowania i barbarzyñskiego stracenia templariuszy - króla fran- cuskiego Filipa IV byla Izabela, zona Edwarda II angielskiego, która wydala męžowi wojnę, wzięla go do niewoli, kiedy zaš podpisal abdykaeję, a zawiodly usilowania, by go usmierció zlym traktowaniem, zgladzila go w sposób tak okrutny, že pisač o tym straszno.
Krwawy tyran i «obroñea wiary» Henryk VIII angielski, mial z pierwszego malzeñstwa corkę, wyrožniającą się równiei bigoterią i okrucieñstwem, królo- \vą Marię, która wielokrotnie paliía kacerzy i dlatego zyskala sobie przydomek Bloody Mary. Elžbieta, jego córka z drugiego malzeñstwa, odziedziczyla po matee, Annie Boleyn, wybitny rozum, który nie dopuszczal do bigoterii i okielznat u niej charakter ojcowski, lecz go nie usunąt, więc przeswitywal wciąž jeszcze przy okazji i wyraznie ujawnil się w okrutnym post^powaniu z Marią Szkocką.
Van Genus opowiada za Markusem Donatusem o szkockiej dziewczynie, która míala tylko rok, gdy ojea jej spalono jako rozbójnika i kanibala; chociaž wyrosla w innym zupelnie otoezeniu, rozwinęlo się u niej z wiekiem to samo požądanie ludzkiego cíala i, przylapana na jego zaspokajaniu, zostala zywcem pogrzebana (...). W departamencie Aube polieja ¿cigala dziewczynę za morder- stwo dwojga dzieci, które míala oddač do domu podrzutków, dokonane celem zatrzymania niewielkiej sumki, jaką dla nich dano. Polieja znalazla wreszcie dziewczynę na drodze do Paryža, kolo Romilly, utopioną, a mordercą okazal się jej wíasny ojciec (...). Szczególnie dziedziezna jest sklonnosč do samobójstwa
Tego natomiast, že wlasciwosci intelektualne ojea nie przechodzą na syna, dowodzą zarówno ojcowie, jak i synowie męžow wyr0žniających się wyjątko-
329


wymi zdolnošciami, są to bowiem przewažnie umysly bardzo przeciętne, bez šladu nawet ojcowych darow duchowych (...). Tutaj obowiązuje jednak regula: j ėst rzeczą nieprawdopodobną, by rzecz niepravvdopodobna nigdy šią nie zda- rzyla”.
Byč može niektore wypowiedzi gdanskiego filozofa są nieco ryzykowne, wiele w nich jednak tkwi takže rzetelnej prawdy psychologicznej, ktora može byč przydatna rovraiež dla rozumienia charakteru naszych bohaterow. Dodaj- my, že podobną do konstatacji Schopenhauera observvację poczynil tež - lecz z innego punktu widzenia - profesor S. N. Lazarevv {Diagnostika kariny, t. IV, s. 84):
Ojcowie geniuszy mogą byč prymitywni, lecz matki zawsze byly niewia- stami ponadprzeciętnymi. Skala osobowošci cz!owieka determinowana j ėst przez potencjal milošci, ktory on potrafi utrzymač w swej duszy. Geniuszow rodzą kobiety posiadające jaskrawą indywidualnošč, silną wolę oraz chęč i gotowošč do poniesienia wszelkich ponižen w imię milošci. Takimi byly wszystkie matki genialnych ludzi.
KONTOWTT (Kontautas) herbu Dąbno i Pomian. Majątki rodowe mieli w Księstwie Žmudzkim (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1058, s. 89-91).
KONTRYM (Kontrimas) herbu Konopacki. Dziedziczyli posiadlošci w powiatach: wilenskim, zawilejskim, rosienskim, szawelskim i telszewskim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 7, 11,12, 18, 707; f. 391, z. I,nr991, s. 71).
KONTRYMOWICZ (Kantrimavičius) herbu Oginski. Zamieszkiwali w powiecie wilkomierskim (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 1853).
KONWICKI (Konvickis) herbu Kownia odm. W polowie XVII wieku Nekanda Trepka pisal o nich: „Komvicki dwa bracia, Sobek i Jan, nazywali šią, Konwy, mieszczanina, synowie w Wodzislawiu w krakowskiej ziemi. Sobek stužyl panų swemu Samuelowi Lanckoronskiemu zawsze i anno 1633 (...). Brat jego Jan pojąl byl Mninską, ktora w tym Wodzislawiu, za skortyzantką najmu- jąc šią, od kilku lat mieszkala (...). Szlachcicami zwali šią, a ociec Konwa tam- že w Wodzislawiu mieszkal” (Libers. 210).
KONCZA (Končius) herbu Ogonczyk. Mieli dobra ziemskie w powiecie wilenskim.
KOPACEWICZ (Kapacevičius) herbu Labądž i Kopasina. Užywali przy- domkovv Pokuč, Paszuč i in. Ich siedziby rodowe znajdowaly šią w powiatach oszmiariskim i szawelskim.
KOPALINSKI (Kapalinskas) herbu Kopasina. Na Wilenszczyžnie dziedziczyli dobra Szukiszki. Znani tež byli na Žmudzi (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 103-104; f. 708, z. 2, nr 1, 5, 404, 649).
330


KOPCEWICZ vel KAPCEWICZ vel KUPCEWICZ (Kapcevičius, Kupcevičius) herbu Kopasina. Mieli majętnošci w powiatach: wileñskim, dzi- sneñskim i szawelskim (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 317; f. 391, z. 7, nr 4117, I). Spokrewnieni byli z Marcinkiewiczami, Mikuckimi i Koryckimi. W roku 1691 z Mohylewa „pan burmistrz Maksym Kupcewicz posytat do Wilna na komisję pana Pochomowicza Bazyla. Na tot czas dali panų Kupcewiczu talarów bitych dziesiač” (Istoriko-juridiczeskije matierialy, t. VIII, s. 36). Heroldia wileñska \v 1841 roku potwierdzila ich szlachecką rodowitosc, wywodząc ich od Teodora Gabrielewicza Kopcewicza, wlasciciela majątku Apajcie (Stapajcie) w powiecie szawelskim w gubemi wileñskiej (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 317).
KOPCZYÑSKI (Kopčinskis) herbu Rola. Osiedleni byli w powiecie ne- welskim na Bialej Rusi oraz na Žmudzi. Kopczynscy herbu Nalęcz dziedziczyli majątki w województwach braclawskim i kijowskim. M. Paszkiewicz i J. Kul- czycki (Herby..., s. 430) informowali o Kopczyñskich herbu Budwicz i Šlepo- wron. Galąž rodu pieczętująca się godlem Rola od roku 1706 roku posiadala Kopšciowszczyznę w powiecie lidzkim. Za protoplastę rodu uznawany byl Szymon Kopczynski, ojciec Franciszka, dziad Szymona i Jozefą (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2570, s. 85-86).
KOPEČ (Kopetys) herbu Lubicz, Kroje, Poraj. W powiecie wilkomier- skim zamieszkiwali Kopciowie herbu Grot; w gubemi miñskiej - herbu Lubicz (CPAHL, f. 391, z. 5, nr 318; f. 391, z. 7, nr 1853, 1852, 1897).
Jašnie wielmozny pan Jan Karol na Wierchowiczach Kopec, wojewoda polocki, starosta jurborski, wierzbolowski, wladyslawski, dzierzawca kowieñ- ski, dryski, obelski, w 1668 roku podpisal uchwalę warszawskiego sejmu wal- nego o elekcji króla Jana Kazimierza (VL, t. IV, s. 87).
Wywód familii urodzonych Kopciów herbu Lubicz z 5 sierpnia 1820 r. poda- wal: „Ta familia urodzonych Kopciów od najdawniejszych czasów (...) znaczne- mi dobrami w Wielkim Księstwie Litewskim udarowana będąc, znakomitošcią urzędow i wszelkich dostojeñstw zaszczycona, z wielu familiami polączona, szczycila się pomienionym klejnotem szlacheckim i ciągle dobra ziemskie szla- checkie Usa Kopciowszczyzna od tegož imienia zwane, w powiecie miñskim sytuowane, dziedziczyla i dziedziczy”. Heroldia wileñska uznala wówczas liczną grupę panów Kopciów z powiatu trockiego i wileñskiego za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1008, s. 292-294).
5 sierpnia 1820 r. heroldia wileñska zatwierdzila drzewo genealogiczne trockiej galęzi Kopciów, liczące dziesięč pokoleñ (31 osób plci męskiej). W 1845 roku zarejestrowano tež silne odgalęzienie tego rodu w powiecie dyne- burskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 1405).
Wywód familii urodzonych Kopciów herbu Lubicz z 5 wrzesnia 1825 r. stwierdzal: „Ta familia od najdawniejszych czasów, z uzywaniem tego herbu w roku 1179 od Kazimierza Drugiego, króla polskiego, za męžne swe czyny rycerskie i wierne poslugi día ojczyzny nadanym, znacznemi dobrami w Wiel- kim Xięstwie Litewskim udarowana będąc, znakomitošcią urzędow i wysokich dostojeñstw zaszczycona, z wielu familiami polączona, szczycila się pomienio-
331


nym klejnotem szlacheckim i ciągle dobra ziemskie szlacheckie Usa Kop- ciowszczyzna od tego imienia zwane, w powiecie minskim sytuowane, dziedzi- czyla i dziedziczy”.
Wywod wspominal wielu znakomitych męžow, odwažnych žolnierzy nale- žących do tego rodu, m.in. Jana Karola Kopcia, dworzanina krolewskiego, cze- šnika lidzkiego, starostę brzeskiego, wojewodę polockiego, kasztelana trockie- go, starostę kowienskiego, marszalka Trybunalu Wielkiego Księstwa Litew- skiego; Sylwestra, sędziego grodzkiego mšcislawskiego; Mikolaja, skarbnika litevvskiego. Na podstawie zgromadzonych dokumentow heroldia minska uznala w 1825 r. „familię urodzonych Kopciow za rodowitą i starožytną szlachtę pol- ską”, wpisując ją do pienvszej częšci ksiąg szlachty tejže gubemi (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 130, s. 511-516). 10 kwietnia 1833 r. heroldia wilenska potwierdzila natomiast rodowitošč Kopciovv z po- wiatu nowogrodzkiego (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 408, s. 192). Obszerne wywody genealogiczne rodu Kopciow herbu Kroje przechowywane są w CPAHL: f. 708, z. 2, nr 5, s. 160-163 i 164-170.
Zamieszkaly we Wroclawiu pan Wladyslaw Kopeč przekazat autorowi ni- niejszego herbarza opracowaną przez siebie w 1992 r. Kronikę rodzinną, ktorą z pewnymi skrotami pozwalamy sobie wlączyč do naszego opracowania - za- rowno ze względu na wewnętrzne wartošci poznawcze, j ak tež jako spektaku- lamy przyklad historii rodowej, pieczolowicie tworzonej w wielu polskich ro- dzinach szlacheckich na užytek przyszlych pokolen. Dziqki tego rodzaju wysil- kom kronikarskim wielowiekowa tožsamošč rycerskich domow fundowana byla nie tylko na dziedziczeniu dobr materialnych, ale rowniež - a može przede wszystkim - na przekazywaniu wartošci.
Oto obszerne fragmenty owej Kroniki rodzinnej panow Kopciow. „Rod Kopciow szeroko rozgalęziony i rozrzucony po calym Wielkim Księstwie Li- tewskim - od Polocką i Smolenską po Kijow - mial licznych przedstawicieli na ziemiach rdzennie litewskich, w powiatach: kowienskim, witkomierskim, wi- lenskim, trockim, minskim i pinskim. Nasza rodzina wywodzi się z galęzi pin- skiej. Jej praszczurem, odnotowanym w herbarzu Bonieckiego, jest Piotr Kopeč, wlašciciel Kuchar w powiecie pinskim, ktory mial syna Lukasza, ten zaš Samuela, a ten z kolei Stanislavva, ojca až czterech synow: Adama, Antoniego, Michala - majora wojsk polskich, oraz Jozefą - brygadiera, generala wojsk polskich, uczestnika powstania Košciuszki, autora znanego Dziennika podrožy. Zadnych bližszych infonnacji o tych przodkach (z wyjątkiem oczywišcie o brygadiera Jozefą Kopcia) nie udalo się uzyskač.
Liczne są natomiast informacje o innych przedstawicielach rodu, począvv- szy od XV wieku. Wynika z nich, iž byli to bojarzy ruscy, o czym šwiadczy chočby pienvotne brzmienie samego nazwiska, takže imiona i podawanie tzw. «otczestwa», czyli imienia ojca przy nazwisku np. Michal Wasiliewicz Kopot. Ostatnią literę nazvviska wymawiano zapewne w sposob zmiękczony, zbližony do č. Wielu z nich odznaczalo się dužą aktywnošcią spoleczną, dlatego tež do- chodzilo do wysokich godnošci panstwowych. Boniecki podaje, že pewien Kopeč v. Kopot byl pisarzem Kazimierza Jagiellohczyka w latach 1447-1452. Inny - Wasil Iwanowicz - byl dworzaninem krolewskim w r. 1511.
332


