RODY SZLACHECKIE IMPERIUM ROSYJSKIEGO

MALINOSZEWSKI herbu Pielesz odmienny (ze złotą gwiazdą pod skrzyżowanymi mieczami). W służbie rosyjskiej znaleźli się od początku XVIII wieku.

MAŁACHOW herbu Nałęcz; początkowo służyli wojskowo królowi polskiemu, od XVIII wieku w służbie rosyjskiej.

MAŁYSZEW herbu własnego; genealodzy rosyjscy podkreślają polskie pochodzenie tej rodziny.

MANUJŁOWICZ herbu własnego; niektórzy twierdzą, że rodzina wygasła jeszcze w XVII wieku, wydaje się wszelako, że jedna z gałęzi przetrwała w Rosji do dziś.

MAŃKOWSKI herbu Jastrzębiec; ich protoplastą był Kazimierz Mańkowski, w końcu XVII wieku sotnik szeptakowski w Ziemi Czernihowskiej.

MARCZENKO herbu Łabędź (srebrny łabędź w czerwonym tle). Wywodzili się z Ziemi Połtawskiej, początkowo służyli wojskowo królom polskim, następnie w służbie rosyjskiej.

MARCZENKOW herbu własnego; ród rosyjski (od 1699) polskiego pochodzenia.

MARIKOWSKI herbu nieznanego; z tej rodziny wywodził się wybitny biolog Paweł Justynowicz Marikowski, kierownik pracowni entomologii Instytutu Zoologii Akademii Nauk Kazachskiej SRR, autor około 150 publikacji naukowych, w tym ponad 20 książek, m.in. Mir nasiekomych (Nowosybirsk 1959), Ochota s fotoapparatom (Ałma-Ata 1965); Sledy żywotnych (Moskwa 1970), Tajny mira nasiekomych, Celebnyj ogoń i in.

MARKOW herbu Bończa; do Moskwy przybyli z Litwy przed rokiem 1620.
Panowie Markowowie herbu Bończa i Szeliga, siedzący na dobrach dziedzicznych w powiecie oszmiańskim, byli w XIX wieku wielokrotnie potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 18).

MARKOWICZ herbu własnego; pochodzili z ziem ukrainnych, wielce dla Rosji zasłużeni m.in. w dziedzinie wojskowości. Ich godło rodowe zatwierdziła w 1736 roku cesarzowa Anna Joannowna.

MARKOWSKI herbu Szeliga; dawna rodzina polska, w służbie rosyjskiej od około 1728 roku

MARTIANOW herbu własnego; w 1471 roku przodek tego domu przybył z Litwy do Moskwy, jedna z gałęzi uzyskała od cesarzowej Jelizawiety Pietrowny w 1751 roku nowy herb rodowy.

MARTOS herbu Ossorya; wywodzili się ze szlachty Ziemi Czernihowskiej. Zasłużeni dla Rosji w dziedzinie kultury i sztuki.

MARTYNOW herbu własnego. „Ród ten jest tegoż pochodzenia co Kulniew, Nieglinow i Sarafanow. Przodek ich wyjechał z Polski do Rosji do wielkiego kniazia Wasyla Wasylewicza Ciemnego w 1460 i otrzymał majątki w okolicy Rżewa Wołodimierewa”. (W. Rummel, W. Gołubcow, Rodosłownyj sbornik russkich dworianskich familij, t. 2, s. 7).

MASŁOW herbu Samson; wpływowy ród rosyjski pochodzący od polskich Masłowskich tegoż herbu. Do Moskwy przybyli z Litwy w roku 1492.

MASLENICKI herbu własnego; ród rosyjski polskiego pochodzenia.

MASSALSKI herbu Massalski. Bardzo starożytny i wpływowy ród, od zarania dziejów pisanych obecny w W. Ks. Litewskim. Gniazdo ich pierwotne znajdowało się na Siewierszczyźnie lub Smoleńszczyźnie. Gdy księstwo Siewierskie zajęte zostało przez Moskwę, część tej rodziny pozostała w Rosji i spokrewniła się nawet z carami, inna część się spolszczyła lub zlitewszczyła, przeważnie przez małżeństwa.
Jakub Massalski był wojewodą nowogródzkim 1501; Hrehory Massalski – podstolim kobryńskim 1563.
Książę Leon Massalski rozgrabił majątek cerkiewny Tryszyn koło Brześcia w 1584 roku, za co był sądzony (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 2, s. 6-10).
Hrehory Masalski był podkomorzym grodzieńskim 1592.
W tym też czasie żył Janusz Masalski, kniaź, ziemianin hospodarski powiatu trockiego (Akty izdawajemyje…, t. 30, s. 116).
Fryderyk Masalski w 1599 roku był delegatem powiatu słonimskiego w Trybunale Litewskim; w 1603 roku pełnił urząd sędziego ziemskiego trockiego (Akty izdawajemyje…, t. 20, s. 162).
W 1654 roku król specjalnym edyktem udzielił amnestii Stanisławowi Massalskiemu, wojewodzicowi brzeskiemu, który „za nastąpieniem nieprzyjacielskim in partes Cara Moskiewskiego poszedszy”; zdradę popełnił w stosunku do Rzeczypospolitej i monarchy. Uważając, że miłosierdzie jest „wszystkich monarchów naypozornieysza y samym nieprzyiaciołom naystrasznieysza cnota”, wybaczył król niedoszłemu żołnierzowi, zwrócił mu skonfiskowane dobra i przyjął ponownie do służby (Akty izdawajemyje…, t. 1, s. 198-200).
W tymże okresie występują w aktach archiwalnych Michał Masalski, chorąży powiatu grodzieńskiego; Jerzy Masalski, szlachcic tegoż powiatu itd.
Jerzy Mikołaj Massalski, starosta augustowski, w 1674 roku od Ziemi Bielskiej podpisał akt elekcji króla Jana III Sobieskiego (Volumina Legum, t. 5, s. 160). W tymże roku Jan Kazimierz Massalski, podstoli wendeński, złożył podpis pod uchwałą sejmu walnego warszawskiego (Volumina Legum, t. 5, s. 146).
Bogusław Józef Massalski około 1731 był stolnikiem bracławskim; Bohdan Massalski w 1777 – podsędkiem wołkowyskim. „Ignacy z wielkich książąt Ruskich Massalski, biskup wileński”, został powieszony za zdradę Polski na rzecz Rosji w końcu XVIII wieku. Był on ostatnim reprezentantem linii książęcej tego domu w Polsce.
Wywód Familii Urodzonych Massalskich herbu Masalski z 1804 roku stwierdza, „że Ludwik Massalski, dziad wywodzących się, będąc dostoynością szlachecką zaszczycony, z kniaziem Massalskim, stolnikiem czernihowskim, w powiat brasławski przybyły, za zasługi od tegoż kniazia Massalskiego prawem dożywotnim dla siebie y dla dzieci swoich służącym, dostał majętność Maciejewszczyzna zwaną, od dóbr Druików odłączoną, y spłodził syna Szymona”, który w roku 1736 majętność tę odziedziczył… Deputacja wywodowa w 1804 roku uznała Michała Massalskiego, komornika w-wa trockiego, i Macieja (synów Szymona) „za rodowitą y starożytną szlachtę polską…” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 861, s. 97-98).
Liber continens Nomina et Cognomina Studentium in Imperatoria Academia Polocensi Societatis Jesu podaje, że w 1816/17 studiowali tu m.in. „Thomas Massalski, filius Onuphrii, annorum 17, ex districtu Ihumenensi pro lectionibus Logica” etc. oraz „Josephus Massalski, filius Onuphrii, annorum 15, ex districtu Ihumenensi pro lectionibus Logica etc.” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 1083).
Feliks Masalski, zamieszkały w majątku Szydłowo powiatu rosieńskiego, od marca 1864 znajdował się z powodów politycznych pod tajnym nadzorem policji (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, op. 1868, nr 228, s. 178).
W Rosji uważano Massalskich za Rurykowiczów, za owo pokolenie, które się odgałęziło w XIV wieku na Polskę i wygasło w XVIII stuleciu (Rossijskaja rodosłownaja kniga, 1854, część pierwsza, s. 50). Imię swe mieli od miasta Masalska w guberni kalużskiej.
Trzeba podkreślić, że byli też rdzennie polscy Massalscy, nic wspólnego nie mający z dawno wygasłymi ruskimi książętami, drobni szlachcice.
Władysław Masalski (ur. 1859) absolwent wydziału przyrodniczego Uniwersytetu Petersburskiego był wybitnym botanikiem, geografem i gleboznawcą, pracownikiem Cesarskiej Akademii Medycznej w Petersburgu. Przez wiele lat prowadził badania naukowe na terenie Litwy, Turkiestanu, Kaukazu, Rosji Południowej. Spośród kilkuset fundamentalnych publikacji tego uczonego wymienić warto: Oczerk klimata i fłory Druskienikajskich mineralnych wod (1884); Oczerk Batumskoj obłasti (1886); Winodielije w Rossii (1890); Chłopkowoje dieło w Sriedniej Azii (1892); Owragi czernoziemnoj połosy Rossii (1897); Sielskochoziajstwiennyje opytnyje uczreżdienija w Rossii, ich organizacija, zadaczi i diejatielnost’ (1899); Okrainy Rossii – Turkiestan i Kawkaz (1900); Trawosiejanije w Rossii (1905); Chłopkowodstwo, oroszenije gosudarstwiennych ziemiel i czastnaja priedpriimcziwost (1910); Turkiestanskij kraj (1913).

MATUSOWSKI. Profesor Eduard Murzajew w książce Geograficzeskije issledowanija Mongolskoj Narodnoj Respubliki (Moskwa – Leningrad 1948, s. 57-58) notuje: „W 1870 roku podróż po Mongolii Zachodniej odbył Z. L. Matusowski, początkowo z konsulem Pawlinowem, a potem sam. Matusowski, z wykształcenia topograf, zaznaczył na mapie swój szlak, bawił w okręgu kobdoskim, górach Changaju i ziemiach Tuwy. Sporządził opis dróg w celu ewentualnego ich wykorzystania do rozwoju handlu między Rosją a Chinami. Jako pionier zwiedził Zapadlinę Wielkich Jezior... W okresie 1872-1873 Matusowski ponownie pracuje w Azji Środkowej. Przecina Gobi z Mongolii do Tienszanu Wschodniego i bada Zapadlinę Dżungarską. W latach 1874-1875 widzimy tego niezmordowanego podróżnika w składzie chińskiej ekspedycji handlowej, kierowanej przez J. A. Sosnowskiego.
Matusowski był pierwszym uczonym geografem z prawdziwego zdarzenia, który systematycznie badał Mongolię. Wydane przez niego w 1888 roku „Geograficzeskoje obozrenije Kitajskoj impierii”, w którym podał dokładny opis tego kraju według prowincji, było wówczas jedyną tego rodzaju książką nie tylko w Rosji, ale i za granicą. Takiego opisu geograficznego nie potrafili wówczas się dorobić ani Francuzi, ani Anglicy, ani Amerykanie”...

MATWIEJEW herbu własnego. Wydaje się, że pochodzili z Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Zamieszkali w powiecie połockim na Białorusi Matwiejewowie byli w XIX wieku potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 265).

MAZARAKI herbu własnego; „iz polskogo szlachectwa”; w Rosji od 1708.
Mazaraki’owie wywodzili się jednak pierwotnie – jak podaje m.in. W. Modzalewski (Małorossijskij Rodosłownik, t. 3, s. 268, Kijów 1912) z kupców greckich, którzy osiedlili się we Lwowie w końcu XVI wieku. W dalszym ciągu się spolszczyli (część się zruszczyła), biorąc żony z takich rodzin, jak Kruzerowie, Kandybowie, Miniccy, Bogajewscy, Stanisławscy, Sulimowie, Nowiccy, Horodeńscy, Barszczowie, Kozłowscy, Chrobro-Wasilewscy, Perlmutterowie, Arnoldowie.

MAZURKIEWICZ herbu Łabędź i Pobóg. Wywodzili się z ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Włodzimierz Mazurkiewicz (ur. 1871) absolwent wydziału prawa Uniwersytetu Petersburskiego był zawodowym adwokatem, jednak istotną treść jego życia i działalności stanowiła poezja, i to poezja znakomita, nad wyraz piękna, melodyjna, wyrafinowana pod względem treści i formy. Pierwszy jego wiersz został wydrukowany w czasopiśmie „Rodina” w 1887 roku, następnie w „Szutie”, „Strekozie” i in. Dziesiątki utworów W. Mazurkiewicza kompozytorzy rosyjscy przełożyli na nuty, czyniąc z nich przepiękne romanse i piosenki. Podstawowe książki Włodzimierza Mazurkiewicza to: Stichotworenija (Petersburg 1900); Mazki i bryzgi (Petersburg 1900); Dla sjezda (utwory sceniczne, Petersburg 1901); Morie smiecha (opowiadania, Petersburg 1909); Zytiejskije koluczki (Petersburg 1912); Staryje bogi (Petersburg 1913).

MENDELEJEW herbu własnego; w Rosji znani od 1635 roku. Pochodzili prawdopodobnie z powiatu dziśnieńskiego na Połocczyźnie, gdzie mieli własne posiadłości.
Panowie Mendelejewowie siedzący na dobrach dziedzicznych w namiestnictwie połockim na Białorusi byli w XVIII-XIX wieku potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 13). Na liście szlachty tegoż namiestnictwa figuruje w 1800 roku Iwan Pawłowicz Mendelejew.

MIAKININ herbu własnego; mieli pochodzić od polskich szlachciców Miakiniewskich. (Obszczij Gierbownik, t. 4, s. 29).

MIASKOWSKI herbu Bończa i Leliwa. Pochodzą z Wielkopolski, ale silnie byli rozgałęzieni też na Podolu.
Pisali się często z Osieka. Gałąź podolska także wywodziła się z Wielkopolski (Por. Akta sejmikowe woj. poznańskiego i kaliskiego, cz. 1-2, Poznań 1957-1962).
O Miaskowskich herbu Bończa i Bończa odm. donosi Spis Szlachty Królestwa Polskiego (s. 149, Warszawa 1851). Wydaje się, że byli też i w Małopolsce.
Tomasz Święcki w pierwszym tomie (s. 165) swych Historycznych pamiątek o znamienitych rodzinach i osobach dawnej Polski odnotowuje kilku przedstawicieli tej rodziny: „Miaskowski Albin herbu Bończa, na Ponieciu i Sierpowie, od Szwedów pojmany, do Sztokholmu zaprowadzony, tam w więzieniu umarł. – Adam z Miaskowa Miaskowski, kasztelan sanocki, wyznaczony do rozpoznawania sporów granicznych od Szlązka. – Adryan, jezuita, całą prowincyą polską rządził. Są drukowane jego książki ascetyczne. – Stanisław, w Poznaniu i Kaliszu brał pierwsze nauki; Augustowi III, podtenczas królewiczem będącemu, przywiózł od Ojca Świętego miecz poświęcany i proboszczem płockim, księciem wieluńskim, prezydentem trybunału Korony mianowany. – Miaskowski Balcer herbu Leliwa, kanonik kujawski, w Wyszogrodzie kościół wymurował, – umarł 1633 roku; wydał dzieło pod tytułem Próba wiary 1616 r. – Wojciech, stolnik podolski, służył rycersko w Inflantach i na Podolu; do Rudolfa, cesarza, i do Ibrahima, cara tureckiego, w poselstwie chodził. – Kasper wydał Zbiór Rytmów 1622 roku; między temi znajdują się wiersze o Dymitrze Samozwańcu”.
Profesor Julian Bartoszewicz dodaje do tych notatek: „Józef Bończa Miaskowski, pierwszy i ostatni biskup warszawski, bo potem nastali arcybiskupi. Mianowany już za rządu pruskiego. Był poprzednio proboszczem katedralnym poznańskim. Umarł w Warszawie 10 listopada 1804 roku, mając lat wieku 63. – Franciszek Salezy, ostatni kasztelan gnieźnieński od r. 1786, podejrzanej moralności w polityce. – Kasper Leliwa, poeta. Zbiór rytmów jego wyszedł w roku 1855 u Żupańskiego w trzecim wydaniu. Tamże jest piękna wiadomość historyczna o poecie i jego najbliższej rodzinie, napisana przez professora Rymarkiewicza.
Miaskowscy w XVII stuleciu używali herbu Bończa odm. (z trzema gwiazdami tworzącymi trójkąt w prawym górnym rogu tarczy) (Dział rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, 7020-III, s. 44).
E. A. Kuropatnicki pisał w 3 tomie dzieła swego Wiadomości o kleynocie szlacheckim… (Warszawa 1789, s. 7): „Bończa herb. W polu błękitnym Jednorożec biały być powinien, przedniemi nogami w górę wspięty, bieżący niby w prawą stronę Tarczy. Nad hełmem pół takiego widać jednorożca… Z Włoch ten herb do Polski wniesiony, roku 994 przy początkach Wiary Świętej.
To rzecz ciekawa, na co nie znajduję fundamentu, że Miaskowscy tym się herbem pieczętują, tak ci, co w Wielkiej – Polszcze, dom starożytny i już za nasze wieki w honory istniejący, jako ci, co na Rusi, a co większa, że sobie rodzeństwo stryjeczne. Ci przecież (jak widziałem herb w Kongregacji Szkół Jezuickich Ostrogskich) kiedy Michał Miaskowski, cześnikowicz poznański, z Rotaryuszówny zrodzony, został prefektem w tej kongregacji, Bończy jego, albo Jednorożcowi na boku położony daje się widzieć niepełny miesiąc, rogami ku głowie, nad krzyżami tegoż Jednorożca w tryanguł ułożone trzy gwiazdy, których przydatków, aby Miaskowscy w Wielkiej – Polszcze używali, ani mi się widzieć, ani słyszeć, ani czytać zdarzyło”.
Szlachcic o nazwisku Myasschowsky w roku 1442 wspominany jest przez zapis w księgach grodzkich m. Sanoka. Generosus Johannes Miaskowski figuruje w aktach kapituły poznańskiej z roku 1567.
„Tegoż dnia umarł w gospodzie swojej Miaskowski, kasztelan rawski” – pisze Świętosław Orzelski o 17 listopada 1575 roku, gdy trwał sejm w Warszawie (Bezkrólewia ksiąg ośmioro, t. 2, s. 224).
Jak podaje T. Żychliński w Złotej księdze szlachty polskiej (t. 4, s. 184-185; t. 5, s. 138, Poznań 1882/1883), Miaskowscy spokrewnieni byli poprzez kojarzenie małżeństw z Smogorzewskimi, Konarzewskimi, Wybranowskimi, Łanieckimi, Krzeczowskimi, Radzewskimi, Dzieduszyckimi, Rokossowskimi, Ponińskimi.
Łukasz Miaskowski, podstoli podolski, w 1633 roku podpisał uchwałę sejmu walnego warszawskiego (Volumina Legum, t. 3, s. 374).
Źródła dawne wymieniają Wojciecha na Poniecku i Sierpowie Miaskowskiego (ok. 1630), który miał trzech synów: Maksymiliana, Wojciecha i Jakóba. Jako podkomorzy lwowski był on w 1647 roku członkiem komisji poselskiej do układów z Węgrami (Volumina Legum, t. 4, s. 53).
W 1649 roku był też jednym z czterech posłów polskich, którzy prowadzili pertraktacje o ugodzie z Bohdanem Chmielnickim i jego Kozakami (Archiw Jugo-Zapadnoj Rusi, t. 3, s. 284).
W tymże okresie żył Adam z Miaskowa Miaskowski, dziedzic na Tarchałach i Brodnicy.
Andreas Miaskowski, „regens cancellariae regni” podpisywał się nieraz około roku 1659 pod dekretami króla Jana Kazimierza. Pełnił także urząd kierownika kancelarii Władysława IV, króla Polski i Węgier (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 23, s. 287).
Jak podaje Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego (cz. 1, s. 84, Warszawa 1853), Miaskowscy używali herbu Bończa – 2. Z tego rodu „Wojciech z Miaskowa Miaskowski w roku 1642 posiadał dobra Sierzpowo, Wolszewo i Nietaszkowo. Leon, kasztelanic lędzki, w roku 1761 nabył tamże dobra Osiek”.
Inny Andrzej Miaskowski był stolnikiem halickim (1665); jego syn Jan został cześnikiem i chorążym podolskim.
Adryan Miaskowski, poseł województwa Poznańskiego na Sejm 1666 roku w Warszawie – jak głosi manifest króla Jana Kazimierza w sprawie rokoszu Lubomirskiego – „nawet gdy za spóźnieniem czasu prawie przed północkiem na prolongacyję do jutra wszystkich niemal assensus nastąpił, jeden tylko poseł województwa Poznańskiego, urodzony Adryan Miaskowski przeczył, … i przeciwko zdaniu samychże kolegów swoich i usilnemu naleganiu na niego całej Rzeczypospolitej wszystkich stanów, praebere uporczywie nie chciał. A tak zaniosłszy protestacyą przeciwko własnemu koledze swemu z Izby wyszedł, za którego wyjściem, gdy już wszystka activitas ustać musiała stanów Rzeczypospolitej, solvere i nam sessionem przyszło już z północnych godzin schylonego czasu, dając i tę pernoctatę do rekollekcyi na zgubę ojczyzny nasadzonemu; jakoż nazajutrz wyprawiliśmy do niegoż Wielebnego księdza biskupa poznańskiego, aby obtestationibus et obsecrationibus swemi pasterskiemi flecteret animum, nad opokę twardszego.
Ale i te pasterskie adhortationes przy wielu innych kolegach płaczliwie go o to proszących, aby na duszę swoją tak wielu dusz nie brał, nic wymóc nie mogły, apud surdas aures i prywatami tak jawnie się powodującemu. Przyszło tedy, jeśli kiedy, teraz żałosne pożegnanie od urodzonego marszałka nam odebrać, i tak miłą ojczyznę naszą in incertem aleam szczęścia puścić bez steru i rady.” (Lauda sejmików Ziemi Dobrzyńskiej, s. 63, Kraków 1887).
Franciszek Miaskowski, kasztelanic krzywiński w 1697 r. podpisał od województwa poznańskiego sufragię króla Augusta II (Volumina Legum, t. 5, s. 421).
Adrian Miaskowski około roku 1711 był prowincjałem jezuitów polskich wielce zasłużonym na polu opieki nad szkołami wszelkiego poziomu (Por. Ks. Ludwik Piechnik, Dzieje Akademii Wileńskiej, t. 3, s. 145, Rzym 1987).
Był to wybitny teolog, autor wielu dzieł filozoficznych. Licznych też wydała ta rodzina zdolnych urzędników, organizatorów życia politycznego i wojskowości.
Miaskowski, starosta gnieźnieński, został 24 lipca 1775 roku mianowany członkiem komisji likwidacyjnej długów Rzeczypospolitej od w-wa kaliskiego (Akty izdawajemyje…, t. 4, s. 594).
Franciszek Miaskowski, starosta gnieźnieński, podpisał w 1775 r. konstytucję sejmu ekstraordynaryjnego warszawskiego (Volumina Legum, t. 8, s. 87).
Michał Miaskowski w latach 1788/93 był podkomorzym pomorskim (Por. Urzędnicy Prus Królewskich XV-XVIII wieku, s. 221, Wrocław 1990).
W dobie rozbiorów wielu Miaskowskich współpracowało z państwami zaborczymi i robiło w nich wielkie kariery.
August Miaskowski (ur. 1770) był właścicielem ziemskim w guberni kijowskiej. Zaciągnął się do pułku dragonów hrabiego Pahlena jako oficer, potem skarbnik fortecy Arensburg na wyspie Osel w Inflantach. Przeszedł z katolicyzmu na protestantyzm i ożenił się z Niemką z domu von Schultz. Trzeci syn z tego małżeństwa, również o imieniu August, (ur. 29.VI.1815 w Arensburgu) dosłużył się rangi generała rosyjskiego (zm. W Moskwie w 1908 r.). Syn czwarty, Konstanty, ożenił się z Kazarinową. Pierwszy syn ich Jakób też został generałem (artylerii). Inni Miaskowscy byli w tym czasie wpływowymi dygnitarzami na dworze króla Prus (Karol, rzeczywisty radca stanu). Karol August, tajny radca dworu saskiego (ur. 1838) był jednocześnie znakomitym uczonym, autorem licznych, pisanych i wydawanych po niemiecku, dzieł z ekonomii politycznej, profesorem uniwersytetów w Jenie, Bazylei, Wiedniu, Lipsku i Wrocławiu (Por. T. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej, t. 31, s. 79-81, Poznań 1908).
Jednak inne gałęzie rodu okropnie w tym czasie podupadły.
W roku 1880 T. Żychliński ze smutkiem pisał o rodzinie Miaskowskich, herbu Bończa, „która wydawszy jednego wojewodę i siedmiu kasztelanów, spokrewniona najbliższemi węzły z królewskim Domem Leszczyńskich, a stąd i z Burbonami spowinowacona, dziś pozbawiona fortuny i świetności przodków, w mozolnej pracy o chleb powszedni dogorywa… Zaiste, tempora mutantur” (Złota księga szlachty polskiej, t. 2, s. 191).
Była też inna rodzina szlachecka tego nazwiska, która używała herbu Leliwa. Ona także wywodziła się z Wielkopolski i również miała niejednego znakomitego syna. Na przełomie XVI-XVII wieku słynął m.in. poeta Kasper Miaskowski, autor ślicznych sielanek, który żegnał się przed śmiercią z rodzinnym Smogorzewem:
„Żegnam was, pola włoszczonowskiej kniei,
gdzie się mnie wrócić nie masz i nadziei:
Żegnam cię, błotny z twymi, dworku, ściany,
Snopkiem odziany”.
Poeta ten umarł 22 kwietnia 1622 roku, do dziś na marmurowym nagrobku jego w kościele wsi Wielki Strzelec widnieje jegoż pióra epitafium:
„D.O.M.
Kasper Miaskowski, co miał śmiertelnego,
W tym zawarł grobie, aż do dnia onego,
Gdy głuche ciała trąba budzić będzie,
A ogniem z nieba spłonie ziemia wszędzie;
Ale co dowcip dał mu był niepodły,
Słowiańskim bluszczem muzy to dowiodły…”
Był to jeden z najsłynniejszych poetów swego czasu i naprawdę utalentowany.
Dekret wywodowy z Ksiąg Deputacyi Wywodowey Guberni Mińskiey z 1826 roku donosi: „że familia urodzonych Miaskowskich (herbu Leliwa) dużą czasu odległością prerogatywami szlacheckiemi będąc zaszczycona, wzięła początek nastania swego w owych dawnych i odległych czasach, gdzie zaszczyt dostoyności szlacheckiey był nadgrodą za dzieła rycerskie w obronie Oyczyzny okazane, i inne cnotliwe dla Kraju zasługi pełnione. (…) Z rzędu którey to familii dziś wywód przedsiębiorący urodzony Karol syn Grzegorza Miaskowski pochodząc, za protoplastę rodu swojego urodzonego Andrzeja Miaskowskiego, instygatora piotrkowskiego na linii wskazawszy, progeneracyą rodowitości swojey złożonych (…) wyjaśniał: iż (…) familia jego (…) miała swe zasługi u Tronu (…) Dopiero Karol Miaskowski będąc zostawiony od swych rodziców jako sierota trafem losu w wieku dziecinnym wydalił się dla nauk do Litwy, Uniwersytetu Wileńskiego, stąd pozbawionym został związku z familią, a tem samem odległey wiadomości o progeneracyi imienia Miaskowskich, jaka w Koronie obszernie i dość znacznie istniała, a to stało się dopiero dla proszącego smutną epochą, że znayduje trudności w wynalezieniu licznych dowodów swey rodowitości…”
Był jednak świadom i pisał w liście do Deputacji Wywodowej Mińskiej Karol Miaskowski, medyk – jak siebie przedstawił – że „familia Miaskowskich herbu Leliwa, znakomita z posiadania dóbr ziemskich, dostojeństw, urzędów i zasług w obywatelstwie w Królestwie Polskim w Koronie, szczyciła się zarazem prerogatywą szlachectwa i miała swe zasługi u Tronu”. (Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 2184).
Na podstawie złożonych dowodów Karol Grzegorzewicz Miaskowski, doktor medycyny, z synami Zygmuntem, Kazimierzem, Karolem i Mieczysławem został uznany w 1826 roku „za aktualną i starożytną szlachtę polską” i wpisany do części szóstej Ksiąg Szlachty Guberni Mińskiej.
W 1840 roku sztabs-lekarz Mińskiego Szpitala Miejskiego, koleżski asesor Miaskowski odznaczony został specjalnym znakiem zasługi za wieloletnią nienaganną służbę (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1840, nr 484).
Z tego rodu wywodził się wybitny kompozytor XX wieku, profesor Konserwatorium Moskiewskiego Mikołaj Miaskowski (1881-1950) (Patrz o nim: Jan Ciechanowicz, Musica Peregrina, Mołodeczno 2002, s. 310-340).

MIASOJEDOW herbu własnego; rosyjscy heraldycy podkreślają ich polskie pochodzenie.