Wspomniani są tež Jurij i Michal z okazji uzyskania nadania ziemi w po- wiecie braslawskim przez krola Zygmunta Starego w r. 1514. Do wysokich godnošci doszedl wspomniany juž Michal Wasiliewicz, marszalek, krölewski od r. 1522, przedtem pisarz od r. 1596, namiestnik žyžmorski w r. 1510, na- miestnik przewalski od r. 1516. Byl žonaty z księžniczką Kroszynską. Ow Michal Wasiliewicz mial corkę i 4 synöw, z ktorych Fedor byl dworzaninem krolewskim w r. 1550, drugi syn Iwan byl takže dworzaninem krolewskim w r. 1541, zaš trzeci Wasil byl poslem od stanöw litewskich na sejm zatwierdzający unię Polski z Litwą w r. 1563; on to w latach 1530-1531 byl koniuszym witebskim. Byč može o tym Wasilu pisal Wojciech Pokora (Krölowa Bona - Ludzie i czasy Odrodzenia), že jako zwolennik Bony uzyskal duže nadania ziemskie w Wielkim Księstwie Litewskim.
Wymieniony ostatnio Wasil mial 3 synöw: Lukasza, dworzanina krölew- skiego, podkomorzego brzeskiego w 1610 r., kasztelana brzeskiego w 1615 r., ktöry zašlubil Firlejöwnq, wojewodziankq krakowską. Ich syn Aleksander, ože- niony z hr. Tęczynską, wojewodzianką lubelską, byl kasztelanem brzeskim w 1645 r., dziedzicem Opola (lubelskiego) i Chmielowa, elektorem Jana Kazimie- rza. Wnukiem jego byl Hrehory general-major wojsk litewskich w 1720 r. i dworzanin krölewski. Drugi syn owego Wasila, takže Wasil, urodzony w r. 1575, Student uniwersytetu w Padwie w 1593 r., pokomorzy brzeski (chodzi o Brzešč Litewski) po bracie Lukaszu, starosta orzyski i przelomski w 1619 r., kasztelan nowogrodzki w 1626 r., byl žonaty z Chodkiewiczowną, kasztelanką wilenską. Zmarl w r. 1636. Jego cörka Anna wyszla za Pawla Sapiehq w 1661 r.
Syn Jan Karol (tzn. syn Wasila i wnuk Wasila Michajlowicza) byl jednym z najwybitniejszych przedstawicieli rodu - dworzaninem, pokojowym krölewski, studiowal w Padwie w 1641 r., byl poslem wojewödztwa brzeskiego na sejm, podpisal elekcję Jana Kazimierza, sprawowat urząd starosty brzeskiego w 1652 r., byl czesnikiem w 1656 r. i podstolim litewskim w 1658 r., w tymže roku zostal wojewodą polockim, a w r. 1670 - kasztelanem trockim. W r. 1661 byl poza tym: starostą jurborskim, wierzbolowskim, administratorėm ekonomii grodzienskiej i dzieržawcą bielskim i horodyskim. W r. 1666 otrzymal dzierža- wę kowienską, a odstąpil starostwo brzeskie Sapiesze. W r. 1667 byl starostą dryskim. Zoną jego byla Maria Lukrecja, margrabianka de Strozzi, wdowa po księciu Aleksandrze Ludwiku Radziwille, marszalku wielkim litewskim. Zmarl w r. 1680.
Jego cörka Franciszka byla zoną Wladyslawa Sapiehy, kasztelana trockie- go, zaš druga cörka Anna wyszla za księcia Konstantego Szujskiego, pisarza wielkiego litewskiego. Trzecim synem Wasila Michajlowicza byl Filon, urodzony w r. 1574, zmarly w r. 1623, marszalek lidzki. Žonaty byl z Heleną Chreptowiczowną. Ich dzieci to: Adam, ur. w 1608 r., kanonik wilenski, pro- boszcz wasiliski; Mikolaj, ur. w 1614 r., zakonnik Jėzuitą, zm. w r. 1659. Krzysztof Kopec, dworzanin krölewski 1632, mial syna Kazimierza Jana, ktöry byl žonaty z Katarzyną z Tyzenhausöw.
Sposröd licznych zaslužonych dla ojczyzny przedstawicieli naszego rodu warto jeszcze wspomniec Kazimierza, starostę okolowskiego, jego syna Mikolaja, sędziego grodzkiego braslawskiego i stolnika wilkomierskiego w roku 1726,
333


zmarfego w r. 1735, žonatego z Konstancją Mirską. Tenže Mikolaj w r. 1689 nabyl od Gedeoną Salmunowicza dobra Luszniew v. Leszniowo položone w powiecie braslawskim (wg kopii zapisu znajdującego się w archiwum naszej rodziny). Mial on dwoch synow: Michala i Jozefą Sebastyjana, ur. 1711, zmarfego 1757, oženionego z Zuzanną Wawrzecką. Ich syn Wincenty byl elektorem Stanislawa Augusta Poniatowskiego.
Ostatnio wymieniony Wincenty wg wspomnianej kopii zapisu byl bratem stryjecznym Jozefą, brygadiera kosciuszkowskiego, bezpošredniego przodka naszej rodziny. Stąd naležy wnosic, že wszyscy wymienieni ostatnio czlonkowie rodziny, poczynając od Kazimierza, starosty okolowskiego, byli powiązani bliskim pokre- wienstwem. Byč može obie linie mialy wspolnego przodka w osobie wymienione- go juž Piotrą, wlasciciela dobr Kuchary w powiecie pinskim.
Koncząc te parantele, trzeba zaznaczyč, že Jozef, brygadier wojsk polskich, urodzony w r. 1759 (wg Bonieckiego), zmarly w Luszniewie w r. 1827, byl oženiony z Anielą Szmyderowną i mial syna, takže Jozefą, zmarfego w r. 1859, ktory pošlubil Zofię hrabiankę Lopacinską. Z tego stadia bylo trzech synow i corka. Synowie to Jozef Gustaw, zmarly w r. 1876, Stanislaw i Aleksander, corka zaš Maria wyszla za Wladyslawa Pietkiewicza w roku 1869.
Dalszy ciąg jest znany: Stanislaw, oženiony z Kamillą z Zasztowtow, mial trzech synow i corkę. Synowie to: Stefan (1882-1927), Jozef (1885-1940), Feliks (1895-1940), corka Zofia (1889-?). Jozef mial syna Eugeniusza, zmarfego jako dziecko w r. 1928, Feliks - syna Jozefą, ktorego corką jest Sylwia (ur. W 1970 r.), i corkę Wandę. Stefan mial jednego syna Bohdana, ten zaš jednego syna Mieczyslawa, z ktorego wywodzą się Piotr, Pawel i Elžbieta. Tak się przedstawial stan rodziny Kopciow 1 wrzesnia 1982 r.
Trzeba tež wymienic ezionkow rodziny «po kądzieli»: Zygmunta (1913- 1944) i Tadeusza (1917-1974) Rymkiewiczow, synow Zofii, corki Stanislawa i Kamilli, a takže Sylwiusza Bajraszewskiego, syna Wandy (corki Feliksą. Potomkowie Marii Pietkiewiczowej (corki Jozefą tworzą osobną linię rodzin- ną. Naležą do niej: syn Jan, jego syn Wladyslaw i corka Janina (Borowiec) oraz synowie Wladyslawa: Jan i Robert Pietkiewiczowie. Warto zaznaczyč, že Jozef, syn Feliksą z pierwszego rozwiedzionego malženstwa, mial syna o nieznanym imieniu, ktory wraz z matką i jej rodzicami wyemigrowal w latach pięčdziesią- tych do Kanady. W ten sposob byč može utworzona zostala emigracyjna linia rodziny Kopciow.
Na zakonezenie częšci historycznej naležy opisač herb rodowy Kroje. Kroj jest to częšč plūgą želaznego w postaci zakrzywionego noža przytwierdzonego do grządzieli, czyli glownej osi podtrzymującej częšci roboeze plūgą - lemiesz i odkladnicę. Zadaniem kroju jest žlobienie gtębokiej bruzdy w roli, co ma ulatwic pracę glownych częšci roboczych plūgą. Jego užycie jest wskazane zwlaszcza w wypadku dokonywania orki w ziemi zwięzlej.
Co do herbu, to wg Niesieckiego «mają byč trzy kroje biale w czerwonym polu, na helmie pawi ogon, tym się tylko rožni od herbu Rola, že tam między krojami rožę ktadą, a na hetmie trzy piora strusie. Kroje koncami się wiąžą je- den do drugiego. Inni przydają, že herb Rola od herbu Kroje wziąl swoje po- czątki. W Polszcze naszej tylko go Krzeszowscy zažywają, a w Litwie Kopcio-
334


wie, z tąjednak rožnicą, že na jednym kroju krzyž kladą” (Korona Polska..., Lwow 1738, t. II. W innym miejscu tenže autor (w wydaniu z r. 1840) zazna- cza, že ow krzyž ma byč umieszczony na jednym kroju po lewej stronie tarczy.
Wg Bonieckiego niektorzy heraldycy utrzymywali, že Kopciowie zamiesz- kujący w powiecie pinskim są herbu Lubicz, tymczasem pochodzący z pinskie- go Jozef, brygadier, Michal, major wojsk polskich, Adam i Antoni, synowie Stanislawa legitymowali się ze szlachectwa jako rod pieczętujący się godtem Kroje w r. 1805 przed Deputacją Wywodową Wilenską.
Herb ten jak rowniež opisane cechy charakterystyczne naszych przodkow \vskazują, že byli to ludzie przywiązani do ziemi, stateczni, dbający zarowno o dobra materialne (liczne nadania), jak duchowe (ksiądz, zakonnik), a takže ceniący wyksztalcenie (až dwoch studiujących w Padwie), zdolni do pelnienia wysokich stanowisk panstwowych (wojewodow, kasztelanow), mający mir u rodakow (poslowie na sejmy konwokacyjne, udzial przy podpisywaniu unii lubelskiej). Byli tež, choc do korica XVII w. nieliczni, przedstawiciele rodu Kopciow, ktorzy odznaczyli się w wojskowosci.
Jozef Kopec (brygadier, general wojsk polskich, ur. w roku 1759 lub 1762, zmarl w roku 1827) pisal w swoim dzienniku: «Miejscem urodzenia mojego jest powiat pinski. Ojciec moj, wlasciciel miemego majątku w tymže powiecie ležą- cego, będąc przychylny stronie i nieodstępny krola Leszczynskiego, za czasow Karola XII byl takož jencem wojennym w twierdzy gdahskiej». Dalėj dowia- dujemy się, ze ojciec autora, ktory žyl dlugo, bo zmarl, mając 93 lata, nie chcial go zatrzymywac w zaciszu domowym. Totež Jozef juž w 16 roku žycia, zacią- gnąl się do brygady petyhorskiej pod dowodztwo swiatlego oficera, wyszkolo- nego w armii pruskiej, Jerzego Kollątaja.
Awansowal bardzo powoli, poniewaž rangi w owych czasach byly kupo- wane. Mimo to juž w r. 1781 jako podporucznik zostal adiutantem generala artvlerii Szczęsnego Potockiego, ktory dowodzil polskim korpusem nad Dnie- strem, wyslanym przeciw Turkom. Dopiero w r. 1791 zostal porucznikiem, dowodcą szwadronu litewskiej bulawy i w tym stopniu zakohczyl kampanię 1792 roku. Jednakže juž w parę lat požniej widzimv go w randze starszego majorą i zastępcy dowodcy biygady. Byl to okres, w ktory m brygada petyhorska, dzieląc los pozostalej częšci wojska polskiego po II rozbiorze, znalazla się na terenach zabranych przez Rosję, oddzielona od kraju kordonem wojsk rosyj- skich. Poszczegolne oddzialy byly celowo rozproszone na dužej przestrzeni, hcznošč między nimi utrudniona. Trzeba dodač, že wojska te zostaly wcielone do armii rosyjskiej, a oficerowie i žolnierze musieli zložyč przysięgę na wier- nošč Katarzynie II. Czynili to pod grožbą aresztu i wywozki na Sybir.
Do brygady stacjonującej pod Žytomierzem doszla wiadomosc o szykują- cvm się powstaniu w kraju. Jozef Kopeč i wrszyscy oficerowie oraz žolnierze brygady byli gotowi przylączyč się do powstania. Przeciwny byl temų jednak dowodca brygady gen. Slomihski, ktory rzadko przebywal w miejscu postoju brygady. Korzystając z tego, uczyniono odpowiednie przygotowania, po czym brygada ruszyla na zachod, jednoczešnie rozsiewając pogloski, že ma ona za- miar uderzyč na Žytomierz. Skutek byl taki, že general-gubemator Szeremie- iiew dal rozkaz cofnięcia się silnemu oddzialowi wojsk rosyjskich pod do-
335


wodztwem gen. Gorczakovva, ktory byl vvyslany dla rozbrojenia brygady. Teraz ten oddzial mial za zadanie bronič Žytomierza. Tego rodzaju fortele niejedno- krotnie požniej ratowaly brygadę w trudnej sytuacji podczas jej przebijania się przez gęsty kordon wojsk rosyjskich.
W Uszomierzu brygadzie udzielil biogoslawienstwa powszechnie uznawa- ny za švviętego ks. Marek. Dochodząc do przeprawy przez rzekę Slucz, stwier- dzono, iž broni jej silny oddzial wojsk rosyjskich. Tu znow wybieg uratovval sytuację: przeprawienie się przez rzekę w innym miejscu, niž spodzievval się tego nieprzyjaciel, i zaatakowanie go od tylu. Pod miastem Korzec Rosjanie nie ošmielili się zaatakowač brygady, natomiast pod Ostrogiem znowu užyto forte- lu: dowodzący brygadą Kopeč, udając zgodę na pertraktacje, tak dlugo przedlu- žal rozmovvy, poki brygada nie przeszla zagradzających dalszą drogę bagien. W Hannopolu oddzial wydzielony zająt zamek i aresztowal gen. Anrepa, prze- trzymując go až brygada przeszla przez miasto.
Przejšcie przez Horyn udato się dzięki nowym fortelom: rozeslano ok. 30 lužnych grup, ktorych zadaniem bylo rozsiewanie poglosek o tym, že brygada udaje się w okrešlonym kierunku, podczas gdy w rzeczywistošci zwrocila się w zupelnie inną stronę. Kordon graniczny brygada osiągnęla między Markovvi- czami a Kozinem. Byl on gęsto obsadzony przez nieprzyjaciol, do tego teren byl bagnisty, po ktorym možna bylo poruszač się tylko grobiami. Tu ciemnošci nocne staly się sprzymierzencem. Sam Kopeč z mniejszym oddzialem przeszedl groblę i zaatakowal nieprzyjaciela, bijąc go na gtowę. Jeszcze tej samej nocy brygada znalazla się pod Krzemiencem i Dubnem, gdzie Kopeč podporządko- wal sobie 2 bataliony piechoty polskiej, ktore tam stacjonowaly. Osobišcie ūdai się do Krzemienca, gdzie objąl komendę przy bičių w dzwony i paleniu beczek ze smolą. Do brygady Kopcia przylączyla się tež częšč pulku Kanvickiego. Zostala rovvniež nawiązana lącznošč z gen. Kaminskim ,dowodzącym puikiem kawalerii w okolicach Wlodzimierza.
W taki sposob zostal uformowany silny kilkutysięczny korpus, dobrze uzbrojony, pod dowodztwem Kopcia, ktory jednak zdal komendę starszemu rangą generalowi Kaminskiemu, požniej gen. Granowskiemu. Następnie korpus ten polączyl się nad Bugieni z gen. Grochowskim, ktory dal rozkaz Kopciowi ijego brygadzie, zagrodzič drogę gen. rosyjskiemu Zagrajskiemu, ktory szedl od strony Chelma i Dubienki z 6-tysięcznym vvojskiem. Brygada Kopcia liczyla wtedy tylko 1500 žolnierzy (po odpadnięciu vvielu z nich w czasie tak trudnej przeprawy). Mimo czterokrotnej przewagi nieprzyjaciela Kopeč rozkaz wyko- nal, szarpiąc i atakując Rosjan ze wszystkich stron, nie dal przejšč im przez Bug. Mūšiai jednak ustąpič przed dužym korpusem pod wodzą gen. Derfelta.
W bitvvie pod Chelmem Kopeč ze swoją brygadą wchodzil w sklad korpusu gen. Zajączka, liczącego 6000 žolnierzy wojsk regulamych i 10 000 piechoty oddzialow ochotniczych narodowych (przewažnie kosynierovv nienawyklych do boju). Przecivvnik pod vvodzą gen. Derfelta mial 20 000 žolnierzy regulamej armii. Mimo takiej przewagi Polacy nie dali się pobič. W bitvvie tej Kopeč otrzymal rozkaz atakų na baterię nieprzyjacielską. Baterie co prawda nie zostaty zdobyte vvskutek silnej obrony piechoty rosyjskiej, jednak atak brygady przy- czynil się do uratovvania dužego oddzialu polskiego pod dowodztwem Ožarow-
336