MICHAŁOWSKI vel MICHAJŁOWSKI. Dawny i słynny ród szlachecki.
Wywód Familii Urodzonych Michałowskich herbu Jasieńczyk z 1798 roku podaje, że rodzina ta posiadała dobra Ostrowiec, Poklew i Putno w powiecie oszmiańskim już przed rokiem 1570. Wówczas to właścicielami tych majątków byli Adam i Paweł Michałowscy (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 861, s. 9-10).
Hiacynt z Michałowa Michałowski, dworzanin królewski, w 1642 roku był komisarzem izby poselskiej do wypłaty żołdu wojsku ukrainnemu (Volumina Legum, t. 4, s. 25).
W jednym z wydań genealogicznych czytamy „Michałowscy (herbu Jasieńczyk). Z tych Jan, popadłszy in abusum nobilitatis uchwałą sejmu z roku 1790 był rehabilitowany. Jan Nepomucen w roku 1792 nominacyę na urząd chorążego lwowskiego otrzymał. Jan, burgrabia i kommissarz Ziemi Liwskiej, w roku 1792 przez obywateli tejże ziemi pisarzem aktowym tejże Ziemi obrany został” (Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego, cz. 2, s. 145, W-wa 1853)
W 1799 roku w Guberni Wileńskiej uznano „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” rodzinę Michałowskich herbu Trzaska, posiadającą dobra Adamowszczyzna (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 861, s. 32-33).
Na liście Obywateli powiatu wileńskiego mających prawo należenia do elekcyów szlacheckich z 1809 roku widzimy imię Kajetana Michałowskiego (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 4096, s. 24).
Wywód familii urodzonych Michałowskich herbu Trzaska zatwierdzony przez heroldie wileńską 2 września 1819 roku m.in. podaje: „Familia Michałowskich jest dawna, starożytna, od najdawniejszych monarchów klejnotem szlachectwa i herbem Trzaska uprzywilejowana…
Z tego domu idący Jan Michałowski, w niniejszym wywodzie protoplasta, z antenatów szlachcic polski, dystyngując się szczególnymi zasługami Najjaśniejszemu tronowi i Rzeczy Pospolitej Polskiej, w rycerskich dziełach na wojnie niejednokrotnie okazywał dowody męstwa swego, za co od Najjaśniejszego Króla Jana Kazimierza w roku 1665 oktobra 11 w powiecie kowieńskim wieś Sylgiany ze trzema włokami gruntu miał sobie konferowaną”. Rycerz ten pozostawił po sobie dwóch synów bliźniaków Bartłomieja i Andrzeja (ur. 1674), chrzczonych w Kościele Puńskim. Ich potomkowie mieli posiadłości w Guberni Grodzieńskiej i Wileńskiej.
Heroldia wileńska w 1819 roku uznała Kazimierza, Andrzeja, Wincentego Kajetana, Tomasza, Jakuba, Antoniego, Marcina, Mateusza, Franciszka, Ferdynanda i Jerzego Michałowskich „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” oraz wpisała ich do pierwszej części Ksiąg Szlachty Guberni Litewsko-Wileńskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 41-42).
Wywód famili urodzonych Michałowskich herbu Jasieńczyk zatwierdzony przez heroldię wileńską 19 grudnia 1819 roku podaje: „Familia Jasieńczyków z Michałowa Michałowskich blisko trzech wieków, jak w Polsce zamieszkała, w województwie Rawskim dobra Michałów w nagrode za zasługi bohaterskie w czasie wojny z Turkami od Najjaśniejszego Króla Polskiego Zygmunta I Adam Michałowski, przodek wywodzących się, miał nadane. Z tego szczepu, rozmnożywszy się licznie, ta familia przeniosła się i do Litwy dla tylu doświadczonych napływów do krajów Polski i Litwy nieprzyjaciół z poprzedników pozostałe papiery i temuż imieniowi służące, uległy zniszczeniu, stąd niepodobnem jest dla wywodzących się pochodzenia swojego wyprowadzić od początku, to jest od protoplasty. Lecz z pozostałych papierów czynią swój wywód od Jerzego Michałowskiego, pradziada, który dziedziczył dobra ziemskie Daukszyszki i Szumieliszki w powiecie oszmiańskim leżące, i one, schodząc z tego świata, ostatniej woli dyspozycją na czterech synów z Anny Grodziówny rodzących się, to jest Andrzeja, Aleksandra, Antoniego i Dominika rozpisał (1719)…
Z tych tu pomienionych synów Jerzego Michałowskiego, Jan Dominik, dwuimienny, komornik powiatu oszmiańskiego, zostawił po sobie trzech synów: Bartłomieja, Jakuba i Antoniego (…)”
Potomka właśnie Jakuba, Pawła Michałowskiego z synem Franciszkiem heroldia wileńska 19.XII.1819 uznała „za rodowitą i starożytną szlachtę polską”, wpisując ich do pierwszej części Ksiąg Szlachty Guberni Litewsko-Wileńskiej.
Natomiast 21 lipca 1820 roku taż heroldia potwierdziła w rodowitości inną gałąź tychże Michałowskich Jasieńczyków, spokrewnionych z Szumskimi, mianowicie Walentego z synem Janem Antonim. Z werdyktu heroldii dowiadujemy się też, że prócz Daukszyszek i Szumieliszek w tymże powiecie osmiańskim posiadali Michałowscy dobra Indrajcie, Dubniki, Czerkawskie, Woszkniowskie (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 103-104, 149-150).
Trzy gałęzie rodu Michałowskich gnieździły się też w powiecie trockim i potwierdzone zostały w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską 2 września 1819 (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 1753).
W 1826 roku heroldia Królestwa Polskiego potwierdziła tytuł hrabiowski przysługjący w Cesarstwie Rosyjskim panom Michałowskim (AGAD w Warszawie, Akta heroldii królestwa polskiego, s. 3, k. 116, s. 6976).
Od 1718 roku szlachtą polską zostali Michałowscy, Żydzi, którzy przyjęli katolicyzm, otrzymali herb Mora. Bartłomiej Michałowski miał posiadłość ziemską w okolicy Berczy. W 1804 roku uznani zostali za „rodowitą szlachtę polską” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 861, s. 115-116).
W Herbarzu szlachty Witebskiej czytamy o jednej z gałęzi tej rodziny co następuje: „Michałowscy podług nadania królow Polskich herbu Jasieńczyk: klucz żółty w niebieskiem polu, na hełmie pięć piór strusich wywodząc rodowitość swą ślachecką od Woyciecha Jasieńczyka Michałowskiego maiącego dobra Ostrowiec, Puklewo, Putno w powiecie Osmianskim okazywali, iż synowie onego w honorze podsędkowstwa y pisarstwa zostaiący z pomienionych maiętności opłacali podatki, na co w dacie 1579, 1582 produkowali kwity; o 3-im świadczy dowodnie prawo wieczyste na połowę maiętności Intrupie nazwaney 1593, intromissia na tęż maiętność 1596, kwity poborowe 1602, 1606, o 4-tym testament 1604, o 5-tym testament 1679, o 6-tym pokoleniu takoż testament 1719, o 7-mym testament 1760, nakoniec w tymże pokoleniu przybyły w woiewództwo Witebskie, a w 8-ym z synami wywodząc się, różne kontraktami possyduie dobra; ktorey familij wywod tak co do procedencij, iako y urodzenia będąc nienagannym, w wszelkich prerogatywach stanu ślacheckiego sąd ziemski prowincyij Witebskiey onąż zachował”.
Część Michajłowskich osiadła w Rosji w Guberni Samarskiej. Pisze o nich A.A. Siewers w książce Gienieałogiczeskije razwiedki (Petersburg 1913, s. 77-79).

MICHALSKI herbu Korczak, Korwin, Łodzia, Rola, Trzaska (Por. Spis szlachty Królestwa Polskiego, s. 150, Warszawa 1851; Polska Encyklopedia Szlachecka, t. 8, s. 218; M. Paszkiewicz, J. Kulczycki, Herby rodów polskich, s. 440, Londyn 1990).
Wywód rodu Michalskich herbu Korczak, zatwierdzony przez heroldie wileńską 4 maja 1799 roku podaje, że „familia urodzonych Michalskich prerogatywami dawnej i starożytnej rodowitości szlacheckiej, dziełami rycerskimi i urzędami w stanie cywilnym zaszczycona, w prowincyi Wielkiego Xiestwa Litewskiego w województwie mianowicie Witebskim na ziemskich dziedzicznych była zasiedlona possesyach.
Z niej Aleksander Jakubowicz Michalski, dziad wywodzącego się, prócz dalszego potomstwa miał syna imieniem Franciszka, który w dobrach ojczystych część na się prawem naturalnego spadku dostałą sprzedawszy i z tego w-wa wyniosłszy się, przeszedł w głomb prowincyi Litewskiej, gdzie po różnych powiatach żyjąc i przemieszkiwając, w obowiązkach stanowi szlacheckiemu właściwych, spłodził syna Jana, dopiero wywodzącego się, który w prerogatywach również stanu szlacheckiego, w powiecie upitskim osiadłszy, różne w nim possydował i possyduje dzierżawy – jest urzędem rotmistrzostwa zaszczycony, do wszelkich obrad publicznych z dalszemi współobywatelami wchodzi i różne Obywatelstwa dopełnia usługi.
Na fundamencie więc takowego urzędowego świadectwa rodowitość szlachetną pomienionego urodzonego Jana Michalskiego probującego, My, marszałek guberński i deputaci powiatowi (…) urodzonego Jana Michalskiego, rotmistrza Xięstwa Litewskiego, za rodowitego i starożytnego szlachcica polskiego ogłaszamy i onego do Księgi Szlachty Guberni Litewsko-Wileńskiej klassy pierwszej zapisujemy…” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 2734).
W Rosji panowie Michalscy pozostawili dorobek m.in. w dziedzinie literatury pięknej.

MICKIEWICZ herbu własnego. Rosyjska gałąź Mickiewiczów posiadała m.in. dobra w powiecie mglińskim Guberni Czernihowskiej, rozrodzeni też byli pod Połtawą. (Por. Miłoradowicz, t. 2, s. 217).

MIELECKI herbu Gryf. Polscy Mieleccy, jak twierdzi Boleslaw Starzyński w 11 tomie (s. 32) swego herbarza, wygaśli w XVIII wieku (Dział rękopisów Bibiloteki Jagiellońskiej w Krakowie, 7016-III). Wybitnie zasłużeni, silni i sławni byli w Rosji.
T. Święcki (Historyczne pamiątki, t. 1, s. 166) podaje: „Mielecki z Mielca w Sandomierskiem, jednej rodziny z Branickiemi. – Stanisław, kasztelan zawichostski, około roku 1531 za Zygmunta I odbywał komissyą w Solcu… Cudowne jego uzdrowienie za sprawą św. Stanislawa jest wyryte w Ruszczy i na Skałce w Krakowie. – Jan, wojewoda podolski i marszałek wielki koronny, na inflantskiej potrzebie 1557 r. dowodził. – Mikolaj, wojewoda podolski, hetman wielki koronny, starosta chmielnicki; na dworze cesarza niemieckiego wychowany, rycerz wielkiej odwagi 1572 roku Bogdana Aleksandrowego syna, w 1500 ludzi na hospodarstwo [mołdawskie] starał się przywrócić; Połock odebrał, Sokoł spalił. Do Węgier w poselstwie jeździl; księdza Skargę, napominającego go do wiary katolickiej, w uniesieniu uderzył; Tatarów na Podolu gromił. Dla wieku i zdrowia osłabionego buławę złożył, którą Zamojski po nim objął; zszedł 1585 r. – Sebastyan, kasztelan krakowski, uczonych przyjaciel; o czem nagrobek jego w Mielcu. – Hieronim, starosta brzeski, rotmistrz Stefana i Zygmunta Augusta, na wyprawach w Moskwie i pod Gdańskiem znajdował się. – Mikołaj, opat tyniecki, jeździł do Clugnac dla przypatrzenia się porządkowi zakonu; bibliotekę w Tyńcu pomnożył; zszedł 1604 roku”.
Protoplastą wojewodów rosyjskich Mieleckich był Stanisław Janowicz Mielecki herbu Gryf, „mąż rodu królewskiego”, który przybył z Polski do Rosji w 1425 roku razem z 200 osobami „dworu”, przyjął prawosławie i otrzymał „na kormlenije” Wołogdę i inne majątki. Jego syn Bazyli od posiadłości nad rzeką Nieledinką wziął nazwisko Nieledzinskij. (Bobrinskij, t. 1, s. 506).
Także Obszczij Gierbownik (t. 2, s. 53) powiada, iż w roku 1425 z Polski przybył do Moskwy wielmożny mąż Stanisław Mieleckoj, którego kniaź Wasyl Wasyliewicz obdarzył majątkami, a który dał też początek rodzinie Nieledinskich-Mieleckich, wojewodów i stołonaczalników.

MIELGUNOW herbu własnego (Rawicz odm.); rodzina barońska. Według genealogów rosyjskich polski przodek Mielgunowów przybył do Moskwy w 1597 roku z Litwy; miał nazywać się Jan Minigajło.

MIELNICKI herbu Abdank; ród polski znaczny także w Rosji. Obszczij Gierbownik (t. 9, s. 10) podaje, iż Mielniccy zjawili się w Moskwie w 6860 czyli 1352 roku.

MIENSZYKOW. Wybitna i zasłużona rodzina książęca polskiego pochodzenia. Ich przodkowie Mężykowie pieczętowali się herbami Wadwicz i Wieniawa.
Bartosz Paprocki pisze o nich w dziele Herby rycerstwa polskiego: „Mężykowie w krakowskim w-wie dom starodawny, których przodki Słaboszami zwano. Wspominają przywileje koronne Jana Mężyka, pisał się z Dąbrowy, wojewodą ruskim w roku 1436… Wieku mego był Stanisław Mężyk starostą sądeckim. Ten z młodych lat swoich na dworze króla Zygmunta był dworzaninem znacznym, potem rotmistrzem fortunnym i mężem sławnym, w wielu potrzebach bywał. Za króla także Stefana roty do Moskwy wodził. Był to mąż zasłużony Rzeczypospolitej; nie zostawił potomka męskiej płci, tylko córkę jedną Dębieńską, strościnę czorsztyńską, z Buczacką z domu Pilawa. Bracia drudzy tegoż starosty, Mężykowie, byli tamże w krakowskim wojew-wie ludźmi znacznymi i Rzeczypospolitej zasłużonymi”.
O Mężykach herbu Wadwicz wspomina Bolesław Starzyński w swym niepublikowanym herbarzu, którego rękopis jest przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.
Tomasz Święcki w dziele Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski (t. 1, s. 164-165) odnotowuje: „Mężyk, z Dąbrowy w Krakowskiem, przybysze z Szląska. – Jan przed potrzebą Grunwaldzką był tłumaczem posłów niemieckich przed Władysławem Jagiełłą, któremu wraz z innemi był przydany, by zdrowia jego i bezpieczeństwa przestrzegał. Jeździł w poselstwie do Witolda, wielkiego księcia, oznajmując mu zaślubienie Jagiełły z Pilecką; w roku 1436 był wojewodą ruskim. –Stanisław, starosta sądecki, był królewskim dworzaninem, potem rotmistrzem sławnym w wyprawie do Moskwy za Stefana Batorego”.
Prawdopodobnie wywodzili się z jednej z miejscowości o podobnym brzmieniu.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1885, t. 6, s. 281) podaje: „Mężyk, niem. Mensik, nad jeziorem wieś, powiat czernichowski, 30 dymów; 220 mieszkańców, 57 ewangelickich, 162 katolickich, 12 żydowskich; 66 analfabetów. Poczta, telegraf i stacja kolejowa żelazna we wsi Miała o 7 kilometrów; gościniec, telegraf i stacja kolei żelaznej w Wieleniu o 10 kilometrów”.
Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce (t. 2, s. 428, Warszawa 1981) zna miejscowość Mężyk w woj. pilskim oraz Mężyki w szczecińskim.
Jedna z encyklopedii polskich w XIX wieku podawała: „Jan Mężyk z rodu osiadłego w Krakowskiem. Przed bitwą Grunwaldzką roku 1410, gdy dwaj posłowie krzyżaccy przybyli do Jagiełły, Mężyk tłumaczem był ich mowy, bo mało kto z orszaku królewskiego umiał po niemiecku. Należał do tej chorągwi wyborowej, której odwadze powierzono bezpieczeństwo osoby Władysława Jagiełły. Słynny z rozumu jak z waleczności, w r. 1436 był wojewodą ruskim”.
Ten właśnie Jan Mężyk z Dąbrowy w latach 1432-1437 pełnił funkcje wojewody ruskiego – we Lwowie.
Jeszcze inny Jan Mężyk z Putnowic, podsędek ziemi krakowskiej, 15 października 1540 r. potwierdził na Grodzie Krakowskim rodowitość St. Czychowskiego (Patrz. Wł. Semkowicz, Wywody szlachectwa).
Stanisław Mężyk z Putnowic herbu Wieniawa, stolnik krakowski, był około 1563 komendantem szpitala św. Jana w Poznaniu (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej. Spisy, t. 1, s. 216, Warszawa 1987).
Stanisław Mężyk około 1572-1576 był poborcą podatków w-wa krakowskiego.
Stanisław Słabosz Mężyk de Putniowice był w roku 1577 strostą ziemi krakowskiej.
Heliasz Mężyk w 1632 roku podpisał akt elekcji króla Władysława IV (Volumina Legum, t. 3, s. 366). Aleksander Mężyk w 1648 roku od województwa mińskiego podpisał elekcję króla Jana Kazimierza (Volumina Legum, t. 4, s. 115).
Stanisław Mężyk, „żadney nie mający majętności”, w 1654 roku brał udział w obronie Smoleńska przed najazdem Moskwy.
Tomasz i Jan Mężykowie, posłowie województwa mińskiego, w 1674 roku podpisali w Warszawie akt elekcji króla Jana III Sobieskiego. W 1697 roku Jan Mężyk od tegoż województwa złożył podpis pod aktem elekcji króla polskiego Augusta II (Volumina Legum, t. 5, s. 458).
Ks. Kasper Niesiecki (Herbarz polski, t. 6, s. 374-375) podaje: „Mężyk herbu Wadwicz. Eliasz Mężyk w Wileńskim w-wie 1632 r. Tomasz i Jan w Mińskiem 1674.
Mężyk herbu Wieniawa w Krakowskiem w-wie; zwali się przedtem Słaboszowie, z Dąbrowy się piszą; z Szląska do Polski przyszli. Jan Mężyk z Dąbrowy pod Grunwaldzką potrzebą z Krzyżakami posłów niemieckich tłumaczył Królowi Jagiellonowi…
Jeździł potem w legacyi do Witolda, książęcia litewskiego, oznajmując mu imieniem Jagiełła o jego ślubie z Pilecką… Z sześcią tysięcy szedł przeciw Swidrygiełłowi… Stanisław Mężyk de Kobielice, starosta sądecki, ten z młodych lat swoich na dworze królewskim był dworzaninem, potem rotmistrzem sławnym, w wielu potrzebach, osobliwie za Stefana Króla w Moskwie, z Buczacką herbu Pilawa zostawił tylko jedną córkę, Dembińską, starościnę czorsztyńską. Bracia jego tamże w Krakowskiem ludzie znaczni…”
* * *
Od polskich Mężyków pochodzi znakomita rodzina rosyjska Mienszykowów. Jej protoplastą został Aleksander Mężyk, który na początku XVIII wieku dostał się do Moskwy. Pisał się tam Mężykow vel Mężykoff. Już będąc marszałkiem polnym Cesarstwa Rosyjskiego sygnował swe rozkazy w języku polskim jako „xiążę Mężyk”. Po rosyjsku również: „Mienżykow” (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 13, s. 144). Później miał rangę wojskową generalissimusa.
Jeszcze w 1726 roku w drukarni Akademii Wileńskiej odbito panegiryczne dziełko M. J. Buczyńskiego pt. Czoło fortuny Marsowey, na herbownej głowie trojakim zasług, honorów y zkoligowanych imion cyrkulem uwieńczone Alexandrowi Mężykowi, wielkiemu generałowi felt-marszałkowi, staroście orszańskiemu przy weselnym akcie Piotra Sapiehy, starosty zdzitowskiego y Maryi Alexandry Mężykówny (…) prezentowane. (K. Cepiene, J. Petrauskiene, Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, V. 1979, s. 195).
O książętach Mieńszykowach podaje Obszczij gierbownik dworianskich rodow Wsierossijskija impierii (cz. 1), że „Kniaź Aleksander Daniłowicz Mienszikow pochodzi z szlachetnej familii Litewskiej, a w 1707 r. Wielki Monarcha Cesarz Piotr Pierwszy zatwierdził kniazia Mienszikowa w godności księcia Imperium Rzymskiego, miłościwie obdarował go i jego potomków godnością kniazia Cesarstwa Wszechrosji Ziemi Iźorskiej z nadaniem tytułu Ekscelencji (Świetłości)”.
Także S. Wasiljewicz w dziele Titułowannyje rody Rossijskoj Impierii (t. 1, s. 18, 36, 169) twierdzi: „Ród kniaziów Mienszikowych pochodzi z Litwy, skąd w połowie XVII stulecia przeniósł się do Rosji.”
Z tej rodziny pochodził Aleksander Mienszykow (1673-1729), przyjaciel cara Piotra Wielkiego, marszałek polny, wybitny dowódca wojskowy, polityk i dyplomata rosyjski.

MIENŻYŃSKI. Rodzina hrabiowska idąca bezpośrednio od polskich Mężyńskich herbu Kościesza.
U Tomasza Święckiego w jego Historycznych pamiątkach (t. 2, s. 165) znajdujemy następujace wzmianki o jednym z przedstawicieli tej rodziny: „Mężyński Marcin, z Mężenina w Łomżyńskiem, kasztelan wizki, wprzód posłował na sejm lubelski 1569 roku, potem 1589 r. podpisał umowę rędzińską. W prawie cudzoziemskim i ojczystym dziwnie biegły; Stefana, króla, na granicach królestwa imieniem wszystkich stanów witał. Po córce jego dobra Mężenin w dom Opackich przeszły…”
Hipolit Stupnicki potwierdza to: „dom pierwotnie na Mazowszu, skąd rozrodził się po całej Polsce”.
Mężyńscy gnieździli się też w woj-wie kaliskim, pierwotnie w okolicach Konina (Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego, cz. 1-2, Poznań 1957-1962).
Na Mazowszu znani byli jeszcze przed 1400 (Sobiesław z Męczin). Natomiast w roku 1589 występują już także w w-wie Wileńskim (Marcin, kasztelan wileński). Byli też obecni w okolicy Łomży, Lublina, Poznania. Oddawali się przeważnie sprawom wojskowym, ale nie brakło w tej rodzinie również osób duchownych i uczonych.
Marcin Mężyński, podsędek zambrowski, w 1569 roku podpisał akt unii Polski z Litwą (Volumina Legum, t. 2, s. 88).
Lenart Mężyński w 1578 roku mianowany został przez króla Stefana Batorego poborcą specjalnego podatku na wojnę z Moskwą na województwo podlaskie (Volumina Legum, t. 2, s. 197).
W 1590 roku w starostwie rzeczyckim mieszkał wojski tegoż starostwa Marcin Mężyński (Istoriko-juridiczeskije matieriały izwleczionnyje iż aktowych knig gubernij Witebskoj i Mogilewskoj, t. 27, s. 112).
Pan Bartosz Mężyński, szlachcic, figuruje w księgach grodzkich słonimskich w roku 1615 (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 17, s. 240).
Samuel Menżyński i jego żona Elżbieta z Zaleskich figurują w 1642 roku w księgach drohickiego sądu grodzkiego.
17 sierpnia 1654 roku wojewoda wileński Janusz Radziwiłł, „xiążę na Birżach y Dubinkach, pan na Newlu y Siebieżu, hetman wielki W.Ks.L.”, wystosował uniwersał, w którym pisał: „Oznaymuję, yż pod teraźnieyszy gwałtowny na Rzecz pospolitą od wiarołomnego nieprzyjaciela moskala najazd, widząc do usługi tey urodzonego pana Jana Menżyńskiego ochotę także y w dziele rycerskim, pozwoliłem mu zaciągnąć ochotnika tyle, ile go zebrać będzie mógł z szlachty zbiegłey, jako y z czerni y pospólstwa; z tą jednak kondycją, żeby (…) zebrawszy te ludzie jak nayprędzey z nimi do mnie do woyska przybywać y to czynić, co mu ode mnie rozkazano będzie. A włóczyć się po włościach y ludziom krzywd y ciężaru czynić nie ma pod karaniem w artykułach woyskowych opisanem…” (Akty izdawajemyje…, t. 34, s. 16).
„Bernardus Mężyński, filius olim Nicolai in Mężenino” nabył 25 września 1660 roku konia na jarmarku w Mielniku od prawosławnego kapłana Jana Wierzby (Akty izdawajemyje…, t. 33, s. 401).
W jednym z dokumentów XVII-wiecznych czytamy: „Roku 1666, mca Apryla 15 dnia. Za rekuperowaniem z ciężkiego więzienia Tarasów Lorkiewskich i za powrotem w domowe progi uboga wdowa j. msc pani Theophila Makarska Piotrowa Mężyńska żałowała y solennie opowiadaiąc protestowała oto w ten sposób: iż gdy Car Moskiewski z woyskami swemi nastąpiwszy na państwo J. K. Mości pana naszego miłościwego, na koronę Polską y W. X. L. różne miasta y zamki przez miecz podobywali. Toż samo czyniąc w roku przeszłym 1654 kniaź Trubecki z potęgą woysk Moskiewskich podstąpiwszy pod miasto y zamek mscisławski, przed którym nastąpieniem trwóg wszystkie ludzie szlachta, obywatele woiewódstwa Mscisławskiego, mieszczanie tegoż miasta y nie mało liczby pospólstwa do tego zamku z ubóstwem swoim zbiegli, gdzie y żałuiąca j. msc pani Theophila Makarska Piotrowa Mężyńska z małżonkiem swoim j. panem Piotrem Mężyńskim y z dziatkami małemi w zamek Mscisławski uciekszy, wszystkie ubóstwo swoie ruchome, rzeczy, cynę, miedź, srebro w skrzyniach złożone, szkatułę z sprawami y pieniędzmi w pomieniony zamek sprowadzili, w którym siedzieli czas niemały.
A nieprzyjaciel Moskiewski Trubecki szturmy do zamku czyniąc, kuli ogniste rzucaiąc, ten zamek usilnie przez szturm dobył, y wszystek lud w tym zamku w osadzie będący, iednych mieczem wycioł, a drugich w plen zabrał, gdzie y małżonek żałuiącey pani Piotr Mężyński śmiercią poległ, a ta wszystka sprowadzona ruchomość żałuiącey j. msc Mężyńskiey, skrzynie z różnemi rzeczoma, szkatułkę z sprawami y z pieniędzmi nieprzyjaciel zabrał, czy przy spaleniu zamku pogorzały, w którey szkatule sprawy były różne, przywileie xiążąt y approbaty królów ichmościów, kwity poborowe, podymne, popisowe, obligi na summy pieniężne od różnych kreditorów dane, prawo wieczyste na maiętność Osmołowicze służące, były… A samą mnie protestuiącą z dziećmi w plen do Moskwy na stolicę zaprowadzili, w którym więzieniu lat kilkanaście siedząc o dalszych sprawach przypomnieć nie mogła, o co zachowuiśc sobie salwą do uczynienia powtórnie processu teraznieyszą żałosną manifestatię do xiąg grodzkich Mscisławskich dała ku zapisaniu…” (Istoriko-juridiczeskije matieriały…, t. 28, s. 136-138).
W 1672 roku kuchmistrz arcybiskupa czernihowskiego Łazarza Baranowicza Grzegorz Mężyński został wysłany ze specjalną misją do cara, by ów poczynił odpowiednie kroki w celu uporządkowania kwestii granicznych itp. (Archiw Jugo-Zapadnoj Rusi, t. 9, s. 831).
W. Nekanda Trepka znał ponoć i „ludzi prostych” tego nazwiska: „Mężyński zwał się chłopski syn, za pachołka sługował. Ten w Krakowie pojął miejską dziewkę Stecównę” etc. (Liber, s. 260).
* * *
W roku 1717 księgi grodzkie witebskie wymieniają imiona trzech braci Miężyńskich, książąt Józefa, Jana i Kazimierza oraz ich żony Helenę, Katarzynę i Krystynę. W tymże roku wspomniani są Jerzy Szczerbiński, ziemianin, i jego żona Regina z Mężyńskich.
„Michael Mauritius de Suchodoły et Barbara de Mężeńskie Suchodolscy, conjunges, pocillatores districtus Crasnostaviensis, bonorum oppidi Dorohusko Haeredes” figurują w zapisie do ksiąg grodzkich chełmskich z 7 grudnia 1752 roku. (Akty izdawajemyje…, t. 17, s. 362).
Herbarz szlachty Witebskiej (s. 76) donosi o jednej z gałęzi tego rodu: „Menżyńscy herbu Kościesza: strzała rozdarta z krzyżem w polu czerwonym, na hełmie 3 pióra strusie. Baltazar Mężyński przybywszy z Litwy a ożeniwszy się z Ipanną Łuskinianką, nabył wiecznością dobra Lubaczew y inne w tuteyszey prowincij Witebskiey, którego syn maiętność oycowską przedał Wipanu Łuskinie, horodniczemu Witebskiemu, przy zbyciu którey wszelkie dokumenta, sprawy temuż wielmożnemu Ip. Łuskinie oddał. Których nastempcy w 3-im y 4-tym pokoleniu szlacheckiey używaiąc wolności, różne miewali possessie y dotąd przy niektórych zostaią. W dowód zaś rodowitości ślachectwa y progeneracij pokładali metrykę urodzenia 1757, testimonium od ślachty prowincij Witebskie y 1774, iż w tey prowincij pierwey przy znacznych od dawna dobrach, potym przy pomnieyszych possessiach, zawsze równych ślacheckiemu stanowi używali praw y prerogatyw. Na tych dowodach iako y na wiadomości possessij tych to Ipp. Menżyńskich, sąd ziemski prowincij Witebskiey w tymże charakterze y honorze, jak dotąd zostawali, zachował.”
O tymże donosi N. Szaposznikow (Heraldica, t. 1, s. 159): „Z rodu Mężyńskich herbu Kościesza Baltazar Mężyński po przesiedleniu się z Litwy do Prowincji Witebskiej i po ożenieniu się z panną z domu Łuskina nabył wiecznością majątek Lubaczew i inne ziemie”.
Władysław Mężyński, był pisarzem skarbowym wołkowyskim, 1786.
Jerzy Mężyński, rotmistrz mścisławski, 1788.
Wywód famili urodzonych Mężyńskich herbu Kościesza z 24 lutego 1804 roku donosi, iż „Aleksander Mężyński, chorąży żytomirski, pochodzący z domu possydowaniem dóbr w Koronie Polskiey, mianowicie w ziemiach Łomżyńskiey, Laskiey, Podlaskiey, Wiskiey, oraz w województwach Poznańskim y Lubelskim, niemniey używaniem prerogatyw stanowi szlacheckiemu właściwych, zaszczyconego, zawarłszy szlubne związki z Teresą Wybranowską, łowczanką sandomierską, spłodził synów pięciu: xiędza Jana w Zakonie Societatis Jesu, Józefa, Romualda, Mikołaja y Antoniego…
Z tych pięciu synów Aleksandra Józef miał synów Mateusza, Antoniego y Stanisława, z których Mateusz, oddaliwszy się w młodym wieku z Ziemi Łomżyńskiey od oyca y familii swojey, służąc towarzyszem w chorągwi Petyhorskiey czasów bezkrólewia y inkursyów krajowych, dostał się do Litwy, y pojąwszy za żonę Teresę Wirchonowiczównę, osiadł w powiecie grodzieńskim… Tenże Mateusz prócz synów czterech Franciszka, Jana, Kazimierza y Andrzeja bezpotomnie zeszłych, piątego Michała, na świat wydał…”. W 1804 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość jego oraz syna jego Ignacego, uznając i ogłaszając obydwóch „za rodowitą y starożytną szlachtę polską” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 861, s. 111-112).
Liber continens Nomina et Cognomina Studentium in Imperatoria Academia Polocensi Societatis Jesu podaje, że wśród braci uczącej się znajdowali w latach 1815-1819 m.in.: „Studentus Theologiae Dogmaticae Antonius Mężyński, annorum 27, Filius Joannis ex districtu Oszmianensi… Aleksander Mężyński, filius Faustini, ex districtu Czarnoviensi pro lectionibus Logica etc.” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 1083).
Według innego zapisu tenże Aleksander Mężyński ukończył w 1816 roku jezuicką Akademię Połocką, składając liczne egzaminy, m.in. z logiki, dialektyki, metafizyki, etyki, fizyki, chemii, historii naturalnej, literatury francuskiej itd., otrzymał „gradus” kandydata filozofii (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 1082, s. 26).
Wywód Familii urodzonych Mężyńskich herbu Kościesza z 1819 roku podaje, „że Maciej Mężyński za przodka przez wywodzących się wzięty, zaszczycony z naddziadów prerogatywami szlacheckiemi, znaczne tak w Litwie jako też na Rusi dziedziczył dobra, dzieląc bowiem rozporządzenia swych majątków na kilku synów i córki swe…” w roku 1722 (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 486-487).
Zatwierdzone w 1841 roku przez heroldię wileńską drzewo genealogiczne Mężyńskich (w rosyjskiej pisowni: Mienżinskich) wyprowadza ten ród od Jana Władysława Księżyca Mężyńskiego, właściciela wsi Kopacze, który zostawił po sobie synów Krzysztofa, Kazimierza, Macieja i Tomasza. Dalsze odgałęzienia wykazują szersze rozsiedlenie Mężyńskich w powiatach oszmiańskim, mińskim i wileńskim (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 709).
Mężyńscy w XIX wieku gnieździli się także na dobrach Korzeniówka Wielka w powiecie drohickim na Grodzieńszczyźnie (CPAH Białorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 123).
Z tej rodziny wywodził się hrabia Wiaczesław (Czesław) Mienżyński (1874-1934), od 1926 po śmierci Feliksa Dzierżyńskiego szef służb specjalnych ZSRR, wybitny erudyta i organizator.

MIERKUŁOW herbu własnego; przodek tego domu przed 1493 rokiem przybył do Państwa Moskiewskiego (Mceńsk) z Litwy. Byli w Rosji też Żydzi tego nazwiska.

MIKLASZEWSKI vel MIKŁASZEWSKI herbu własnego; jak też Ostoja z Suszyńskim.
W. Modzalewski za protoplastę ukrainnej gałęzi rodu uznaje Józefa Mikłaszewskiego, szlachcica starodubowskiego, wymienianego przez przekazy archiwalne w roku 1620 (Małorossijskij rodosłownik, t. 3, s. 475, Kijów 1912). Natomiast G. Miłoradowicz w dziele Rodosłownaja kniga Czernigowskogo dworianstwa (cz. 4, s. 124-130) wywodzi ich od polskiego szlachcica Stanisława Mikłaszewskiego, który w 1618 r. otrzymał z ręki króla Zygmunta III przywilej szlachecki dla siebie i swych synów Pawła i Alberta.
Żony brali Mikłaszewscy z takich domów, jak Szwejkowscy, Rubanowie, Stwiętopełk–Czetwertyńscy, Markowiczowie, Sawiczowie, Lesiewiccy, Łazarewiczowie, Bazylewscy, Nowiccy, Nawroccy, Bakuryńscy, von Bergowie, Borozdnowie, Kubrakowscy, Jewreinowowie, Rimskije–Korsakowowie, Skoropadzcy, Imszenieccy, Poletykowie i in.
Tomasz Święcki (Historyczne pamiątki, t. 1, s. 167-168) notuje: „Miklaszewski, w Mazowieckiem. – Miklasz, kustosz krakowski, posłował od Kazimierza do Litwy 1451 r. – Maciejowi król Zygmunt August za rycerskie dzieła pod Połockiem i Ułą herb Ostoja nadał”.
Rosyjskich Mikłaszewskich także hrabia Miłoradowicz (t. 2, cz. 6, s. 124-130) wywodzi od szlachcica polskiego Stanisława Mikłaszewskiego, znanego około 1618 roku, którego potomek Michał w XVII wieku przeniósł się do Rosji i od 1679 służył tronowi rosyjskiemu. Ten miał za żonę córkę pułkownika Rubca, też polskiego pochodzenia.