skiego, a takže zastraszyl nieprzyjaciela. W ogniu artylerii ruskiej zginęlo kilku ludzi z brygady i 25 koni.
Bitwa nie zostala przegrana, odwrot odbywal się w naležytym porządku w kierunku Lublina. Pod Warką založono oboz w odleglošci zaledwie 7 mil od obozu Košciuszki, ktory wraz z wojskiem odpoczywal po bitwie pod Szczeko- cinami. Kopec zostal wtedy wyslany przez gen. Zajączka z misją do Košciuszki, ktory go przyjąi serdecznie i zaprosil na šniadanie. (Kopec w swoim pamiętniku wyrazil się bardzo dodatnio o Košciuszce jako dowodcy wojskowym. m.in. pisal: «Možna šmialo twierdzic, že gdyby kto inny dowodzil, to by juž kampa- nia skonczoną byla, po bitwie pod Szczekocinami. Sam geniusz Košciuszki w tym dniu ratowal slawę Polakow»).
Tymczasem Košciuszko z częšcią wojska wyruszyl do Warszawy, nato- miast gen. Zajączek otrzymal rozkaz marszu na Krakow. Doszlo do bitwy pod Golkowem. Kopec dowodzil kawalerią na prawym skrzydle. Na rozkaz gen. Zajączka wykonal manewr, oddalając się od linii glownej wojska polskiego, co \vidząc dowodzący korpusem rosyjskim gen. Denisow, dal rozkaz atakų na oslabione polskie skrzydlo calym regimentem konnym. Jednak Kopec w czas spostrzegl, o co chodzi, natychmiast zmienil kierunek atakų i uderzyl swoją brygadą na nieprzyjaciela, ratując w ten sposob sytuację przez rozbicie rosyj- skiego regimentu. Po odparciu takže frontalnego atakų Rosjan gen. Denisow dal rozkaz bicia z dzial zwlaszcza na prawe skrzydlo, gdzie stala brygada Kopcia. Polacy wytrzymali wszystkie ataki, lecz wobec dužej przewagi nieprzyjaciela wycofali się z placu boju po zadaniu cięžkich strat Rosjanom. Natarcie brygady Kopcia na kawalerię nieprzyjaciela dalo mu 90 jencow z korimi, zabito podpul- kownika i kilku oficerow rosyjskich.
Gen. Zajączek prowadzil dalėj marsz opožniający w kierunku Warszawy, gdzie Košciuszko koncentrowal swoje sily. W drodze Kopeč ze swoją brygadą odpieral liczne ataki nieprzyjaciela. W pewnym momencie, kiedy na czele nie- wielkiego podjazdu atakowal Rosjan, zostal otoczony, stracil konia i byl o krok od dostania się do niewoli. Uratowal go wiemy wachmistrz Gilewski, zaslania- iac od ciosow i ofiarowując swojego konia.
Obrona Warszawy. Gen. Zajączek zająl šrodek sil polskich, naprzeciw Wo- li, zaš brygada Kopcia znalazla się na prawym skrzydle korpusu Zajączka. Pož- niej jej stanowisko zostalo zmienione na punkt miedzy cmentarzem luteran- skim, a wiatrakami. Tu by to spotkanie Kopcia z krolem Stanislawem Poniatow- skim, ktory obježdžal stanowiska polskie. Krol przywolal Kopcia do swojej karety i powiedzial, že zna jego brygadę z czasow swojej podrožy do Grodna na sejm, gdyž zatrzymal się wowczas w Pinsku i byl šwiadkiem šwięcenia sztanda- row brygady. Innym razem Kopec spotkal krola w katedrze warszawskiej na naboženstwie. Krol wezwal do siebie Kopcia przez ks. Jozefą, pytai o zdrowie i powiedzial, že rad jest z poznania tak dobrego oficera. Kopec odpowiedzial: «Najjašniejszy Panie, nie zrobilem nic więcej nad moją powinnošč». Na to na twarzy krola widac bylo duže ukontentowanie.
Wracając do obrony Warszawy trzeba wspomniec o bitwie, jaka rozgorzala na prawym skrzydle, gdzie wskutek zdrady polskiego oficera Prusacy zdolali niepostrzeženie podejšč do samych polskich stanowisk. Nieprzyjaciel zdobyl
337


częšč Powązek i niektore baterie polskie. Dužo zawazyl brak w tej chwili na stanowisku ks. Jozefą, dowödcy odcinka. Sytuację uratowal Košciuszko, ktory przybyl z posilkami i odrzucil nieprzyjaciela. «Pošrod tej bitwy - pisat Kopeč w swym dzienniku - rozkazat mi raz drugi Naczelnik uderzyč na baterie wprzod nam zabrane przez Prusakow i probowac ich zdobycia, podsunąwszy się w roz- sypanym szyku ku dziatom, przyjęty bytem rzęsistym ogniem kartaczowym z dzial polskich zdobytych. Straciiem nieco ludzi, lecz dostrzegtszy idący sam kurs z amunicją, wpadam z boku na te positki, przecinam im drogę i zabieram w plonie niewolnika, amunicję i sztabsoficera. To się dziato w chwili, kiedy usilowania Naczelnika zmusity nieprzyjaciela do porzucenia iasu Powązkow- skiego w najwyražniejszym nietadzie». Przez 6 tygodni oblegalo stolicę 60 000 wojsk nieprzyjaciol. «Ale wypadki dowodzity walecznosci Polaköw, nauczyly nieprzyjaciol samych nas szanowac i uwazac, žešmy godni miec polityczne žyde» (wyjątek z dziennika). To šamo pisat Kopeč o catej kampanii 1794 roku.
Będąc pod rozkazami gen. Dąbrowskiego, brygada Kopcia otrzymaia roz- kaz, jeszcze na 3 dni przed odstąpieniem od oblęženia, udania się na patrol. «Wziątem kilkunastu oficerow (jako jehcow), od ktörych dowiedziatem się, že bagaže pruskie są juž w odwrocie» - relacjonowat potem dowödca. Gen. Dą- browski dat rozkaz «pöjsc w pogoh za tylną stražą pruską i oną przesladowac. Idąc więc w šlad kolumny, natartem nazajutrz na Btonie, asekurowane od kilku szwadronow kawalerii. W chwilę rozproszytem nieprzyjaciol i zostalem panem caiej ich amunicji i zywnosci, z dodatkiem kilkudziesięciu ludzi jehcow i koni». Po tym sukcesie Kopeč dat znač prezydentowi Warszawy Zakrzewskiemu, žeby ten przystat podwody dla zabrania zdobytych rzeczy. Brygada Kopcia dalėj nie šcigata uciekających Prusakow, gdyž otrzymaia rozkaz pozostania do dalszych dyspozycji w Btoniu pod Warszawą.
Po pewnym czasie nadszedt rozkaz przemieszczenia się na odpoczynek do Warszawy. Trzeciego dnia odpoczynku Kopeč otrzymal od gen. Zajączka rozkaz objęcia dowodztwa 1. Batalionu Piechoty i pojšcia na pomoc gen. Siera- kowskiemu, ktöry byt ze swym korpusem rozbity pod Krupczycami v/skutek tchorzostwa kawalerii, ktora pierzchta z pola walki W Siedlcach, gdzie reorga- nizowat swe oddziaty gen. Sierakowski, zastal Kopeč Košciuszkę i generatow: Sierakowskiego, Kniaziewicza i Kaminskiego. Po ztožonej radzie Kopeč poma- szerowat ze swym oddzialem na Lublin, gdzie stacjonowato kitką tysięcy au- stryjackich reknitöw i gdzie byty duze zapasv zywnosci. Wszystko io wpadtoby w ręce Kopcia, gdyby nie rozkaz gen. Sierakowskiego - zmiany kierunku mar- szu do Okrzei o 7 mil od glownej kwatery generata. Byto to spowodowane mar- szem armii Suworowa, ktory idąc od Brzešcia, moglby odciąč drogę oddziatowi Kopcia. Kopeč zabrat piechotę na ftirmanki i tak zbližyt się do Maciejowic.
Sytuacja wojenna byla tego rodzaįu, že gen. Fersen po odstąpieniu od oblę- ženia Warszawy znajdowat się na lewym brzegu Wisty, zaš Suworow szedt od Br zešcia na Warszawę. Košciuszko utožyl plan dziatania zmierzający do lėgo, žeby oba korpusy nieprzyjacieiskie nie mogty się ze sobą potączyč. Między innymi «rozkazat częšci korpusu, ktorym ja dowodzitem - pisat Kopeč - czynič poruszenia na prawo dla obudzenia uwagi Suworowa i zabawiania go w dtuž- szej linii dziatania”. Natomiast gen. Sierakowskiego z 20-tysięcznym wojskiem
338


wyslal Košciuszko na trakt grodziehski przeciw Suvvorowowi. Pilnowač Ferse- na i nie dopušcič do jego przeprawy na prawy brzeg Wisly mial gen. Poninski z 6-tysiącznym wojskiem. To šamo zadanie otrzymal gen. Zajączek. Košciuszko zamierzal wpierw rozbič Suworowa, zanim bądzie mogl on polączyč šią z Fersenem, ale dowiedziat šią, že Fersen przeszedt žle bronioną przez Ponin- skiego Wislą i stanąl przy ujšciu Wieprza do Wisly. To zmienilo plany Košciuszki - zamiast Suworowa trzeba bylo teraz atakowac Fersena.
Bitwa pod Maciejowicami. Košciuszko zaiožyl oboz po drugiej stronie Wieprza, naprzeciw obozu Fersena i wyslal nowych goncow do gen. Poninskie- go, ktory odlegly byl tylko o 5 mil od obozu Košciuszki, žeby natychmiast po- lączyl šią z glownymi silami. «Trzema dniami przed zbliženiem šią naszym ku obozowi Fersena - czytamy w dzienniku - na skutek danego mi rozkazu Na- czelnika poslawszy zrącznego oficera z mocnym dose oddzialem dla powziącia jązyka, dowiedzialem šią, že Fersen ma 16 000 ludzi i 60 dzial». Fersen tež zdawal sobie sprawę, že Košciuszko czeka tylko na Poninskiego, aby go zaata- kowac. Postanowil do tego nie dopušcič. Nocą oddzial ruski pod dowodztwem gen. Denisowa, liczący ok. 4000 ludzi, przeszedl niepostrzeženie Wieprz i ude- rzyl na nasze lewe skrzydlo, pokonując przy tym bagna i biota (w tym celu Ro- sjanie potopili nawet wlasne armaty). Na tym lewym skrzydle wlasnie mial stač gen. Poninski, ktory nie nadszedl. Reszta wojsk rosyjskich uderzyla na šrodek i prawe skrzydlo. Trzykrotna przewaga nieprzyjaciela dala šią odczuč. Mimo bohaterskiej obrony prawe skrzydlo zostalo rozbite.
«Naczelnik, chcąc ratowac resztą i sam z lewym skrzydlem przebič šią przez masą nieprzyjaciol, rzucil šią na prawe skrzydlo nieprzyjacielskie. Ja na ežele cząšci mojej brygady bądąc przy Naczelniku, chcialem mu torowac drogą. Lecz obskoczeni tlumem šwiežej kawalerii, calą godziną pasując šią z potągą prawie calą nieprzyjaciela, okryci ranami przy zemdlonych juž šamą pracą obrony silach i brocząc we krwi wlasnej oraz pobitych rycerzy, dostalem šią wespol z Naczelnikiem w rące nieprzyjaciela. Naczelnik w tej nierownej walce odniosl ran 8. Ja odebralem 3. Fiszer general i Julian Niemcewicz, takož ranni w tym dniu nieszcząšliwym, zostali ofiarą swej gorliwošci i jencami wojennymi Rosjan. Na prawym skrzydle dostal šią do niewoli gen. Sierakowski, Kniazie- wicz, Kaminski».
Zeslanie i pobyt na Kamczatce. Los Jencow wojennych nie byl godny po- zazdroszczenia: obdarci z ubrania, prawie nadzy, pądzeni byli bez litošci w gląb Rosji. W Kijowie Kopeč zostal oddzielony od pozostalych dowodcow i osadzo- ny w wiązieniu jako buntownik, ktory zlamal przysiągą zložoną na wiemošč Katarzynie II. Pozostali dowodcy, generalowie: Sierakowski, Kniaziewicz i Kaminski takiej przysiągi nie skladali, gdyž znajdowali šią w chwili powstania na terenach Polski po II rozbiorze. Kopcia wrzucono brutalnie do kibitki i przewieziono do Smolenską, gdzie odbyl šią sąd nad nim. Pytano: czy przy- siągal na wiemošč monarchini. Odpowiedzial: «To byl gwalt i przemoc. Miloše ojczyzny mojej kazala na to zapomniec», Proponowano darowanie winy i nawet przywrocenie do služby w dotychczasowej randze, ježeli poda, z kim šią kon- taktowal i kto mu pomogl w przejšciu do Košciuszki. «Odpowiedzialem, že kierując šią zasadą honoru, gdyby mnie najwiąksze skarby ofiarowano lub naj-
339