MIKULICZ herbu Gozdawa odmienna. Dworzanin hospodarski Szyrej Mikulicz jest wspomniany w liście króla Zygmunta do Pawła Sapiehy z dnia 21 listopada 1521 roku. (Lietuvos Metrika, t. 25, s. 203).
Używali przydomku „Radecki”.
Z tej rodziny pochodził generał Radecki, jeden z wybitnych dowódców Armii Radzieckiej z okresu wojny 1941-1945.

MIL herbu nieznanego. Pochodzili z Litwy.
W księgach sądowych dworu żagarskiego z XVIII wieku znajdujemy m,in, następujące zapisy: „Z Żagor do Żagor
Anno 1751 die 20 ianuarii. – W sprawie Michała Mila z obżałowanym, z panem Rochem Jakszetelewiczem, mieszczanami żagorskiemi, o parobka na imię Andrzeja, który dobrowolnie zeznał, iż do Mila był przystał, zadatku półtoraków 5 wziął i boryszu za półtoraków 5 wypili, i jurgielt zgodził się półtrzecia talara, i siermięgę, spodni, powtórnie garniec piwa wypitego z mohorycznikiem i tegoż dnia przystał do Jaksztelewicza. Zaczym urząd żagorski za takowy zawód i swawolę zadatek sowito wrócić Milowi nakazuje, i wypitych trunków wrócić powinien, co wszytko zniósłszy uczyni szóstaków 11 i pół szóstaka, wrócić nakazuje, Milowi – Andrzej”. [...]
„Z Żagor do Budrajć
Anno 1751 die 25 maii. – W sprawie Michała Mila, mieszczanina żagorskiego z obżałowanym Bernatem z Budrajć intentowanej o to: Iż pud jęczmienia przedawszy i pieniądze odebrawszy, tudzież na pud żyta zadatku tynfa 1 wziąwszy, dotąd nie oddajesz. Zaczym urząd żagorski po kontrowersyjach, ponieważ deductum przez stronę, że jest winnym Bernat, nakazuje, ażeby oddał Milowi pud jęczmienia i pud żyta, a Milus ma dopłacić tynfów 2 i ekspensu prawnego Milowi wrócić powinien szóstaków 4 i półtorak 1.” (Żagares dvaro teismo knygos, Vilnius 2003, s. 388, 545).
Michaił Mil (ur. w Irkucku 1909, zm. w Moskwie 1970) był wybitnym uczonym, generalnym konstruktorem Biura Budowy Helikopterów ZSRR, Bohaterem Pracy Socjalistycznej (1966), kawalerem wielu orderów i medali. Na skonstruowanych przez niego śmigłowcach seri „Mi” (Mi-2, Mi-4, Mi-8, Mi-10 i in.) ustanowiono ponad 60 oficjalnych rekordów świata; są one dotychczas na uzbrojeniu wielu armii świata.

MILANOWSKI herbu Suchekomnaty i Jastrzębiec. Pierwsi z nich siedzieli na Podolu, drudzy w Ziemi Kowieńskiej na Litwie. Z tej rodziny pochodził Eugeniusz Milanowski, wybitny geolog, kierownik katedry Moskiewskiego Uniwersytetu im. M. Łomonosowa, członek Akademii Nauk ZSRR, autor w okresie około 1960-1990 wielu publikacji o geologii Kaukazu, Alp, Afryki Wschodniej, Islandii.

MIŁADOWSKI herbu Korab. Jan Miładowski świadczył w sądzie grodzkim wileńskim 12 sierpnia 1621 roku o „okrutne a nielitościwe zbicie” pana Stanisława Eysimonta przez czeladź pana Judyckiego (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 20, s. 269).
Jur Miładowski i jego żona Zofia Siwicka w listopadzie 1645 roku sądzili się z niejakim panem Olszewskim o nieoddanie długu (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, s. 452, Vilnius 1988).
W roku 1668 w testamencie niejakiej Audencji Miładowskiej, ziemianki jego królewskiej mości Województwa Smoleńskiego, Nowogrodzkiego i powiatu orszańskiego, figuruje „jegomość pan Jarosz Bohuszewicz, małżonek jej mości pani Reginy Miładowskiej, córki mej najmilszej”. Z zapisu można wnioskować, że Miładowscy wówczas spokrewnieni byli z takimi rodami jak Łomscy, Szebekowie, Filipowiczowie.
Wywód familii urodzonych Miładowskich herbu Korab, zatwierdzony został m.in. 25 czerwca 1821 roku przez heroldię mińską. Dowiadujemy się z niego, że Miładowscy posiadali jako majętność dziedziczna folwark Nowodworki w województwie Nowogrodzkim (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 1988).
Ksiądz Tadeusz Miładowski około 1815-1820 roku urzędował w Szpakowszczyźnie koło Połocka.
Jan Miładowski w roku szkolnym 1822/23 był pomocnikiem dyrektora i nauczycielem matematyki w gimnazjum podolskim w Winnicy (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 26, s. 19).
Drzewo genealogiczne rodu Miładowskich z 1828 r. (Wilno) wskazuje jako protoplastę Krzysztofa Miładowskiego, który miał synów Stefana i Bazylego oraz wnuków Mikołaja, Michała, Jerzego, Jana, Konstantego, Jana i Wincentego. Z tych tylko Konstanty miał jedynego syna Józefa; po nim zaś wnuków: Bonifacego, Mikołaja, Tadeusza, Romualda i prawnuków: Wincentego, Marcelego, Antoniego, Romana, Pawła. Jako reprezentanci ostatniego wówczas pokolenia wskazani są: Zenon – Erazm – Jan, Apoloniusz – Donat, Wiktor – Cypryan (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1775a, s. 88).
W 1831 roku Apolinary Miładowski na mocy decyzji cesarza Wszechrosji Mikołaja I mianowany został registratorem koleżskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 3722).
W odnośnym ukazie carskim czytamy: „Bożijeju Miłostiju My Nikołaj Pierwyj, Impierator i Samodierżec Wsierossijskij, i proczaja, i proczaja, i proczaja.
Izwiestno i wiedomo da budiet każdomu, czto błażiennyja i wieczno-dostojnyja pamiati Wsieprieswietlejszij Dierżawniejszij Wielikij Gosudar Impierator Aleksandr Pawłowicz, Samodierżec Wsierossijskij, nasz Lubieznyj Gosudar Brat, Apolinarija Miładowskogo, kotoryj Jego Wieliczestwu kancelaristom służił, za okazannuju jego k służbie riewnost’ i prileżnost’, w kolleżskije registratory tysiacza ośm sot dwadcatogo goda Diekabria tridiesiat pierwago dnia Wsiemiłostiwiejszie pożałował, no tokmo patienta na siej czin donynie jemu dano nie było; togo radi My sim żałujem i uczrieżdajem, powielewaja wsiem Naszim poddannym onago Apolinarija Miładowskogo za Naszego kolleżskogo registratora nadleżaszczim obrazom priznawat’ i poczitat’; i My nadiejemsia, czto on w siem jemu Wsiemiłostiwiejszie pożałowannom czinie tak cziestno i prileżno postupat’ budiet, kak to wiernomu poddannomu nadleżit. Wo swidietielstwo cziego My sije Prawitielstwujuszcziemu Sienatu podpisat’ i Gosudarstwiennoju Naszeju Pieczatju ukriepit’ powieleli.
Dan w Sanktpietierburgie ijunia 5 dnia 1831 goda
Dokumient podpisali sienatory Gruszeckij, Satanickij, Mierkułow i towariszcz gieroldmiejstiera Dziekonskij” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 3722).

MIŁORADOWICZ herbu własnego; wybitny ród arystokratyczny, pochodzący od serbskich hrabiów Ochmukiewiczów. Spokrewnili się w Rosji w ciągu XVII-XIX wieku ze Skarżyńskimi, Sieleckimi, Skoropadzkimi, Kowalewskimi, Tumańskimi, Tarnowskimi, Baranowskimi, Ogranowiczami, Sylwanowiczami, Rakowiczami, Dolińskimi, Butowiczami, Brzezińskimi, Leparskimi, Święcickimi, Szydłowskimi, Dunin-Borkowskimi, Konstantynowiczami. (Por: Rummel, Gołubcow, RS, t. 2, s. 56-57).

MIŁOSŁAWSKI herbu Doliwa. Wspomina o nich Bolesław Starzyński w swym rękopiśmiennym herbarzu, przechowywanym w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.
Tomasz Święcki w dziele Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski (t. 1, s. 168) odnotowuje: „Miłosławski Piotr, z Miłosławia, z Witoldem jeździł przeciw Tatarom i tam poległ”.
Tomisław z Miłosławia Miłosławski, szlachcic wielkopolski, wspomniany jest przez księgi grodu poznańskiego 9 marca 1432 roku. (Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 9, s. 285).
Seweryn Uruski (Rodzina, t. 11, s. 95) podaje: „Miłosławski herbu Doliwa. Wielkopolska rodzina; wzięła nazwisko od dóbr Miłosław. Piotr z Miłosławia, dzielny rycerz, walczył w wojskach Witolda, Wielkiego Księcia Litewskiego przeciwko Tatarom 1399 r. Tomisław 1404 r. Piotr, dworzanin królewski 1472 r. Mikołaj, miecznik poznański 1490 roku. Maciej, starosta wschowski 1549 roku” (Por. też: Mieczysław Paszkiewicz, Jerzy Kulczycki, Herby rodów polskich, Londyn 1990, s. 441).
W Polsce niezbyt znaczni, w Rosji urośli na ród wielki i znakomity.
Rosyjskie źródło archiwalne podaje: „Miłosławskije. Wyjechali iż Polszi, nazwanije priniali ot odnogo iż priedkow ich, kotoryj nazwałsia Mścisław…” (Rodosłownaja kniga, t. 2, s. 345).

MIRONOW. Szlachta rosyjska pochodząca z ziem białoruskich. Panowie Mironowowie herbu Niesobia byli w XIX wieku potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w WIlnie, f. 391, z. 6, nr 667).

MISZKOW herbu własnego; ród rosyjski (od 1631) polskiego pochodzenia.

MŁOKOSIEWICZ herbu własnego.
Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego z 1853 roku (cz. 2, s. 205-206) podaje: „Herb Franciszka Młokosiewicza. W polu czerwonem kamienna baszta sześcioboczna z blankami; w bramie baszty lew złoty w prawo, na przód zwrócony, w prawej łapie miecz do cięcia trzymający. W szczycie hełmu koroną szlachecką nakrytego, wychodzi pół lwa jak w tarczy z paszczą ku tyłowi obróconą. Labry czerwone złotem podszyte.
Herb ten wraz z dziedzicznem szlachectwem najłaskawiej nadany został Franciszkowi Młokosiewiczowi, synowi Feliksa, byłemu radcy Kommissyi Centralnej Likwidacyjnej, z mocy artykułu 2 ustępu 2 oraz artykułu 4 i 16 ustępu 3, „Prawa o Szlachectwie z roku 1836, dyplomatem Najjaśniejszego Cesarza i Króla Mikołaja I, z dnia 21 marca (2 kwietnia) 1844 roku”.
Z tej rodziny wywodził się wybitny uczony przyrodnik Ludwik Aleksander Młokosiewicz (1831-1909). (Patrz o nim: Jan Ciechanowicz, W bezkresach Eurazji, Rzeszów 1997, s. 225-235).

MNISZECH herbu własnego. Rodzina zasłynęła przede wszystkim z powodu Maryny Mniszech, żony dwóch carów moskiewskich Dmitriusza I i II w pierwszych latach XVII wieku. Niesłychanej urody i niespotykanych uzdolnień pani, (która zginęła w wieku 24 lat) dotychczas jest przedmiotem swoistego kultu w rosyjskiej Kołomnie, w której mury Kremla wmurowano ongiś zwłoki pięknej i straszliwej w swej urodzie i inteligencji Polski. Wieża, na której dotychczas zjawia się duch Maryny Mniszech, liczy 31 metrów wysokości, a grubość ścian waha się między 4 a 5 metrów. Tamtejsze kruki ponoć siadają tylko na Wieżę Marynkiną, pomijając skrzętnie wszystkie inne, składające się na Kołomeński Kreml.

MOCZULSKI herbu Jastrzębiec i Korczak.
Znakomitym algebraistą był profesor dr habilitowany Eugeniusz Moczulski (ur. 1922 roku w Kobryniu pod Brześciem, ociemniały na skutek ciężkiej choroby w wieku 14 lat), wykładowca matematyki w instytutach pedagogicznych w n. Wielkie Łuki i Lipieck, autor kilkudziesięciu artykułów naukowych. (Por.: Niezriaczije diejatieli nauki i kultury, t. IV, Moskwa 1981, s. 97-98, 133-135).

MODZALEWSKI vel MODZELEWSKI Bończa; rozrodzeni po całej Rzeczypospolitej. Niektóre gałęzie się zgermanizowały, inne zrusyfikowały, jeszcze inne zukrainizowały. Duże ich gniazdo znajdowało się w powiecie trockim (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 990, 4096). O Modzelewskich herbu Bończa, Herburt, Syrokomla i Trzywdar obszernie informuje Spis szlachty Królestwa Polskiego (Warszawa 1851, s. 158).
W. Wittyg wspomina o Modzelewskich herbu Belina z Ziemi Warszawskiej.
Wywód familii urodzonego Modzelewskiego herbu Bończa zatwierdzony przez heroldię wileńską 17 listopada 1819 roku stwierdza, że „dom imienia urodzonych Modzalewskich jest dawny starożytny szlachecki, znaczne dobra w Kraju Polskim posiadał i wysokiemi urzędami był zaszczycony”. Pochodzili z Polski Środkowej, lecz później: „Z jakowego domu pochodzący urodzony Stefan Modzelewski za przodków swych i własne zasługi wojenne miał nadane sobie grunta przywilejem najjaśniejszego króla polskiego Zygmunta III w Ziemi Newelskiej, gdzie mieszkając spłodził synów dwóch Kazimierza i Bogusława, którzy, posiadając też grunta z nadania królewskiego, jako szlachta stawali do popisów wojennych szlacheckich i przed wyznaczonym lustratorem królewskim czynili zażalenia, że im podczas napadów kozackich pozabierano przywileje i nadania królewskie na grunta w Newelskim sytuowane”. Po obydwu tych panach Modzelewskich pozostali liczni synowie i wnukowie, którzy się rozsypali po Białej Rusi, Ukrainie, Inflantach. W 1819 roku heroldia wileńska uznała i ogłosiła „za rodowitego i starożytnego szlachcica polskiego” tylko jednego z nich: Szymona Franciszkowicza (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1547, s. 47-48).
W dawnych źródłach archiwalnych nagminnie spotyka się wzmianki o reprezentantach tej rodziny. Tak Mikołaj Modzelewski, skarbnik zakroczymski, w 1578 roku mianowany został przez króla Stefana Batorego poborcą specjalnego podatku na potrzeby rozprawy z Moskwą (Volumina Legum, t. 2, s. 196).
Komornik lidzki Nikodem i jego syn Fabian Modzelewscy figurują na liście szlachty powiatu trockiego z 1809 roku.
Wywód familii urodzonych Modzelewskich herbu Modzela vel Bończa z 18 grudnia 1819 roku podaje: „Familia Modzelewskich wysoką starożytnością szlachectwa jest odznamionowana oraz posiadaniem dóbr ziemnych w Xięstwie Żmudzkim i urzędowaniem wprzód na sejmach, dziś w powiatach, mianowicie trockim i innych zmakomita, a za wysługi krajowe miała sobie nadany herb Modzela vel Bończa (…) Z której familii, a mianowicie Nikodem Franciszkowicz Modzelewski, sędzia graniczny powiatu trockiego, (…) został ulegitymowany (…) w r. 1801 (…)
Familia Modzelewskich wzięła za protoplastę Mikołaja Modzelewskiego, ziemianina Jego królewskiej Mości, któren za prawem przedażnym w r. 1647 apryla 2 dnia od urodzonego Lawdańskiego na majętność Powińcie w Ziemi Żmudzkiej położoną wydanym, oną dziedziczył. W roku zaś 1649 tenże Mikołaj Modzelewski pomienioną majętność urodzonemu Skorobohatemu wyprzedał; później w powiecie wileńskim od urodzonych Micutów prawem wieczystym w r. 1663 (…) nabył jedną siemię (rodzinę – J. C.) ze wsi Jordan Gielwań. Tenże Mikołaj Modzelewski zostawił po sobie sukcessorem syna Jana (…), a ten syna Jana (…), a ten syna Franciszka…”.
W 1819 roku heroldia wileńska uznała i ogłosiła za rodowitą i starożytną szlachtę polską Fabiana, sędziego granicznego powiatu trockiego; Leona, geometrę i chorążego byłych Wojsk Polskich z synami Julianem, Cezarym i Cyprianem; Konstantego, komornika powiatu trockiego, Pawła, chorążego byłych Wojsk Polskich; Feliksa i Joachima, synów Nikodema, Modzelewskich (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 990, s. 25-26).
Wywód familii urodzonych Modzelewskich vel Mozolewskich herbu Herburt z 25 listopada 1802 roku podaje, iż „ta familia od dawnych czasów klejnotem szlachectwa będąc zaszczycona wszelkich praw temu stanowi przyzwoitych używała”. Siedziała od dawna na zaścianku Kaczanowicze w Księstwie Słuckim, należącym do Lubartowiczów–Sanguszków. W 1802 roku heroldia uznała Józefa, Ferdynanda, Michała, Jakuba, Karola, Antoniego, Jana i dalszych Modzelewskich „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” z wniesieniem ich imion do 1 części ksiąg Szlachty Guberni Mińskiej (Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 1, nr 32a, s. 728-729).
Z tej rodziny pochodził m.in. zasłużony historyk rosyjsko-ukraiński D. Modzalewski.
Leon (Lew) Nikołajewicz Modzalewski był w swoim czasie (na przełomie XIX-XX wieku) wpływowym działaczem społecznym i pisarzem, autorem setek artykułów, które opublikował w periodyce rosyjskiej pod czternastoma pseudonimami. Jego czytanka dla dzieci Rodnoje Słowo była wydawana ponad 130 razy, a w 1916 roku ukazał się jego zbiór poetycki pt. Stiszki dla dietiej.

MOHUCZY vel MOGUCZIJ. Rodzina znana na Białorusi i Litwie. Pisze o nich Herbarz szlachty Witebskiej (s. 83): „Mohuczowie herbu Szeliga, to iest xiężyc w górę rogami, we środku krzyż kawalerski w czerwonym polu, na hełmie pawi ogon, dowodząc urodzenia ślacheckiego possessij dóbr ziemskich y nadań królewskich, probowali od Siemiona Mohuczego, maiącego dobra w powiecie Orszańskim Borzdziły, ktorego syna Klementego poświadcza possessia maiętności Brakowca, między dobrami ekonomicznemi Mohylowskiemi, oraz prawo wieczyste na 3 służby gruntu w Borzdziełach, przywilejem krola Imści Stefana 1582 nabycie owych służb approbowane, prawo zastawne y dożywotnie 1596 od IOd. kniazia Szczęsnego Jarosławowicza Hołowczyńskiego, kasztellana Minskiego na maiętność Brukow, oblig od tego IWielm. kasztellana na summę 200 kop groszy Litewskich 1622, w 3-cim stopniu synow Klementego Probowano dekretem sądow IKM. Zadwornych assessorskich 1652 z Ip. Gazubą o bezprawne wyprawienie przywileju na dobra Brakowiec, także prawem zastawnym 1647, wianowanym 1664, testamentem 1653, 4-go stopnia pozwem autentycznym 1668, przywilejem króla Michała dzierżawę Kobylacką 1670 konferuiącym, dekretem oczewistym ziemskim Orszańskim 1671, listem zaręcznym króla Michała oraz kwitami podymnowemi 1671 y dalszym wielkim procederem o maiętność Brakowiec, tak też przywilejem Jana III na dzierżawę Kokoszki y Szepietowicze w powiecie Słonimskim 1679, uniwersałem IW-go Potockiego woiewody Krakowskiego, podaiącym w dyspozycyą dobra Brakow y inne 1690, rownie też działami, kwitacyami, prawami wieczystemi, zrzeczeniem, abjuratami y kwitami jaśnie do 5-go pokolenia dowiedli, którego też probowano testamentem 1704 y possessiami różnych maiętności w powiatach Orszańskim, Słonimskim” etc.
Jeden z reprezentantów tej litewsko-białoruskiej rodziny przeniósł się do Moskwy w 1582 roku i zapoczątkował dzieje tego rodu w Rosji.

MORAWSKI herbu Korab, Kościesza odm. i in. Z kijowskiej gałęzi rodu wywodził się m.in. Sergiusz Morawski (1866-1942), znakomity historyk wieków średnich, autor prac naukowych Sosłownyj stroj giermancew po Tacytu, Politiczeskij stroj gałłow po Cezaru, Karl V, impierator giermanskij itd.

MORDWINOW herbu własnego; wpływowy ród rosyjski polskiego pochodzenia. Panowie Mordwinowowie herbu Sulima i Suszyński byli w XIX wieku potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 265, 609, 667, 1816).

MOROZOW herbu własnego; raz się podaje o nich, że pochodzą z Polski, raz, że z Litwy, to znów, że z Prus.

MOSTOWICZ herbu Dołęga. Z tego rodu pochodził W. Mostowicz, znakomity metalurg, który w 1914 roku opublikował pionierskie w skali światowej dzieło o roli tlenu w procesach wytopu miedzi.

MOTEWIDŁOW vel MOTOWIDŁOW herbu Kolumna odm.; pierwotnie w Koronie Polskiej. (Dział rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, 7019–III, s. 109).

MOŻAJSKI herbu Pogoń Ruska. Przez wieki siedzieli na dobrach dziedzicznych Możary na Wołyniu i byli wielokrotnie potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez tamtejsze zgromadzenie deputatów szlacheckich, jak też przez Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu. (Państwowe Archiwum Obwodowe w Żytomierzu, f. 146, z. 1, nr 3957).
Z tego rodu pochodził Aleksander Możajski (1825-1890), konstruktor pierwszego w dziejach ludzkości samolotu, którego lot w 1883 roku o 20 lat wyprzedzał podobny wyczyn braci Wright w USA. (patrz o nim: Jan Ciechanowicz, Gońcy Ikara, Mołodeczno 2002, s. 87-111).

MRAWIŃSKI vel MROWIŃSKI herbu Jelita i Kord; ród koronny zasłużony także w Rosji.
Akta grodzkie witebskie pod rokiem 1647 wzmiankują o Piotrze Mrowińskim, podstolim smoleńskim i jego żonie Barbarze z Goszewskich.
S. Uruski (Rodzina, t. 11, s. 329) pisze o starożytnym rodzie Mrowińskich herbu Jelita: „Piszą się z Mrowina, w Wielkopolsce. Maciej, podstarosta 1562 r., burgrabia 1579 r. wieluński, miał syna Macieja, pisarza grodzkiego wieluńskiego… Mikołaj z Mrowina, dziedzic Łysakowa 1630 r., z żony Krystyny z Boguszyc miał synów Adama, Aleksandra, poborcę wołyńskiego 1659 r., podstarostę i sędziego grodzkiego krzemienieckiego 1673 r., Mikołaja i Stanisława, dziedzica wsi Podlisie, miecznika przemyskiego 1673 r., żonatego z Helena Polanowską…”.
Niewykluczone, że Mrowińscy herbu Kord, nobilitowani w Królestwie w 1821 roku, stanowią jedno ze „zgubionych” odgałęzień pierwszych.
Byli też Mrowińscy używający herbu Nowina. Znani od początku XVI st. w Ziemi Wieluńskiej (Por. W. Wittyg, Nieznana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908, s. 212; M. Paszkiewicz, J. Kulczycki, Herby rodów polskich, s. 443, Londyn 1990).
Andreas Mrowiński, szlachcic, występuje w akcie o rozgraniczeniu dóbr królewskich Nowej Wsi od Mieściska (w Poznańskiem) z 18 września 1508 roku (Archiwum książąt Sanguszków w Sławucie, t. 5, s. 42, Lwów 1897).
Maciej Mrowiński był pisarzem grodzkim wieluńskim w 1601 roku. (Volumina Legum, t. 2, s. 411).
Stanisław Mrowiński około 1658/1666 pełnił urząd miecznika przemyskiego (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej. Spisy, t. 3, s. 212, Wrocław 1987).
Adam Mrowiński 18 lipca 1606 roku podpisał uchwałę zjazdu szlacheckiego w Poznaniu (Akta sejmikowe woj. poznańskiego i kaliskiego, cz. 1, s. 312).
Nie ustrzegli się Mrowińscy złośliwości ze strony rodzimych „genealogów”.
„Mrowiński nazwał się Jan, chłopski syn z Czeszowa z Wielkiej Polski, wsi pana Przyjemskiego… Służył u pana tego swego najpierw za chłopca, uciekł był od niego i służył w krakowskiej ziemi… Za szlachcica udawał się” – pisze złośliwie Walerian Nekanda Trepka (Liber, s. 275), aczkolwiek byli wówczas Mrowińscy herbu Jelita, dobra szlachta, z której widocznie wywodził się i wspomniany powyżej Jan. Jednak Trepka zarzuca uparcie tej rodzinie nieszlacheckość i kończy swój wywód słowami: „I tak te Mrówki wgrzebły się były do szlachectwa, ale prędko, jak mdły naród, zniszczały. Kaduk po nich istotny”.
Z tej rodziny pochodził wybitny rosyjski dyrygent XX wieku Eugeniusz Mrawiński (ur. 1903), dyrektor Konserwatorium Leningradzkiego. (Patrz o nim: Jan Ciechanowicz, Musica Peregrina, Mołodeczno 2002, s. 75-77)

MUCHANOW herbu Pobóg odm.; ród rosyjski polskiego pochodzenia.

MUCHIN herbu własnego; ich przodek przybył do Rosji z Polski.

MYSZECKI herbu własnego; ich przodek przybył do Rosji z Polski w XV wieku; ród zasłużony dla Rosji na polu wojskowości, m.in. w walkach przeciwko Rzeczypospolitej.

OSTROGORSKI. Polska Encyklopedia Szlachecka (t. 9, s. 202, Warszawa 1937) podaje: „Ostrogórski, herb nieznany, 1600; Ostrógora będziński”…
Wykaz urzędowych nazw i miejscowości w Polsce (t. 2, s. 633, Warszawa 1981) odnotowuje miejscowości o nazwie Ostra Góra w woj. białostockim (gmina Korycin), krakowskim (gmina Skawina), nowosądeckim (gmina Łosina Dolna), tarnobrzeskim (gmina Obrazów); jak też tarnowskim (gmina Zakliczyn); siedem Ostrych Górek w województwie kieleckim, lubelskim, katowickim i Ostrogórę w elbląskim.
Hipolit Stupnicki w dziele Herbarz polski i imionospis zasłużonych ludzi w Polsce (t. 2, s. 212, Lwów 1859) pisze: „Ostrogórski Marek, ławnik lwowski, w roku 1616 przeznaczył dwa własne domy obok Kaliczej góry na przytułek dla ubogich, z której to ofiary utworzył się później szpital św. Łazarza. – Wojciech, lwowianin, zapisał kościołowi metropolitalnemu lwowskiemu 2000 zł. p. na ozdobienie onego w malowidła, dając nadto za życia do kościoła św. Marka zbudowanego przez jego siostrę Zuzannę roku 1619, po 300 zł. p.”.
Jak podaje Kasper Niesiecki w Koronie Polskiej (t. 4, s. 555) w połowie XVII wieku jedna z córek Seweryna Witkowskiego, chorążego Xięstwa Zatorskiego, była żoną Jana Ostrogórskiego z województwa krakowskiego.
Marcin Ostrogórski w 1765 roku był członkiem komisji do przeprowadzenia spisu ludności w woj. krakowskim. (Patrz Spis Żydów w-wa krakowskiego, Kraków 1898, s. 3).
S. Uruski (Rodzina, t. 13, s. 75, W. 1916) podaje: „Ostrogórski. Andrzej, towarzysz pancerny 1669 roku. Jan i Zofia 1672 roku; po Janie syn Jan, dziedzic Szarzyna 1693 roku, miał synów Franciszka, żonatego z Elżbietą Bełchacką, Jana, Macieja i Stanisława 1724 roku. Marcin, cześnik wendeński, komisarz 1775 roku do osądzania sprawy, żonaty z Salomeą Machnicką. Jan, podporucznik wojsk koronnych 1790 roku”.
Ostrogórscy w XIX wieku odnotowywani byli na terenie Grodna i Wilna. Znani też w Rosji.
Wybitny prawnik o sławie europejskiej Mojżesz Ostrogorskij (ur. 1854 w powiecie bielskim Guberni Grodzieńskiej) był nie Polakiem, lecz Żydem. Natomiast polskie korzenie miał Wiktor Pietrowicz Ostrogorskij (ur. 1840) wpływowy rosyjski pedagog, historyk kultury i eseista oraz Georgij Ostrogorski (ur. 1902) wybitny jugosłowiański bizantynolog pochodzenia rosyjskiego, autor Dziejów Bizancjum (1940).

OSTROGRADZKI. herbu Rawicz. Polska Encyklopedia Szlachecka (t. 9, s. 202, Warszawa 1937) podaje: „Ostrogradzki, herb nieznany, w 1771 porucznik Wojska Polskiego”… Seweryn Uruski jest równie oszczędny, gdy w swym dziele Rodzina (t. 13, s. 75) zaznacza: „Ostrogradzki. Grzegorz otrzymał 1771 roku rangę porucznika w wojsku koronnem”…
Heraldycy ukraińscy podkreślają, że Ostrogradzcy wywodzeni byli od szlachcica polskiego Jana, żyjącego w XVIII stuleciu. (Por. W. Łukomskij, W. Modzalewskij, Małorossijskij Gierbownik, s. 127, Petersburg 1914). Nazwisko jest widocznie pochodne od imienia staropolskiego Grot i miejscowości Ostrów. Ostrogrocki czyli potomek Grota z Ostrowa. Grot z Ostrowa, podkomorzy lubelski, około 1468 roku używał herbu Rawicz. (Por. Fr. Piekosiński, Heraldyka polska wieków średnich, Kraków 1899, s. 138).
Z tego rodu pochodził Michał Ostrogradzki (1801-1862), wybitny matematyk, członek honorowy kilku akademii nauk. Po kądzieli w jego żyłach płynęła krew Stachowiczów, Lizohubów, Motoniusów. (Por.: Miłoradowicz, t. 2, cz. 6, s. 157).