okrutniejsze męki czekaly, nie zrobilbym nic takiego, ñî mogloby sprowadzič nieszczęšcie na moich wsp61rodakow. Jestem uczciwy oficer, z placu boju wzięty, kilku ranami okryty, bez pomocy lekarskiej - takiej pomocy nie wzbro- niono w czasach, ktore barbarzynskimi nazwano”.
Po takim postawieniu sprawy umieszczono Kopcia w nieco iepszym po- mieszczeniu, lecz traktowanie jenca nadal bylo barbarzynskie. W tym czasie przypędzono do Smolenską ok. 3 000 jencow vvojennych Polakow, ktorzy po- dobnie jak Êîðåå przeszli do powstania zza kordonu po II rozbiorze. Nadzy, glodni, žle traktowani, vvszyscy prawie powymierali, a ei ñî wytrzymali tak nieludzkie traktowanie, zostali zeslani na Sybir.
W czwartym miesiącu pobytu w Smolensku odezytano ukaz (wyrok) Kata- rzyny II, skazujący Kopcia na zeslanie do Nižnej Kamczatki na samym koiicu Syberii. Zaraz tež wsadzono go do kibitki i pod konwojem oficera i kilku žol- nierzy wyruszono w drogę, nie bacząc na nadchodzącą zimę. Taka kibitka byla to obita blachą skrzynia z drzvviami szczelnie zamkniętymi i jednym malym otworem do podawania pokarmow, drugim, w dnie, do wydalania odchodow. Konwoj jechal konno, lecz parų kozakow siedzialo na wierzchu kibitki. Do šrodka wrzucano zwykle jakiš snop slomy dla więžnia. Ponievvaž byi to więzien opatrzony numerem, bez nazwiska, specjalnie surowo traktowany, nie mial nikt prawa z nim rozmawiač, a nawet otwor boezny zaslaniano podezas postojow oraz przejazdow przez miasta i wsie.
Latwo sobie wyobrazič, jak się czul więzieii oslabiony, do tego z niewyle- ezonymi jeszcze ranami podezas takiej podrožy. Trzeba dodač, že kibitka byla pojazdem, ktory się latvvo przewracal przy nieostrožnej ježdzie na zlych dro- gach. Žolnierze siedzący na vvierzchu kibitki spadali z niej i często ginęli (zwlaszcza ješli byli pijani), a konie wlokly wywroconą kibitkę z więžniem w šrodku. Naturalnie, že w takich warunkach więzien często zapadal na zdro- wiu, mimo to konwojenci nie pozwalali na przervvy w podrožy, poniewaž mieli w tej sprawie wyražną instrukeję. Nawet w wypadku šmierci więžnia dalo j ego musialo byč dostarezone na miejsce pierwotnego przeznaczenia.
Podrož odbywala się sziakiem wytyczonym jeszcze przez Piotrą I - z Mo- skwy przez Kazan do Tobolska i Irkucka, YVszędzie spotykano šlady przymu- sowego osadnictwa nie tylko Polakow (jeszcze z konfederaeji barskiej), ale takže Prusak6w i Szwedow, bylych jencow wojennych. Spotykano tež zeslan- cow z ostatniego powstania, pędzonych pieszo do Irkucka, często niewinnych ludzi zabranych przez pomylkę lub przypadkowo. W Irkucku Êîðåå doznal po raz pienvszy lcpszego przyjęcia od komendantą miasta, otrzymal pomoc lekar- ską, obdarowano go ka'vą, cukrem i futrami na dalszą drogę. Do Jakucka odbyi podrož statkiem, plynąe rzeką Leną. Tu pozostal až do wiosny (1795 roku) pod opieką «ludzkiego» komendantą (ktoiy dobrze się oblovvii w Polscc, po czym uciekl na Syberię, zacierając za sobą šlady).
Drogę z Jakucka do Ochocka odbyi Êîðåå z dužą karavvaną kupiecką zlo- žoną z 4000 koni. Podrož byla bardzo niebezpieczna, gdyž odbywano ją po bezdrožach, często vvspinając się na szczyty wzgorz ponad przepašciami. Miarą trudnošei byla utrata kilkunastu ludzi i koni, strąconych w przepašč wskutek nieostrožnej jazdy. W Ochocku Êîðåå poznal pevvnego kupca rosyjskiego, kto-
340


ry wracal do kraju i zaofiarowai swoją pomoc w przekazaniu listów napisanych do rodaków. Kupiec ten naražat się w ten sposób na wielkie niebezpieczehstwo, grazila mu kara utraty wolnosci i zeslanie. Mimo to dostarczyl Kopciowi papie- ru, piór i atramentu, co umozliwilo napisanie nie tylko listów do znajomych, ale ; prošby do Katarzyny II o uwolnienie. Poczciwy kupiec rzeczywiscie doręczyl li sty i prošbę zgodnie z przeznaczeniem, dzięki czemu Kopeč mògi byc uwol- niony ze swego zeslania przez Pawla I, który wstąpil na tron po šmierci Katarzyny (w r. 1796). Pawel I, jak wiadomo, zwolnit wszystkich Polaków skaza- nych za udzial w powstaniu kosciuszkowskim, lecz wiese o tym mogia dojšč do miejsca pobytu Kopcia dopiero po roku (tzn. w r. 1797), ze względu na trudno- sci w komunikacji.
Z Ochocka dalsza podróz na Kamczatkę musiala odbywaó się okrętem. Kopeč z wielkimi trudnošciami osiągnąl cel swego przeznaczenia. Najpierw okręt zawinąl do portu Bolszereck na Kamczatce, który upamiętnil się jako miejsce, skąd wyruszyl na swoją wyprawę Beniowski. Kopeč poznal dwóch Kamczada- ìów, którzy byli uczestnikami šmialego czynu Beniowskiego. Przebyli wide mil oceanem, lecz gdy znaležli się w Paryžu, a Beniowski szykowal się do wypra- wy na Madagaskar, zglosili się do ambasady rosyjskiej, która im umozliwila powrót do domu. Z Bolszerecka okręt wyruszyl dalėj, ale burza zapędzila go na \Vy spy Kurylskie i wyrzucila na brzeg. Pomocy udzielili rozbitkom szlachetni rubyley, którzy pomogli dokonač koniecznych napraw, a zbližający się odplyw morza umozliwil dalszą podróz.
Kopeč przežyl jeszcze požar na okręcie, zanim wylądowal w porcie Nižnej Kamczatki, w miejscu swego przeznaczenia. Mimo že komendant okazal się iudzki, warunki bytu byly surowe. Za mieszkanie služyla kurna chata zbudowa- na z bierwion, wkopana do polowy w ziemię. Dwa male okienka wpuszczaly nieco swiatla. Stól kamienny i lawa služyly za umeblowanie. Więzien byl caly czas pod stražą wojskową, szczególnie w czasie codziennych spacerów nad morze. Mimo beznadziejnego položenia więzien nie upadal na duchu. Oddawal się rozmyšlanom («o zbytku! tyš to byl kolebką nieszczęšč mojego narodu, tyš mą ojczyznę w grób zaprowadzil»), lecz przede wszystkim obserwaejom, i to systematycznym, tego wszystkiego, co się dokola niego znajdowalo - zarówno dzikiej przyrody i jej zjawisk (trzęsienie ziemi, wybuchy wulkanu), jak tež žydą tamtejszego ludu.
Rozbitek, skazany na wieezny pobyt w tej najodleglejszej częšci swiata, nie stracil nadziei. Zajmowal się, gromadzeniem zbiorów przyrodniczych («petryfika- cji», czyli osobliwosci geologicznych), a takže etnograficznych, np. suknie wró- žek-szamanek, koszule z kiszek ryb morskich i ptaków, ubiory kamczadalskie. Zbiory te musialy byc bardzo liezne, skoro nawet po oddaniu przymusowym większej ich częšci kniaziowi Muszyhskiemu mògi nimi obdzielic po powrocie do kraju dwóch swoich przyjaciól: Tadeusza Czackiego w Porycku i Czartoryskiego w Pulawach, gdzie zostaly umieszezone w tzw. Swiątyni Sybilli.
Pobyt Kopcia na Kamczatce zakohczyl się w sposób przez niego najmniej oczekiwany. Wlasnie przezywal okres buntu, planowai nawet ucieczkę wspól- nie z innym więžniem zeslanym na Kamczatkę. Pewnego dnia, kiedy przygoto- wania byly daleko zaawansowane, przybyl do portu handlowy okręt rosyjski,
341


który przywiózl pismo z podpisem nowego cara Pawta zwalniające Kopcia z zeslania i przywracające mu pelną wolnosc. Niestety, powstala trudnošč nie do pokonania, poniewai okręt, który przywiózl ten wazny dokument, nie wracal do kraju, gdyž miai za zadanie odbyč podróz geograficzno-badawczą w rejonie wschodnich wybrzeiy Azji. Podróz ta miala trwac 2-3 lata. Kopec na razie od- niósl tylko taką korzyšč, že zdjęta zostala straž, zaš kapitan okrętu darowal mu mapę Syberii i wschodniej częšci Azji.
Na szczęšcie do portu przybyl wtedy okręt angielski, którego kapitan miai wazne pisma do posla angielskiego w Petersburgu. Poniewaz zima nadchodzila i nie možna bylo wyslac tych listów morzem (a byl rozkaz cara, ieby wszystkie potrzeby Anglii zalatwiac natychmiast), powstala koniecznošč przeslania listów drogą lądową, wpierw do Irkucka. Tak zdarzyla się mozliwosc odbycia podróiy lądem do Europy. Sprawa komplikowata się jednak przez to, že wskutek zamar- znięcia morza nie moina bylo plynąč okrętem do Ochocka, lecz trzeba bylo jechač lądem brzegiem morza przez Pólwysep Czukocki, zamieszkany przez bitne plemię Czukczów, nieuznające wladzy carskiej.
Wystarczy stwierdzic, že do tego czasu tylko dwom karawanom udato się przejechač tą drogą. Trzeba bylo wziąč tež pod uwagę zie warunki jazdy zimą na pólnocy, przy bardzo niskich temperaturach i często spotykanych burzach šniežnych. To wszystko jednak nie odstraszylo Kopcia od wyruszenia w drogę do ojczyzny. Jazda odbywata się na saniach zaprzęžonych w psy, czasem w renifery. W wyprawie wzięlo udzial ok. 30 osób, w tym kilkunastu ttumaczy i straž zbrojna, ok. 100 psów ciągnęlo sanie. Z wielkim žalėm žegnano Kopcia w osadzie, gdzie zaskarbil sobie przyjažn i szacunek. Bratanica popa zalewala się tzami, ponie- waž miala nadzieję zostač j ego žoną.
Wiele przygód spotkalo podrožnych. Do najniebezpieczniejszych naležal ñapad ok. 30 uzbrojonych Czukczów. Tylko przytomnošci tlumacza i obecnošci Kopcia w karawanie zawdzięczano ocalenie. Tlumacz przemówil do napastni- ków, stwierdzając, že wiozą czlowieka z niewoli, «który równiei, tak jak wy, bit się za swoją ziemię, že Czukczowie lubiący sami wolnosc i drugim ludziom jej nie odbierają». Przemówienie to zrobilo duže wraienie na Czukczach, którzy oglądali ze wszystkich stron Kopcia i nie tylko darowali wszystkim žycie, lecz suto obdarowali Kopcia, wrzucając mu do sañ kilkanašcie skórek sobolich i kilka lisich. «Który z europejskich narodów - pisal Kopeč - większy kiedy oddal szacunek iolnierzowi petniącemu swojąpowinnošč».
Po przebyciu burzy šniežnej i pokonaniu pasma gór karawana dojéchala do Ochocka, gdzie Kopeč musiat pozostawic na žądanie komendanta kniazia Mu- szyñskiego większą częšč swoich zbiorów. Kopec przez większą częsč drogi byl chory. Poniewai nie bylo lekarzy, byl leczony sposobem domowym przez rožne przygodne osoby, takže przez szamanki tunguskie.
Od Ochocka podrói odbywala się znanym juž szlakiem: przez Jakuck do stolicy gubemi Irkucka, następnie przez Tobolsk i Kazan do Moskwy. Jednakže tym razem Kopec odbywal tę podrói jako wolny czlowiek. W takim tei cha- rakterze byl przyjmowany przez przedstawicieli wladz, którzy czasami nie ukrywali swego podziwu día jego hartu ducha. Przykladem moie byč spotkanie z gubernatorem Irkucka gen. Freydenem (Niemcem z pochodzenia) i jego
342


przyjacielem gen. Sumowem. Obaj wyrazali się bardzo pochlebnie o Polakach i rozmawiali z Kopciem po polsku (znali ten język od czasu swego pobytu w Polsce). W Moskwie Kopeč zložyl obowiązkową wizytę generalnemu guber- natorowi ks. Sattykowowi, który mu przypomnial, že to on wlasnie byl dowód- cą korpusu pod Kijowem, do którego naležata brygada Kopcia. Wymówka za ucieczkę do Kosciuszki brzmiala w ustach generata raczej dobrodusznie. Rosja- nin wspomniat tež, že Kopeč dat przyktad innym: Wyszkowskiemu i Lozin- skiemu, którzy takže przebili się ze swoimi brygadami do powstania.
W Rosji Kopeč spotkal wielu dobrych ludzi, którym zawdzięczat ratunek w cięžkich sytuacjach. Juž w samym Irkucku zažądano od Kopcia zwrotu wy- datków poniesionych przez skarb panstwa na jego utrzymanie i podróz od chwili uwolnienia. Nastrilo ono faktycznie o rok pózniej od wydanego dekretu, czego urząd nie chcial uwzględnič. Z ktopotu wybawil go pewien nieznajo- my rodak, który požyczyt Kopciowi 500 rubli na weksel, sptacony w parę lat pózniej w Petersburgu.
Mimo tych problemów i ztego stanu zdrowia Kopeč bez ustanku prowadzit obserwacje tego žycia i zwyczajów róznych ludów zamieszkujących krainy, przez które przeježdžal. Prawdopodobnie musiat prowadzic szczególowe notat- ki, które następnie wykorzystal, opisując w barwny sposób sceny z žycia Czuk- czów, Kamczadalów, Tunguzów i Tatarów, a takže innych jeszcze ludów, w swoim Dzienniku podrózy. Zbieral tež po drodze informacje na tematy gospo- darcze, np. o handlu Rosji z Chinami, a takže interesowal się geografią, czego do- wodem jest mapa Syberii, ktorą przywiózt ze sobą, a takže zawarte w Dzienniku rozwažania na temat lądowego potączenia Azji z Ameryką. Jako turysta w Moskwie zwiedzil Kreml, opisując następnie jego osobliwosci i związane z nimi podania. Wszystko to dowodzi, že Kopeč nie dal się pognębič nieszczęšciu, i akie go spotkato, lecz szukat rekompensaty w pracowitym zbieraniu danych, które byč može będą przez kogoš innego wykorzystane.
Dalsze losy brygadiera nie są tak szczególowo znane. Wiadomo, že zimą 1798/99 roku przyjechal do Wilna, gdzie trafil pod opiekę swoich krewnych i przyjaciót. Leczyt się czas jakiš w klasztorze Bazylianów, gdyž stan jego zdrowia byl nader oplakany. Jednakže Wilno nie bylo kresem jego wędrowki. Niebawem musi opušcič to miasto wskutek szykan miejscowych wladz. Uznano go bowiem za cudzoziemca i zgodnie z wydanym niedawno ukazem Pawta I nakazano opušcič granice Rosji - tak jak i wszystkim innym cudzoziemcom. Owo obostrzenie mialo dotyczyč przzede wszystkim Francuzów, ze względu na wrzenie rewolucyjne w tym kraju.
Kopeč postanowil jechač do Galicji, lecz w Dubnie zostal zatrzymany przez tamtejszego gubematora, który go z kolei nie chciat wypuscic za granicę jako wroga Rosji. Wyslal w tej sprawie zapytanie do Petersburga. Tymczasem znany patriota i dziatacz spoleczny Tadeusz Czacki zabrat Kopcia do siebie do Poryc- ka. Radzil mu starač się o pensję brygadiera w urzędującej jeszcze Komisji Li- kwidacyjnej trzech dworów zaborczych. Kopeč odmówit, stwierdzając, že «to się sprzeciwia mojemu przeswiadczeniu, aby po upadku ojczyzny brač wyna- grodzenie za stopien nabyty trudną pracą na polu chwaly». Odmówit, mimo že byt pozbawiony catkowicie srodków do žycia. Niebawem jednak sytuacja
343