OSTROWSKI. Wielki ród rycerski o ogromnym wkładzie do kultury Polski, Rosji, innych krajów. Szeroko rozgałęzieni, pieczętowali się różnymi godłami. Seweryn Uruski (Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 13, s. 95-112) pisze o Ostrowskich herbu Belina, Dąbrowo-Korab, Gryf, Nałęcz, Nieczuja, Oksza, Podkowa, Rawicz (najbardziej rozgałęziona), Rogala, Ślepowron, Tępa Podkowa, Topór i in. O tychże Ostrowskich donosi Spis szlachty Królestwa Polskiego (Warszawa 1851, s. 175-176). Bartosz Paprocki o Ostrowskich Korczakach pisał: „Dom Ostrowskich na Rusi starodawny i zasłużony w sprawach rycerskich, z którego był Jan mężem sławnym, służył naprzód jak harcownik, potem do Moskwy roty wodził, był starostą dymeńskim, za tegoż Stefana króla zaraz skoro na państwo wjechał, w każdej potrzebie był”.
Jerzy hr. Dunin Borkowski w Almanachu Błękitnym (Lwów 1909, s. 676-682) podaje: „Ostrowski herbu Rawicz. Hasła rodziny: „Dei servus sum”, „Z Bogiem nad Bugiem”. Rodzina małopolska, pochodząca od Grotów z Słupczy i Ostrowa w lubelskim, którzy wydali 9 senatorów i z których jedna gałąź przyjęła nazwę Ostrowskich w XVI stuleciu i przydomek Kot lub Krupa i otrzymała tytuł hrabiowski w Prusach”…
Inne znów polskie wydanie heraldyczne powiada: „Ostrowcy herbu Rawicz. Hasła rodziny: „Dei servus sum”, „z Bogiem nad Bugiem”. Rodzina małopolska, pochodząca od Grotów z Słupczy i Ostrowa w lubelskiem, którzy wydali 9 senatorów i z których jedna gałąź, jednej dzielnicy z Słupeckimi, przyjęła nazwę Ostrowskich w XVI stuleciu i przydomek Kot lub Krupa i otrzymała tytuł hrabiowski w Prusach, 6.VII.1798, przyznany w Rosji 3.VII.1844”. (Polska Encyklopedia Szlachecka, t. 1, s. 182, Warszawa 1935).
Węgierscy heraldycy informują krótko: „Ostrowski herbu Rawicz. Od 1230 roku w Sandomierzu, Małopolska. Od 1798 roku hrabiowie Prus, od 1844 roku hrabiowie Rosji, od 1901 roku hrabiowie ausriacko-galicyjscy, 8 senatorów”. (Stefan Graf von Szydlow-Szydlowski, Nikolaus R. von Pastinszky Der polnische und litauische Hochadel, Budapest 1944, s. 69).
„Starożytny ród szlachecki Ostrowskich herbu Korczak z dawna cieszył się w Polsce prawami stanu szlacheckiego. Z tego rodu Piotr Ostrowski, właściciel majątków Horki i Lubicz w w-wie Połockim (1681) miał syna Mikołaja”. (N. Szaposznikow, Heraldica, t. 1, s. 162, Petersburg 1900).
„Ostrowscy, w dawnem Województwie Łęczyckim. Z tych Wojciech, podsędek łęczycki, w roku 1770 był dziedzicem dóbr Sławoszewa z przyległościasmi Białokury i Garbalin”. Używali herbu Grzymała. (Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego, cz. 2, s. 95, Warszawa 1853).
W. Wittyg (Nieznana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908, s. 228) pisze też o Ostrowskich, używających herbów Belina, Prus I, własnego. Pochodzili oni z Krakowskiego i z Podola.
Jeden z XVIII-wiecznych herbarzy informuje o pewnym odgałęzieniu rodu: „Ostrowscy herbu Korczak: trzy wręby nierówne, na hełmie nad koroną pół psa w czaszy; familia według różnych kronik wielo wspaniałemi wsławiona dziełami, która iednak y do dziś dni wielkiemi iest ozdobiona w Polszcze honorami. Z teyże familij niektóry z nastempców Piotr Ostrowski, possessionat maiętności Horek y Lubicza w województwie Połockim, jako świadczy pozew autentyczny 1686 miał syna Mikołaja, którego dowodzi kwitacya od IMpana Samuela Rahozy 1681, pozew od IMpana Przysieckiego, podsędka Połockiego 1686, w 3-im pokoleniu próbuią: karta od WIp. Łuskiny na arendę gruntu w Zaranowie 1705, testament oyca 1725, zastawne prawo na uroczyszcze Cielętniki 1726, wieczyste prawa na maiętność Dobryń od Browczyńskich w prowincyj Witebskiy, z których maiętności chociaż się nastempcy w tym, jako y w 4-ym wywodzący się pokoleniu wyprzedali, jadnak na zastawney maiętności Staykach Stachorszczyźnie jako szlachta mieszkaią, podług przyświadczaiących o tym praw i dowodów autentycznych o dawney tego imienia w tuteyszey prowincij possesij; na ktorey sąd ziemski probacyach dość maiąc, wywodzących się Ipp. Ostrowskich w przyzwoitey rodowitości ślacheckiego stanu na zawsze umocnił”.
Herbarz Orszański z końca XVIII wieku donosi: „Herb Korczak. Nie wszyscy jednakowo herbu tego zażywają: jedni są, którzy na tarczy kładą w czarże złotey wyżła połowę szarego, także główą do góry wspięty, nogi przednie obie podniesione trzyma; w polu czerwonym na hełmie nad koroną trzy wzręby noszą. Inni zaś y pospoliciey. Trzy wzręby na tarcy w polu czerwonym noszą, wszystkie powinny bydż białe, wszystkie sobie nierówne, tak że pierwsz wzręb czyli rżeka od góry jest naydłuższy, drugi po nim – mniejszy, trzeci pod drugim – naymnieyszy; na hełmie nad koroną w czarże złotey wyżła połowę szarego, do góry wspięty, nogi przednie podniesione.
Dowodzili szlachectwa swego:
1663, msca Jannaryi 3 dnia zapisem kwitacyjnym od Jana Ostrowskiego dawanym, wyrażającym, iż Stefan Ostrowski, oyciec jego, zalecił J.P. Sasimowskiemu 10 talarów oddać.
Prawem dożywotnim na 6 włok gruntu Jurewszczyzna nazwanych, od J.W. Druckiego Sokolińskiego, Marszałka Powiatu Orszańskiego, Krzysztoffowi Stefanowiczowi Ostrowskiemu danym.
1659 Testamentem zeszłey w Bogu Druckiey Sokolinskiey, Marszałkowey Orszańskiey, że Krzysztoff Ostrowski z małżonką swą grunt prawem zastawnym trzymają.
1699. Dokumentem od Chryzostoma Krzysztoffowicza Ostrowskiego szwagrowi swemu danym”.
Leonard Chodźko, zasłużony historyk XIX wieku, pisał: „Na ziemiach Rzeczypospolitej Polskiej i w różnych jej prowincjach znajduje się 80 miast, miasteczek lub wsi, mających nazwę: Ostrów, Ostrówek, Ostrowiec, a stąd powstałe nazwiska Ostrowskich nader liczne, lubo nie mające z sobą nic wspólnego pod względem familijnym. W herbarzach można wyczytać dziesięć róźnych familii Ostrowskich z dziesięciu różnymi herbami, jako to: Gryf, Grzymała, Korab, Korczak, Leliwa, Ślepowron, Tępa Podkowa, Topór. Lecz Ostrowscy Rawitowie, czyli herbu Rawicz, najznakomiciej i najobszerniej zajmują karty dziejów polskich i obcych, najprzód jako Rawitowie od czasów Bolesława III Krzywoustego, panującego od roku 1102 do 1139; a potem jako Ostrowscy, pod Bolesławem V Wstydliwym, panującym od roku 1227 do 1279; i odtąd już nieprzerwanie następują jedni po drugich”.
Pierwszymi Rawitami mieli być czterej rodzeni bracia: Warsz, Grot, Goworek i Prandota. Według legend Warsz miał być założycielem Warszawy, Prandota Rawy. A działo się to w XII wieku. Syn tegoż Prandoty, również Prandota, gdy otrzymał od ojca majętność Ostrów, zaczął się zwać Ostrowskim. Był on wojewodą rawskim, dzielnym żołnierzem, wsławionym w bojach z Tatarami i Mongołami. Jego synowie Krystyn i Marek byli kolejno kasztelanami sandomierskimi, przy czym ten drugi również wsławił się rycerskimi czynami w bitwach z Tatarami (Goślice, 1280) i Litwinami (Równe, 1283).
Zachowała się ogromna ilość przekazów historycznych o kolejnych pokoleniach domu Ostrowskich (Krystyn – kasztelan sandomierski; Krzysztof – marszałek nadworny koronny; Mieczysław I Warsz – kasztelan lubelski; Grot – podkomorzy lubelski; Dobrogost – podkomorzy międzyrzecki; Wojciech – chorąży wendeński itd. itd.). Na dziesiątki trzeba liczyć wojewodów, kasztelanów, generałów, biskupów, senatorów, podskarbich i innych dygnitarzy wydanych przez rodzinę Ostrowskich, która się przez wieki rozpłodziła niesamowicie, przy tym kojarząc małżeństwa z tak słynnymi rodzinami jak Ledóchowscy, Tyskiewiczowie, Popielowie, Godlewscy, Mineykowie, Połubińscy, Skolimowscy, Leśniowscy, Stoińscy i in.
Używali zresztą Ostrowscy tytułu hrabiowskiego. Dziesiątki jej synów wsławiło się na polu bitew, jak np. Krystyn V Ostrowski za czasów Zygmunta III i Władysław IV przeciw Moskwie i Kozakom, czy Władysław Ostrowski, oficer artylerii, którym zachwycał się Napoleon I, i wielu innych. Poświęcenie, bezgraniczny patriotyzm, a przy tym dzielność, energia, godność wydawały się wręcz przechodzić z pokolenia na pokolenie tej wielkiej rodziny. (T. Żychliński szczegółowo – aczkolwiek nie wyczerpująco – opisuje dzieje Ostrowskich w dziele Złota księga szlachty polskiej (t. 11, s. 126-152, Poznań 1889). Także Kasper Niesiecki w Herbarzu polskim (t. 7, s. 202-206) przytacza obszerne dane o tym domu, zaznaczając m.in.: „Ostrowski herbu Ślepowron, w ziemi Drohickiej. Jan Ostrowski podpisał elekcyą Stanisława Augusta Króla z ziemi Bielskiej. – Wielądek.
Ostrowski herbu Tępa Podkowa, na Pokuciu. Z tych jedni ludzie rycerscy, drudzy w zakonie Kaznodziejskim kwitnęli.”
Tomasz Święcki w Historycznych pamiątkach znakomitych rodzin i osób dawnej Polski (t. 1, s. 222) odnotowuje trzy osoby tego nazwiska: „Ostrowski Stanisław herbu Korab, w Sieradzkiem, opat przemęcki, wydał kilka dzieł ascetycznych około 1588 roku – Kazimierz, jezuita, także wydał niektóre w podobnej materyi pisma około 1719 roku. – Ostrowski Jakub herbu Nałęcz, w ziemi chełmskiej, kanonik krakowski, uczony prałat, wydał kazanie na pogrzebie Zygmunta III i królowej Konstancyi. Domownikiem był księcia Janusza Ostrogskiego; mawiał z żartu: «gdybym miał Tarnów i Ostróg, byłbym księciem ostrogskim»”…
Widać poczucie humoru ci Ostrowscy we krwi mieli.
* * *

W dawnych zapisach archiwalnych od XIV wieku nagminnie spotyka się wzmianki o poszczególnych przedstawicielach rodu Ostrowskich. Cristinus de Ostrov figuruje w przekazach pisanych z 1387 i 1389 roku jako przybliżony do królowej Jadwigi Curiae reginalis magister, a w roku 1415 jako kasztelan m. Krakowa. Wydzga de Ostrov w 1423 roku był vexilliferus miasta Płocka.
Jerzy z Ostrowa Ostrowski, kanonik kaliski, wielokrotnie figuruje w księgach grodu poznańskiego około roku 1430. (Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 9, s. 388 i in.).
Cristinus de Ostrów castellanus cracoviensis; Nicolaus de Ostrów, haeres de Szczekarków et Pałecznica, capitaneus et palatinus lublinensis, figurują w zapisach archiwalnych z XV wieku, przechowywanych w zbiorach Sanguszków (Archiwum Sanguszków, t. 2).
Duże gniazdo Ostrowskich istniało ongiś i na Rusi Czerwonej, w ziemi chełmskiej. W roku 1520 akta archiwalne wspominają tu o Marcinie Ostrowskim, podkomorzym bełzkim; w 1484 roku o Pawle, wojskim chełmskim; w 1544 roku o Feliksie; w 1567 o Janie; przy czym obaj ostatni to „nobili”, „generosi” nie piastujący urzędów. (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, …, t. 19, s. 7, 16, 29, 88, 132).
Jan Ostrowski około roku 1568 pełnił funkcje kanonika wileńskiego. (Akty izdawajemyje…, t. 20, s. 18).
W jednym z przywilejów Stefana Batorego (z 8 listopada 1583 roku, o nadaniu majątków kościołowi i kolegium ojców Jezuitów w Połocku) figuruje, jako adresat i wykonawca decyzji królewskiej, podstarości dziśnieński pan Ostrowski. (Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. 3, s. 277).
Porucznik Matiasz Ostrowski w 1584 roku służył przy hetmanie Janie Zamoyskim. (Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 3, s. 519). W tymże roku archiwalia wzmiankują o Stanisławie Ostrowskim, „wradniku zełowskim”. (Akty izdawajemyje…, t. 2, s. 255).
Jan Ostrowski, starosta dynamiński, figuruje w księgach grodzkich upickich z roku 1586. (Akty izdawajemyje…, t. 26, s. 416, 477).
20 stycznia 1589 roku szlachcic Sebastian Ostrowski wystąpił jako świadek na posiedzeniu sądowym w Brześciu. (Akty izdawajemyje…, t. 6, s. 16). Jeszcze jeden Jan Ostrowski był w roku 1592 komornikiem powiatu trockiego. (Akty izdawajemyje…, t. 30, s. 116, 125).
* * *

W roku 1601 w aktach magistratu połockiego figuruje Paweł Połupięta Ostrowski, „ziemianin hospodarski województwa połockiego”, właściciel Ostrówna, Oboli, Sosny, Ładosny, Stajek i Witowicz. (Istoriko-juridiczieskije matieriały izwlieczionnyje iz aktowych knig Gubernij Witiebskoj i Mogiliewskoj, t. 28, s. 266). Marcin Ostrowski w 1623 roku był woźnym województwa połockiego, w 1668 roku Jan Ostrowski – namiestnikiem połockim.
Mikołaj i Jarosz Ostrowscy, szlachcice spod Pińska, w roku 1649 byli ławnikami sądu grodzkiego w tymże mieście. (Akty izdawajemyje…, t. 17, s. 277).
W roku 1654 szlachcica powiatu mścisławskiego Stanisława Ostrowskiego „do więzienia moskiewskiego wzięto było”, skąd wrócił dopiero w roku 1663. (Akty izdawajemyje…, t. 34, s. 301-302).
Mieszkańcy miasta Pińska zapisali następującą skargę w ówczesnych księgach magistrackich: „Roku 1655, miesiąca oktobra piątego dnia, moskwa y kozacy, nieprzyjaciele państwa jego królewskiey mości corony Polskiey y wielkiego xięstwa Litewskiego, woyska o kilka tysięcy znagła, czołnami y baydakami pod miasto Pińsk podjechawszy y spieszywszy się, a wpadszy do miasta, mieszczan y gości zaskoczywszy, tyrańsko, mordersko tak mężczyzn, jako y płci białey y dziatek nie małą liczbę różnemi niesłychanemi mękami męczyli y na śmierć pozabijali. A stojąc przez kilka dni wszystkie skarby, summy gotowe, towary różne, złoto, srebro, cynę, miedź, dzwony kościelne y cerkiewne, zboża różne y wszystkie nabytki domowe do szczętu wybrawszy do baydaków y czółnów poznosili y powywozili. A odchodząc z Pińska zamek, miasto, kościoły, cerkwie, kramy rynkowe, szpychlerze, domy, folwarki, także dwa szpychlerze w rynku stojące, z skrzyniami, w których sprawy na wolności miejskie miastu służące (się znajdowały); owo zgoła wszystkie miasto z dostatkami doszczętnie ogniem spalili y w niwecz obrócili. Y ledwo domów z kilkanaście z jednego końca na przedmieściu, których ogień zaciągnąć nie mógł, zostało. Mieszczanie, ledwo żywi, przy wielkim ubóstwie, nie mając się gdzie przytulić, na różne mieysca po miasteczkach i wsiach rozwlec musieli”… (Akty izdawajemyje…, t. 34, s. 66-69).
Zapis ten potwierdzony został przez specjalną komisję królewską w składzie Jana Ankudowskiego, Andrzeja Saczkowskiego oraz Teodora i Samuela Ostrowskich, miejscowych szlachciców.
Młody ksiądz z Wilna Maciej Ostrowski w roku 1655 studiował teologię w kolegium Św. Klemensa w Pradze. (Ks. L. Piechnik, Dzieje Akademii Wileńskiej, t. 3, s. 14, Rzym 1987).
W jesieni 1656 roku zwrócił się do cara Aleksego Michajłowicza szlachcic mohylewski Iwaszko Lewontjew syn Ostrowskij z proszenim o przekazanie mu w posiadanie wsi Piotrowicze i Bachociec w powiecie mohylewskim. Z listu wynika, że dwaj jego synowie zginęli podczas oblężenia Mohylewa przez oddziały polsko-litewskie, („I kak, hosudar, był prystup k Mogilewu od litowskich ludiej i w tu poru dwa syniszka moi ubity na prystupie do smierti”…). Nie wiadomo wszelako, czy były to przypadkowe ofiary szturmu, czy też ci chłopcy walczyli po stronie oddziałów moskiewskich, co znaczyłoby, że Ostrowscy przyjęli wcześniej prawosławie i przysięgli na wierność carowi. (Archiw Jugo-Zapadnoj Rusi, t. 14, s. 845-848).
Car kazał pozostawić za nim majątek i dziesięciu chłopów pańszczyźnianych.
W roku 1660 szlachcic Anrdzej Bielecki w imieniu własnym i szwagra swego Franciszka Wszembowskiego zaskarżył sąsiadów o to, „iż w roku teraźniejszym…, pod czas incursiy Moskiewskich, skoro po wzięciu miasta y zamku Brzeskiego, w mscu Styczniu y Lutym różnych dni, gdy wszelkie prawa rzeczypospolitey i w.x. Litewskiego ustały, a Moskiewskie hramoty y prawo nastąpiło – na ten czas panowie Dębińscy, dobrowolnie przysięgszy na Carskie imię przed wojewodą Moskiewskim, zostaiącym na zamku Brzeskim, różne conferentia z nieprzyiacielem oyczyzny maiąc, oręże, do boiu należyte, na bydło tegoż województwa mieniaiąc, o woysku iego kr. mości znać dawali y obecnie u woiewody bywali w zamku. Od niegoż pobrawszy hramoty na różne dobra szlacheckie y na dobra iego kr. mości… A wziowszy wiadomość, iż rodzica małżonki moiey, Alxandra Wszemborskiego, ten że nieprzyjaciel tyrańsko zamordował, uczyniwszy między sobą radę z pomocnikami swemi na zgubę naszą [wśród tych pomocników był też niejaki Kazimierz Ostrowski – J.C.], gwałtownie, za osobliwą hramotą Moskiewską, na folwarek, nazwany Radość, – dobra ikm., leżące w possesyi nieboszczyka rodzica naszego… różnemi dniami, violenter, naieżdżali; mnie – Bieleckiego, chorego, zmęczonego przez tegoż nieprzyjaciela Moskwę, wyrzucali; bracią y siostry małżonki moiey, w małych leciech pozostałe, sieroty, zbite, zmęczone od Moskwy, z tego folwarku y mieszkania naszego gwałtownie wypędzali; naieżdżając, grożąc Moskwą, iako hołdownicy onych, odpowiedzi y pochwałki na zdrowie nasze czynili, czeladź swą zsyłali, że nam niezmierzoną przykrość y szkody wyrządzali… Gwałtem wyganiając, obuchami, płazami zbili, zmordowali małżonkę moią, bracią y siostry oney, bez żadnego respektu przez próg na szyię powyrzucali”… (Akty izdawajemyje…, t. 3, s. 355-357).
W tymże dniu, 5 kwietnia 1660 roku ziemianin Franciszek Michał Wszemborowski wniósł do magistratu brzeskiego skargę, w której zarzucał zdradę państwa i rozbój Maciejowi i Janowi Dębińskim, Janowi Turowi, Pawłowi Pytowskiemu, Andrzejowi Moczulskiemu, Kazimierzowi Ostrowskiemu i niejakiemu Janickiemu: „iż ichmość panowie Dęmbińscy, nie maiąc żadnej posiadłości, tak w Koronie Polskiey, iako i w w.x. Litewskim, ani służąc rzeczypospolitey w tak ciężkim opale oyczyzny, ktora ich uchodowała, y króla pana naszego miłościwego odstąpiwszy, a iechawszy do woiewody Moskiewskiego w Brześciu, inszym obywatelom woiewództwa pierwszemi będąc, zły przykład y pochop dawali, dobrowolnie na imię Cara Moskiewskiego poddaństwo wierne obiecując po sobie y wszelką życzliwość przysięgli”…
W nagrodę za zdradę otrzymali osobnicy ci od kniazia Aleksego Szachowskoja, wojewody carskiego, hramoty na „wiecznoje chołopstwo” moskiewskie i na majątki patriotów polskich, przelewających krew w obronie ojczyzny. Póki trwała okupacja, zdrajcy „orężno, iako do boiu, do tego przybrawszy niemało chłopów z wozami y żęców, wprzód na dwór napadszy z strzelbą, wszystkich zbili, wygnali y gwałtem z spokoynego dzierżenia wybili, konie, strzelbę y insze rzeczy pobrali, zboża pożęli wszystkie” etc. (tamże, s. 359-360).
Ostrowscy licznie zamieszkiwali Ziemię Halicką, jeden z nich, Kasper, w roku 1665 oskarżony został przez sąsiadów o współudział razem z Tatarami i Kozakami w plądrowaniu klasztorów i kościołów. (Akta grodzkie i ziemskie z archiwum ziemskiego we Lwowie, t. 24, s. 214 i inne, Lwów 1931).
Andrzej Kazimierz Ostrowski był kanonikiem kruszwickim w roku 1665.
Protestację z powodu zerwanego sejmiku deputackiego halickiego 11 września 1668 podpisał m.in. Felicianus Ostrowski de Ostrów, thezaurarius terrae Sanociensis et iudex deputatus terrae Haliciensis.
Uchwałę szlachty brzeskiej o powszechnym udziale w pospolitym ruszeniu w 1672 podpisał m.in. Thomasz z Nasiłowa Ostrowski, cześnik Nowogródka Siewierskiego oraz Aleksander Ostrowski, szlachcic. (Akty izdawajemyje…, t. 4, s. 150). Pod dokumentami tegoż okresu widnieje imię Marcina Jana Ostrowskiego. Pod jedną z uchwał podobnegoż sejmiku z 1697 roku widnieją podpisy Bonifacego z Nasiłowa Ostrowskiego, sędzi grodzkiego brzeskiego oraz Dominika z Naszatowa Ostrowskiego. (tamże, s. 234-235).
W tymże 1697 roku Piotr Ostrowski de Kaki i inni reprezentanci rodu złożyli podpisy pod aktem elekcji króla Augusta II. (Volumina Legum, t. 5, s. 448).
W 1673 roku w imieniu hetmanów W.Ks.L. Paca i Radziwiłła, przebywających w obozie pod Szczurowiczami, posłował do kniazia Jurija Trubieckoja „towarzysz regimentu husarskiego Stanisław Ostrowski”. (Akty…, t. 11, s. 305, 306). Przez niego ostrzegał wojewoda rosyjski króla polskiego, by się miał na baczności, bo Turcy i kozacy Doroszenki planują wyprawę na Polskę: „Nasz przysąd takowy jest, że lepiej by było, gdyby wojsko waszej królewskiej mości wpierw poszło na Ukrainę, dla objęcia kozaków, których gdy się uspokoi, odpadnie wielkie skrzydło nadziei tureckiej odsieczone będzie, i szlak tatarski zamknięty będzie. A chocia Kozacy obiecują posłuszeństwo waszej królewskiej mości, wierzyć im nie watro, bo oni djabła samego w pole wywiodą i okręcą, za którym to krzywoprzysięstwem chrześcijaństwo do pohybeli przychodzi. Lepiej by było, gdyby wasza królewska mość nakazał rozebrać ich między wojska swoje, aby nie mogli zdrady czynić”… (Archiw Jugo-Zapadnoj Rusi, t. 10, s, 325-326).
Józef, Kazimierz i Tomasz Ostrowscy w 1696 roku brali udział w sejmiku województwa wileńskiego.
* * *

Byli i plebejusze tego nazwiska. W XVII wieku Walerian Nekanda Trepka (Liber chamorum, s. 295-296) zna ich wielu: „Ostrowski nazwał się chłopski syn. Ten gdzieś okradł był szlachcica znacznie i zapadł kilkadziesiąt mil za Warszawę. Tam w liwskim powiecie circa 1625 arendował wioskę Piotrowice i tamże pojął szlachciankę Mysłowską. W tamtym jednak kraju doszli już tego, że chłopski syn, a on tam był zajechał udać się szlachcicem (…)
Ostrowski nazwał się Jan, karczmarski syn ze wsi Ostrowa mila od Proszowic. (…) Ostrowski nazwał się Żyd chrzczony. Służył za pachołka circa 1636, potem na kilka koni swoich, przyjechał do Krakowa, zarwawszy kogoś na Śląsku anno 1637. Mieszkał z kortezjanką krakowską, z Wajsową. Pozakował go i pobrał mu konie i rzeczy niemało Czarnecki, starszy nad piechotą zamkową krakowską, i zadał mu, że rozbijał i odzierał po drogach. I tak co wziął, mu przepadło circa 1638” etc.
* * *

„Bonifacy z Nasetowa Ostrowski, czesznik Nowogródzki, marszałek seymiku fiskalnego woiewództwa Brzeskiego, manu propria” podpisał laudum szlachty brzeskiej 20 sierpnia 1710 roku. (Akty izdawajemyje…, t. 4, s. 368).
W 1712 roku Nicolaus Ostrowski pełnił urząd generała powiatu bieckiego.
Ksiądz Kazimierz Ostrowski to rektor kollegium brzeskiego jezuickiego, 1730.
Wśród szlachty w-wa witebskiego w 1740 roku notowani byli m.in. Gabryel Krasiński, Kazimierz Mężyński, Benedykt i Bazyli Ostrowscy, Antoni Romanowski.
W listopadzie 1748 roku Cyprian i Anna z Kozarynów Ostrowscy napisali list darowizny, 12 lat później wniesiony do aktów grodzkich połockich, którego fragment watro zacytować: „Czyniemy wiadomo y zeznawamy tym naszym listem dobrowolnym wieczystym…, iż my, maiąc maiętność naszą wieczystą, nikomu nie zawodną, nazwaną Uszacz alias Szapowałowszczyzna w w-wie Połockim leżącą, a doznawszy wszelkiego poszanowania y usługi po synie naszym jmci panie Józefie Ostrowskim, chcąc mu nagrodzić te usługi iego, daruiemy maiętność naszą… W moc y wieczyste daiemy synowi naszemu miłemu y z miłości naszey rodzicielskiey połowę Uszackiey ruchomości z bydła, koni, żytnego y iarzynnego zasiewu”… etc. (Istoriko-juridiczieskije matieriały, t. 27, s. 373-374).
W 1760 roku w Inflantach występują Cyprian i Józef Ostrowscy, ziemianie, właściciele majątku Uszacz. Po trzech latach archiwalia wspominają też o Justynie Ostrowskiej, żonie Józefa, współwłaścicielce zaścianku Szapowałowszczyzna. Pierwszy z dokumentów brzmi: „Roku 1760, apryla 30 dnia. Cyprian y Joanna z Soroków bywsza Cwiecińska Ostrowscy, małżonkowie… czyniemy wiadomo y iawnie wyznawam sami na siebie y komu by o tym teraz y na potym będącego wieku ludziom wiedzieć należało tym naszym dobrowolnym wieczysto przedażnym zapisem ichmsm panom Antoniemu, Franciszkowi, Józefowi i Karolowi Oskierkom, braciom rodzonym, danym na to, iż my wyżey nazwane, maiąc maiętność naszą wieczystą Leonowszczyznę w w-wie Połockiem sytuowaną, … wolną y swobodną, a będąc potrzebnemi summ pieniędzy na zniesienie długów, wzieliśmy u pmienionych ichmsw gotowey rękodayney summy bitych (talarów) sto siedm”. Za te pieniądze państwo Ostrowscy odstąpili Oskierkom włokę ziemi należącej do Leonowszczyzny „z gruntami oromemi y nieoromemi, sianożęciami murożnemi, łuhowemi y błotnemi, z ladami, lasami, borami, gaiami y zaroślami w dawnych miedzach y obychodziach, z budynkami dwornemi y gumiennemi, to jest izbą białą, piekarnią y izdebką, z świrnem, z chlewami sześciennemi dwuma y z chlewem trzyściankiem, z ordyną sześcienną, z osiecią, takownią y przystronkami, z przepłotami napierzonemi, z ogrodami, sadami owocowemi y chmielowemi, z wstępem do ieziora Czerowacza y rzeki Uszaczy”… (Istoriko-juridiczieskije matieriały, t. 27, s. 370-372).
Około 1763 Antoni Ostrowski był biskupem inflanckim.
Paweł Lech, Protazy, Bazyli, Michał i Antoni Ostrowscy w 1767 roku podpisali antykatolicką uchwałę różnowierczej konfederacji słuckiej. (Akty izdawajemyje…, t. 8, s. 621).
Akt konfederacji ziemian halickich z 5.VI.1767 roku w obronie wiary katolickiej oraz wolności Ojczyzny podpisali m.in. Kazimierz, Wojciech i Albin Ostrowscy („przy wierze świętej katolickiej rzymskiej, przy wolności cum protestatione contra dessidentes et disunitas”).
Antoni Ignacy Ostrowski, to komornik y rotmistrz województwa trockiego około 1789 roku. (Akty izdawajemyje…, t. 38, s. 171).
* * *

Według Regestru szlachty czynszowej i okolicznej powiatu borysowskiego z sierpnia 1812 roku we wsi Podole mieszkał „jaśnie wielmożny pan Jan Ostrowski”. (Akty izdawajemyje…, t. 37, s. 307).
Heroldia wileńska w 1816 roku stwierdziła obecność szlachciców Ostrowskich w powiecie upickim; swych posiadłości ziemskich nie mieli (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 4098, s. 257).
Ostrowscy z powiatu dziśnieńskiego spokrewnieni byli ze Stomami, Żylińskimi, Spirydowiczmi, Onoszkami, Bartoszewiczami. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 4117, II).
Wywód Familii Urodzonych Ostrowskich herbu Gierałt z 1818 roku donosił, że: „poprzednik tey familii urodzony Jakub Ostrowski używał prerogatyw stanowi szlacheckiemu właściwych, posiadając dziedzicznie majętność Jahodki, niegdyś w województwie Brzeskim położoną, jakowa majętność prawem sukcesji synowi jego Heronimowi, a kolejno wnukowi Michałowi Ostrowskiemu we władanie dostała się”… Michał, skarbnik grodzieński, zostawił po sobie synów czterech: Wincentego, Stanisława, Karola i Nikodema. Heroldia wileńska uznała ich w 1818 roku „za rodowitą szlachtę polską”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1673).
Nader licznie gnieździli się Ostrowscy w XIX wieku w powiatach oszmiańskim, wileńskim, trockim i zawilejskim. Wywód familii urodzonych Ostrowskich herbu Jastrzębiec, zatwierdzony przez heroldię wileńską 11 sierpnia 1820 roku, głosi: „że Dom Imienia tego odwiecznie na dziedzicznych ziemskich majątkach w Wielkim Xięstwie Litewskim y w innych prowincyach Królestwa Polskiego osiedlony, przywilejami Nayjaśnieyszych Królów Polskich udarowany, używał wszelkich swobód y praw, nayłaskawiey szlachcie dozwolonych, z którego po licznym rozmnożeniu się, w różnych mieyscach zamieszkałe familie dziedziczyły rozmaite majętności, a szczególnie Konstanty Ostrowski za przywilejem Nayjaśnieyszego Króla Polskiego Alexandra Pierwszego w roku 1503 danym (…) majętność Ostrowlany posiadał. Tomasz Ostrowski podług świadectwa prawa wieczystego w roku 1672 od Peslewiczowey Komarom wydanego (…) dobra Mostwiliszki w powiecie oszmiańskim leżący dziedziczył. Oraz inni Ostrowscy podobnież mnogie posiadali majętności”… (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2135).
Do Ostrowskich należał m.in. majątek Kościeniszki, Gieysztorowszczyzna, Krzyżtoporowszczyzna oraz Sagowa w województwie trockim.
Poprzez małżeństwa byli Ostrowscy tutaj spokrewnieni z Murawskimi, Swirskimi, Zagórskimi, Stańskimi, Skoronowiczami, Hołubami.
Drzewo genealogiczne Ostrowskich herbu Korczak, sporządzone przez heroldię witebską w 1835 roku, przedstawia osiem pokoleń (111 osób) rodu. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 609, s. 181).
Wywód familii Urodzonych Ostrowskich herbu Korczak z 1837 roku podaje, że: „biorący się niniejszego wywodu za protoplastę Mikołaj Ostrowski używał wszelkich wolności, praw i prerogatyw stanowi szlacheckiemu dozwolonych, dziedziczył majętność ziemną z poddanemi, zowiącą się Mikołajcie, mającą położenie w województwie Połockim, którą to po zgonie swym zostawił synowi swemu Józefowi (…), ten także przy zgonie swym testamentem w roku 1732 Januarii 2 dnia datowanym, wyż rzeczoną majętność Mikołajcie siestrze swej na wieczność ustąpił. Kapitały zaś i wszelki majątek ruchomy w wieczne władanie synowi swemu Mikołajowi zostawił”… (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1059, s. 52-54).
Ostrowscy herbu Korczak posiadali pierwotnie majętność Ostrów w województwie nowogrodzkim, władali też zaściankiem Dunajewo na Mińszczyźnie oraz Orzechniwszczyzną i Ostrowszczyzną w województwie połockim. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 3, nr 2376).
Jedna z gałęzi Ostrowskich zamieszkała w okolicy Stwołowicze na Mińszczyźnie. (tamże, f. 319, z. 2, nr 2990).
Rodową dewizą tych Ostrowskich było:
„O wolność walka gdy się raz zaczyna,
Dziedzictwem spada z ojca krwią na syna”.
* * *