zmienila się na lepsze z chwila wstapienia na tron Aleksandra I w r. 1801, który przywrócil prawa obywatelskie Kopciowi, a nawet stopien brygadiera i związa- ne z tym apanaze.
Kopeč najpierw dia poratowania zdrowia ūdai się na leczenie «do wód bar- dyjowskich», stamtad pojechal do Pulaw na zaproszenie Czartoryskich, po czym do Chodkiewiczów. Prawdopodobnie miai bliskie powiązania z tą rodziną, po- niewaz na šlubie Aleksandra Chodkiewicza z Walewską byl družbą. Mloda pani Chodkiewiczowa wspólnie ze swoją siostrą Bierzynską naklonily Kopcia, by przyjąl od nich piękne gospodarstwo skladające się z 200 morgów dobrej zieini z sadem owocowym «polozone w glębi puszczy litewskiej zwanej Czamym Lasern». Tu osiadl szanowany generai, a nawet sprowadzil do siebie kilku swych dawnych žolnierzy. Tak więc pierwszą myšlą jego, gdy przyjąl ofiarowaną mu przez szlachetne Polki zagrodę, bylo podzielič się tym skromnym mieniem z žol- nierzami, którzy pod jego dowództwem walczyli za ojczyznę.
W tym darowanym majątku brygadier Kopeč nie pozostal zbyt dlugo. Prawdopodobnie wezwat go stryjeczny brat, chorąžy Wincenty Kopeč, do majątku Luszniew, od r. 1689 rodowej siedziby Kopciów. W tym roku dobra Luszniew polozone w powiecie braslawskim zostaly zakupione przez Mikolaja Kopcia, stolnika wilkomierskiego, od Gedeoną Salmonowicza. Akt ten uzyskal potwierdzenie przez króla Augusta II w r. 1713, gdyž byl to majątek pozostają- cy na tzw. wieczystym prawie lennym. Stryjeczny brat Wincenty z braku bez- pošrednich następcow pragnąl przekazač swój majątek Józefowi, co wymagalo zatwierdzenia urzędowego. Brygadier ūdai się w r. 1804 do Petersburga, gdzie uzyskal akt nadania Luszniewa w dozywocie. Na mocy tego aktu brygadier Kopeč objąl majątek po šmierci Wincentego w r. 1818 w pelne wladanie. W r. 1826 Mikola] I nadal Kopciowi i jego rodzìnie majątek Luszniew na lat 50. Trzeba za- znaczyč, že rząd carski uwazal Luszniew za majątek skarbowy w sposób bez- prawny.
Kopeč przeniósl się na stale do Luszniewa prawdopodobnie po šmierci swego kuzyna Wincentego i chyba wówczas się oženil z Aniela Szmyderówna. Nie zasklepial się jednak w zaciszu domowym, o czym swiadczy zaproszenie na bai w Warszawie wysiane przez prezydenta miasta Warszawy oraz listy, jakie otrzymywal od swoich znajomych (m.in. od Cecylii Beydale). Wiele czasu mūšiai pošwięcič pisaniu swego Dziennika podrózy. Z tradycji rodzinnej wynika, že zmarl nagle w r. 1827 w Luszniewie, w chwili kiedy wyszedl na ganek, aby powitac nadježdžających gošci. Pochowany zostal w Luszniewie, w podzie- miach kaplicy rodzinnej, gdzie spoczywali dawniej pochowani przodkowie Kopciów.
Trzeba dodač, že trudne waninki jazdy i pobytu na Kamczatce pozostawily trwaly šlad na zdrowiu brygadiera, który byl ciągle chory i niedomagający. Tym się tež tlumaczy, že mògi byč tylko biernym swiadkiem wydarzen, jakie mialy miejsce w Polsce i na Litwie w epoce napoleonskiej. Relacje naocznych swiadków wskazują, že w ostatnim okresie swego žycia cierpial na okresowe Stany nerwicowe.
Dziennik podrózy przez calą wzdlué Azję lądem do portu Ochocka, oce- anem przez Wyspy Kurylskie do Nižnej Kamczatki i stamtąd na powrót do tegož
344


portu na psach i jeleniach zostal wydany drukiem po raz pierwszy we Wrocla- wiu w r. 1837 (w 10 lat po šmierci autora) staraniem i na koszt Ewarda Raczyñ- skiego z Poznañskiego. Janik podaje, že wyjątki z pamiętnik0w Kopcia wy- szly z druku jeszcze za ¿yda autora pt. Obyczaje Kamczadalskie w warszawskiej Gazecie Literackiej w nr 6 z r. 1821. Požniejsze wydania ukazaly się: 1) w r. 1863 w Berlinie pt. Dziennik Jozefą Kopcia, brygadiera wojsk polskich z rozmaitych Kotai dorywczych sporządzony, z 6 tablicami litograjicznymi i mapą Kamczatki, 2) w r. 1868 takže w Berlinie, jako tanie wydanie, 3) w r. 1865 w wydawnictwie ■Sybir»w Chelmnie, 4) w r. 1867 w Paryžu w Bibliotece Ludowej Polskiej ■ niektórzy twierdzą, že przedmowę do tego wydania napisal sam Mickiewicz; raktycznie są tam zamieszczone w formie skróconej dwa wyklady, j akie mial Mickiewicz na Sorbonie, pošwięcone Dziennikowi Kopcia, 5) w r. 1881 we Lwowie, 6) w r. 1899 takže we Lwowie, 7) w r. 1906 tamže, 8) w r. 1916 •v Warszawie, w wydawnictwie «Sybir». Rękopis oryginalny Dziennika znaj- duje się w archiwum Biblioteki im. Czartoryskich w Krakowie, rękopis jako odpis z oryginalu dokonany przez syna brygadiera, takže Jozefą, znajduje się w archiwum domowym rodziny Kopciów.
Dzielko brygadiera Kopcia bylo przez dlugi czas cenione przez czytelników ze względu na jego walory patriotyczne, jak i literackie. Bylo tež wznawiane zawsze w okresach cięžkich dla narodu polskiego. Największą rangę przyznal mu Adam Mickiewicz, który na wykiadach z Ii tėra tūry polskiej eksponowal :akie wątki w nim zawarte, jak: skrucha spowodowana nieszczęšciem, wiara a Opatrznošč, wytrwalosc pokoma i ufna, które odrožnialy go zarówno od dawnych pisarzy, np. od humoru Paska, jak i od wspólczesnych, np. Niemcewi- cza i Malczewskiego.
Dziennik Kopcia wywarl tež wplyw na twórczosc Juliusza Slowackiego, który w chwili ukazania się pierwszego wydania byl w fazie pisania Anhellego 1 r. 1837 i 1838). «Zjawiska przyrody, które otaczają Anhellego, sąjak w ogóle cale tío sybirskie poematu opisane przewažnie na podstawie pamiętnikow Kopcia» - pisal we wstępie do Anhellego wydanego w Bibliotece Narodowej Józef L'jejski. Fakt ten zostal naukowo udowodniony przez S. Maykowskiego w pra- cy Anhelli Slowackiego (Lwow 1909), zas potwierdzony przez Juliusza Kleine- :a w jego monografii Slowackiego (Ossolineum 1972). Dzielko Kopcia cenil takže Stanislaw Tamowski, profesor literatury polskiej, wieloletni rektor Uni- wersytetu Jagielloñskiego, który wyrazil žyczenie, by wyjątki z Dziennika po- drózy weszly do wypisów szkolnych. W sposób zbeletryzowany zajmowal się postacią brygadiera Kopcia Lucjan Siemieñski, wspólpracownik Czasu krakow- skiego, pisząc opowiadanie pt. Wieczór u jenerala Kopcia.
Za czasów Polski Niepodlegiej (1918-1939) przypomnial Kopcia dr Wiktor Hahn ze Lwowa, pisząc obszemy artykul w setną rocznicę šmierci brygadiera < Kuryer Literacko-Naukowy 1927, nr 38). Po r. 1945 dužo miejsca pošwięcil Kopciowi i jego dzielku znany etnograf i socjolog Antoni Kuczyñski w swojej pracy pt. Syberyjskie szlaki, oceniając, že «relacje te (dotyczące Kamczadali) stawiają J. Kopcia na jednym z pierwszych miejsc w grupie XVIII-wiecznych autorów piszących o tubylcach Kamczatki, a w historii etnografii polskiej mo- zemy smialo nazwac go prekursorem badañ etnograficznych nad ludami egzo-
345


tycznymi» (s. 169). Ani w okresie międzywojennym, ani po r. 1945 nie bylo nowych wydan Dziennika podróiy, aczkolwiek w latach szeščdziesiątych Pan- stwowy Instytut Wydawniczy zapowiedzial jego wydanie w serii Pamiętniki Polskie i Obce.
Na zakonczenie trzeba dodač, že mnóstwo wzmianek î brygadierze Kopciu jest rozsianych w utworach pamiętnikarskich i beletrystycznych. Wladyslaw Reymont wprovvadzil Kopcia jako postač powiešciową do swego dzieta pt. Rok 1794, podobnie Tadeusz Lopalewski do powiesci Berlo i desperacja. Z dziel pamiętnikarskich trzeba wymienic Pamiątkę przeszlosci Blędowskiej oraz Trzy po trzy Aleksandra Fredry. Ten ostatni, nie wiadomo na jakiej podstawie, dys- kwalifikuje dzielko Kopcia, przypisując autorowi chorobę umyslową. Taki sąd zostal uznany powszechnie za niesluszny i to przez osoby kompetentne (np. etnograf Kuczynski). Prawdopodobnie Fredro Dziennika Kopcia nie czytal i jego samego nie znat, a opieral się na tym, co uslyszal od osób trzecich. Trzeba tež pamiętac, že pisząc swój pamiętnik Fredro byl czlowiekiem zgorzknia- lym, patrzącym na wszystko dookola przez czame okulary wskutek przejšč, jakie miai z wlasną tw0rczošcią (...).
Feliks Êîðåå (1895-1940), syn Kamili i Stanislawa, brat mėgo ojca Stefana. Pierwszy z rodziny, od czasów brygadiera Jozefą Kopcia, który byl zawo- dowym wojskowym. Zachowana wsród pamiątek rodzinnych ksiąžeczka woj- skowa pozwala ustalič datę wstapienia do služby wojskowej - 8 maja 1915 roku. Byl wówczas ochotnikiem (wolontariuszem li stopnia) w 105. konnej polskiej sotni 104. Brygady «Gosudarstwiennogo Opolczenija». Dow0dcąsotni byl rotmistrz Mscislaw Emiljewicz Butkiewicz. Mamy więc tu do czynienia z polskim oddzialem w armii rosyjskiej (ksiąžeczka wypelniona jest po rusyj- sku, z portretem Mikolaja il na pierwszej stranie). Z zapisanych rubryk wynika, že Feliks Êîðåå przebywal w wymienionym oddziale tylko 3 miesiące: maj, czerwiec i lipiec 1915 r.
Z lipca 1915 r. zachowal sic list Kamili, matki Feliksą, do Stefana, w któ- rym wyraža swój niepokój o los Feliksą, wlasnie powolanego do wojska, mimo že wczesniej miai on wstąpic «do Legionów». Chodzilo tu prawdopodobnie î polskie formacje wojskowe organizowane po stranie rosyjskiej (m.in. pod dowództwem gen. Dowbór-Musnickiego). Czy Feliks traili do tych formacji - nie wiemy. Z listu jego, pisanego do bruta Stefana, a datowanego 5 VI 1916 r., wynika, že byl wówczas dalėj w wojsku, prawdopodobnie gdzieš blisko frontu w jego pólnocnej częšci. Možna tak sądzič, poniewaž oddzial Feliksą Kopcia uczestniczyl w rewii wojskowej, ktorą-jak pisal - odbieral dowódca pólnocno- zachodniego frantu. Odbyly się takže dwie inne rewie przeglądowe, z których jedną odbieral «nasz naczelnik (general brv'gady)», zaš drugą dowódca III Armii. «Na wszystkich rewiach nas bardzo chwalili, a za ostatnią dostališmy po 75 kopiejek».
Następny list (takže pisany do Stefana Kopcia) informowal, že Feliks jest «starszym w komendzie wywiadowców, a oficerem w komendzie jest chorąžy Chmielewski (...), pocbodzi z Oszmianskiego powiatu”. List ma datę 1 lipca 1916 r. Zawiera tež taką uwagę: «Niedawno jeden nasz ulan znalazl w patacu Platerów stary zastawny list z 1714 r. naszego prapradziada Michala Kopcia,
346


podczaszego oszmianskiego. List ten mam u siebie. W každym razie dla nas to jest pamiątka» (z posiadanych przeze mnie danych wynika, že mogl to byč Mi- chal Antoni Kopeč, obožny pinski, pisarz wielki litewski, zmarly w r. 1727, pochodzący z bocznej, rownoleglej linii Kopciow, wywodzącej się ze wspolne- go pnia od Piotrą Kopcia, wtasciciela majątku Kuchary w powiecie pinskim).
W lišcie z 12 wrzesnia 1916 r. Feliks Kopeč donosil, že byl w okopach w strasznych warunkach, po kostki w wodzie, «kuchnia przyježdžala raz w nocy, a przez caly dzien žylišmy herbatą». Następnie dodawal „w atakų nie bylišmy i dlatego strat nie bylo, tylko zostal zabity jeden ulan pod drutami nie- mieckimi w wywiadzie, do ktorego i ja naležalem»”. Nazajutrz pochowali go «w sztabie brygady z wielką paradą». Oddzial Feliksą Kopcia byl wowczas na pierwszej linii frontu i podobno wkrotce mial znowu išč na tydzien do okopow. Feliks pisal, že będzie się starai o urlop i že juž nawet podal «doklad» (slowo to napisane bylo alfabetem rosyjskim).
Z listu z 23 IX 1916 r. dowiadujemy się, že miejscem postoju oddzialu Feliksą byly okolice Niešwieža. «Tydzien temų bylo šwięto dywizyjne. Byly wy- šcigi oficerskie, konkursowe skoki; rąbania lozy i klucia lancą; stara rycerska zabawa zrywania wstąžek jeden drugiemu z konia i konkursowe wywiady. Wywiad naszego szwadronu prowadzilem ja, dostalem za to 2,50 rubla z rąk x. Radziwillowej». W koncu listu znalazla się uwaga: «Dostalem teraz awans na mtodszego podoficera-wywiadowcę». W innym miejscu zaznaczal: «jutro jadę do Niešwieža do doktora».
Ostatni list bez dokladnej daty, opatrzony jest naglowkiem: «Minską gubernia, 1916». Feliks prosil o radę, co ma robič w przyszlošci. «Z naszego szwadronu kilku wolonteriuszow 2-go rzędu jadą do komendy wolnooprediela- juszczich (slowo napisane rosyjskim alfabetem), žeby przygotowac się do 1-go stopnia. Więc chodzi tu o to, može i mnie sprobowac szczęšcia. Mnie tu w ula- nach jest bardzo dobrze i wolę tu byč prostym szeregowcem niž oficerem w piechocie. W tym miesiącu skonczylem 21-szy rok i juž wielki czas samo- dzielnie się kierowac i pomyšleč o swojej przyszlošci, žeby nie byč cięžarem dla innych». W tym samym lišcie Feliks informowal swego brata, že ma teraz «šliczną polwyšcigową klacz, przyszta z remontu, byla pewno u jakiegoš ofice- ra i zostala ranna lekko». Jednak ogolne warunki nie byly do pozazdroszczenia, skoro w ktorymš z listow pisal, že kwaterują w jakiejš stodole, gdzie jest po- twornie zimno, a on nie ma czym się przykryč. Prosil więc brata: «Kochany Stefusiu, može byš mogl przyslač mnie choč jakąš starą kolderkę».
Na tym konczy się zachowana korespondencja Feliksą Kopcia z czasow I wojny šwiatowej. Dochowaly się jeszcze tylko 2 koperty, jedna z datą 20 I 1919 roku, pusta w šrodku, druga z 30 XI 1920 r. Na obu kopertach ten sam adres: «Malopolska. Tarnow. Kadra 1. Pulku Ulanow Krechowieckich. Wielmožny Pan Podporucznik Feliks Kopeč”. Možna wiec domyšlič się, že Feliks Kopeč pod koniec wojny znalazl się w fonnującyrn się wojsku polskim, byč može bral udzial w slynnej bitwie pod Krechowcami. W každym razie awan- sowal na oficera i jako taki uczestniczyl w slynnej wyprawie na Kijow w r. 1919. Po zakonczeniu wojny pozostal w 1. Pulku Ulanow Krechowieckich jako oficer zawodowy. Trzeba dodač, že spisywal się doskonale, skoro za wyprawę kijow-
347