W 1829 roku Innocentius Ostrowski po wysłuchaniu na Wszechnicy Wileńskiej kursów fizyki, matematyki, chemii, zoologii, botaniki, mineralogii, agronomii, logiki itp. otrzymał dyplom „candidatus in Ordine Physico-mathematico”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 836, s. 127).
Szlachcic powiatu rzeczyckiego Józef syn Ignacego Ostrowski w latach 1863/68 znajdował się pod tajnym nadzorem policji – jak mówi dokument policyjny - „na mocy czyjego rozkazu nie widać, za co – nie wiadomo”; ale chodziło oczywiście o podejrzenie w sprzyjaniu powstaniu polskiemu. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 6, nr 64, s. 21).
Ostrowscy z Mohylewszczyzny w 1875 roku potwierdzeni zostali w szlachectwie przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 187, s. 63-64).
Licznie reprezentowani byli Ostrowscy także na Podolu (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodosłownuju knigu Podolskoj Gubernii, Kamieniec-Podolsk 1897, s. 70, 71).
Dziesiątki i dziesiątki siedlisk posiadali panowie Ostrowscy na Wołyniu i Podolu. Siedzieli tu m.in. na dobrach Sucha Wola, Horodyszcze, Wolica (na podstawie postanowienia Kijowskiego Zgromadzenia Deputatów Szlacheckich z dnia 30 września 1840 roku w ramach antypolskiej akcji rządu rosyjskiego pozbawieni paw i przywilejów temu stanowi przysługujących). Inne gniazda Ostrowskich w tym regionie to Sydaczówka w powiecie żytomierskim, Dymidów w guberni kijowskiej, Hornów w powiecie bracławskim, Gajek, Ostrów i Guńczy Brod w powiecie łuckim, Żawrów w powiecie ostrogskim, Gorodyszcze w powiecie żytomierskim. (Żytomierskie Państwowe Archiwum Obwodowe, f. 146, z. 1, nr 4354, 4361, 4362, 4369, 4370, 4374).
Z zapisów archiwalnych też wynika, że Ostrowscy herbu Ślepowron dziedziczyli na miejscowości Gorodniczek powiatu dubieńskiego (potwierdzeni w rodowitości przez Wołyńskie Zgromadzenie Deputatów Szlacheckich 18 listopada 1825 r. oraz 11 stycznia 1844 r.). Odgałęzienie tego rodu, siedzące na Zawadzie w ziemi drohiczyńskiej, choć potwierdzone w rodowitości przez WZDS 24 kwietnia 1841 r., to jednak Kijowskie Zgromadzenie Deputatów Szlacheckich, w ramach „czystki etnicznej” realizowanej przez rząd rosyjski, wykluczyło je ze stanu szlacheckiego decyzją z 3 kwietnia 1858 r. Inni Ślepowronowie Ostrowscy, gnieżdżący się m.in. na dobrach Miodowa, Omelana, Jabłoniec, byli potwierdzani w rodowitości przez WZDS 5 i 31 grudnia 1802 r., 11 kwietnia 1834 r., oraz przez Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu 23 marca 1845 r., 26 lutego 1862 r., 31 maja 1883 r., 31 stycznia 1901 r. (ŻPAO, f. 146, z. 1, nr 4355, 4365, 4366).
Ostrowscy herbu Grzymała zostali potwierdzeni w szlacheckości przez WZDS 18 grudnia 1802 r. i 29 października 1828 r., lecz w 1863 pozbawieni jej i zesłani na Syberię za udział w powstaniu styczniowym (ŻPAO f. 146, z. 1, nr 4357, 4364).
Ostrowscy herbu Korczak mieszkali w Tarnawce guberni kijowskiej; herbu Nieczuja w Hejewiczach powiatu owruckiego; herbu Rawicz w miejscowości Ostrowo guberni podolskiej oraz Kokorów powiatu krzemienieckiego, jak też Uchanieck i Trojanówka guberni wołyńskiej. Ostrowscy herbu Tępa Podkowa mieszkali w okolicach Sydaczówki, Chodakowa, Jabłońca. Wszyscy oni byli wielokrotnie w ciągu XIX wieku potwierdzani w rodowitości przez Wołyńskie Zgromadzenie Deputatów Szlacheckich oraz przez Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu. Niektórzy byli wykluczani ze stanu szlacheckiego i wpisywani do grupy „jednodworców”. (ŻPAO f. 146, z. 1, nr 4360, 4371, 4372, 4373).
Ostrowscy mieszkali także na Czernihowszczyźnie, gdzie używali herbu Korczak odmienny; notowani od 1703. (por. W. Łukomski i W. Modzalewski, Małorossijskij Gierbownik, s. 127, Petersburg 1914).
Ostrowscy w Rosji używali przeważnie herbu Grzymała. (por. A. Lakier, Russkaja Gieraldika, t. 2, s. 422-423). Z nich pochodzili m.in. wybitni pisarze Aleksander Ostrowski (1823-1886), klasyk dramaturgii rosyjskiej i światowej oraz Mikołaj Ostrowski (1904-1936), pisarz rewolucyjny, autor słynnej powieści Tak hartowała się stal.

OSZANIN herbu własnego. Nie wiadomo, kiedy przodkowie tego rodu przybyli z Polski do Moskwy, ale źródła rosyjskie niezmiennie na to wskazują.

OTREPJEW herbu Prawdzic. Pochodzą ze szlachty polskiej XIV wieku. Bobrinskij (t. 1, s. 399-401) twierdzi, że Otrepjewowie pochodzili od Władysława Nielidowskiego, który w 1367 roku przybył z Litwy do Moskwy. Figuruje on też w zapisach jako Władysław z Niłka Kaszcz Nieledziewski herbu Prawdzic, „mąż znakomity Korony Polskoj”. Przybył do Moskwy jako oficer wojsk kniazia Dymitra Olgierdowicza, posłanych do pomocy Dmitrijowi Dońskiemu. Brał udział w bitwie na Polu Kulikowym, a następnie pozostał w służbie moskiewskiej, otrzymując sioło Nikolskie w Ziemi Suzdalskiej.

OZIEROW herbu Prus; znani ongiś w Wielkim Księstwie Litewskim; później zasłynęli także w Rosji. Niektóre gałęzie tego szeroko rozbudowanego rodu pieczętowały się godłem Jezierza.

PODWOJSKI. Paweł Podwojski, szlachcic, figuruje w zapisie w archiwum książąt Ostrogskich z XVI wieku, jako świadek nadania przez Czuryłę Brodowskiego sioła swego Brodowo kniaziowi Fedorowi Danilewiczowi. (Archiwum Sanguszków, t. 1, s. 2).
Marcin Podwojski, mieszkaniec miatseczka Płotele na Litwie w 1585 roku miał pół włoki ziemi. (Akty izdawajemyje..., t. 14, s. 300).
Pochodzący z tego rodu Mikołaj Podwojski przyszedł na świat w rodzinie nauczycielskiej 4 lutego 1880 roku w miejscowości Kunaszówka powiatu nieżyńskiego na Czernihowszczyźnie, gdzie się aż roiło od drobnej szlachty o polskich korzeniach, ale już od paru pokoleń prawosławnej. Podwojscy nie stanowili rodziny zbyt znacznej, znanej i rozgałęzionej. Ale niekiedy dawne akta archiwalne wzmiankują o poszczególnych jej reprezentantach.
Nie ulega wątpliwości, że większa część przedstawicieli rodu Podwojskich to była drobna, często bezrolna, tzw. siermiężna szlachta.
Podobnie też w rodzinie Mikołaja Podwojskiego żyło się bardzo skromnie, a młodzieniec od pierwszych lat swego życia wiedział – z bezpośredniej obserwacji swego otoczenia – czym jest bieda i beznadzieja. Nic więc dziwnego, że jeszcze będąc słuchaczem Czernihowskiego Seminarium Duchownego (od 1894) włączył się do ruchu antycarskiego, za co tuż przed ukończeniem uczelni (1901) został z niej relegowany. Ponieważ jednak reżim carski stawał się coraz bardziej zdemoralizowany i bezwładny i nie potrafił konsekwentnie unieszkodliwiać swych przeciwników, relegowanie z seminarium nie pociągnęło także dla tego młodego buntownika jakichś poważniejszych konsekwencji życiowych. W tymże 1901 roku wstąpił do Demidowskiego Liceum Prawniczego w Jarosławlu, które po pięciu latach pomyślnie ukończył. nie zaniedbując zresztą działalności wywrotowej w bolszewickiej organizacji antyreżimowej. Od 1901 należał do szeregów partii socjalistycznej i czynnie uczestniczył w przygotowaniach do powstania i przejęcia władzy w Rosji przez bolszewików. W burzliwym roku 1905 Podwojski nie tylko pełnił funkcję prezesa bolszewickiego komitetu studenckiego i członka jarosławlskiego komitetu RSDPR, ale też organizował robotnicze bojówki i bezpośrednio dowodził ich akcjami. Podczas pewnej strzelaniny został przez policję ciężko ranny. Przez kilka miesięcy był potajemnie leczony przez żydowskich lekarzy wspierających ruch rewolucyjny, a następnie został równie potajemnie przerzucony poza granice Imperium Rosyjskiego. Lata 1906-1907 spędził w Niemczech i Szwajcarii, następnie zaś powrócił pod zmienionym nazwiskiem do Rosji i objął stanowisko redaktora legalnego pisma bolszewickiego ukazującego się w Petersburgu pt. „Zierno”. Później (1910-1914) brał udział w organizowaniu do dziś w Rosji ukazujących się pism komunistycznych „Zwiezda” i „Prawda”. Specjalizował się w tematyce finansowej, ekonomicznej, prawniczej. W latach 1915-1916 redagował czasopismo „Woprosy Strachowanija”.
Po zwycięstwie rewolucji socjalistycznej w jesieni 1917 roku M. Podwojski stanął na czele organizacji wojskowej bolszewików w Petersburgu, redagując jednocześnie pisma „Sołdatskaja Prawda”, „Raboczyj i Sołdat”, „Sołdat”. Był jednym z czołowych organizatorów Gwardii Czerwonej i szerzej – państwowości sowieckiej.
M. Podwojski był też niezłym dowódcą wojskowym. Dzięki niemu udało się bolszewikom zdusić powstanie Kiereńskiego i Krasnowa, gdyż dowodził wówczas wojskami Piotrogrodzkiego Okręgu Wojskowego. Najbardziej pozytywnie wykazał się jednak jako organizator Armii Czerwonej, kiedy to od listopada 1918 pełnił obowiązki ministra wojny Federacji Rosyjskiej, a następnie (od 1918) przewodniczącego Wszechrosyjskiego Kolegium do Spraw Organizacji i Formowanai Armii Czerwonej. W ciągu 1918 roku M. Podwojski pełnił m.in. funkcję członka Najwyższej Rady Wojskowej Federacji Rosyjskiej, członka Rewolucyjnej Rady Wojskowej oraz przewodniczącego Najwyższej Inspekcji Wojskowej.
Po przyłączeniu ziem ukraińskich do Rosji bolszewickiej M. Podwojski objął obowiązki ministra marynarki wojennej Ukrainy, potem został ponownie odwołany do Moskwy, gdzie został organizatorem i kierownikiem sowieckiego systemu edukacji wojskowej. Od 1920 pełnił funkcję przewodniczącego Najwyższej Rady Kultury Fizycznej i do 1927 roku włącznie kierował pracą sportowo-organizacyjną w ZSRR, tworząc podwaliny do dalszego imponującego rozwoju tej dziedziny kultury w Związku Radzieckim. Mikołaj Podwojski zmarł 28 lipca 1948 w Moskwie.

PODWYSOCKI herbu Ostoja. Pochodząca z tego rodu Olga Podwysocka była wybitnym dermatowenerologiem, od 1939 członkiem korespondencyjnym Akademii Nauk ZSRR, od 1944 członkiem Akademii Nauk Medycznych ZSRR, od 1945 posiadaczką honorowego tytułu Zasłużonego Działacza Nauki RSFRR.
O. Podwysocka była twórczynią wielkiej szkoły w zakresie chorób dermatowenerologicznych, autorką fundamentalnych dzieł w dziedzinie etiologii, kliniki i terapii gruźlicy skóry, piodermitów, dermatomikoz, egzemy, neurodermitów.
Urodziła się 30 listopada 1884 roku w syberyjskim Jenisejsku w polskiej rodzinie zesłańczej. Jeszcze podczas studiów w Petersburskim Żeńskim Instytucie Medycznym wykazała się rzadko spotykaną pilnością, pracowitością i niepospolitymi uzdolnieniami.
W okresie 1927-1938 Olga Podwysocka kierowała katedrą schorzeń skórnych i wenerycznych Leningradzkiego Instytutu dla Doskonalenia Lekarzy. W latach 1930-1951 pełniła obowiązki kierownika naukowego Leningradzkiego Naukowo-Badawczego Instytutu Dermatologiczno-Wenerologicznego. W 1948 roku ukazała się mająca ważne znaczenie zarówno dla teorii jak i dla praktyki medycznej książka O. Podwysockiej Błędy diagnostyki chorób skóry. W latach 1938-1957 pełniła funkcję kierowniczki katedry schorzeń skórnych i wenerycznych 1 Leningradzkiego Instytutu Medycznego. Za wybitne osiągnięcia naukowe została wyróżniona czterema orderami i kilkoma medalami Związku Radzieckiego.
Profesor Olga Podwysocka zmarła 1 grudnia 1958 roku w Leningradzie.

POKŁOŃSKI herbu Pogonia Litewska (woj. mińskie) i Ślepowron (na Żmudzi, Grodzieńszczyźnie, Podlasiu).
Piotr Pokłoński w 1648 roku z Ziemią Żmudzką podpisał elekcję króla Jana Kazimierza. (Volumina Legum, t. 4, s. 104).
Kasper Niesiecki (Korona Polska, t. 3, s. 633) notuje: „Pokłoński w Xięstwie Żmudzkim. Jerzy Pokłoński 1621. Jędrzey, mąż rycerski brat jego, rotmistrz w woysku litewskim, pojmany od Szwedów pod Filipowem 1656. Piotr 1648. Są drudzy w pińskim powiecie, z ktorych Piotr Wodzgir Pokłoński pisarzem byl grodzkim pińskim”.

POKROWSKI herbu własnego; powiat oszmiański. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 707). W 1895 roku Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu potwierdził rodowitość szlachecką Nikodema Pokrowskiego z dziećmi Ludmiłą, Mikołajem i Sergiuszem, zamieszkałego na Grodzieńszczyźnie. (CPAH Białorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 4, s. 180).
Byli też Pokrowscy Żydzi, podający się za szlachtę polską. Jak donosiły Wileńskije Gubernskije Nowosti 20.XII.1844, policja poszukiwała ochrzczonego Żyda Aleksego Pokrowskiego, podającego się za szlachcica. Inni, autentyczni, Pokrowscy byli w XIX wieku potwierdzani w godności szlacheckiej przez heroldię wileńską (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 2754).
Josif Aleksiejewicz Pokrowski (1868-1920) był profesorem Petersburskiego Uniwersytetu, znakomitym prawnikiem, specjalistą w dziedzinie historii prawa rzymskiego.

POLAŃSKI herbu Pokora; na kresach Rzeczypospolitej gnieździli się w powiecie wileńskim, wilejskim i wieliskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 665; f. 391, z. 6, nr 609, 709). W Rosji Polańscy używali prócz tego nowego godła własnego, nadanego im tam około roku 1627.
Z tego rodu widocznie pochodzili: Dmitrij Polański (ur. 1917) wpływowy polityk radziecki; Jurij Polański (ur. 1904) profesor protozoologii na wyższych uczelniach Leningradu; Anatol Polański (ur. 1928), znakomity architekt, profesor Moskiewskiego Instytutu Architektury.

POLETIK herbu własnego; pochodzili od polskich Poletyków.

POLETYKO. Wywodzili się ze szlachty wołyńskiej, gdzie słynęli z waleczności. Wielu z nich później osiadło w guberni czernihowskiej i połtawskiej oraz zaciągnęło się do służby rosyjskiej. (Miłoradowicz, t. 2, cz. 6, s. 161-164).

POLIKARPOW herbu własnego. Wywodzono ich od Jana syna Augusta o przezwisku Kan, który przybył z Litwy do kniazia twerskiego Michaiła. (Obszczij gierbownik, t. 3, s. 27). Z tego rodu Mikołaj Polikarpow (1892-1944), wybitny konstruktor samolotów bojowych (I-15, I-16, I-153, Po-2, P-5 i in.), profesor Moskiewskiego Instytutu Lotnictwa.

POLITKOWSKI herbu własnego; pochodzili „iz polskogo szlachectwa”.

POŁONIECKI herbu własnego. Rosyjscy Połonieccy wyszli z województwa kijowskiego. (Miłoradowicz, t. 2, cz. 6, s. 164-165).

POŁOŃSKI herbu Leliwa odm. (półksiężyc rogami w dół, pod nim gwiazda). Starożytny ród na Litwie.
Marcjan Leskowicz Połoński, „słuha pana Woytecha Kłoczki”, drobny szlachcic z Wołkowyska, figuruje jako świadek w aktach magistratu tego miasta 9 marca 1443 roku. (Akty izdawajemyje..., t. 33, s. 2).
Wasyl Połoński, szafarz popielny księcia Dymitra Sanguszki, wspominany jest przez archiwalia około roku 1551. (Archiwum Sanguszków, t. 6, s. 112, 116).
Jan Stanisławowicz Połoński, ziemianin powiatu mińskiego, krewny magnatów Jana Cedrowskiego i Katarzyny Ciechanowieckiej, figuruje w księgach magistratu miasta Mińska 1 czerwca 1582 roku. (Akty izdawajemyje..., t. 36, s. 110).
Aleksander Połoński był pisarzem sądu ziemskiego w Nowogródku w roku 1588. (Monumenta Reformationis Poloniae et Lithuaniae, s. 1, z. 1, s. 124, Wilno 1911). W tymże okresie Bogusław Oyciusiewucz, Jan Borodzicz, Józef Pietraszewski, Antoni Łukaszewicz, Maciej Janowicz, Jan Połoński, Kazimierz Piasecki – szlachta Województwa Nowogródzkiego, podpisali deklarację o dobrowolnym przejściu z prawosławia na unię klasztoru ceperskiego, leżącego w powiecie pińskim.
Aleksander Połoński, deputat w-wa nowogródzkiego, figuruje w księgach magistratu wilenskiego w roku 1592. (Akty izdawajemyje..., t. 9, s. 149).
W roku 1623 archiwalia połockie wymieniają imię szlachcica miejscowego pana Stefana Połonskoho, świadka w pewnej sprawie majątkowej. (Istoriko-juridiczieskije matieriały, t. 29, s. 132).
3 kwietnia 1629 roku do magistratu brzeskiego wpłynęła skarga, alfabetem ruskim pisana, prawosławnego kapłana Zacharyasza, w ktorej czytamy: „Aleksander Połonski, upiwszysia a probaczywszy bojazni Bozej, srogości prawa pospolitego i wstydu ludzkiego, a nie ogledajuczysia na stan swoj szlacheckij, mnie, jako czołowieka osobu duchownuju, pokojem ubezpieczonogo, pierwiej słowami uszsczypliwymi zganił i zsromocił, jakobych ja nieuczciwego łoża matki synom był, a na tom nie majuczy dość, borodu wyrwał.
A gdym uszoł i uchodził z domu pana Hrehora Rudnickogo do domu swojego, do Sciepankow, i potkałem pana Szczęsnego Lasotę, a pana Matyasza Grodzieńskogo, opowiedałem woźnomu despekty swoje i borodu wyrwanu, kotoryje potkało mnie od pana Aleksandra Połonskogo. A gdy mnie pan Szczęsny Lasota, woźny, usadził do swoich sanok, ... tot że Aleksander Połonski, nie majuczy jeszcze na tym dość, nagnawszy mnie na dobrowolnoj dorozie, siedziaczego wodle woźnego na saniach, zdradliwie z tyłu mnie pry woźnem kordom zbił a okrutnie zranił”...
Relacjonując te wydarzenia z 23 marca 1629 roku także Szczęsny Lasota potwierdził, że „pan Aleksander Teodorowicz Połonski, upiwszysia i zwaśniwszysia”, bez przyczyny żadnej obraził i zbił kapłana prawosławnego, na którego głowie odnotowano „ran trzy, kordem bitych, sinych a spuchłych, barzo szkodliwych, ... a brodę wyrwaną”. (Akty izdawajemyje..., t. 3, s. 31-32).
2 maja 1632 roku do sądu grodzkiego brzeskiego wpłynęła skarga Jana Sokołowskiego na Aleksandra Połońskiego o napad i ciężkie zbicie w Prużanach.
Szczęsny Połoński, szlachcic nowogródzki, figuruje jako świadek w zapisach z 1636 roku. (Akty izdawajemyje..., t. 9, s. 475).
Theodor i Włodzimierz Połońscy od województwa brzeskiego w 1648 roku podpisali akt elekcji króla Jana Kazimierza. (Volumina Legum, t. 4, s. 113, 114).
Jan Połoński, namiestnik brzeski (1664), w 1669 roku zamieszany był razem z kilkoma szlachcicami spod Brześcia (m.in z Andrzejam Korzeniewskim, Michałem Starzyńskim, Janem Olszewskim) „y niemało więciey gromadą znajomych z strzelbą przybywszy, zsiadszy z koni, z furią wielką z obuchami przystąpiwszy”, w najazd na ziemianina Tomasza Michała Bukrabę. (Akty izdawajemyje..., t. 17, s. 458, 483).
W styczniu 1692 roku w księdze wydatków magistratu m. Mohylewa zapisano: „Za rozkazaniem pana wojta żołnierzom chorągwi jego mości pana Hrehorego Ogińskiego jego mlści panu Połońskiemu i towarzyszom onego, panu Pleskaczewskiemu i panu Mikołajowi Czudowskiemu w nagrodę sprawnych reczej [tj. uroczystych przemówień, toastów – przyp. J.C.] dali odin funt piercu, ... odin funt imbiru, ... cukru odna gołowa... Tychże panów słudze kupili boty, zapłacili złote dwa”... (Istoriko-juridiczieskije matieriały, t. 9, s. 27-28).
W niewydanym Herbarzu szlachty litewskiej Jana Bohdanowicza-Dworzeckiego znajdujemy około roku 1583 Aleksandra Połońskiego, pisarza grodzkiego nowogródzkiego, około 1591 - Połujana P., sługę księcia Radziwiłła, podstarościego mozyrskiego od 1600 roku i in. Wskazuje autor, że Połońscy przez małżeństwa byli spokrewnieni z Buchowieckimi, Wojniłowiczami, Jurahami, Miechowiczami, Raczyńskimi, Giedrojciami, Kiełbowskimi, Downarowiczami, Taraszkiewiczami, Dziendoletami, Mackiewiczami, Szostakami, Bowlewiczami. Badania archiwalne wskazują, że tę listę można poszerzyć.
W 1702 roku w źródłach archiwalnych znajdujemy imię Eustafiego Połońskiego, szlachcica spod Brześcia.
„Jenerał iego królewskiej mości Antoni Połoński” figuruje w jednej z uchwał brzeskiego sejmiku szlacheckiego w 1710 oraz w 1718 roku. Franciszek Połoński w 1722 roku obrany został na poborcę podatkowego w Brześciu. (Akty izdawajemyje..., t. 4, s. 441).
Teodor Szczęsny Połoński, skarbnik wileński, jego żona Justyna Barbara z Czyżów figurują w 1721 roku w księgach Głównego Trybunału Litewskiego jako właściciele majątku Nosiejki. (Akty izdawajemyje..., t. 11, s. 427).
W maju i marcu 1733 roku instrukcję sejmiku brzeskiego podpisali: Mikołaj, Józef, Ignacy oraz Jerzy Józef na Połonnie Połońscy. (Akty izdawajemyje..., t. 4, s. 470-471, 478, 480).
Kazimierz Maciej Połoński około roku 1742 był skarbnikiem latyczewskim, generalnym gubernatorem Księstwa Słuckiego i Kopylskiego, należącego do Radziwiłłów. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1504, s. 5).
W roku 1744 „jaśniewielmożny ksiądz jegomość Riankour, biskup Ptolomaidy, pleban słucki”, uznawszy, że plebania jego ma za mało gruntów uprawnych, 25 marca tegoż roku „w dzień Zwiastowania Nayświętszey Panny Maryi święta russkiego, upatrzywszy czas, kiedy kapłani grecko-rossyjscy nabożeństwem w cerkwi byli zabawni, na tenczas zniósłszy się z panem Kazimierzem Połońskim - gubernatorem Słuckim, y z sobą imci uprosiwszy, sam bez żadnego sędzi y dekretu osobą swoią ten wyjazd dla siebie korzystny uczynił y cudze funduszowe grunta pozabierał”. A ponieważ prawosławni kapłani z sąsiedniej Jurjewskiej cerkwi zaskarżyli ten najazd i zagarnięcie gruntów w sądzie, potomność ma okazję zapoznać się z obyczajami szlachty słuckiej. (Akty izdawajemyje..., t. 12, s. 242).
Jan, Michał, Franciszek, Tomasz z Czerniów Połońscy w 1764 roku podpisali akt konwokacji warszawskiej oraz elekcję króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. (Volumina Legum, t. 7, s. 71, 121). Na sejmiku szlachty brzeskiej w 1788 roku był obecny Felicjan Połoński (Akty izdawajemyje..., t. 2, s. 193). W XVIII wieku wśród wykładowców jezuickiego kolegium w Witebsku znajdowali się m.in. Czerski, Snarski, Połoński, Antonowicz, Bohomolec, Kukliński...
Ksiądz Bazyli Połoński około 1800 roku był profesorem prawa, nauki moralnej, retoryki i wymowy w Gimnazjum Brzeskim. W Wiadomościach o stanie szkół y pensyów Guberni Litewskiey czytamy, iż był to „szlachcic z powiatu nowogródzkiego”, miał lat 35, pilność przejawiał wielką, a konduitę uczciwą. (Dział rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego, f. 2, DC-73, s. 67-68).
Ks. kanonik Michał Połoński około 1828 roku pracował na Połocczyźnie. (Akty izdawajemyje..., t. 16, s. 318).
Józef Połoński był regentem tzw. Komisji Radziwiłłowskiej około roku 1827-1832 w guberni mińskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1840, nr 204).
„Nobilis Carolus Josephi filius Połoński” po ukończeniu Gimnazjum Wileńskiego studiował na tamtejszej Wszechnicy i w 1829 roku otrzymał zaświadczenie o ukończeniu wydziału fizyczno-matematycznego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 836, s. 57).
W ciągu XIX wieku wielu przedstawicieli rodu Połońskich uzyskało w heroldiii wileńskiej potwierdzenie rodowitości szlacheckiej. (CPAH Litwy w Wwilnie, f. 391, z. 1, nr 184, s. 40-41; f. 391, z. 1, nr 186, s. 42-44).
Połońscy potwierdzani byli w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską w latach 1803, 1819, 1820, 1858, 1860, 1864. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 3782).
Tak Połońscy herbu Leliwa, właściciele wsi Połonna w Województwie Brzeskim, wywodzący się od Macieja: Jan, Florian, Józef, Walenty Maciej, Karol i Juliusz Aleksander, po raz kolejny potwierdzeni zostali w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską w roku 1828. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 4123). Jedna z galęzi Połońskich zakorzeniła się na Żmudzi, w powiecie wiłkomierskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 809).
W 1838 roku wschodnia gałąź Połóńskich potwierdzona została w rodowitości przez heroldię witebską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 609, s. 73).
Od początku XVIII stulecia Połońscy herbu Leliwa figurują w zapisach archiwalnych jako właściciele majątku Połonka w Województwie Brzeskim. Protoplastą rodu - według świadectwa szlacheckiego, wydanego 12 października 1828 roku przez Grodzieńskie Zgromadzenie Deputatów Szlacheckich – był Maciej Połoński, który majątek ten w roku 1767 zapisał w dziedzictwie trzem synom: Janowi, Florianowi i Józefowi, z których w dalszym czasie na gnieździe rodzinnym pozostała tylko linia tego ostatniego z braci. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 5, nr 522).
Posiadali m.in. Szykszniszki alias Punżany oraz Żemejtele w powiecie wileńskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2541, s. 28); dzierżawili zaścianek Burzuny w pobliżu majątku Sużany.
Heroldia grodzieńska w 1828 roku uznała za protoplastę rodu Macieja Połońskiego (około 1725) właściciela dziedzicznego majątku Połońsk w powiecie prużańskim. Maciej Połoński miał synów Jana, Floriana (obaj zmarli bezpotomnie) i Józefa, który miał syna Walentego Macieja; ten zaś z kolei (żona Jadwiga Kirkorówna) dwóch potomków - Karola oraz Juliana Aleksandra. Walenty Maciej Połoński pełnił urząd inspektora ekspedycji pocztowej w miasteczku Szczuczyn. W 1828 roku jego starszy syn Karol miał 9 lat, młodszy Julian Aleksander - 2 lata. (Por. CPAH Litwy w Wilnie, f. 291, z. 7, nr 4095, s. 93-94).
17 września 1819 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość Józefa, Mateusza, Stanisława, Tomasza, Macieja, Antoniego, Onufrego, Bogusława Połońskich herbu Leliwa, szlachciców powiatu trockiego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 919, s. 45).
W 1844 roku heroldia wileńska odnotowała w tymże powiecie Leona, Marcina, Justyna, Józefa, Jana, Mateusza, Stanisława, Tomasza, Antoniego i dalszych Połońskich. (tamże, f. 391, z. 9, nr 18, s. 47, 49).
W 1844 roku władze carskie skreśliły z listy szlachty powiatu trockiego 27 Połońskich, jako tych, którzy nie potrafili udokumentować rodowitości. (Tamże, f. 391, z. 8, nr 85, s. 82). Połońscy zamieszkali w powiecie oszmiańskim (spokrewnieni m.in. z Ossowskimi) nie posiadali własności ziemskiej, dlatego też mieli kłopoty z dowodami szlachectwa w 1838 roku. (Tamże, f. 391, z. 8, nr 85, s. 219).
Spis szlachty powiatu lidzkiego z roku 1855 odnotował zamieszkanie tam 21 Połońskich, wpisanych do pierwszej lub szóstej księgi ksiąg szlacheckich Guberni Wileńskiej. (Tamże, f. 391, z. 4, nr 1692, s. 96-97).
Bardzo liczna grupa Połońskich zamieszkałych w Wilnie została w 1868 roku potwierdzona w rodowitości. (Tamże, f. 391, z. 8, nr 842).
Wywód familii urodzonych Połońskich herbu Leliwa, zatwierdzony w heroldii wileńskiej 4 grudnia 1803 roku, stwierdza: „Mikołaj Połóński, pradziad dopiero wywodzących się, zaszczycony z przodków rodowitością szlachecką, possydował folwark Hrynkowszczyzna alias Punżany zowiący się w powiecie wileńskim leżący. (1723) ... zostawił synów trzech Andrzeja, Stanisława i Macieja. Z tych Andrzej Mikołajewicz Połoński folwark Szykszniszki czyli Punżany w powiecie wileńskim leżący miał naprzód w zastawie (...) od Michała Kosińskiego (1742), później po śmierci Michała Kosińskiego od Ludwiki Kosińskiej, matki, oraz Piotra Kosińskiego, syna (...) prawem wieczystym przedażnym (...) przyznanym. (...) Podług świadectwa metryki chrzestnej w księgach parafialnych Kościoła Bystrzyckiego pod rokiem 1752 Junii 27 zapisanej, spłodził syna Piotra, ktory prawem naturalnym sukcesyą folwarku Punżany czyli Szykszniszki zwany po ojcu swym objął i sześciu synów: Jacka, Józefa, Szymona, Tadeusza, Antoniego i Wincentego dopiero wywodzących się i dziedziczących rzeczony folwark Punżany po sobie zostawił”.
Deputacja wywodowa wszystkich ich „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” uznała i ogłosiła, zapisując do klasy pierwszej ksiąg szlacheckich Guberni Litewsko-Wilenskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2260).
Spokrewnieni byli Połońscy (prócz rodzin podanych przez J. Bohdanowicza-Dworzeckiego) z Jewelskimi, Kowzanami, Życkimi, Wysockimi, Walentynowiczami, Wołejkami, Tomaszewiczami, Dowborami, Ławrynowiczami, Piotrowskimi, Bonieckimi, Sikorskimi, Ciechanowiczami, Mickiewiczami, Nornickimi, Kosińskimi. Wielu z Połońskich brało udział w polskim ruchu podziemnym XIX wieku. Po 1863 roku, za polityczną nieprawomyślność w guberni kowieńskiej zwolniony ze służby m.in. został „lustrator, radca nadworny Połoński” oraz zamieszkały w Kownie „radca nadworny Jerzy syn Tadeusza Połoński. Uprawia ukladanie listów na wolne wynajęcie”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1866, nr 181, s. 25).
* * *

Jeśli chodzi o Połońskich zamieszkałych w Rosji, to wszystkie rosyjskie źródła heraldyczne uwypuklają ich polskie pochodzenie.
Enciklopiediczieskij Słowar Brockhausa i Efrona (t. 47, s. 359-361, SPb 1898) podaje: „Połonskije - rody szlacheckie. Jeden z nich pochodzi od Hermana Połońskiego, który wraz ze swą kompanią przybył do Moskwy za Iwana Groźnego. Z synów jego dwóch zginęło pod Bychowem w 1656 roku. Iwan Janowicz zabity pod Konotopem w 1659”.
Rodosłownaja kniga (t. 2, s. 363) notuje: „Połonskije. Wyjechali iz Polszi. Nazwanije połuczili od priedka ich, kotoryj nazywałsia German Połonskij”.
A. Bobrinskij (cz. II, s. 248) poświadcza, że herb Połońskich, Leliwa, znany był od XII wieku i że ród ten dobrze znany był w okolicach Brześcia w XVII wieku.
Według W. Łukomskiego i W. Modzalewskiego (Małorossijskij Gierbownik, s. 139, Petersburg 1914) Połońscy używali herbu Leliwa i ród swój wiedli od Jakuba Połońskiego, towarzysza wojskowego (XVIII wiek).
F. J. Miller podaje, że rosyjscy Połońscy pochodzili od szlachcica polskiego Germana Połońskiego. (Izwiestije o dworianach rossijskich, s. 450).
Z tego rodu wywodziło się wielu znanych rosyjskich działaczy społecznych, uczonych, literatów, generałów.
Wpływowym pisarzem był np. Leonid Aleksandrowicz Połoński, urodzony w 1833 roku na Wileńszczyźnie. Będąc doskonałym znawcą kilku języków obcych, prowadził działy zagraniczne w takich petersburskich pismach, jak „Russkij Inwalid”, „Sowriemiennoje Słowo”, „Syn Otiecziestwa”, „Gołos”, „Niediela”, „Strana”. Autor wielu wartościowych esejów, jak np. Stefan Batory, Polska i Hiszpania, Henryk Heine, Mickiewicz w literaturze rosyjskiej i in. Jako utalentowany pisarz wydał cieszące się ongiś wielką popularnością powieści Trzeba żyć (1878) i Zwariowany muzyk (1879). Używał pseudonimów: Aleksandrow, Łukjanow, Prozorow. Współpracował z poważnymi pismami francuskimi, a w ostatnim okresie życia bardzo intensywnie z petersburskimi pismami polskimi. Był absolutnie nieczuły na tle popularności, większość esejów i artykułów drukował albo pod dziesiątkami rozmaitych zmieniających się pseudonimów, albo w ogóle bez podpisu.
Jeden z najbardziej znanych i naprawdę uzdolnionych poetów rosyjskich epoki popuszkinowskiej Jakow Pietrowicz Połoński (1819-1898) był również polskiego pochodzenia. Głęboka religijność, subtelny psychologizm, wewnętrzna dobroć, elegancja i humor jego cudnych wierszy, wykazujących wiele pokrewieństwa duchowego raz z twórczością naszego Syrokomli, raz – Słowackiego, mogłyby pośrednio świadczyć o polskich archetypach tkwiących w podświadomości tego znakomitego mistrza pióra, autora zbiorów poezji: Gammy (1844), Odciski (1860), Snopy (1871), Wieczorny dzwon (1890); opowieści Tonie miasto (1888), Wyznania Siergieja Czałygina (1892), poematu humorystycznego Psy (1892) i wielu innych dzieł, niejeden raz wydawanych w ciągu XIX i XX wieku. Warto dodać, że do wierszy J.P. Połońskiego komponowali muzykę P. Czajkowski, A. Dargomyżski, S. Rachmaninow, S. Taniejew, A. Rubinstein.

POŁOZOW herbu własnego; ród rosyjski polskiego pochodzenia.
Panowie Połozowowie z miasta Poniewieża i z powiatu dziśnieńskiego (obecnie Białoruś byli w XIX wieku kilkakrotnie potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 2724, 2725; f. 391, z. 2, nr 3442).

POŁUBIŃSKI vel POŁUBIEŃSKI herbu Jastrzębiec.
Posiadali liczne dobra we wszystkich wschodnich województwach Rzeczypospolitej, dali też jej wielu zasłużonych działaczy w różnych dziedzinach życia społecznego. Niektóre gałęzie podupadły majątkowo w XVII-XIX wieku. Mimo to byli szeroko rozgałęzieni. Drzewo genealogiczne Połubińskich zatwierdzone przez heroldię wileńską w 1828 roku przedstawia dzieje dwunastu pokoleń rodu (76 osób). (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1775a, s. 69).
Jeszcze w XVIII wieku zaliczani byli do najbardziej licznych i wpływowych rodzin na Słonimszczyźnie. (Por. S. Kościałkowski, Antoni Tyzenhauz, t. 1, s. 121, Rzym 1970).
Węgierscy autorzy piszą: „Połubiński herbu Jastrzębiec odmienny. Od 1580 roku w Brześciu Litewskim, Grodnie. Litewska rodzina książęca, pochodząca od wielkiego księcia Gedymina. Sześć senatorów. W XIX wieku zaprzestali używania tytułu książęcego”. (Stefan Graf von Szydlow Szydlowski, Nicolaus Ritter von Pastinszky, Der polnische und litauische Hochadel, Budapest 1944, s. 73-74).
Wspomniane wyżej drzewo genealogiczne kniaziów Połubińskich z 1828 roku w Wilnie, za protoplastę rodu podaje Fedora, który był ojcem Aleksandra, Łohwina, Szczęsnego Hercyka i Łubki oraz dziadem Szczęsnej, Agnieszki, Jana, Doroty, Anny, Halszki. Jedenaste pokolenie składało się z takich imion jak: Tobiasz, Julian, Sylwester, Cyprian, Piotr Mikołaj, Władysław Symforian Mikołaj, Władysław Tomasz Wincenty, Bronisław Tomasz Wincenty, Mikołaj Witalis Konstanty, Karol Jarosław Ignacy, Teresa, Kazimierz, Stanisław. Ostatnie zaś naówczas pokolenie Połubińskich składało się z Mikołaja, Antoniego, Stanisława, Ignacego, Józefa, Wincentego.
Połubińscy spokrewnieni byli z Radziwiłłami, Sanguszkami, Czartoryskimi, Chodkiewiczami, Wiśniowieckimi, Kmitami, Wołowiczami, Sapiehami, Ogińskimi, Masalskimi, Korsakami, Holszańskimi, Wojniłowiczami, Łubieńskimi, Starzeńskimi, Biegańskimi, Bykowskimi i innymi znakomitymi rodami polskimi.
Póki byli zamożni, wyróżniali się tym, że wznosili własnym sumptem szpitale, przytułki dla sierot i bezdomnych, szkoły, świątynie. Część z nich była katolicka, część prawosławna.
Autor rękopiśmiennego dzieła pt. Traktat o familiach y kolligacyach J. Jabłonowski około 1717 roku pisał: „Połubiński. Ten dom z Korony wyszedłszy osiadł magnus in possesionibus w Litwie. Za króla Jana był Połubiński marszałkiem W.Ks.L. Zda mi się, urodziła go Pacówna, a saltem wielki był przyjaciel Paców. Dwie córki zostawione poszły: starsza za xięcia Radziwiłła Dominika ze Streczanki (...), a druga poszła za Sapiehę, stolnika litewskiego... Te damy, jako dziedziczki wielkich włości domu Połubińskiego, w radziwiłłowski y sapiezyński domy poprzenosiły”. (Dział rękopisów Biblioteki AN Litwy, F.17-18, s. 106).
W przywileju królewskim, spisanym w 1510 roku w Krakowie, Zygmunt Stary stwierdzał: „Bił nam czołem dworianin nasz, kniaź Iwan Fiedorowicz Połubiński o to, szto pierwo seho dali jesmo jemu ludi putnyje w Połockim powietie, Czerswiadzkoje wołosti dziesiet człowikow” etc.
Potwierdzał król prawa kniazia na nabytą przezeń miejscowość Leszczyńskie i inne. Tenże kniaź Jan Połubiński otrzymał od Zygmunta I wieś Słowuczany w nagrodę za wierną służbę. (Istoriko-juridiczieskije matieriały, t. 29, s. 103-105).
W roku 1513 księgi magistratu słonimskiego wymieniają imiona sędziów ziemskich Krzysztofa i Ludwika Połubieńskich. (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 33, s. 16).
W okolicach Brześcia mieszkała niezamożna gałąź Połubieńskich, którzy w 1528 roku mieli stawić do pospolitego ruszenia tylko 2 konie, ale nadal mianowali się jako kniaziowie.
Jeden z przywilejów Zygmunta I w 1534 roku wymienia „marszałka naszoho, dzierżawcu Żołudskiego kniazia Wasylija Andrejewicza Połubienskoho”. (Akty otnosioaszczijesia k istorii Jugo-Zaopadnoj Rossii, t. 2, s. 333).
W 1567 roku w jednym z edyktów Zygmunta Augusta, nakazującym staranne przygotowanie się do wojny z Moskwą, figuruje Aleksander Połubieński, kniaź, starosta wołmierski. (Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. 3, s. 140). Magnat ten, bez wiedzy króla, grabił przygraniczne ziemie moskiewskie, „k Izborsku chodził biez korolewa wiedoma” – jak donosi ówczesny dokument rosyjski – czym komplikował i bez tego niełatwe stosunki między Moskwą a Litwą i Polską. (Tamże, s. 152). Gdy zaś tenże kniaź, ktorego Stefan Batory nazywał „zacnym mężem i wiernym sługą naszym”, trafił do niewoli moskiewskiej, monarcha wydał w Malborku (21.IX.1577) specjalny edykt, w którym zawiadamiał, iż bierze małżonkę Połubieńskiego i całą rodzinę w szczególną opiekę.
Książęta Połubieńscy byli w XVI stuleciu właścicielami podwileńskiej miejscowości Suderwa, którą przyniosła im w wianie jedna z Ciechanowiczówien.
W 1593 roku książę Aleksander Połubieński, kasztelan nowogródzki, „ku fale Bożey”, przekazał folwark swój Suderwę w powiecie wileńskim prawosławnemu Bractwu Św. Trójcy.
Aleksander Hilary Połubiński, był pieczętarzem orszańskim w roku 1648, wojewodzicem parnawskim, dzierżawcą rudobielskim. (Istoriko-juridiczieskije matieriały, t. 30, s. 70).
Percepta prowentów publicznych skarbu Rzeczypospolitej W.X.L. (1661) zawiadamiają o powiecie słonimskim: „Wielmożny jegomość pan Alexander Połłubiński, pisarz polny W.X.Lit. z folwarku y ze wsi Surynek, Humienik, Sosnówki y Juraczyc za rok 1658... dał... fl. 200”.
Dalsza informacja w tymże dokumencie brzmi: „Jegomość pan Demetrian Połłubiński z dzierżawy Szuluków za rok 1654, a za rok 1655, 1656, 1657 y 1658 medietatem na rok dał po fl. 23, 3, 2... fl. 138, 18, 15”.
W dziale zaś wydatków na formowanie chorągwi husarskich podano: „Na chorągiew króla Jegomości porucznikowstwa jegomości pana Hilarego Połłubińskiego, pisarza polnego W.X.Lit., ad rationem zasług całey chorągwie... fl. 18963, 0, 9”...
Aleksander Hilary Połubiński (zm. 1675), podkomorzy słonimski, pisarz polny i marszałek wojsk litewskich, w latach 1654-1661 brał mężny a czynny udział i wyróżnił się w walkach z najeźdźcą moskiewskim. (J.Wł. Poczobut Odlanicki, Pamiętnik, s. 105-108 i in., Warszawa 1987; Akty otnosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. 5, s. 284).
19 sierpnia 1660 roku Aleksander Hilary z Łubna Połubiński, marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego, starosta bobryński, jezierzański etc., wystosował list oficjalny do obywateli, w którym wywodził: „Wszem wobec y każdemu z osobna, komu o tym wiedzieć będzie należało, teraźnieyszego y napotym będącego wieku ludziom oznaymuię tym moim listem, ponieważ mię częstemi supplikami turbowali, prosili ziemianie, mieszczanie y drudzy poddani maiętności moiey Hory y Horek, w powiecie orszańskim leżącey, abym pozwolił cerkiew greckiego nabożęstwa. Deliberowałem długo, a że mi donoszono, że bez spowiedzi świętey, drudzy bez krztu świętego umierali, drudzy ieżdżąc po różnych mieyscach dla spowiedzi świętey niszczeli. A tak widząc ruinę znaczną w poddaństwie, nie tylko na ich maiętności, więcey na duszach, zabiegaiąc tak wielkiey szkodzie dusz ludzkich, pozwalam cerkiew w mieście Horkach greckiego nabożęstwa ruską bracką, a nie uniacką, pod tytułem Wniebowzięcia Panny Przenayświętszey do posłuszeństwa konstantynopolskiego; którą cierkiew bracką, a nie uniacką, na wieczną cześć y chwałę Bogu, w Tróycy Świętey Jedynemu y Matce Przenayświętszey pozwalam przy pomocy Bożey budować, murować, szyroko, wysoko, podług możności y upodobania tegoż bractwa, w mieście Horkach, między czterech ułeczek, na placach, od różnych ludzi kupionych... Wolni y mocni będą bractwem między sobą obrać człowieka pobożnego, do chwały bożey sposobnego, swieckiego, y poświęcić go na kapłaństwo, bez żadney kontradykcyi y przeszkody ode mnie y sukcessorów moich, ... także bez żadney przeszkody dla wielebnych oyców unitów. Wolen tedy y mocen będzie kapłan, to iest świecki świaszczennik cerkwi brackiey Horeckiey wszystkimi sakramentami, iemu pozwolonemi, szafować, nabożęstwa odprawować rano, we dnie, w nocy, podług kanonów y obrządków cerkiewnych wszelkich tego posłuszeństwa y wyznania w mieście Horkach y Horach y we włości horeckiey y horskiey garnących się krzcić, śluby dawać, spowiedzi słuchać, chorych dysponować, umarłych grześć, z Panem Bogiem chodzić, publiczną processyą odprawować, wodę święcić, pola, domy y wszelkie ceremonii cerkiewne, według zwyczaiów dawnieyszych, iednak bez żadney przeszkody wielebnym oycom unitom y ich posłuszeństwa ludziom ma być zachowana, aby z obu stron pokóy zachowuiąc zostawali, chcę na potomne czasy. Dla dania lepszey wiary y pewnieyszey mocy dałem ten móy zapis, z podpisem ręki mey. Działo się w Dereczynie, dnia 19 Awgusta 1660 roku. Alexander Hilary Połubiński, marszałek wielki wiel. xtwa littgo”. (Istoriko-juridiczieskije matieriały, t. 15, s. 222-224).
Krzysztof Karol Połubiński w 1665 roku był sądzony za to, że wziąwszy żołd od króla nie odsłużył ze swym oddziałem i ćwierci należnego okresu, za to poplądrował niemało obywateli: „żołnierskim sposobem różne Exactie w dobrach szlacheckich poczynił”. (Akty izdawajemyje..., t. 4, s. 24).
Zachował się list rektora jezuickiego Kolegium Witebskiego Jana Karnickiego z 26 września 1669 roku do jednego ze sług szlacheckich tego magnata.
„Mościwy panie, który tu raczysz zieżdżać albo schodzić od wielmożnego jego mości pana Aleksandra Połubińskiego, pisarza polnego w.ks.Litewskiego, dobrodzieja naszego, na obięcie domów, placów w zamku lubo y w mieście Witebskim” itd.
Leon Połubiński, marszałek słonimski, był posłem na sejm 1669 roku.
Alexander Hilary Połubiński, pisarz polny W.Ks.Litewskiego, ekonom brzeski, wymieniany jest z imienia w jednym z przywilejów króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego z roku 1670. (Akty izdawajemyje..., t. 4, s. 87).
Nieco później onże był też starostą bobrujskim, welatyckim i jezierzyńskim.
Aleksander H. Połubiński był marszałkiem wielkim litewskim za Jana III Sobieskiego. (Archiwum spraw zagranicznych francuskie do dziejów Jana Trzeciego, t. 3, s. 14, Kraków 1884).
Znana jest korespondencja urzędowa Jana III Sobieskiego z wymienionym powyżej Aleksandrem Hilarym Połubińskim, marszałkiem W.Ks.L., starostą jezierzyńskim, welatyckim, „oekonomiey Brzeskiey administratorem, pułkownikiem woyska jego królewskiey mości”. (Akty izdawajemyje..., t. 5, s. 235-240).
Ksiądz A. Połubiński retor z Nowogródka (1702), był autorem pięknych oracji łacińskojęzycznych De passione Domini i in. (Dział rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego, F.3-69, s. 88-90).
W pewnej sprawie sądowej, toczącej się w marcu 1716 roku w Witebsku, występuje jako poszkodowana na majątku (nie zwrócono jej długu) jaśniewielmożna pani Eleonora z Łubna Połubińska Dewicowa. (Istoriko-juridiczieskije matieriały, t. 23, s. 67).
Leopold z Łubna Połubiński około 1717 był podstolim mińskim.
W roku 1721 występuje w zapisach archiwalnych ksiądz Piotr Połubiński, proboszcz, prałat wileński i żmudzki, komisarz kapituły wileńskiej do spraw majątkowych. (Tamże, t. 26, s. 41-45).
Dominik Połubiński, chorążyc smoleński, figuruje w aktach Głównego Trybunału Litewskiego 1732.
Około roku 1780 Jerzy Połubiński był prałatem archidiakalnym wileńskim, inny - sędzią ziemskim słonimskim, jak o tym donoszą ówczesne zapisy archiwalne. Około 1798 roku Grzegorz Połubiński, prałat, pełnił urząd sufragana mohylewskiego.
10 marca 1804 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość szlachciców powiatu trockiego Aleksandra z synami Stanisławem i Benedyktem Połubińskich herbu Jastrzębiec. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 859, s. 40).
W roku 1806 taż heroldia wysłała „świadectwo” Piotrowi synowi Teodora Połubińskiemu, w Pułku Uglickim Muszkieterskim służącemu, o tym, iż „familia imienia Połubińskich w guberniach litewskich od dawna zaszczycona w stanie szlacheckim y duchownym znakomitemi urzędami”... (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1694, s. 158).
Piotr Połubiński ukończył w 1815 roku jezuicką Akademię Połocką, otrzymując wszechstronne wykształcenie w dziedzinie filozofii i teologii katolickiej, jak też nauk ścisłych. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 1082, s. 15).
Franciszek Połubiński w 1818 roku był członkiem Grodzieńskiego Zgromadzenia Szlacheckiego od powiatu słonimskiego. (Dział rękopisów Biblioteki AN Litwy, F.150-95).
Konstanty syn Kazimierza Połubiński po ukończeniu Gimnazjum w Świsłoczy wstąpił w 1830 roku do Uniwersytetu Wileńskiego, gdzie uczęszczał na zajęcia z historii powszechnej, prawa rzymskiego, elokwencji i poezji, języka łacińskiego, literatury rosyjskiej i in. Po roku studiów wyjechał do powiatu rosieńskiego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 838, s. 42).
Ziemianin Franciszek Połubiński w 1838 roku, po amnestii carskiej, powrócił zza granicy, dokąd udał się z innymi powstańcami Polskiego Listopada po klęsce. Zamieszkał we własnym majątku Hrywda w powiecie słonimskim i przez wiele lat znajdował się pod tajnym nadzorem policji. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1840, nr 174, s. 66-67).
W Rosji zasłużeni na polu dyplomacji, wojskowości i in.

POMORSKI herbu Trzy Gwiazdy. K. Niesiecki (Korona Polska, t. 3, s. 646) notuje: „Pomorski herbu 3 gwiazdy. Gabryel Pomorski w W-wie Mińskim. Stanisław, kanonik kujawski 1644, ... Felix, archidiakon pszczewski 1616... Nie wiem, czy nie tu należy Wojciech z Pomorzanowic, podsędek kaliski 1513... Są y w Wielkopolszcze Pomorscy temi czasy”.
Wywód urodzonych Pomorskich herbu Trzy Gwiazdy z roku 1799 głosi, że: „przodkowie domu tego w zaszczycie rodowitości szlacheckiey mieli swe dziedziczne possessye w powiecie wielońskim sytuowane, jak o tym poświadczył oblig od Władysława Uhlika Janowi Pomorskiemu w roku 1665 czerwca 24 dnia wydany, którego to Jana Pomorskiego wnuk, także na imię Jan, przeniósłszy się w powiat lidzki, nabył dziedziczną kondycyą Piaski zwaną, miał oraz syna Kazimierza, - który to Kazimierz, dziedzic w stopniu oyca swojego Piasków, zostawił one w sukcesyi synowi Michałowi, dopiero wywodzcemu się”.
Został on też przez heroldię wileńską uznany „za rodowitego y starożytnego szlachcica polskiego” i wpisany do klasy pierwszej ksiąg szlachty Guberni Litewskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 948, s. 470-471).
Od bardzo dawna wzmiankowani są w przekazach pisanych archiwalnych. Tak np. Thomas de Pomorów Pomorsky, burgrabius castri Sanociensi, figuruje w przekazach archiwalnych roku 1475. (Akta grodzkie i ziemskie z ziemskiego archiwum we Lwowie, t. 16, s. 120 i inne, Lwów 1894).
Felix Pomorski, prelatus et canonicus ecclesiae cathedralis Poznaniensis, figuruje w aktach kapituły poznańskiej z roku 1572. (Akta kapituł z wieku XVI, s. 217, Kraków 1908).
„Constanty Pomorsky ręką własną” – podpisał w lutym 1590 roku, jako świadek, testament pani Heleny Sołohubówny Stanisławowej Orzechowskiej. (Akty izdawajemyje..., t. 36, s. 396).
20 stycznia 1666 roku przed magistratem miasta Pińska „żałował y opowiadał jegomość pan Semen Kozlakowski, ziemianin, na jegomości pana Marcina Pomorskiego, porucznika pana Samuela Oskierki, sędziego ziemskiego mozyrskiego, y na całą chorągiew Białokozacką... Obżałowany (zaskarżony) pan Pomorski, przepomniawszy bojaźni Bożey y srogości prawa pospolitego, a nie mając nigdy od żałobliwego (skarżącego) sobie daney do gniewu przyczyny, ale z swey własney woli, przyciągnąwszy z chorągwią w powiat, nie wiedzieć z czyjego ordynansu, a stanąwszy stanowiskiem przez kilka dni we wsi Małych Orłach w pińskim powiecie będącey. Z ktorey wsi pan Marcin Pomorski, z kompanią swoją naradziwszy się, roku teraźnieyszego 1666, m-ca January szóstego dnia, popełniając zbytek, nasłał mocno gwałtem na majętność y dwór żałobliwego we wsi Dubney towarzystwo swoje przydawszy im czeladzi człowieka kilkadziesiąt. Które towarzystwo z czeladzią, czyniąc dosyć woli y rozkazaniu pana porucznika swego, napadszy na dwór żałującego gwałtownie, a oskoczywszy dokoła, pierwiej strzelanie, okrzyk, hałas uczyniwszy, wrota do dworu gwałtownie wybili y wyłamali, a żałobliwy, nie wiedząc ni o czym, usłyszawszy ten okrzyk, hałas, strzelanie y wrot wybijanie, wypadszy na podwórze z izby, kto by takie gwałty czynić chciał, aby wiadomość wziął; a to towarzystwo, obaczywszy żałującego na podwórzu, strzelać do niego poczęli. A widząc żałobliwy zapał ich zły, a będąc strachem przez strzelanie ich nakarmiony, zdrowie swoje ze dworu do lasu unosić musiał. A te towarzystwo z pacholikami pana Pomorskiego, dobywszy się do dworu, w którym nalazszy tylko małżonkę żałobliwego z dziatkami panią Marynę Strzeszkowską Siemionową Kozlakowską, którą zbili, zmordowali y za zbitą porzucili, która od tego gwałtownego zbicia y zranienia ich, będąc białogłową brzemienną, trzeciego dnia po tym zbiciu dziecię musiała struć. Po którym zbiciu takowym drzwi do komór tak też y do swirnów powybijawszy, rzeczy różne ruchome, to jest suknie samego żałobliwego, tak też y samey żałobliwey, strzelbę, srebro, cyn, miedź, wszystkiego tego na pięć set złotych polskich zabrawszy, do wsi Małych Orłów, do samego jegomości pana Pomorskiego, porucznika swego, który w tych Małych Orłach przez kilkanaście dni z chorągwią, także plądrując tę wieś, stał, wyprowadzili... Te rzeczy wszystkie gwałtownie zabrane jegomość pan porucznik, kiedy do niego przywieziono, z kompanią swoją między się podzielili y na pożytek swóy obrócili”.
Jak zwykle w podobnych przypadkach, magistrat wysłał na miejsce zdarzenia swego śledczego, „jenerała” Jana Lipskiego, który w relacji stwierdzał, że Semen Kozłakowski mu „okazywał dziecię małe, co pani Maryna Strzeszkowska-Kozlakowska struła (...), także okazował na samey pani małżonce swey zbicie kijami, obuchami, gdzie ja, generał widział na plecach, po bokach rany sine spuchłe na ciele (...), a do tego także okazował wrota wybite do dworu y posieczone, kłodki od komór y od swirnów pobite y popsowane... Co mienił być od panów żołnierzów, posłanych od jegomości pana Marcina Pomorskiego uczynione”... (Akty izdawajemyje..., t. 34, s. 411-412).
Wincenty Pomorski w 1790 roku był towarzyszem w chorągwi jaśniewielmożnego Walickiego, wojewody rawskiego, wchodzącej w skład szósztej brygady Kawalerii Narodowej Wojska Koronnego, stacjonującej w Tulczynie. (Materiały do bibliografii genealogii i heraldyki polskiej, t. 1, s. 17, Buenos Aires 1967).
Rodzina szlachecka Pomorskich (tegoż herbu Trzy Gwiazdy) gnieździła się od dawna w kresowym powiecie lidzkim na Grodzieńszczyźnie. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 5, nr 524). Oficjalny wywód heraldyczny sporządzony w języku rosyjskim w 1820 roku uznaje za protoplastę rodu Michała Pomorskiego, właściciela wsi Piaski, Bordziłowszczyzna, Łajkiszki i Prożyłuckowszczyzna, które w roku 1774 zostawił w spadku synom Kazimierzowi i Józefowi (w pisowni rosyjskiej Osip). Kazimierz Pomorski miał syna Michała, a ten (z żony Marianny Kuczyńskiej) Mikołaja, którzy i gospodarzyli na ojczystych dobrach.
Spis Szlachty z powiatu lidzkiego z roku 1855 stwierdza zamieszkanie tam Michała Pomorskiego z synem Mikołajem, wpisanych do części pierwszej ksiąg szlacheckich Guberni Wileńskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 1692, s. 87-88).
Kazimierz Pomorski, miecznik i rotmistrz województwa mińskiego, posiadał w XVIII wieku majętność Prudy (Leonowszczyzna) w powiecie oszmiańskim, które nabył był przedtem jego ojciec Franciszek. Do klucza tego wchodziły wsie Kononowicze, Sikuny, Kotowszczyzna, Masznina i folwark Trapałów (inwentarz z roku 1773).
W roku 1796 Tadeusz Wincenty Pomorski, ziemianin, miecznikowicz Województwa Mińskiego, sprzedał swój majątek Olginiany za 80 tysięcy złotych polskich rodzinie Wańkowiczów.
Najbogatszą była gałąź tej rodziny osiadła na Mińszczyźnie. Jedna z biedniejszych przerzuciła się m.in. do powiatu rosieńskiego na Żmudzi.
W 1845 roku heroldia mińska zatwierdziła drzewo genealogiczne jednej z gałęzi rodu Pomorskich. Przedstawia ono sześć pokoleń tej rodziny, dziesięć osób. Za protoplastę w tym wywodzie wzięty jest Franciszek, a jako ostatni figuruje Benedykt Pomorski, sekretarz gubernialny miński, oraz jego brat Józef. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 2565).
W Adelslexicon der Preussischen Monarchie (t. 2, s. 216) Leopolda von Ledebura znajdujemy tylko krótką notatkę: „Pomorski (Wappen Abdank). Im Grossherzogtum Posen: Grabianowo (Kröben) 1855, Rosnowo (Posen) 1827”.
Pomorscy piszący się „z Wijunowa” mieli posiadłości w powiecie wiłkomierskim.
Byli spokrewnieni z Kuczyńskimi, Leszczewskimi i in. Od XVIII wieku znani, wpływowi i bardzo szanowani w Cesarstwie Rosyjskim.
Grzegorz Pomorski, (urodzony w 1721 roku – zmarł po 1790) był synem szlachcica polskiego (Russkij biograficzieskij słowar, t. 14, Petersburg 1905). Przy dwóch cesarzowych, Elżbiecie i Katarzynie, w ciągu 45 lat służył jako kamer-muzyk, czyli kierownik orkiestr i baletów cesarskich.
Jego córka Anna Pomorska przez ponad 15 lat była tancerką Teatru Imperatorskiego (od 1783 roku) i cieszyła się dużymi względami cesarzowej Katarzyny II.
Mikołaj Pomorski, syn Grzegorza (1774-1804) był również kamer-muzykiem przy dworze carskim. Wyróżniał się dużym talentem skrzypka i kompozytora. Przy tym uzdolnienia muzyczne wykazał już jako kilkuletni chłopak, mając zaś lat 15 został pierwszym skrzypkiem w orkiestrze cesarskiej. Był też kierownikiem Opery Rosyjskiej, później przez kilka lat kierował Teatrem Rosyjskim i był jego etatowym kompozytorem (z pensją roczną 1900 rubli).
Andrzej Pomorski, pisarz i tłumacz dzieł naukowych i literackich na język rosyjski, był w 20 latach XIX wieku urzędnikiem Depatramentu Admiralicji w Petersburgu.

PONIATOWSKI herbu Ciołek; z tej rodziny pochodził profesor Jewgienij Henrykowicz Poniatowski, kierownik laboratorium fizyki wysokiego ciśnienia Instytutu Fizyki Twardego Ciała Akademii Nauk ZSRR w okresie około 1960-1990, autor fundamentalnych dzieł naukowych.