ską otrzymal Krzyž Kawalerski Virtuti Militari (wyprawa kijowska - ofensywa wojsk polskich zarządzona przez Jozefą Pilsudskiego, owczesnego Wodza Na- czelnego, przecivvko Rosji Sowieckiej, ktora początkowo doprowadzila do zaję- cia Kijowa, lecz požniej spowodowala klęskę wojsk polskich i najazd armii sowieckiej na Polskę, zakonczony klęską tej armii pod Warszawą.
1. Puik Ulanow Krechowieckich stacjonowal w Augustowie kolo Suwalk. Kadra tego pulku stanowila elitę oficerską wojska polskiego zarowno pod względem wyszkolenia, j ak i wyksztalcenia oraz tradycji historycznych. Nie darmo w tzw. žorawiejkach (wesolych przyšpiewkach dotyczących wszystkich pulkow kawalerii w Polsce) zwrotka odnosząca się do 1. Pulku Ulanow brzmiala: «Šame grafy i barony, pienvszy zdobi nam salony». Nie byli to jed- nak ludzie ani wyniošli, ani zasklepieni w sobie, gdyž jak pisala w jednym z listow Kamila Kopeč, matka Feliksą, «wcale nie są to tacy arystokraci jak Feliks mowil, tacy potulni, swojscy, tak z gustem zajadali ciastka mojej roboty i zapijali krupnikiem». Feliks mūšiai czuč się w takim otoczeniu vvyšmienicie, tym bardziej že byl doceniany przez przeložonych, ktorzy powierzali mu wy- pelnienie wažnych funkcji.
W jednym z listow pisal: «Bylišmy na przyjęciu Naczelnika Panstwa (Jozefą Pilsudskiego) w Bialymstoku. Ja z plutonem ulanow eskortowalem Naczelnika i ježdzilem przed povvozem po calym miešcie od 9 rano do 3 po poludniu. Bylem na šniadaniu i na obiedzie z Naczelnikiem Panstwa». W innym miejscu pisal o swoim pobycie w Warszawie na pogrzebie pulkownika krechowiakow B. Mošcickiego: «Bylišmy na kolacji u hr. Potockiej, gdzie bawilišmy do požna w nocy. W Warszawie nas przyjmowano nadzwyczaj uprzejmie i wszędzie bylo tylko slychač pochwaly dla krechowiakow. Bawilišmy dwa dni, ja mieszkatem w palacu hr. Zamoyskiego (ojca naszego oficera)».
Wydaje się, že byly to najbardziej swobodne i beztroskie dni w žydu Feliksą. Poza službą zająl się jazdą konną, bral udzial w zawodach hippicznych, z dužym niekiedy powodzeniem. Stopniowo awansowal. Z początkiem lat 30. nastąpil przelom w žyciu Feliksą Kopcia - oženil się, ale mūšiai poddač się do dymisji (krechowiacy musieli spelniač okrešlone warunki dotyczące wyksztal- cenia - nie tylko sami oficerowie, ale takže ich žony). Wymagane bylo co naj- mniej šrednie wyksztaicenie, pravvdopodobnie w grę wchodzilo takže pocho- dzenie. Feliks mūšiai rozstač się z I Puikiem U!anow Krechowieckich i prze- niešč się do 25. Pulku Ulanovv Wielkopolskich, stacjonującego w Pružanie. Tam tež doczekal się urodzin dwojki dzieci: corki Wandy i syna Jozefą, ktore- mu nadal to imię ze vvzględu na pamięč swego pradziada, brygadiera košciusz- kowskiego Jozefą Kopcia.
Wiaač z tego, že Feliks Kopeč mial gtęboko zakorzenione poczucie tradycji rodzinnej. Innym dowodem na to byla j ego podrož do Luszniewa, dawnego majątku rodziny Kopciow, skonfiskowanego przez rząd carski po powstaniu styczniowym. Odwiedzil tež miejscowego proboszcza, od ktorego uzyskal obietnicę uporządkowania cmentarza w najbližszym otoczeniu fundamentow zrujnowanej kaplicy, w podziemiach ktorej znajdowaly się groby rodziny Kop- ciow, w tym takže grob brygadiera Jozefą K. Niestety wybuch wojny 1939 r. nie pozwolil na stwierdzenie, czy obietnica ta zostala spelniona. Feliks K. zain-
348


teresowal się tež stanem rękopisu Dziennika podrožy brygadiera, ktöry znajdo- wal się w moim posiadaniu. Stan ten nie byl nadzwyczajny ze względu na pod- niszczoną okladkę Dziennika. Na prošbę stryja odstąpilem mu na jakiš czas Dziennik dla dokonania niezbędnej konserwacji. Stryj Feliks oddal tę cenną naszą rodzinną pamiątkę do introligatomi, gdzie calošč rękopisu zszyto na no- wo i oprawiono, zamieniając podniszczoną tektuimvą okladkę na okladkę este- tycznie wyglądającą, skorzaną. Tak oprawiony rękopis po II wojnie swiatowej wrocil do mnie, gdyž zostal zwrocony przez ciocię Marysię, ktora przechowala go u siebie przez caly czas zawieruchy wojennej.
W r. 1938 Feliks Kopec zostal mianowany inspektorėm KOP (Korpusu Ochrony Pogranicza) i przeniesiony do Wilna, poniewaž terenem jego dzialania mial bye ten odcinek Kresow Wschodnich. Byl wowczas w randze majora. Otrzymal duže mieszkanie sluzbowe na Malej Pohulance, do ktorego takže przeniosla się babcia Kamcia. Zamieszkala w osobnym pokoju. Byla juž cal- kiem niedolęžną staruszką i z trudem poruszala się, podpierając się laską. Zmarla jesienią 1938 roku i zostala pochowana na Antokolu. Stryj Feliks nie- dlugo przebywal w Wilnie na swoim stanowisku inspektora KOP, gdyž na wio- snę 1939 r. w czasie pierwszej mobilizacji zostal przeniesiony sluzbowo do organizującej sięjednostki wojskowej nad zachodnią granicą kraju. Možna się tylko domyšlič, že zostal powolany na dowodcę pulku kawalerii KOP, ktöry wszedl w sklad armii «Lodz» dowodzonej przez gen. Rummla. W tym tež czasie, a može nieco pözniej zostal mianowany podpulkownikiem. Ostatni raz przyjechal do Wilna na krötko latem 1939 r. Bylo to ostatnie požegnanie z ro- dziną, z ktorą juž nigdy więcej się nie zobaczyl.
Losy Feliksą Kopcia w czasie kampanii wrzesniowej opisuję na podstawie dwöch publikacji: Juliusza Rummla Za honor i Ojczyznę, wydane w kraju w latach 50., i Apoloniusza Zawilskiego Bitwy polskiego Wrzesnia, Warszawa 1972. W sklad armii «Lodž» wchodzily następujące jednostki: 10. Dywizja Piechoty gen. Dindorf-Ankowicza, 30. Dywizja Piechoty gen. Cehaka, 28. Dywizja Piechoty gen. Bonczy-Uzdowskiego i Wolynska Brygada Kawalerii pik. dyplomowanego J. Filipowicza. Szescioszwadronowy pulk kawalerii KOP wchodzil w sklad oddzialu wydzielonego pik. dyplomowanego J. Grobickiego i wraz z nim stanowil częšč 10. Dywizji Piechoty. Gen. Rummel, uprzedzając atak nieprzyjaciela, wysunąl częšč swojej armii bližej granicy o 40-90 km od swojej linii obronnej nad rzeką Wartą. Z tego wlasnie powodu grupa pik. Grobnickiego, a wraz z nią pulk kawalerii KOP znalazly się 1 wrzesnia w okolicy Kępna, na poludnie od tego przygranicznego miasta. Gen. Rummel zapisal w swoich wspomnieniach: «Pas dzialania 10. Dywizji Piechoty bardzo mnie niepokoil, poniewaž szerokošč jego wynosila ok. 30 km. Staralem się wzmocnic tę dywizję czym tylko moglem. Przydzielilem jej 4 bataliony Obrony Narodo- wej, wzmocnione bronią maszynową. Największe jednak wzmocnienie stanowil szescioszwadronowy pulk kawalerii KOP. Byl to oddzial doborowy, dobrze uzbrojony, pod doskonalym dowodcąpplk. Kopciem» (s. 44).
O proporcji sil na odcinku armii «Lodž» niech swiadczy fakt, že przeciwko wymienionym 3 polskim dywizjom i 1 brygadzie kawalerii ruszylo do atakų 12 dywizji niemieckich w tym 2 paneerne i 2 zmotoryzowane. Uderzenie niemiec-
349


kie w kiemnku od granicy na Lodz bylo szczegölnie silne, poniewaz byla to najkrötsza droga do Warszawy. 1 wrzesnia nieprzyjaciel rozpocząl atak na od- cinku 10. DP juž o godz. 4, tzn. blisko godzinę wczesniej niž na pozostalym froncie. Początkowo Polacy byli zaskoczeni intensywnošcią atakų, niektöre oddzialy daly siq okrąžyč i byly wzigte do niewoli. Taki los wlasnie spotkal 6. szwadron kawalerii KOP, ktöry «uwiklat siq w walkę z 10. dywizja niemiecką i wpadl do niewoli». W tym samym dniu jednak «oddzial wydzielony pik. Gro- bickiego stoczyl silami 1 pulku kawalerii KOP pplk. F. Kopcia pomyšlną walkg z puikiem SS Leibstandarte „Adolf Hitler” w rejonie Bolesiawca, niszcząc 7 czolgow i 5 motocykli oraz zadając Niemcom duze straty w zabitych i rannych. Po przekroczeniu granicy wrög mūšiai každy krok oplacač obficie krwią». Mimo olbrzymiej przewagi nieprzyjaciela grupa Grobickiego do zmierzchu utrzy- mala się na wyznaczonej pozycji, po czym wycofala siq na Mieleszyn. 2 IX oddzial pik. Grobickiego wiązal sily až dwöch dywizji niemieckich (10. i 17.), idących z Kępna i Wieruszowa na Sieradz. Oddzial cofal się w porządku w stronę Warty na glöwne pozycje obronne.
O zaciętošci obrony swiadczy fakt, že Niemcy musieli stracič až 4 dni na przejšcie niewielkiego odcinka od granicy do rzeki Warty, mimo olbrzymiej przewagi. 4 IX oddzial Grobickiego znalazl się nad Wartą na poludnie od Sie- radza. W tym dniu pik Grobicki przejąl dowödztwo Kresowej Brygady Kawalerii, zaš pplk Kopeč zostal mianowany dowodcą dotychczasowej grupy opera- cyjnej pik. Grobickiego. Grupa ta w nocy z 4/5 wrzesnia oraz przez caly dzien 5 IX uczestniczyla w bitwie nad Wartą, jaką stoczyla armia «Lodz» z przewa- žającymi silami nieprzyjaciela. Niemcom o swicie 5 wrzesnia udalo sie prze- prawic w wielu miejscach przez Wartę. Ich glowna sila uderzenia skierowala sig na Beleri i Strohsko, wsie položone na prawym brzegu rzeki. Po zajęciu wzgörz okolicznych przez Niemcow Polacy rozpoczęli calą serię konirataköw, ktore trwaly až do zmroku,
«DiTigie z kolei natarcie - pisal Zawilski - wyszlo od wschodu. Bylo to natarcie grupy podpulkownika Kopcia. Ale jego slabe balaliony Obrony Naro- dowej „Wielun I” i „Wieluh II” niewiele mogly zdzialač wobec szczodrze wy- posažonych w bron maszynową grup niemieckich i niemal z miejsca zalegly w terenie pod siinym ogniem. Spieszony pulk kawalerii KOP (ktory nie zdąžyl odejšč do brygady) naci erai energicznie i ponios! duže straty. Natarcie wspie- raly dwie kompanie czolgow rozpoznawczych, lecz straciwszy znaczną czgsc sprzgtu, wycoTaly się wraz z calą grupą w kierunku na Lutomiersk». Zapewne z tego powodu kawaleria dywizyjna 28. DP nie mogla nawiązač kontaktu z gmpą pplk. Kopcia w dalszym dzialaniu przeciw Niemcom.
6 IX cala armia „Lodz” znalazla się w odwrocie w kierunku srodkowej Wi- sly. Gen. Rummel pisal: «9 IX gen. Dindorf byl juž w Otwocku (gdzie przybyl tež pik. Grobicki z puikiem kawalerii KOP). W ciągu dnia zameldowal sie jesz- cze pik Grobicki z Kresowej BK oraz pplk Kopeč z 1. puikiem KOP, ktöry byl w doskonalcj formte». Początkowo gen. Rummel, ktöry zostal mianowany do- wodzcą nowej armii «Warszawa» i «Modlin» zamierzal užyč obu grup Grobickiego i Kopcia du obrony prawego brzegu Wisly (od Göry Kalwarii do Swi- dröw Malych). Swiadczy o tym plan generata co do dzi .lan na 12 IX, mających
350