POPŁAWSKI. Rosyjscy Popławscy wyszli ze szlachty województwa wileńskiego (Por.: Miłoradowicz, t. 2, cz. 6, s. 165).
W Polsce i Litwie pieczętowali się herbami: Drzewica, Jastrzębiec, Jelita, Leliwa, Rogala, Rola, Ślepowron, Trzaska. (Por. K. Niesiecki, Korona Polska, t. 3, s. 651-651 oraz M.Paszkiewicz i J. Kulczycki, Herby rodów polskich, s. 451, Londyn 1990).
O Popławskich herbu Drzewica Bartosz Paprocki pisał w 1584 roku: „W krakowskim województwie dom Popławskich, z którego wieku mego był N. Popławski mężem uczonym na dworze cesarskim, nauk wyzwolonych w postronnych krajach dokonawszy, czas długi się potem bawił u arcyksiążęcia; był mąż godny i w rzeczach biegły, które należały”...
O nichże Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego (cz. I, s. 183, Warszawa 1853) donosi: „Popławscy, w dawnej Ziemi Łomżyńskiej. Andrzej w roku 1775 dobra Zambrzyce-Stare i Minoty posiadał”.
O Popławskich zaś herbu Jastrzębiec Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego z roku 1853 (cz. II, s. 173) pisze: „Popławscy. Jerzy Zygmunt z Popław Rudy Popławski w roku 1667 dobra Łącki w Ziemi Lwowskiej posiadał. Wojciech, syn Wojciecha, nabył dobra Gołąbki z częściami na wsiach Mory i Niecki w Ziemi Warszawskiej leżące”.
Od bardzo dawna znani też na ziemiach Litwy, po różnych województwach i powiatach.
W latach 1573-1577 figuruje w księgach magistratu brzeskiego Jan Popławski, miejscowy szlachcic. (Akty izdawajemyje..., t. 3, s. 12).
W roku 1577 woźny magistratu brzeskiego Jan Popławski zarejestrował w księgach grodzkich skargę niejakiej Maryny Pryputniewicz o tym, iż Żydzi brzescy niewinnie zbili i zamordowali jej męża Kuryłę. (Akty izdawajemyje..., t. 5, s. 3).
Krzysztof Popławski wymieniany jest w księgach sądowych Grodna w 1604 roku. (Akty izdawajemyje..., t. 1, s. 12, 16), a Gabryel w księgach grodzkich Brześcia w 1609 roku. Jan Popławski był około 1642 roku kanonikiem chełmskim. (Akty izdawajemyje..., t. 23, s. 196, 200).
W 1661 roku wiele spraw w Brześciu badał i rozsądzał pan Wojciech Popławski, „jenerał jego królewskiey mości województwa brzeskiego”. (Akty izdawajemyje..., t. 17, s. 413, 433 i in.).
W szlacheckiej wsi Popławy powiatu mielnickiego według Regiestru wsiów parafiey Łosickiey w roku Pańskim 1662 spisanym mieszkało obok Ostrowskich, Rozwadowskich, Zgliczewskich, Łukawskich, Wyrzykowskich, Bolestów, Sawickich, Nowosielskich także kilkunastu Popławskich z rodzinami: Symon, Mateusz, Kazimierz, Baltazar, Andrzej, Wojciech, Adam, Paweł, Jędrzej, Błażej i in. (Akty izdawajemyje..., t. 33, s. 409-410).
Adam Popławski był od 1677 roku pierwszym w dziejach Wszechnicy Wileńskiej profesorem „polityki” czyli politologii.
„Otwarcie nowej katedry było ważnym wydarzeniem w życiu Akademii Wileńskiej. Jezuici wiązali z nią wielkie nadzieje. Miała ona przygotowywać młodzież do wielorakich funkcji związanych ze sprawowaniem rządów w kraju. Z tej przyczyny rozpoczęciu wykładów nadano bardzo uroczysty charakter”. (Ks. Ludwik Piechnik, Dzieje Akademii Wileńskiej, t. 3, s. 31, Rzym 1987). Jednocześnie A. Popławski dawał wykłady z etyki.
Ksiądz Mikołaj Popławski około 1683 roku był biskupem inflanckim.
Andrzej Malczewski, pisarz kancelaryi aktów trybunalskich, wniósł do ksiąg grodzkiego urzędu w Wilnie następujący zapis: „Lata ot Narożenia Syna Bożeho Tysiecza Szestsott Diewietdiesiatoho miesiaca Awgusta Trytsat Pierwoho Dnia -
Piered nami sudiami hołownymi na Trybunał w Wielikom Kniastwie Litowskom z województw, zieml y powietow, na rok tepiereszni 1690 obranymi, postanowiwszy się oczywisto u sudu pan Jan Wróblewski opowiedał, pokładał y do aktt Knih Hołownych Trybunalnych spraw wieczystych listt cessyjny od Jeho Miłosty Pana Martyna Popławskoho na recz niżey mienienuju, Jeho Miłosti Panu Kazimieru Popławskomu dany y należaczy podał. Kotory to list cessyjny podajuczy do aktt prosił, aby był do Knih Hołownych Trybunalnych spraw wieczystych pryniat i wpisan. Jakoż pryniawszy, a upisujuczy u knihi słowo do słowa, tak się w sobie majet: Ja, Marcin Popławski, ziemianin Jego Królewskiey Mości Województwa Wileńskiego, czynię wiadomo y zeznawam tym moim dobrowolnym cessyjnym listem, każdemu, komu by o tym wiedzieć należało: Iż mając ja z łaski Nayjaśnieyszych Królów Ichmościów gruntu włok sześć Halina, Popławszczyzna nazwanego, w Województwie Wileńskim nad rzeką Haliną leżącego, przywilejami sobie nadane y konferowane, jako o tym szerzey te same przywileje w sobie wyrażają, które te włok sześć gruntu, z lasami, sianożeciami, jako się w sobie z dawnych czasów w prawnym ograniczeniu miał y teraz mając, z afektu mego, a za konsensem Jego Królewskiey Mości, Pana Mego Miłościwego, będąc już sam w leciech podeszłych, jegomości panu Janowi Kazimierzowi Popławskiemu, synowcowi memu, tym listem moim cessyjnym wiecznemi czasy ustępuję. Ma tedy y wolen będzie od daty tego listu mego cessyjnego pomieniony jegomość pan Popławski te włok sześć obiąwszy na się, spokojnie, bez żadney ni od kogo przeszkody trzymać, wladać y na nich budynki wszelkie ku najlepszemu pożytkowi swemu stawić y wszelkich pożytków z nich przymnażać, tak jakom ja sam trzymał y na tom dał pomienionemu jegomość panu Popławskiemu ten list cessyjny z podpisem ręki na mieyscu moim, jako pisma nieumiejętnym, tudzież z podpisaniem rąk ichmościów panów pieczętarzów, ode mnie ustnie y oczewisto uproszonych, niżey wyrażonych. Pisan w Halinie roku 1689 miesiąca Nowembra 5 dnia”. U toho listu cesyjnoho zapisu pry pieczaty podpis ruk (...)”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2302, s. 1-3).
Około roku 1696 ksiądz Adam Popławski byl kanonikiem katedralnym łuckim.
Najwięcej materiałów archiwalnych, dotyczących tej rodziny lub wzmiankujących jej członków pochodzi z województwa brzeskiego. W jednym z tamtejszych dokumentów czytamy: „Przed nami urzędem maydeburskim Brzeskim imieniem wielmożnego pana Wawrzyńca Stanisława na Taykurach y Melsku Popławskiego - woyskiego y pisarza grodzkiego Łuckiego, imć pan Jan Pruchnicki - szyper pomienionego wielmożnego iegomości żałował y solleniter protestował się na żydów starszych, całą synagogę Brzeską y na wszystkie pospólstwo żydów Brzeskich, w iednostayney radzie y namowie z sobą będących, iż gdy Marca wturego dnia, w roku teraźnieyszym 1703, imć pan Gabryel Horn - oberszterleytnant z ludem pieszym szwedzkim do miasta iego królewskiey mści Brześcia przybył, tedy obżałowani żydzi starsi kahału Brzeskiego, wiedząc dobrze, że szkuta z pszenicą wielmożnego imć pana Wawrzyńca Stanisława Popławskiego w Brześciu iest lokowana, dla szczupłości wody w Bugu, w spichlerzu pana Jana Nesterowicza - podstolego w-wa Brzeskiego, z tych racyi, że nie mógł dalej do Gdańska żałuiący szyper płynąć y zaraz oznaymili imć panu oberszter-leytnantowi o tey pszenicy y subordynowali imści, aby zabrały... zapłatę pewną deklarowawszy”...
Na sugestię Żydów oficer szwedzki posłał swych ludzi z wozami po zboże pana Popławskiego, „przy których wozach niemało y żydów z wozami było Brzeskich. Tamże szpichlerz odbiwszy, pszenicę w wozy nasypuiąc, do wozów kładli y do Brześcia prowadzili. Wartę do szpichlerza przydali y samego żałuiącego imć pana Pruchnickiego pod wartę wzięli, a potem unikaiąc swego złego uczynku żydzi wymogli na Pruchnickim kartę taką, iż oni z przymuszenia pszenicę od Szwedów muszą brać. Do którey karty, w niewoli będąc pan Pruchnicki, iaką sobie żydzi napisali, musiał się podpisać do niey. Y tak począwszy od dnia czwartego aż do dnia dwudziestego ośmego miesiąca Marca praesentis anni pszenicę Szwedzkiemi podwodami żydzi zabierali. Jakoż beczek cztyrysta z szpichlerza wzięli y między sobą ku pożytkowi swemu rozdzielili i przedawali. Szkutę, z namowy żydów, Szwedzi byli wzięli, most na Bugu rozbili. Wniwecz szkutę podziurawiono, poświdrowano, żagiel nowy podziurawili. Którą to szkutę ledwo pan Pruchnicki odzyskał z niemałą spezą... Panu Wawrzyńcowi Stanisławowi na Taykurach y Melsku Popławskiemu - woyskiemu y pisarzowi grodzkiemu łuckiemu, tak znaczna szkoda stanęła ieno przez obżałowanych żydów Brzeskich”... (Akty izdawajemyje..., t. 6, s. 478-479).
Rozprężenie i chaos sięgnęły takiego stopnia, że nawet księża częstokroć nie stronili od rozboju i otwartego bandytyzmu. 28 lutego 1713 roku w księgach grodzkich grodzieńskich odnotowano, iż: „w Bogu wielebny imć xiądz Michał Popławski y sama ieymość pani Teresa Strawińska Michałowa Popławska... przeciwko ichmościom panom w Bogu wielebnym imści xiędzu Adamowi Rokickiemu, dziekanowi dekanatu Grodzieńskiego, tudzież w Bogu wielebnemu xiędzu Krzysztofowi Borowskiemu, komendarzowi Szudziłowskiemu, imści xiędzu Janowi Kobylińskiemu, plebanowi Sokolańskiemu” skargę zanieśli... W świadectwie tym wymownym czytamy, że „od niemałego czasu różnych lat, miesięcy y dni, nie uważaiąc na prawo pospolite y na charakter kapłański, dotykaiąc słowy uszczypliwemi xiędza Michała Popławskiego, swieszczennika Samohrudzkiego... W roku teraźnieyszym 1713, miesiąca Januarii 11 dnia naiechawszy w Bogu wielebny imć xiądz Krzysztoph Borowski pierwszego razu z czeladzią y pomocnikami swemi na fundusz ichmościów panów Mościckich, na plebanię Samohrudzką, który kapłan nikomu w niczym nie był winnym, oskoczywszy z czeladzią wkoło plebanii, który nie spodziewał się ni od kogo żadnego naiazdu, w tym tedy obżałowany imć xiądz Borowski wpadszy obcesem z czeladzią do izby, zaraz porwali za łeb żałuiącego y wywlekli na podwórze. Tamże go bili, męczyli, iako sami chcieli; potym żałuiącego żona poczęła gwałtu wołać, oni tedy y samą poczęli lżyć, bić y łaiać. Usłyszawszy, sąsiedzi na ten hałas przybiegli y odratowali, co żywego, a ciepłego żałuiącego y samą. Jeszcze odieżdżaiąc srogą odpowiedź y pochwałkę uczynili, mówiąc: „Tak, chłopi-popi, ale nie iesteście wy popi, ale bambizowie!”. Jeszcze tak mówił: „Ponieważ nie ucieszylem się nad tobą teraz, ale wybiorę taki czas, że cię przyiechawszy wezmę nie iako kapłana, ale iako bombizę, y bedę cię wiązał y krępował iako sam chciał”.
Ksiądz Popławski pytał: „Com ia tobie, mości xięże, winien, co mię naieżdżasz, biiesz, morduiesz, iako sam chcesz, y ieszce pochwałki czynisz?”. Ksiądz zaś Borowski odparł: „Wtedy dowiesz się, kiedy będziesz w kaydanach siedział”...
Nie dość na tym, po pewnym czasie ksiądz Borowski ponownie zebrał niemałą grupę swych zwolenników (w tym szlachciców Sebastiana Wołkowyckiego i Andrzeja Popławskiego, najwidoczniej krewniaka księdza unickiego) „gromadą wielką” najechali plebanię Samohrudzką. Oto jak opisuje dokument archiwalny te wydarzenia: „gwałtownym sposobem, armata manu, oskoczywszy wkoło plebanii, żeby nie uciekł, w Bogu wielebny imć xiądz Krzysztof Borowski wrota kazał wyłamać. Wylamawszy wrota do budynku drzwi wybili. Samego swieszczennika porwawszy z łóżka iako iakiego złoczyńcę w samą północ tegoż roku, miesiąca Februarii 21, nie uważaiąc na charakter kapłański, w iednych chustach, iako iakiego hultaia, wziowszy, bili, mordowali, ile chcieli, tak się nad nim pastwili kanczukami, kiiami, płazami, czym kto mógł, męczyli. Nie dość tego, wsadziwszy na konia oklep w iednych chustach nogi pod konia podwiązali i popędzili przed sobą, plagi niemiłosierne daiąc. Ręce nazad zawiązali, i tak przez całą drogę kanczukowali. Przyprowadziwszy do Kamionki do wóyta, publice na górze sto kiiów kazali dać, zwoławszy całey wsi, żeby na to patrzali. Potym ukontentowawszy się wóyt, widząc, że w iednych chustach, a do tego bosego, z miłosierdzia przyodział...
Potym nie dość tego, przyprowadziwszy do Sokółki, do xiędza dziekana dali znać, żeśmy tego bombizę przyprowadzili. W tym razie wyszedszy w Bogu przewielebny iegomość xiądz Rokicki - dziekan Grodzieński, kazał sobie trzcinę przynieść, potym tą trzciną, iak wzioł bić po głowie, aż krew się z żałuiącego poczęła lać iak z wieprza. Y ieszcze nie dość tego, na cmentarzu położywszy załuiącego okrwawionego kazali sto kiiów wyliczyć y do więzienia wsadzić. Zaraz kaydany na nogi rozkazał włożyć, potym na dobrydzień y na dobranoc po czterdzieści kiiów kazał dawać”.
To jeszcze wszelako nie było kresem cierpień nieszczęsnego księdza Michała Popławskiego, ówczesny zapis informuje o dalszych jego przeżyciach: „Na rynek wyprowadziwszy w miescie Sokółce kazał (ksiądz K. Borowski) żałuiacego u słupa bić, żeby krewni nie odprosili, pewnie by go tam o śmierć (przyprawił”. Potem rzucili do więzienia „gdzie psy zapędzali”. Żonę Popławskiego „zbili, zmordowali, za nieżywą porzucili, Pan Bóg wie, ieżeli żywa będzie, a do tego ciężarną niewiastę”...
Motywacja tych okrutnych działań pozostała niejasna, gdyż księża Borowski, Rokicki i Kobyliński na wszystkie zapytania, dotyczące Popławskiego, odpowiadali „krótko i węzłowato”: „Tak tych bambizów, którego spotkawszy gdziekolwiek, iako psów będziem zabijali”. (Akty izdawajemyje..., t. 7, s. 478-480).
W piętnaście lat później jeden z uczestników tej mordęgi Andrzej Popławski, który na ten czas i sam został księdzem unickim, prezbiterem kościoła w Olekszycach, sam z kolei stał się ofiarą podobnych działań. Mianowicie miejscowy szlachcic Michał Cydzik wraz ze swą żoną Felicjanną z Eysymontów ukradli Popławskiemu klacz. Gdy zaś on przez znajomych upomniał się o swą własność, Cydzik z koleżkami „naiechawszy na plebanię Olekszycką, usiłuiąc samego żałuiącego imć zbić, skaleczyć, czyli też o śmierć przyprawić, którego nie zastawszy na ów czas w plebanii nie pohamowanemi słowy skomatycznemi, uszczypliwemi, honorowi kapłańskiemu zbyt szkodzącemi, tamże napadszy na niewinną niewiastę samą żałuiącą ieymość panią prezbiterową Olekszycką obcesem z konia spadszy, z biciem y fulminowaniem za warkocze porwawszy, niemiłosiernie targaiąc, po podwórzu włócząc, kolanami, nogami, podkówkami biiąc, zbił, karku nadwerędził, warkoczów mało co na głowie zostało y ledwo co żywą porzucił. Uczyniwszy dalsze na zdrowie obóyga delatorów pochwałki, sam odiechał do karczmy.
Na ostatek posypawszy sobie dobrze głowę w karczmie trunkiem różnym” zabrał pasącego się na łące „źrebca”, należacego do Popławskich i uprowadził go do swych majętności Misiewicz. (Tamże, s. 505-507).
Około 1716 Michał Popławski był podstolim krzemienieckim.
4 października 1765 roku do pospolitego ruszenia obywateli powiatu grodzieńskiego między innymi stanęli „pan Aleksander Popławski - porucznik jego królewskiej mości, na koniu gniadym, do woyny zgodnym, z szablą, pistoletami”... oraz „jegomość pan Fabian Popławski na koniu myszatym z szablą; jegomość pan Jan Popławski na koniu białym przy szabli; jegomość pan Kazimierz Popławski z szablą, pieszy; jegomość pan Bartłomiey Popławski bez broni, pieszy”. (Akty izdawajemyje..., t. 7, s. 399, 424).
Około 1794 roku Adam Popławski był kanonikiem łuckim, regentem seminarium i surrogatorem janowskim.
W pierwszej połowie XVIII wieku Popławscy władali majątkiem Mickuny pod Wilnem, który w 1790 roku Tadeusz Popławski sprzedał Sawickiemu. Następnie rodzina ta przesiedliła się do Wieliża na Witebszczyźnie. Oficjalnie zaaprobowana genealogia z 1874 roku wymienia kolejnych przedstawicieli tego rodu: protoplasta Adam Popławski, jego syn Tadeusz, wnuk Józef oraz prawnukowie Bronisław Michał i Juliusz Józef (1845). (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 328).
Adwokat z Brześcia Jan Popławski znajdował się w 1828 roku pod nadzorem policji. (CPAH Białorusi w Grodnie, f. 1, z. 2, nr 1469).
W 1829 roku Uniwersytet Wileński wydał następujące zaświadczenie: „Auspiciis augustissimi et potentissimi Imperatoris Nicolai I, Russorum Autocratoris etc. etc. etc. (...) Cum nobilis Leopoldus Michaelis filius Popławski hujus Caesareae Universitatis Litterarum Vilnensis Studiosus actualis, in Ordine Professorum scientiarum Physico-mathematicarum examen rigorosum ex Physica, Chemia, Zoologia, Botanica, Mineralogia, Mathesi sublimiori pura et applicata, Geometria descriptiva, Mechanica practica, Agronomia et Logica, subierit, atque in hoc examine diligentiam suam et processus Praeceptoribus suis adeo probaverit, ut ad formulam legis de conferendorum honorum academicorum ratione modogue die XXIII Junii Anni MDCCCXXVIII suffragiis Professorum Ordinis scientiarum Physico-mathematicarum Candidati gradum et honorem meruisse, judicaretur; Nos proinde, ea, qua pollemus, auctoritate, eumdem ornatissimum Leopoldum Popławski Candidatum in Ordine Physico-mathematico renuntiamus ac declaramus; atque X-ae Civium Classi adscriptum, cunctis juribus atgue commodis huic loco et ordini propriis eumdem gandere testamur. In cuius rei fidem Diploma hoc publicum manu nostra subscriptum sigilloque Universitatis munitum eidem dedimus.
Vilnae in Aedibus academicis A. MDCCCXXIX die XVII mensis Junii. N. 2019”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 836, s. 69).
15 września 1841 roku Wileńska Deputacja Wywodowa uznała szlachectwo Szymona i Kaspra Popławskich herbu Trzaska, mieszkańców powiatu szawelskiego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 5, nr 526). Rodowód swój ta gałąź rodu wyprowadzała od Marcina Popławskiego, od 1690 roku właściciela gruntów Halina; genealogia wylicza jedenaście członków rodziny, należacych do sześciu pokoleń.
Z tego rodu Stanisław Popławski (1902-1973), generał broni ZSRR i Polski, wybitny dowódca w wojnie z Niemcami 1941-1945; kawaler szeregu orderów, Bohater Związku Radzieckiego.

POPOW herbu własnego. Zamieszkujący na terenie województwa wileńskiego (powiaty wilejski i wiłkomierski). Popowowie byli w XIX wieku wielokrotnie potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 708, z. 2, nr 2845; f. 391, z. 4, nr 2301; f. 391, z. 1, nr 417).
Z tego rodu pochodził Aleksander Popow (1859-1906), wybitny fizyk i radiotechnik rosyjski, dyrektor Petersburskiego Instytutu Elektrotechnicznego. W 1895-1897 wynalazca (niezależnie od G. Marconi’ego) radiotelegrafu (rozmowy na odległość 130 km).

POTIOMKIN herbu Pogoń Polska; książęcy ród rosyjski polskiego pochodzenia. Ich polskie pochodzenie podkreślają też Rummel i Gołubcow, (RS, t. 2, s. 258-259). Spokrewnili się w Rosji z innymi Polakami: Druckimi-Sokolinskimi, Paskami, Romejkami-Hurkami, Tumiło-Denisowiczami, Rymskimi-Korsakowami, Krasno-Miłaszewiczami, Kozłowskimi, Szyszkinami, Nowoczyńskimi, Stankiewiczami, Raczyńskimi, Powało-Szweykowskimi, Lichaczowami, Zakrzewskimi, Golicynami, Broniewskimi, Żerebcowami.
Wojciech Wijuk Kojałowicz, pisząc o herbie Pogoń mniejsza, konstatuje: „Potemkin. Potemkinowie w Smoleńskim województwie. Jerzy Potemkin, syn jego Jan”.
K. Niesiecki (Korona Polska, t. 3, s. 681) podaje: „Potemkin herbu Pogonia 4-ta, z Moskwy do Litwy się przenieśli za Zygmnuta III, z których był Jerzy Potemkin”...
Regestr obronców Smoleńska w 1654 roku przed nawałą moskiewską donosił: „Pan Siemion Potemkin z majętności swych Zamosza y Uscinowa z przynależnościami we włości Katynskiej leżącey tak y z stanu Iwanowskiego stanął osobą swą samotrzeć”. (Archeograficzeskij Sbornik Dokumientow, t. 14, s. 28).
Ród Potemkinów znany jest bardziej w dziejach Rosji niż Polski.
Obszczij gierbownik dworianskich rodow Wsierossijskija Impierii (cz. 1) podaje, że: „hrabia Grigorij Aleksandrowicz Potiomkin-Tawriczeskij, książę Imperium Rzymskiego, pochodzi ze starożytnej zacnej familii Szlachectwa Polskiego, z której to rodziny za panowania światłej pamięci Wielkiego Kniazia Wasilija Ioannowicza wyjechał na służbę (do Moskwy) Hanus syn Aleksandra, a po chrzcie świętym Zarasij Potiomkin”...
Nazwisko tego szlachcica polskiego było Postępski vel Potempski, jeśli wierzyć źródłom heraldycznym. Piotr Dołgorukow w swym fundamentalnym dziele pt. Rossijskaja rodosłownaja kniga, cz. 2, s. 168, Petersburg 1854) podaje: „Na początku XVI wieku, za wielkiego Kniazia Wasilija, wyjechał z Polski do Rosji szlachcic Hanus syn Aleksandra Potempski, przyjął wiarę prawosławną z imieniem Tarasa Potiomkina i został protoplastą Potiomkinów. Stiepan syn Nieczaja Potiomkin zabity na wyprawie kazańskiej 1550 r., a imię jego wpisane do syndyku Soboru Uspienskiego... Ród Potempskich istniał w Polsce jeszcze w XVIII w., lecz czy istnieje dziś, niewiadomo. Przypisany do Herbu Odrowąż...”
Tegoż zdania jest inny znakomity heraldyk rosyjski: „Ród hrabiów Potiomkinów pochodzi od Jana Potępskiego, który wyjechał z Litwy do Rosji na początku XVI wieku”. (S. Wasiljewicz (Lubimow), Titułowannyje rody Rossijskoj Impierii, t. 1, s. 121, SPB 1910).
Rzeczywiście ongiś w Małopolsce był ród o nazwisku Potempski. W 1736 roku Piotr Józef z Grobia Potempski, skarbnik lubelski, poseł województwa ruskiego i Ziemi Halickiej, podpisał w Warszawie uchwałę sejmową (Volumina Legum, t. 6, s. 298) W XVII wieku Potemkinowie niejako ponownie wrócili na łono szlachty polskiej, będąc już wówczas hrabiami Imperium Rosyjskiego. Konstytucja sejmu ekstraordynaryjnego warszawskiego z 1775 roku zatwierdziła Indygenat urodzonego hrabi Potiemkina: „Okazując w jakim są u Rzeczypospolitej poważaniu zacność urodzenia i cnota wielkich mężów, z tego powodu urodzonego Gregorego de Potiemkin, generała en cheff wojsk i wiceprezydenta Rady Wojennej Rosyjskiej, generała-adjutanta Najjaśniejszej Imperatorowej Imci całey Rossyi, gubernatora Nowoserbii, orderów Białego Orła, Św-go Jędrzeja, Św-go Stanisława i Alexandra Newskiego kawalera, do indygenatu Korony Polskiej, W-go X-wa Lit-go i wszystkich prowincyi z sukcessorami de lumbis za powszechną stanów zgodą przyjmujemy i do wszelkich prerogatyw w państwach naszych stanowi szlacheckiemu służących przypuszczamy, a za poprzedzającą przysięgą na wieność Nam, Królowi i Rzeczypospolitej, nawet przez plenipotenta wykonać mianą, dyploma takowe z Kancellaryi naszej pod pieczęcią obojga narodów wydać rozkazujemy”. (Volumina Legum, t. 8, s. 165).
Co prawda sami siebie Potiomkinowie wywodzili niekiedy z arystokratów rzymskich, od „kniazia narodu samnickiego Poncjusza Telezinusa”, ale też zaznaczali, że Hans (Hanusz) syn Aleksandra Potiomkin przybył do Moskwy za czasów Wasilija Iwanowicza, który obdarzył ich „wotczinami wielikimi w powiecie smoleńskim”. (Patrz.: Ł. Sawiołow, Lekcii po russkoj geneałogii, s. 28, Moskwa 1908). Jest to jednak typowa legenda, nie mająca pokrycia w faktach.
Herb Potiomkinów heraldycy rosyjscy opisują tak: „Ręka z mieczem uzbrojona z obłoku, na tarczy korona, a z korony trzy pióra strusie”.
Jest to więc herb polski znany jako Pogoń Mniejsza. Również genealogia Potiomkinów podana przez autora Rodosłownoj knigi (t. 2, s. 364), świadczy o niewątpliwym poczuciu humoru tego, kto pisał o przodkach kochanka cesarzowej Katarzyny II: „Potiomkiny. Wyjechali iz Rimskogo gosudarstwa. Nazwanije połuczili ot rodstwiennika kniazia somnickogo Pansiusza Telezina, kotoryj imieł w Bazilikatskom Kniażestwie gorod Potensiju na ustje rieki Potensii; władieja onym i nazywaliś Potensiny, a po sławianski Potiomkiny”... Zaiste, w przypadku kochanka cesarzowej Katarzyny II wypadało mówić o „potensji”...
E. Karnowicz również zaznacza, że „sławetny książę Potiomkin-Tawriczeskij pochodził z pospolitych szlachciców polskich Potempskich”.

POTOCKI herbu Pilawa. Rozgałęziony i potężny ród magnacki, którego najsilniejsza odnoga pieczętowała się godłem Pilawa. O nich to Bartosz Paprocki zauważa: „Dom Potockich, z krakowskiego województwa wyszli, starodawny, mężowie sławni z tego domu bywali...”.
Potockich herbu Pilawa W. Dworzaczek (Genealogia, t. 2, s. 140, Warszawa 1959) wywodzi od Jakuba ze Złotego Potockiego (ok. 1481-1551), podsędka i podkomorzego halickiego, żonatego kolejno z Katarzyną Jemielnicką i Druzjanną z Buczacza Jazłowiecką. Jan Teodoryk Potocki, podkomorzy Ziemi Halickiej, Jędrzej Potocki, starosta halicki, Jan Karol na Złotym Potoku Potocki z województwa bracławskiego; Stanisław i Prokop Potoccy, wojewodowie podolscy, oraz szereg innych członków tego rodu w 1648 roku podpisali akt elekcji króla Jana Kazimierza (Volumina Legum, t. 4, s. 105, 106 i in.).
Stanisław na Złotym Potoku Potocki około 1716 roku był strażnikiem Wielkiego Księstwa Litewskiego.
W XIX wieku mieli liczne posiadłości w Wilnie oraz w powiecie wiłkomierskim i wileńskim (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2288; f. 391, z. 7, nr 1475; f. 391, z. 8, nr 842, s. 206).
W kancelarii wileńskiego gubernatora wojskowego 15 maja 1851 roku zanotowano: „W 1831 roku odszedł z powstańcami za granicę z Królestwa Polskiego hrabia Maurycy Potocki, syn obersztallmajstra hrabiego Aleksandra Potockiego, a ponieważ nie skorzystał on z darowanego w 1832 roku powszechnego przebaczenia, ogłoszony został za wygnańca z konfiskatą jego majątku.
Obecnie wspomniany Maurycy Potocki na mocy zezwolenia Carskiego wrócił zza granicy, został przebaczony i pozostawiony na wolności”... (CPAH Białorusi w Grodnie, f. 2, o. 14, z. 37, nr 1301).
W kwietniu 1832 roku hrabiemu Leonowi Potockiemu „za udział w powstaniu polskim” skonfiskowano majątek Pietrowszczyzna w powiecie białostockim. (CPAH Białorusi w Grodnie, f. 31, o. 2, z 12, nr 81).
W latach 1839/40 Rządzący Senat Cesarstwa Rosyjskiego rozpatrywał sprawę o konfiskacie na rzecz skarbu państwa majątku Klucz Zakątkowski, który pozostał po śmierci hrabiny Izabeli Potockiej. Chociaż sąd w Białymstoku postanowił przekazać majątek Janowi Alojzemu Potockiemu, bratu zmarłej, to jednak Grodzieńska Komisja Likwidacyjna uznała, że prawymi dziedzicami dóbr po swej ciotce powinni być Józef i Herman Potoccy, znajdujący się aktualnie na wychodźstwie we Francji ze względu na to, że brali czynny udział w powstaniu 1830/31. Wspaniałomyślność członków Komisji Likwidacyjnej, dbających o losy nieszczęsnych wygnańców, byłaby, oczywiście, podziwu godna, gdyby nie fakt, że według przepisów – majątki byłych powstańców konfiskowano na rzecz państwa. Co się też i w tym przypadku stało. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, r. 1840, nr 1073).
Seweryn Potocki, rzeczywisty radca stanu, członek Rady Państwa był od 1828 roku członkiem Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu (Patrz: Modzalewskij W. Ł., Spisok czlenow Imperatorskoj Akademii Nauk, 1725-1970, s. 90, Petersburg 1908).
Hrabia Jan Potocki według A. Mickiewicza „wyniósł naukę z gabinetu literackiego na wolne powietrze”, zwiedzał różne kraje, poznawał ich tradycje kulturalne, język, obyczaje ludowe itd.

POTUŁOW herbu własnego; notowani w Rosji od 1615.

POWALISZYN herbu Grzymała; notowani w Rosji od 1614 roku.

POWAŁO-SZWYJKOWSKI herbu Powała; jak podaje Obszczij gierbownik, pochodzili „iz driewnich Polskich familij”.
Jan (Iwan) Powało-Szwejkowski (1787-1845) był pułkownikiem armii rosyjskiej. Przyłączył się jednak do Towarzystwa Południowego dekabrystów, zamieszany w spisek na życie cesarza Mikołaja I, został aresztowany i piętnaście lat spędził na robotach katorżniczych w kopalniach Nerczyńska. Lata 1840-1845 spędził na przymusowym osiedleniu w mieście Kurgan. Zmarł w wieku 56 lat tamże.

POZNIAK vel POZDNIAK herbu własnego. Obszczij Gierbownik (t. 1, s. 700) donosi, że „familia Pozniakow proischodit iz polskogo szlachectwa”.

POZNIAKOW herbu Poźniak. Znani w Rosji od roku 1801 Poźniakowie pieczątowali się własnym, nadanym przez cara, godłem. Wywodzili się jednak od Poźniaków z Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie spokrewnieni byli z Obrępalskimi, Nowokuńskimi, Czechowiczami, Horainami, Szostakami, Dembrowskimi i inną szlachtą kresową. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 4095, s. 46-48).
Poźniakowie herbu Poźniak władali majątkiem Szczetele w powiecie oszmiańskim. Siedzieli też w powiecie trockim, skąd się przenieśli do kobryńskiego (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 4095, s. 196-197).
Często wzmiankowani w dawnych źródłach pisanych. Ignacy Poźniak był około 1616 wójtem głuskim.
T. Święcki (Historyczne pamiątki, t. 1, s. 257) donosi: „Poźniak Jan Franciszek, herbu tegoż, pisarz dekretów Litewskich, potem podwojewodzy wileński, poseł na sejm 1661 roku. Zabity 1666 roku. Brat jego stryjeczny starszy z Czarneckim wojownik w Danii”.
Stanisław Poźniak, chorąży oszmiański, deputat ad pacta conventa tegoż powiatu, podpisał w 1697 roku uchwałę o zwołaniu wspólnego sejmu Korony i Wielkiego Księstwa w Warszawie (Volumina Legum, t. 5, s. 420). Onże, już jako marszałek oszmiański, w 1707 podpisał akt konfederacji lubelskiej. W 1764 roku Adam Poźniak złożył podpis na akcie konfederacji generalnej warszawskiej (Volumina Legum, t. 7, s. 66).
Kazimierz oraz Tadeusz Poźniakowie (ten drugi łowczyc kołomyjski) podpisali 29 maja 1767 akt konfederacji ziemian halickich, broniący całości Polski, a demaskujący intrygi rosyjskie.
Pozniakowowie mieszkający w powiecie kowieńskim na Litwie byli w XIX wieku potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 708, z. 2, nr 3136).