na celu wyrzucenie Niemcow na lewy brzeg Wisly w rejonie Osieka. «Natarcie zamierzam przeprowadzic - pisal general - koncentrycznie puikiem KOP pik. Kopcia z polnocy na poludnie wzdluz Wisly oraz oddzialem majora Nowakow- skiego».
Jednakže 11 IX nadszedl rozkaz od Naczelnego Wodza bezwzględnej obrony Warszawy i Modlina, oraz odeslania «Grobickiego z calošcią kawalerii zaraz na Parczew. Calą piechotę z Wisly (...) najkrotszą drogą do Piskorza. Szybko wykonac». Wiązalo się to z koncepcją odejšcia wszystkich sil na poludnie do Matopolski i koncentracji ich nad Dniestrem. Sam gen. Rummel zresztą zdawal sobie sprawę, že czas myšlee o obronie Warszawy i Modlina w za- mknięciu, gdzie nie možna byloby wyzywic zbyt dužej masy wojska, zwlaszcza kawalerii. Chodzilo tu glownie o grupę kawalerii gen. Andersa (zložoną z No- wogrodzkiej i Kresowej Brygady Kawalerii) ktora oslaniala Warszawę od wschodu. «Zdecydowalem przerwac natarcie na Minsk Mazowiecki i odeslač calą grupę na Lublin». Awizo do gen. Andersa na 13 IX brzmialo: «Dowodca armii przewiduje odskoczenie grupy p. generala w ciągu nocy na Garwolin, potem Kock (nad Wieprzem). Po drodze p. general zabralby ze sobą pulk Grobickiego oraz resztki 10. DP».
Gen. Rummel 13 IX wystosowal rozkaz požegnalny dla 10. Dywizji Pie- choty, w ktorym m.in. czytamy: «Pulki 28., 30., 31.- 4. baon strzelcow, baony Obrony Narodowej i pulk kawalerii KOP oraz 10. pal i dac - rywalizowaly ze sobą w bohaterstwie». Niezaležnie od poprzedniego w tym samym dniu gen. Rummel wydal specjalny rozkaz pochwalny dla pulku kawalerii KOP następu- jącej trešci:«Od samego początku przybycia pulku do armii „Lodž” pulk kawalerii KOP pod dowodztwem pplk. Kopcia Feliksą wykazat się jako wzorowy oddzial. Wysunięty ku swej granicy až pod Wieruszow, Ostrzeszow i Kępno, pulk uparcie i niezachwianie przeprowadzil od dnia 1 wrzesnia až po dzien 3 wrzesnia walki opožniające, stale przechodząc do przeciwuderzenia i biorąc jencow, wyswietlal sytuację. Na pozycji glownego oporu nad Wartą brat wybit- ny udzial w walkach 4 i 5 IX pod Bieleniem, Stroriskiem i Piaskami. Podczas odwrotu ku Wisle pulk w czasie cięžkich walk nigdy nie ustąpil ani piędzi zaj- mowanej pozycji - odchodzil tylko na rozkaz, do konca zachowal wzorową postawę, šwiecąc przykladem dla innych oddzialow.
Žolnierze pulku kawalerii KOP! Odchodzicie teraz z grupą operacyjną kawalerii na wschod. Dziękuję warn w imieniu služby za waszą wytrwalosc, za žolnierską postavvę i ofiamošč - žvczę warn nadal powodzenia bojowego ku chwale Ojczyzny. Za wybitne zaslugi dowodcze, za wykazane męstwo i odwagę nadaję order Viituti Militari 4 klasy dowodcy pulku - pik. Kopciowi Feliksowi, oraz przyznaję dla pulku 10 Krzyžy Kawalerskich Virtuti Militari do dyspozycji dowodcy pulku celem odznaczenia najdzielniejszych jego žolnierzy. Podpisano: J. Rummel, gen. dyw., dowodca armii „Lodž” i „Warszawa”.
Dalsze losy pulku kawalerii KOP i jego dowodcy w kampanii wrzesniowej nie są dokladnie znane. Pulk wszedl w sklad grupy gen. Andersa jako częšč Kresowej Brygady Kawalerii, a w niej byl podporządkowany pik. Plonce, ktory dowodzil takže resztkami 22. i 20. pulku ulanow oraz baterią 4. dac. Do grupy gen. Andersa naležala takže Nowogrodzka Brygada Kawalerii, a požniej i Wo-
351
tyñska Brygada Kavvalerii. Naležy byč pewnym, že tak sprawny oddzial, j akim byl pulk kawaierii KOP, w žadnym wypadku nie mógl oddzielič się od calej grupy i mūšiai dotrwac do samego koñca dzialañ wojennych. A mialy one prze- bieg następujący. Po otrzymaniu rozkazu odejšcia na poludnie do dyspozycji Naczelnego Wodza grupa gen. Andersa przešlizgnęla się między wysuniętymi oddzialami nieprzyjaciela i stanęla 15 IX nad Wieprzem pod Baranowem bez stycznošci z nieprzyjacielem. Po dwudniowym postoju mszono dalėj 17 IX na pólnoc od Lublina i 20 IX osiągnięto Rejowiec. W tym miejscu grupa zetknęla się z silnym zgrupowaniem Armii Polskiej Frontu Pólnocnego pod dowódz- twem gen. Dąb-Biemackiego, który przedsięwziąl akcję ofensywną przeciwko Niemcom 20-27 IX, noszącą nazwę bitwy pod Zamosciem i Tomaszowem Lu- belskim.
Zawilski stwierdzíl, že obok bitwy nad Bzurą bylo to jedno z największych dzialañ militamych polskiego Wrzesnia. Zadaniem armii gen. Dąb-Biernackiego bylo maszerowac na Lwow celem polączenia się z armią gen. Sosnkowskiego. Jednakže wobec sytuacji, jaka wytworzyla się 17 IX (przejšcie granicy vvschod- niej przez wojska radzieckie i wycofywanie się Niemców na Zachód), postano- wil zmienič kierunek marszu na poludniowo-zachodni, celem zaatakowania stražy tylnych Niemców. Giupa kawaierii gen. Andersa míala zajmowac šrodek ugrupowania z kierunkiem uderzenia na szosę Tomaszów - Zamošč. Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim obfitowala w liczne epizody swiadczące o niezlomnej woli žolnierzy polskich do dalszej walki. Niemcy poniešli duže straty w zabi- tych i rannych, zniszczono dužo czolgów i sprzętu wojskowego. Jednakže wobec olbrzymiej przewagi wroga oraz wyczerpywania się wlasnych zapasów amunicji sytuacja byla beznadziejna.
23 IX gen. Anders z Novvogrodzką Brygada Kawaierii znalazl się w miej- scowosci Majdan Sopocki. «Zdąžyty tu dolączyč jedynie nikle resztki Kresowej Brygady Kawaierii - pisa! Zawilski - z pulkownikiem Grobickim oraz 1. Pulk Szwoležerow.» 24 IX nast^ila reorganizacja pod Rudą Rožaniecką oraz dolą- czenie resztek Wileñskiej Brygady Kawaierii z pulk. Druckim-Lubeckim. Jesz- cze w tym dniu rozbito niemiecką kompanię piechoty (pik L. Schweizer z Wileñskiej Brygady Kawaierii) oraz szarzowano 27. Puikiem Ulanów (pplk. J. Pająka) na batai ion piechoty niemieekiej. Jednak w dniu tym zostaly rozbito czesci Kresowej Brygady Kawaierii, a pik Grobieki dusiai się do niewoli niemieekiej. Rozbiie zostaly takže resztki Wileñskiej Brygady Kawaierii. W t e j sytuacji gen. Anders zgodzil się na rožėj m z Niemcami, którzy w zarnian za zaprzestanie walki pozvvolili resztkom wojska przejšč do granicy wegierskiej.
Rankiem 27 IX na przemęczone oddzialy polskie uderzyly (mimo rožėjmu) si Ine oddzialy niemieckie, powodujac rozproszenie sie wojska na poludnie od Husakowa. Zginęto tu wielu oficerów i szeregowyeh. «W tej sytuacji gen. Anders rozvviązal jednostkę i na c/de grupy oficerów pomaszerowal na Wqgry. Nie dotarl tam jednak, gdyž zostal internowany przez oddzial wojsk radziee- kich». Najprawdopodobniej w tej wlasnie grupie oficerów znajdowal się do- wódea pulku kawaierii KOP pplk Feliks Kopec.
Ostatnim šladem po Feliksie Kopciu byla pocztówka otrzymana od niego w grudniu 1939 r. ze Starobielska. Pocztóveka byla adresowana do žony w Wil-
352
nie i zawierala m.in. wiadomosc o nadziei zwolnienia z obozu i przyjazdu do Wilna. Wynikalo to z poglosek o prądkiej likwidacji obozu i przeniesieniu in- temowanych na inne miejsce. Niestety, nadzieje te šią nie zišcily. Natomiast w odpowiedzi na list wyslany do Miądzynarodowego Czerwonego Krzyža w Genewie rodzina otrzymala wiadomosc, že Feliks Kopec figuruje na listach osób, których zwloki zostaly znalezione w zbiorowej mogile w Katyniu pod Smoleiiskiem.
Bohdan Kopec (1909-1987). Ojciec mój Bohdan urodzil šią 16 listopada 1909 r. w Wilnie, gdzie zostal ochrzczony w kosciele Wszystkich Swiątych. Dziadek Stefan byl w tym czasie urządnikiem w pewnej instytucji handlowo- przemyslowej. W roku 1915 z powodu zbližania šią Niemców i zamiaru opusz- czenia Wilna przez armią rosyjską rozpocząla šią ewakuacja miasta. Zalecany byl wyjazd rodzin osób služących w wojsku rosyjskim. Poniewaz dziadek Stefan byl zmobilizowany (powolano go do služhy czynnej - dowodzil službą sanitamą i kolejową, rodzina wyjéchala w gląb Rosji, na dalekie poludnie do Ekatierynoslawia nad Dnieprem. Po uspokojeniu šią wojny domowej - jak za- notowal ojciec w swoich pamiątnikach - rodzina udala šią w podrož powrotną do Wilna przez kraj objąty niepokojami i pogrąžony w chaosie.
Nie tež dziwnego, že z tego powodu trafila w koúcu do miasteczka Kalwa- ria položonego 40 km na pólnoc od Suwalk, gdzie mieszkal brat babei Marysi - Hilary, a nastąpnie po pewnym czasie do Suwalk. Dziadek Stefan, uzyskawszy nominaeją na p.o. nadlešniczego w nadlesnictwie bersztowskim k. Grodna, wyjechal do zapadlej wsi Pohorenda w samym srodku puszczy. Poniewaz ojciec musial wreszcie zacząč chodzič do szkoly, nastąpnym etapem epopei bylo mia- sto Grodno - gdzie po zdaniu egzaminu wstąpnego zacząl ucząszczač do pierw- szej klasy miejscowego gimnazjum. W tym czasie (rok 1920) wybuchla wojna polsko-bolszewicka. Trzeba bylo w związku z tym uciekač przed nadciągającą armią wroga.
Po wielu dosyč przykrych zdarzeniach i po pobiciu bolszewików wrócil ojciec do Suwalk, gdzie przez pierwsze 3 lata uczęszczai do gimnazjum, przyjež- džając na wakaeje do ojea, który w miedzyezasie przeniósí šią na nowe stano- wisko pracy do nadlesnictwa grodziehskiego. Niestety, zle warunki klimatyczne i intensywna praca zrobily swoje - wykryto u dziadka Stefana gružlicą. Zmarl on na zapalenie piuc w 10 kwietnia 1927 roku. Jeszcze przed smiercią dziadka w roku 1924 ojciec przeniósí šią z Suwalk do Wilna, gdzie zamieszkal z ciotką Zofią Rymkiewiczową i jej dwoma synarni (Zygmuntem i Tadeuszem) w mieszkaniu mojej prababei Kamili (w trzypokojowym mieszkaniu).
Po smierci dziadka Stefana ze wzglądu na trudną sytuacją materialną babeia Marysia musíala pójsc do pracy - standard zyciowy z biegiem lat zacząl šią poprawiac, co umozliwilo poprawą warunków mieszkaniowych. W roku 1928, bądąc uezniem siódmej klasy, po skoñczonym roku, tzn. po przejsciu do ostat- niej maturalnej klasy ósmej byl ojciec na wycieczce dookola Polski, o której z entuzjazmem pisal w swoich wspomnieniach. Zbližala šią inatura i decyzja o wyborze zawodu - ojciec postanowil wybrac eos, co byloby związane z bio- logią stosowaną - wybraí rolnictwo. Jednoczešnie z powodu nienadzwyczajnej sytuacji materialnej podjąl pracą zarobkową na stanowisku kancelisty w Dyrek-
353
cji Okręgu Lasów Pañstwowych, co jednakže nie trwalo dhigo, poniewaz - jak zanotowal - «moje wysilki pogodzenia ze sobą studiów i pracy w urzędzie gra- niczyly z heroizmem».
Žycie studenckie uplywalo w sposób urozmaicony, znajdowal ezas na wszystko - na solidną naukę i zabawę. W roku 1932 odbyl ojciec praktykę za- wodową w majątku rolnym na Wolyniu, gdzie mi ai možnošč zapoznač się z pracą mechanicznej siiy pociągowej, a nawet mógi sam przez jakiš czas jež- dzič traktorem, wykonując orkę. W następnym roku, tzn. w lipcu i sierpniu 1933, byi równiez na praktyce w majątku Górzyce k. Wrzesni w Wielkopolsce. Po napisaniu pracy dyplomowej i zdaniu egzaminów w r. 1934 uzyskai stopieñ inzyniera rolnictwa i zostai powoiany do odbycia siužby wojskowej w Szkole Podchorąžych Kawalerii w Grudziądzu.
Po jej zakonczeniu i otrzymaniu stopnia podporucznika rezerwy postanowii rozpocząč pracę naukową i w związku z tym zgiosil się do prof. W. Staniewicza z prošbą o przyjęcie w charakterze asystenta wolontariusza (brak etatów) bez wynagrodzenia do Katedry Ekonomiki Rolniczej USB w Wilnie. Ustalono, že w tym czasie napisana zostanie praca doktorska na temat Wychodzstwo sezono- we z ziemi wileñskiej do LotwyZbieranie materiaiów do tej pracy trwalo pare lat. Od lipca do pazdziemika 1936 roku przebywal ojciec jako urzędnik w Konsulate Polskim w Rydze, gdzie ofícjalnie pelnií funkcję praktykanta konsular- nego, nieoficjalnie natomiast zbieral dane do swojej pracy. W tym tez czasie odbyl wycieczkę na Litwę, uzyskawszy uprzednio specjalne zezwolenie dzięki poparciu prof. Staniewicza. Na tym konczą się Fakty, mysli, zdarzenia (wspo- mnienia z lat 1915-1987), które ojciec zacząl pisac na kilka lat przed šmiercią. Niestety, nie zdąžyl juž dokonczyč tej pracy, chociaž jak widac z tytulu, plano- wal opisač swoje žycie do roku 1987.
Dalszy ciąg biografu opisuję na podstawie wspomnieñ o ojcu publikowa- nych w Zagadnieniach Ekonomiki Rolnej i Rocznikach Mauk Rolniczych, jak rowniež moich wiasnych. Pracę doktorską ojciec obronil w czerwcu 1939 r., uzyskując stopieñ doktora liauk rolniczych. W chwili wybuchu wojny przebywal w majątku uniwersyteekim Zemlostaw kolo Ejszyszek, gdzie zbieral mate- rialy do pracy naukowej jako stypendysta Fundacji Zemoslawskiej, i tu zastal go rozkaz o mobilizacji. Po zameldowaniu się w 13. Pulku Ulanów Wileñskich okazalo się, že wczesriiej zostai juž sformowany sklad bojowy pulku i w związ- ku z tym trafil do Ošrodka Zapasowego Biygady Wileñskiej jako zastepca do- wódcy 1. plutonu w 1. szwadronie. Odbywaly się tam zajęcia gamizonowe, szkolenie žolnierzy - po pewnym czasie nastąpi! wymarsz do miejscowosci Pošpiesza pod Wilnem, gdzie mialy byč przygotowywane okopy i stanowiska przeciwko spodziewanym od strc^ny Niemenczyna Niemcom.
17 wrzesnia nadeszla niespodziewanie hiobowa wiese - rano wojska so- wieckie przekroezyly granicę. Brygada pomaszerowala do Wilna, a potem szosą w kierunku Mejszagoly, gdzie dostala rozkaz zajęcia stanowiska z plutonem w folwarku Gudeliki. W tym momente nastąpila calkowita dezorganizaeja wojska, brak bylo rozkazów, žolnierze rzucali broñ. Ojciec usiiowa! zebrač trochę chętnych do dalszej walki, zorganizowac opór przeciw nadciągającym wojskom sowieckim, lecz okazalo się to niemožliwe. Nie mając innego wyjscia,
354

zgodnie z otrzymanym rozkazem, przekroczyl z innymi žolnierzami granicę litewską i zostal intemowany w ošrodku wypoczynkowym nad morzem w Po- lądze.
Proby wydostania się barką rybacką na wyspę Bomholm w Szwecji i dalėj do polskiej armii we Francji nie udaly się, przyjechala natomiast przyszla zona (moja mama), przywožąc cywilne ubranie, dzięki ktöremu po wydostaniu się z obozu wyjechal ojciec do Kovvna, ukryl się u mojej mamy przez pewien czas, starając się otrzymač wizę wyjazdową do Anglii, niestety bez skutku. W tym czasie ojciec oswiadczyl się mamie, nie rezygnując w dalszym ciągu z planöw wyjazdu do wojska polskiego na Zachodzie. Niestety, konsulaty Szwecji i wla- dze litewskie ze względu na protesty Niemiec zaprzestaly wydawania wiz - sprawa staje się nieaktualna.
18 XI 1939 r. odbyl się šlub moich rodzicöw w košciele parafialnym w Kownie. Wraz z mamą ojciec wröcil do Wilna, gdzie w grudniu po przejęciu miasta przez Litwinöw zostal wraz z calym personelem naukowym Uniwersy- tetu zwolniony z pracy przez nowych wladcöw. Ze względu na trudnošci z uzy- skaniem zatrudnienia dla osob nie znających języka litewskiego ojciec pracowal w rožnych zawodach, między innymi jako nauczyciel w szkole rolniczej, kie- rownik mlyna, a nawet wozny w szpitalu, w ktörym przyszedlem na swiat. Mama w tym czasie udzielala lekcji języka litewskiego, na co w tym okresie bylo duze zapotrzebowanie. Do mieszkania, ktore zajmowalismy, zostal do- kwaterowany oficer sowiecki z zoną i corką. Niedlugo w pokoju obok doszlo do tragedii. Zazdrosny mąž zabil žonę, ranil swojego rywala (innego oficera), a sam popelnil samoböjstwo.
W okresie okupacji niemieckiej ojciec administrowal majątkiem opuszczo- nym przez wlasciciela i w związku z tym będącym pod zarządem niemieckim. W czasie okupacji sowieckiej przeszedl do pracy w administracji rolnej jako agronom powiatowy - początkowo w Trokach, potem w Wilnie. W tym czasie zaczęly się masowe wywozki Polaköw na Syberię. Z okien mieszkania widac bylo codziennie ludzi zaplakanych ludzi, z tobolkami na plecach, prowadzo- nych pod eskortą žolnierzy sowieckich. Rodzice jednak nie chcieli wyježdžač do Polski, licząc na zmianę decyzji sowietöw o przynaležnošci Wilna. Pewnego dnia odwiedzil mieszkanie zaprzyjažniony dozorca domu i poinformowal, že cala nasza rodzina jest juž zapisana w NKWD do wywozki. Trzeba bylo jak najszybciej uciekac do Polski. Ostatnim transportem w roku 1946 wyjechalismy do krąįu i po dlugiej podrožy koleją zatrzymališmy się w Toniniu, gdzie ojciec podjąl pracę jako Inspektor w Wydziale Organizacji Wsi i Gospodarstw Pomor- skiej Izby Rolniczej.
W paždzierniku 1946 roku ojciec wyjechal do Wroclawia i od razu zostal zatrudniony na Uniwersytecie w Katedrze Ekonomiki Rolniczej na stanowisku adiunkta. Przez rok mieszkal sam, poniewai mama nie chciala wyjezdzac do Wroclawia, obawiając się powrotu tego miasta do Niemiec. 1 paždziemika 1950 r. zostal powolany na stanowisko zastępcy profesora i kierownika katedry, ktörym pozostal do roku 1976. Nominację na docentą uzyskal w r. 1954, co w owym czasie odpowiadalo zaröwno stanowisku sluzbowemu, jak i tytulowi naukowe- mu. W listopadzie 1960 r. obronil pracę habilitacyjną, w roku 1964 zostal mia-
355

nowany profesorėm nadzwycząjnym, a w 8 lat požniej otrzymal tytul profesora zvvyczajnego.
Jak podają publikowane biografie, byl jednym z najwybitniejszych przed- stawicieli ekonomiki rolnictwa, uznanym specjalistą w dziedzinie organizacji gospodarstw rolnych, tworcą oryginalnych metod analizy i planovvania. Przez wiele lat uczestniczyl w pracach Komitetu Badan Rejonow Uprzemystowionych PAN. We Wroclawiu byl przewodniczącym Sekcji Ekonomiczno-Rolniczej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, czlonkiem Rolnej Rady Naukowej przy Prezydium WRN, czlonkiem Rady Naukowo-Ekonomicznej WKPG i przewodniczącym komisji ekonomiczno-rolniczej. W centralnych instytucjach w Warszawie byl czlonkiem Komitetu Ekonomiki Rolnej Wydzialu Nauk Przy- rodniczych PAN, czlonkiem Rady Naukowej Instytutu Ekonomiki Rolnej, czlonkiem Rady Naukowej przy Redakcji Ekonomiczno-Rolniczej Panstwowe- go Wydawnictwa Rolniczego i Lešnego.
Byl tež ojciec promotorem 13 prac doktorskich, opiekunem naukowym i doradcą w 9 przewodach habilitacyjnych. Czterech jego uczniow uzyskato tytuly profesorskie. Za zaslugi w nauce, dydaktyce i vvspolpracy z gospodarką narodową zostal uhonorowany Zlotym Krzyžem Zaslugi, Krzyžem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, tytulem Zaslu- žonego Nauczyciela, otrzymal tež wiele odznaczen resortowych i regionalnych. Zmarl 22 sierpnia 1987 r. po dlugiej i cięžkiej chorobie.
Jak napisal pro f. Teodor Nietupski we vvspomnieniu pošmiertnym opubli- kowanym w nr 1 z r. 1988 Zagadnieh ekonomiki rolnej, «odszedl uczony, ktory pracy tworczej podporządkowal cale swoje žycie. Niezmordowany do ostatnich dni, prowadzil badania, publikowal wyniki swoich prac, prowadzit zajęcia ze studentami i nie pozwalal się w nich wyręczyč. Pozostal po Nim dorobek na- ukowy, najtrwalszy pomnik Jego žycia i pracy. Pozostala pamięč o znakomitym uczonym i wychowawcy wielu pokolen pracownikow nauki i praktyki rolni- czej”.

KOPLEWSKI (Koplevskis) herbu Abdank. Dziedziczyli posiadlošci w powiatach rosienskim i grodzienskim.

KOPROWSKI (Koprovskis) herbu Korczak. Jak wynika z materialow przechowywanych w Centralnym Panstwowym Archiwum Historycznym Litwy w Wilnie (f. 391, z. 4, nr 1410 oraz f. 391, z. 7, nr 1853), rod Koprovvskich skladal się z dwoch podstawowych galęzi: wolyhskiej i kowiensko-wilenskiej. 19 wrzešnia 1819 roku Kowienskie Zgromadzenie Deputatow Szlacheckich potwierdzilo starožytną rodowitošč szlachecką Jozefą Kazimierza Koprowskie- go, syna Andrzeja Jana. 20 paždziernika 1819 r. heroldia wilenska uznala za „starožytnych i rodowitych szlachcicow polskich” tegož Jozefą Kazimierza oraz jego brata Antoniego Szymona Koprowskich, mieszkancow powiatu wilkomier- skiego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 919, s. 59). Povvtornie potwierdzono przynalež- nošč rodu Koprowskich do stanu szlacheckiego 21 lipca 1854 r.
Wyw6d familii urodzonych Koprovvskich herbu Korczak z 17 lutego 1836 roku informowal: „Familia Koprowskich, szczycąc się z dawnych czasow pre-
356
rogatywami stanowi dworzanskiemu wlasciwemi, herbu Korczak užywająca, posiadala dobra ziemskie z poddanymi i piastowala za przywilejami krolow polskich publiczne w kraju urzęda. Z tej familii dwuimienny Kazimierz Fioryan Koprowski, straznik smolenski, za protoplast^ w wywodzie niniejszym wzięty, užywając rownie jak przodkowie jego praw stanowi dworzanskiemu dozwolo- nych, mial nadane za przywilejami krolow polskich dobra Kibury z poddanymi, od starostwa ucianskiego oddzielone, w powiecie wilkomierskim ležące, ktore następnie przykūpami powiększyl. Na udowodnienie tej prawdy zložyl następne dowody: 1688 r. kwietnia 30 dnia dana intromissya za konsensem i przywilejem Jego Krolewskiej Mošci do wsi Kibury Kazimierzowi Floryanowi Koprow- skiemu (...).
Rzeczony Kazimierz Fioryan Koprowski, straznik smolenski, mając poslu- bioną Annę Moczulską, splodzil z nią trzech synow: Stanislawa, Antoniego i Andrzeja; a z nich Andrzej Koprowski, rotmistrz powiatu wilkomierskiego, zostawil po sobie syna Andrzeja, jako o tern wszystkiem przyniosl zapewnienie testament w roku 1765 styeznia 13 dnia uczyniony (...), przez ktory Andrzej Koprowski, rotmistrz wilkomierski, dobra Kibury z poddanymi, drogą prawnej sukcessyi po zeszlych rodzicach (...) i z dzialu z bracrni Stanislawem i Antonim osiągnięte, synowi swojemu Andrzejowi Koprowskiemu do sukcedowania przeznaczyl.
Wzmieniony teraz Andrzej Andrzejowicz Koprowski (...) tež dobra ojczy- ste Kibury ze wszystkiemi przynaležnošciami, ludnošcią poddahską dworną i na dziesięciu dymach osiedloną, za dziesięč tysięey zlotych polskich Felicjanowi Kontowttowi wyzbyl. W czasie rewizji ludnošci w roku 1795 tenže Andrzej Andrzejowicz Koprowski pokazany zostal w rzędzie szlachty (...).
Następnie Andrzej Andrzejowicz Koprowski, polączony szlubnym związ- kiem z urodzoną Rozalią Januszewską, wydal swiatu synow dwuimiennych Jozefą Kazimierza (urodzonego 7 lutego 1796 roku) i Antoniego Szymona (urodzone- go 25 paždziemika 1798 r.)”. Byli oni wlascicielami dobr Nowosady w powiecie upickim. Oni tež uznani zostali w 1836 roku przez heroldię wilenską za „aktual- nych i starožytnych dworzan”, a ich nazwiska wpisano do szostej częšci ksiąg szlachty gubemi wilenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1053, s. 44-45).

KOPULCEWICZ (Kapulcevičius) herbu Abdank. Dobra rodowe mieli na Wilenszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1250).

KORABIEWICZ (Karabevičius) herbu Korab. Dziedziczyli majątki w powiecie poniewieskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1752, 1777).

KORBUT (Korbutas). Starožytny rod užywający herbu Korczak, wywo- dzący się z powiatu nowogrodzkiego (CPAHL, f. 391, z. 8, nr 2443). Szeroko rozgalęziony po calej Litwie.

KORCZEWSKI (Korčiauskas) herbu Swienczyc i Labqdz. Ich rodowe siedziby znajdowaly się m.in. w powiatach braslawskim, wilkomierskim (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1)
357

KORCZMARZEWSKI (Karcmariauskas) herbu Sas. Zamieszkiwali w powiecie trockim.

KORCZYNSKI (Korcinskis). Zbigniew Leszczyc, Mieczyslaw Paszkie- wicz, Jerzy Kulczycki (Herby rodow polskich, Londyn 1990, s. 430) pisali
î Korczynskich pieczQtuj^cych siQ herbami Leliwa, Lopotycz, Sas. Polska ency- klopedia szlachecka (t. VII, s. 55-56) informuje o Korczynskich herbu Korczak (powiat kowienski), Leliwa (powiat pinczowski), Sas (powiaty sokolski
1 winnicki). Korczynscy z powiatu wilkomierskiego rowniez uzywali herbu Korczak (CPAHL, f. 708, z. 2, nr 1, 80,404, 649, 722, 927, 2763; f. 391, z. 6, nr 7).
Korczynscy herbu Leliwa od okolo pol tysi^ca lat mieszkajq. w okolicy Mo- sciszek. Jak wynika z czHrehory, Iwas, Bazyli, Heliasz, Iwan, Jan, Jerzy, Semen, Sienko, Wasko i Wojciech Korczynscy herbu Sas, szlac-hcice z powiatu stryjskiego, wspomniani s^ w zapisach Trybunahi Koronnego Lubelskiego z 28 czerwca 1640 r. (W. Semko- wicz, Wywody szlachectwa, nr 243). W 1863 roku 17-letni Franciszek Korczynski, szlachcic z gubemi wolynskiej, zostal skazany na zeslanie na Sybir za udzial w powstaniu styczniowym (M. Micel, Spispowstancow 1863 roku..., s. 61).