POŻARSKI herbu Pomian; powiat oszmiański, rzeczycki, szawelski. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 7, 12, 707). Odgałęzienia w powiecie kowieńskim i mińskim częściowo używali herbu Prawdzic.
Herbarz Orszański z końca XVIII wieku podaje: „Pożarscy. Roku 1774, msca Februaryi 19 dnia. J. PP. Marcin oyciec, Maciey, Kazimierz y Jan – synowie; Franciszek oyciec. Wiktory y Jan – synowie Wiesienieccy Pożarscy, herbem poniżey odrysowanym pieczętujący się, wywód swoy w ziemstwie Orszańskim uczynili.
Herb Pomian.
Zubrża głowa czarna w polu żółtym bez kolca, miecz przez nią z góry na dół, od prawego rogu niby w niey zatopiony, tak jednak, że koniec jego na dole dobrże widać, w hełmie ręka zbroyna z gołym mieczem.
Dowodzili szlachectwa swego:
1773-1774. Skryptami testimonialnymi od W.W.J.PP. urzędników ziemskich Witebskich oraz różney szlachty, o familij J. PP. Pożarskich wydanymi”.
T. Święcki (Historyczne pamiątki, t. 1, s. 257) pisał: „Pożarski Jerzy herbu Pomian, ksiądz Jezuita z Połockiego, wydał wiadomość o rodzicach książąt Ogińskich i Puzynów; 1732 roku wyznaczony do rozgraniczenia województwa Czernihowskiego i Kijowskiego”.
8 października 1800 roku, 2 października 1834 roku i 12 sierpnia 1840 roku heroldia wileńska potwierdzała rodowitość domu Pożarskich z powiatu oszmiańskiego, wywodząc ich od Władysława i jego syna Bogusława do w 3-im pokoleniu Felicjana, Jana, Marcina, Bogusława i w 4-ym dwuimiennych: Felicjana Hipolita, Jerzego Bogusława, Aleksandra Augusta, Mirosława Ignacego, Władysława Jerzego, Henryka Antoniego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2314).
Karol Pożarski, chirurg, znajdował się w 1845 roku na Liście lekarzy i aptekarzy w Królestwie Polskim (s. 55).
Rodzina słynąca także w Rosji.

PREOBRAŻENSKI herbu własnego. Zamieszkali na ziemiach W. Ks. L. Preobrażeńscy byli potwierdzani w XIX wieku w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 708, z. 2, nr 3131).

PROKOPOWICZ herbu Groty i Korczak. Według genealogów rosyjskich Prokopowiczowie siedzieli w Moskwie od 1583 roku, bawiąc przedtem w Ziemi Nowogródzkiej. Hipolit Stupnicki (Herbarz polski i imionospis w Polsce znakomitych ludzi, t. 2, s. 266, Lwów 1859) podaje: „Prokopowicz herbu Groty. – Mikołaj, astronom i Akademii Krakowskiej rektor, zostawił po sobie w rękopisach wiele prac astrologicznych. Gorliwy o utrzymanie czystości wiary katolickiej, śmiało powstawał na rozsiewców gorszących nauk, nie dając się powstrzymać od tego żadnemi względami; zm. 1564. – Kazimierz, nauczyciel szkół nowodworskich, pisał wiersze łacińskie. – Prokopowicz Teofan, arcybiskup nowogrodzki rodem z Kijowa, po odbyciu nauk w Rzymie za powrotem do ojczyzny wezwany od Piotra Wielkiego, odbył z nim kilka ważnych podróży za granicę; następnie przykładnie przyczyniał się do rozszerzenia nauk między duchowieństwem ruskim; zm. 1736. – Prokopowicz Maksymilian, rodem z Wołynia; po skończeniu nauk w Podlińcu na Spiżu, przyjąwszy habit zakonu księży Pijarów, sprawował nauczycielstwo razem z kaznodziejstwem w Radomiu, Rzeszowie, Złoczowie i w Krakowie, gdzie pozyskał taką wziętość, iż najpierwsze osoby ubiegały się o jego przyjaźń. Za indultem apostolskim r. 1790 otrzymawszy plebanię w Kętach, przy dopełnianiu ścisłym swoich obowiązków pasterskich, utrzymywał przy sobie kilka szlacheckiej młodzieży, której edukacją się zajmował. Życie przykładne zakończył w roku 1809. Z pomiędzy licznych prac jego zasługuje na osobliwszą uwagę Kronika ówczesna”...
K. Niesiecki (Korona Polska, t. 3, s. 734) pisze: „Prokopowicz herbu Groty. W Województwie nowogródzkim Krzysztof Prokopowicz 1632. Alexander, instygator kapturu generalnego warszawskiego. Mikołay, Mateusz, Jan, Felicyan, Gabryel, Piotr, Daniel, Alexander, Jan, Kazimierz, Stanisław, Michał y Paweł 1648, Daniel, komornik powiatu lidzkiego 1674”...
Od bardzo dawna notowani w przekazach archiwalnych.
Michał Prokopowicz, piszący się de Strzelcze i de Podbórz, szlachcic Ziemi Lwowskiej, figuruje w zapisach do tamtejszych ksiąg sądowych z lat 1452-1456.
„Alexander de Prokopowice Prokopowicz, Kapturu Generalnego Warszawskiego, tempore Electionis, instygator; Mikołay, Mateusz, Jan, Felicjan, Gabryel, Piotr, Daniel, Alexander, Jan, Kazimierz, Stanisław Michał, Paweł Prokopowiczowie” w 1648 roku od powiatu grodzieńskiego podpisali elekcję króla Jana Kazimierza (Volumina Legum, t. 4, s. 102).
Daniel Prokopowicz, komornik powiatu lidzkiego, w 1674 roku podpisał sufragię króla Jana III Sobieskiego (Volumina Legum, t. 5, s. 150).
Aleksander Prokopowicz, horodniczy powiatu orszańskiego, złożył w 1697 roku podpis na sufragacji króla Augusta II (Volumina Legum, t. 5, s. 440).
Byli licznie rozmnożeni na Kresach wschodnich. Posiadali m. in. Prokopowszczyznę w powiecie brasławskim, Podkosie, Zabłocie i Naddatki na Mińszczyźnie (ci za protoplastę brali Hieronima Korczaka Prokopowicza, ojca Stefana i Krzysztofa; siedzieli również w powiecie święciańskim, wileńskim, oszmiańskim, dziśnieńskim, wiłkomierskim i in. (Por.: Spis ziemian Guberni Mińskiej, Mińsk 1899, s. 212; CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1660, s. 85, 102; f. 391, z. 7, nr 447).
Spokrewnieni byli m.in. z Pawłowskimi, Malkiewiczami, Ciechanowiczami, Widzińskimi, Polańskimi, Strawińskimi. Drzewo genealogiczne Prokopowiczów herbu Groty, zatwierdzone w Mińsku w 1824 roku, podaje opis czterech pokoleń tego rodu. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 1, nr 126, s. 51).
Wywód familii urodzonych Korczyk Prokopowiczów herbu Groty z 19 czerwca 1835 roku donosi m.in., że: „familia Korczyk Prokopowiczów od najdawniejszych czasów szczycąc się dostojnością szlachecką (...) pieczętuje się herbem Groty...
Z przodków dostojnością starożytną dworzańską zaszczyconych pochodzący Krzysztof Hieronimowicz Korczyk Prokopowicz, chorąży petyhorski, za protoplastę do niniejszego wywodu wzięty, za swe zasługi jako rodowity y starożytny szlachcic, jedynie temy stanowi właściwym urzędem łowczego mścisławskiego, że był uprzywilejowany od najjaśniejszego Króla Polskiego Augusta II, niesie o tem przekonanie przywilej w dacie 1704 września 25 datowany (...) Krzysztofowi Korczyk Prokopowiczowi na ten urząd dany...
Pomieniony Krzysztof Korczyk Prokopowicz, chorąży petyhorski i łowczy mścisławski, dziedzicząc z głów antecesorów na się przypadłą majętność Zabłocie z poddaństwem w województwie mińskim położoną, wydał syna Jana i onemu tęż majętność w dziedzictwie drogą sukcessyi zostawił, który też dobra w zastaw oddawszy urodzonemu Michałowi Stefanowiczowi Prokopowiczowi, wydał synów dwóch, Rafała i Kazimierza, a ten spłodził syna Józefa, który nie mogąc nieraz wspomnionej majętności okupić spod zastawy, dziedzictwa i antecesorstwa onego się zrzekli na Antoniego i Jana, synów Michała Prokopowiczów za dopłaceniem przez nich summy należnej”, 1788.
Część tej rodziny odgałęziła się na powiat upicki. W 1855 roku heroldia wileńska uznała Adama Antoniego, syna Józefa a wnuka Kazimierza Janowicza Prokopowicza za „aktualnego i rodowitego dworzanina”, wpisując go do pierwszej części ksiąg szlachty Guberni Wileńskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 1046, s. 50-51).

PRONCZISZCZEW herbu włansego; przodek tego rodu przybył z Polski do Moskwy w roku 1488.

PROSKURA vel PROSKUROW herbu Krzyżostrzał; w Polsce notowani od XV wieku, w Rosji od XVII.

PROZOROWSKI herbu własnego; zasłużona rodzina hrabiowska, której przodek przybył do Rosji z Litwy.

PRUSZYŃSKI herbu Łada. Z Białorusi przenieśli się też do Rosji. Patrz o nich: J. Ciechanowicz, Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 4, s. 295-296.

PRZEWALSKI herbu Łuk. W bardzo dawnych zapisach archiwalnych, liczących sobie ponad 500 lat, można już spotkać wzmianki o reprezentantach tego rodu rycerskiego.
Nobilis Steczko de Przewali figuruje w zapisach do ksiąg sądowych miasta Lwowa 30 sierpnia 1445 roku jako ławnik (inni to: Bistram de Lopyenik, Raphael de Czeschaczicze) na procesie niejakiego Wańki przeciwko Żydowi lwowskiemu o nazwisku Szachno (Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej, t. 14, s. 187, Lwów 1889).
Jeden z długowych zapisów w aktach chełmskiego sądu ziemskiego z 22 stycznia 1476 roku rozpoczyna się od zdania: „Acta sunt hec in Chelm feria secunda ipso die sancti Vincencij martyris anno Domini M°IIIILXX sexto coram generosis et nobilibus Gnyewosio de Mosczyska judice, Petro de Trambaczow, subjudice Chelmensi, et praesentibus magnificis et generosis Sigismundo de Pomorzany, capitaneo Crasznostaviensi, Martino de Ostrow, succamerario Belzensi, Nicolao de Zyrnyky, tribuno Belzensi, Nicolao Smok de Syedlcze venatore, Hurko de Przewaly, dapifero Chelmensibus, Paulo de Syedlyscze, tribuno Chelmensi et quam pluribus fide dignis circa praemissa”... (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 19, s. 7).
Ponieważ chodziło o umowę między władyką chełmskim o imieniu Harassimus oraz szlachcicem Andrzejem Jakubowskim, naturalną jest rzeczą, że i na poręczycieli wybrały strony zacną szlachtę polską, osiadłą i majętną.
Po ponad trzech latach, 22 listopada 1479 roku Hurko Przewalski ponownie figuruje w zapisach sądu ziemskiego chełmskiego jako honorowy świadek-poręczyciel. Odnośny akapit brzmi: „Acta sunt hec in Chelm feria secunda proxima ante festum sanctae Katherine virginis anno Domini millesimo quadrigentesimo septuagesimo nono praesentibus generosis et nobilibus, videlicet Petro de Trambaczow judice terrestri, Nicolao de Syedlyszcze subjudice terrae Chelmensis, Hurkone de Przewaly dapifero Chelmensi, Paulo Smoczek de Syedlyszcze tribuno Chelmensi, Andruszkone de Mathycz subdapifero terre eiusdem Chelmensis et aliis quam pluribus fide dignis testibus circa praemissa, Nicolao Slabosz, Marco de Olchowyecz gladifero terre Chelmensis.
Beski Oszowskim pro wladica cavet”... (Akty izdawajemyje..., t. 19, s. 9).
I wreszcie zachowała się jeszcze jedna wzmianka w aktach sądowych o tymże Przewalskim, pochodząca z 18 września 1480 roku, a dotycząca, jak poprzednia, umowy, której stronami byli „wladika Harassimus” oraz „nobilis Jacubowsky de Lestzany”.
„Acta sunt hec in Chelm feria secunda proxima ante festum sancti Mathei apostoli et evangeliste anno Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo praesentibus magnificis et generosis Paulo de Jaszenyecz castelano Sandomiriensi et capitaneo Chelmensi, Johanne de Przythyk castelano Czarnoviensi et capitaneo Crasznostaviensi, Jacobo Czarlina de Myedzygorze, Hurko de Przewaly dapifero, Paulo de Syedlyscze tribuno Chelmensium, Johanne de Syennycza camerario, Rahoza de Veremorycze, Petro Pszonka de Babin, Johanne Troyan de Orlowska Wolya.
Wladika Lemiesowskym obligat”... (Akty izdawajemyje..., t. 19, s. 11-12).
Tutejsza szlachta miała niewątpliwie polski charakter.
Przemysław Dąbkowski (Wędrówki rodzin szlacheckich, s. 6-7, Lwów 1925) pisze o ziemi halickiej: „Ledwie Polska zajęła te kraje, popłynęły liczne fale nowych osadników, ze wszystkich stron, z zachodu, północy, południa i wschodu. Napływali ci osadnicy z Polski rdzennej, z Małopolski, Śląska, Wielkopolski, Kujaw, Mazowsza, także z ziem czerwonoruskich, z Wołynia, przybywali ponadto z krajów czeskich, Niemiec, Wołoszczyzny i Węgier. Osadnicy ci przybywali bądź to z własnej inicjatywy, bądź to na wezwanie władców, przede wszystkim księcia Władysława Opolczyka, króla Władysława Jagiełły, bądź wreszcie zwerbowani przez niektóre rodziny magnackie, np. Buczackich, Chodeckich. Nowi osadnicy należeli do wszystkich warstw społecznych, byli wśród nich magnaci, szlachta zamożna i uboższa, słudzy szlacheccy, mieszczanie, chłopi... Wiele krwi, wiele niezmiernych wysiłków, trudu, pracy włożyły starsze, zachodnie dzielnice państwa polskiego w tę nową i młodszą jego dzielnicę. Ponieważ osadnicy ci przybywali przeważnie z zachodu, mieli oni spełnić w tej krainie rolę czynnika kulturalnego i rzeczywiście też swe zadanie należycie spełniali. Ponadto chodziło o to, aby wśród niepewnej ludności ruskiej osadzać jednostki wierne i zaufane, na któreby można było liczyć w każdej potrzebie. Wreszcie odgrywał tu rolę i wzgląd wojskowy”.
Na skutek tego procesu już w XV wieku ziemie te zupełnie zmieniły swe oblicze etniczne, ponownie zyskując charakter polski.
* * *

W XVI wieku Przewalscy odgałęzili się z Małopolski na ziemie białoruskie, a protoplasta tej gałęzi Korniło zmarł w drugiej połowie 1593 roku.
Przewalscy w różnych czasach i w różnych swych odgałęzieniach władali dziedzicznie majątkami Skuratowo, Romanowo, Zamierzyno w Województwie Witebskim, jak i Bobową Łuką we Włości Wieliżskiej. (Por. Ałła Gołubowicz, Korzenie jego na ziemi białoruskiej, w: Wieczernij Minsk, nr 93, 21 kwietnia 1989 r.).
W jednym z dokumentów na kupno-sprzedaż części gruntów majątku Andronowicze powiatu orszańskiego na Witebszczyźnie z roku 1592 wymienia się nazwiska szlachetnych panów Stanisława Święcickiego i Korniły Przewalskiego, jako tych, z których posiadłościami owe grunta graniczą. (Istoriko-juridiczeskije matieriały, t. 31, cz. 2, s. 10, 12).
24 czerwca 1593 roku niejaki Żukowski, woźny, świadcząc w sądzie przeciwko pisarzowi grodzkiemu Witebska Kuźmińskiemu, powołał się na „ludzi dobrych, dwóch szlachciców, pana Teodora Owdziejewskiego i pana Kornela Przewalskiego” (Istoriko-juridiczeskije matieriały, t. 20, s. 353-354).
Korniła Onisimowicz Prewalski, rotmistrz, figuruje też w innych tego typu dokumentach (cyt. wyd., t. 31, cz. 2, s. 26).
Słynny w XIX wieku podróżnik Mikołaj Przewalski był w prostej linii dziewiątym potomkiem rotmistrza Kornela.
* * *

Syn Marii i Kornela Przewalskich, Gabryel pojął za żonę Annę Hozjuszankę, prócz Tomiszczowicz posiadali oni też grunta w miejscowościach Stajki i Kniażyczyn, które zresztą później na okres 10-letni odsprzedali (1623) mieszczanom, mając najwidoczniej jakieś kłopoty majątkowe.
W dawnym prawie polskim, rozciągającym się także na W. Ks. L., istniał przepis zabraniający bić nawet własnego sługę. Lecz mało kto zważał na takie przepisy, duszono się i mordowano nawzajem zawzięcie, a sądy królewskie pozostawały z reguły zbyt wyrozumiałe w stosunku do anarchizujących warchołów. (Akty izdawajemyje..., t. 1, s. 258-265).
O stosunkach, między bracią szlachtą panujących, może świadczyć zdanie z jednej ze skarg, wniesionych do magistratu witebskiego. Oto podczas jednego z sąsiedzkich zajazdów „jmść pan Antoni Iwaszkiewicz panią Leonową Osipowską pierwiey kilka razy pięścią w gembę dał, aż zemby się pokruszyli, a potym ze wszystkiey mocy jak trącił, aż przez próg do komory wleciała y tam zemdlała... I tak naczyniwszy hałasu y burdy, z odpowiedzią y pochwałkami, nie dziękując za ucztę, precz odjechał”.
A wszystko dlatego, iż nie przystała młoda szlachcianka ani na natarczywe prośby, ani na nalegania podochoconego sąsiada, który nawet, by dopiąć swego w pewnym momencie „porwawszy za obie ręce, poczoł palcy kręcić i łamać”, aż białogłowa swoją koleją „poczęła gwałtu wołać y ratunku prosić”...
Mało tego, w tymże dniu młody pan Iwaszkiewicz urządził zasadzkę na męża Konstancji Osipowskiej Leona, którego, powracającego do domu z uczty u sąsiada, „kołem dembowym z tyłu w głowę ze wszystkiey mocy, okrutnie y niemiłosiernie uderzył, od którego uderzenia od razu na ziemię upaść musiał”... A potem już leżącego „różnie bił, tłukł, mordował; naostatek, gdy tamten ręką się zasłaniał, samą dłoń rozciął, trzy palcy uciął y wiecznym kaleką uczynił”... Byłby w ogóle zmarł, gdyby chłopi okoliczni nie uratowali. Ojciec zaś Iwaszkiewicza, Mikołaj, zamiast w domu zganić durnego syna za napad, jeszcze mu wytknął, iż źle zrobił, że nie pozabijał sąsiadów, gdyż przyjdzie teraz po sądach się włóczyć...
Wydaje się, że przykład zepsucia- jak zawsze – szedł z góry.
W lipcu 1589 roku Jeremiasz, patryarcha Konstantynopola wystosował do Wilna specjalne pismo, w którym odłączał od cerkwi dwóch biskupów prawosławnych oraz groził karami innym kapłanom za to, że mają po 2 lub 3 żony i zachowaniem swym sieją zepsucie i niewiarę wśród ludności. (Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. 3, s. 21, Petersburg 1851).
Jak w 1592 roku zanotowano w księgach ziemskich województwa brzeskiego, Mikołaj Sapieha, wojewoda witebski, przez 42 tygodnie (w 1586 roku) więził szlachcica Mikołaja Oleńskiego, a przy tym kazał go od czasu do czasu „na wzgardę i zelżywość szlachecką” wozić „w łańcuchach i okowach” z Witebska do majątku Dobratycze i z powrotem. Sprawa obijała się po sądach (w tym w Warszawie) ponad 10 lat, a samowola wojewody nie została nawet potępiona.
Brali więc chudopachołki przykład z księży i wielkich panów, demoralizowali się i rozwydrzali na całego, przybliżając tym upadek własnego państwa. Musiała ta powszechna zaraza dotknąć i rodzinę zacnych rycerzy Przewalskich. Zło tak się rozkrzewiło w różnych postaciach, że kraj stanął w obliczu chaosu, a najwyższe władze usiłowały ostrymi środkami złemu zaradzić.
W 1621 roku hetman W. Ks. Litwy podpisał list o zwalczaniu watah bandyckich: „Jan Carol Chodkiewicz, hrabia ze Szkłowa y Myszy na Bychowie, woiewoda Wileński i x-twa Litewskiego, a ... iego kr. mości koronnego, do expedyciey Tureckiey, hetman, comisarz generalny ziemi Inflantskiey, Derpskiey, Lubeszowski, Wielouski y innych starosta. Wszem wobec rycerstwu iego kr. mości w-go x-twa Lit., przeciwko nawalności poganskiey pod regiment moy na Ukrainie zaciągnionym chęci swe y towarzyskie zaleciwszy. Że się hultaystwo te, którem ia owdzie rozproszył, idące na łup, hultajów zebrawszy się niemało kopą, swowolnie po państwie iego kr. mości pana mego miłościwego plondrować zamyślają: przeto, za rozkazaniem króla pana moiego miłościwego z władzą urzędu swoiego hetmańskiego rozkazuię koniecznie, abyście wm. ludzy tych swowolnych, którzy się Brunkinczykami ozywać będą, iako na stanowiskach, tak y na każdym miescu, gdzie się iedno z niemi spotka się, bili, y iako głównego oyczyzny-pospolitey nieprzyiaciela znosili, inaczey nie czyniąc. Pisan we Lwowie, dwudziestego wtórego Aprila, anno tisiąc sześćset dwudziestego pierwszego. Jan Karol Chodkiewicz, hetman wielkiego xięstwa Litewskiego”. (Akty izdawajemyje..., t. 3, s. 324-325).
W innym liście, wysłanym miesiąc później, do swych ludzi, stwierdzał hetman, że „nie na to rzecz pospolita żołnierza zaciąga, aby po państwie iego kr. mości, od kąta do kąta chodząc, statią takową y wydzierki czynili”... (tamże, s. 326)...
Wydaje się, że w tym czasie jedna z gałęzi rodu Przewalskich zamieszkała także w okolicach Kraśnego Sioła w województwie mińskim, o czym świadczy zapis w księgach grodzkich mińskich z 25 kwietnia 1600 roku (Akty izdawajemyje..., t. 33, s. 151).
* * *

Nadeszło wreszcie stulecie siedemnaste, świetne, trudne i już tragiczne dla coraz to bardziej wykrwawiającej się Rzeczypospolitej. Życie powszednie ludzi wszelako i w dramatycznych czasach biegnie swą zwykłą koleją.
W lipcu 1639 roku pani Hanna Przewalska (po mężu Mikityniczowa) napisała list: „Mściwi panowie burmistrzowie mohilewscy y wszystka rada. W niebytności małżonka mego, teraz w Wilnie będącego, dano mi na Paszkowie innotestentia strony zastawy pana małżąka mego, łancużków dwóch złotych y kowsza srebrnego, przy tym y insze rzeczy; a że sprawa ta dzisieyszego dnia przed sądem mych mściwych panów, xięcia iegomości przypada, tedy iako z razu małżonek móy do swey się zastawy przypowiadał y teraz, w niebytności onego, za małżąka swego przypowiadam się y wszmc one zastawe pod pierwszą zaręką aresztuię, aby nikomu nie była wydana do okupna y bycia małżąka mego u sądu głównego trybunalnego, czego ni na kim inszym requirować nie przydzie, tylko na samych wszmciach, mych msciwych panach. Oddawam się za tym w łaskę wszmc mych msciwych panów. Za Paszkowa, dnia 26 Julii Anno 1639. Wszmsc mych msciwych panów życzliwa y rada służyć Hanna Przewalska Mikitiniczowa” (cyt. według: Istoriko-juridiczeskije marieriały..., t. 9, s. 379-380, Witebsk, 1878).
Chodziło pannie Przewalskiej o to, by zdobyć napowrót należące do niej rzeczy, które wcześniej jej mąż wypożyczył (lub podarował Timofejowi Kozłowi, burmistrzowi mohylewskiemu, nagle a bezpotomnie zmarłemu. Kozieł był człowiekie bogatym, po jego śmierci bardzo wiele osób domagało się zwrotu tych czy innych kosztowności, widocznie złożonych ongiś burmistrzowi w prezencie (jedną z nich była Hanna Przewalska). Sprawa nabrała takich rumieńców, że musiał się nią zająć sam Władysław IV, który z Wilna wystosował w tej sprawie specjalny list do magistratu Mohylewa podpisując się osobiście: „Władysław IV, z łaski Bożey, król polski, wielkie książę litewskie, ruskie, pruskie, żmudzkie, mazowieckie, inflantskie, a szwedski, gotski, wandalski dziedziczny król, obrany wielki car moskiewski”...
Z tego rodu wywodził się wybitny geograf, podróżnik i badacz Azji Mikołaj Przewalski (1839-1888). (Patrz o nim: Jan Ciechanowicz, Zdobywca Azji Mikołaj Przewalski, Mołodeczno 2002).

PUCIATA herbu Syrokomla i Przyjaciel; powiat oszmiański i trocki. M. Paszkiewicz i J. Kulczycki (Herby rodów polskich, Londyn 1990, s. 459) powiadają, że ród ten używał godła Kołodyn, Masalski i Syrokomla.
Jan Puciata około 1604 był woźnym powiatu mścisławskiego na Białej Rusi.
Bartosz Paprocki w dziele O herbiech książąt i rycerstwa Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1584 roku pisał: „Puciatowie dom starodawny, z którego był wieku mego Frydrych Puciata, starosta nitański; ten na chlebie rycerskim z młodości się wychował, wiele a mężnie z nieprzyjacioły czynił, jako roku 1577 z Janem Brynkiem Wenden miasto i zamek pod Moskwą z małym ludem, który pod swą mocą mieli, wzięli, i od tego czasu Moskwa pokrzepić się nie mogła”.
Puciatowie pieczętowali się też godłem Kołodyn.
T. Święcki (Historyczne pamiątki, t. 1, s. 270) zauważa: „Puciata, dom w Wileńskiem i Witebskiem; Puciata pod Światopełkiem, księciem kujawskim, Dawida, księcia włodzimierskiego, zabiwszy, miasto Włodzimierz od oblężenia uwolnił”.
Znani też w Rosji.
O Puciatach P. P. von Winkler podaje (Rodosłowija russkogo dworianstwa, S. Petersburg 1895), że jest to ród polskiego pochodzenia.
Od nich widocznie wywodzili się wpływowi Putiatinowie, szlachta smoleńska używająca herbu Kołodyn; w XVII wieku przyjęli poddaństwo rosyjskie i prawosławie. Zostali kniaziami i grafami Imperium Rosyjskiego. (Rummel, Gołubcow, RS, t. 2, s. 294).

PUKIŃSKI herbu Rudnica; znani w Polsce od około 1500 roku. Z tej rodziny wywodził się Jurij Bolesławowicz Pukiński, wybitny ornitolog, profesor Uniwersytetu Leningradzkiego, autor szeregu książek: Życie sów (Leningrad 1977); Pticy pieried mikrofonom i fotoapparatom (wspólnie z A. Malczewskim i E. Gołowanową, Leningrad 1976); Po tajeżnoj riekie Bikin (Moskwa 1975) i in.

PUSTOROSLEW herbu własnego; ród rosyjski polskiego pochodzenia, osiadły od XIV wieku na Ziemi Twerskiej.

PUSZCZYN herbu własnego. Pochodzili z ziem białoruskich, bardzo wpływowi.
Spokrewnieni z Grzymałami, Malinowskimi, Kraśnołęckimi, Łanskimi, Korbutowskimi, Kuczyńskimi, Kozłowskimi.

PUSZKIN herbu Szeliga i Jastrzębiec. Byli na Litwie od wieków.
Drukowane źródła genealogiczno-heraldyczne albo w ogóle pomijają milczeniem istnienie rodu polskich Puszkinów, albo wzmiankują o nim bardzo skrótowo. I tak N. Szaposznikow w dziele Heraldica (t. 1, s. 164, Petersburg 1900) podaje: „Puszkinowie, herbu Szeliga, z dawna posiadali majętności w województwach Nowogródzkim, Mińskim i Mścisławskim. Z rodu tych Puszkinów Maciej Puszkin posiadał w województwie Połockim majątek Horki, sprzedany przez jego syna, który się przesiedlił do Prowincyi Witebskiej. Potomkowie jego w ciągu kilku pokoleń posiadali w Prowincyi Witebskiej majątki Nowe Sioło, Pniewo, Monachy i in.”
Bardziej obfite dane odnaleźć można w zbiorach archiwalnych Mińska i Wilna. Tak np. drzewo genealogiczne rodu Puszkinów herbu Jastrzębiec, zatwierdzone urzędowo w Mińsku Litewskim w 1774 roku, przynosi wiadomość o ośmiu pokoleniach (43 osoby płci męskiej) jednej z gałęzi tej rodziny.
Bogatych danych dostarcza też Genealogia Domu Starożytnego Szlacheckiego Żdanów Puszkinów, która brzmi według zapisu w księgach ziemskich prowincji mścisławskiej – jak następuje: „Roku 1774, miesiąca Novembra 29 dnia. Przed urzędem Jego Imperatorskiej Mości ziemskim mścisławskim virtute uniwersałów jaśnie wielmożnego jego mości pana Michała Kochowskiego, generała lejtnanta, gubernatora Gubernii Mohylowskiej i kawalera orderu Świętej Anny, nakazujących wywody szlacheckie comparendo personaliter, jego mość pan Jan Thaddeusz Żdan Puszkin, starosta karpicki, imieniem swoim i imieniem imienników swoich procedencyą genealogii starożytnego szlacheckiego domu swego produkował i dowodził, – iż quondam jego mość pan Żdan Puszkin, ab avis et atavis szlachcic i obywatel województwa mścisławskiego, procreavit synów Bohdana i Atanazego Żdanowiczów Puszkinów. Z nich młodszy Atanazy Żdanowicz odumarł sterilis. A Bohdan Żdanowicz Puszkin, brat starszy, prolificavit synów trzech: Józefa, Atanazego i Izydora Bohdanowiczów Puszkinów.
Józef zatym Bohdanowicz Żdan Puszkin miał synów dwóch, Teodora i Jarosza Józefowiczów Puszkinów. Drugi brat Atanazy Bohdanowicz miał synów dwóch, Harasima i Filipa Atanazowiczów Puszkinów. Trzeci z nich brat Izydor Bohdanowicz Puszkin progenuit syna Jana Izydorowicza Puszkina.
Interim Teodor Józefowicz profilificavit syna Jana Teodorowicza Żdana Puszkina. Harasim Atanazowicz Puszkin sterilis decepit, a Filip Atanazowicz miał syna Mitrofana Puszkina. Preterea Jarosz Jóżefowicz miał synów dwóch, Aleksandra i Romana Jaroszewiczów Puszkinów, a Jan Izydorowicz miał córkę Dorotę Janownę Puszkinównę suo tempore Dulewiczową sterilem. Jan Teodorowicz progenuit synów pięciu, mianowicie: Pawła, starszego, drugiego Stefana, trzeciego Jana, czwartego Tymofeja, piątego Pawła, samego młodszego, Janowiczów Żdanów Puszkinów. b m Mitrofan zatym Filipowicz Puszkin sterilis, et similiter Aleksander Jaroszewicz Puszkin steriliter decipit. Interea Aleksander Jaroszewicz spłodził Łukasza Aleksandrowicza Puszkina. Post hoc Paweł, samy młodszy syn, Janowicz Żdan Puszkin procreavit synów dwóch: Tomasza, po zbyciu dóbr swoich Sielca cum attinentiis w województwie Mścisławskim sytuowanych jaśnie wielmożnemu panu Jóżefowiczowi, staroście orszańskiemu, wiecznością już teraz w Litwie będącego, i Jana, starostę karpieckiego, ad praesens procedencyą genealogii starożytnego szlacheckiego domu swego wiodącego, Pawłowiczów Żdanów Puszkinów.
Preterea Paweł, samy starszy syn, Jaroszewicz prolifikował Bazylego Pawłowicza Puszkina. Similiter Stefan Janowicz miał syna Dawida Stefanowicz Puszkina. Item czwarty syn Jan Janowicz sterilis z tego świata zszedł, a Tymofiej, piąty syn, Janowicz prokreował synów Konstantego i Symona, suo tempore xiędza Bazyliana, Tymofiejewiczów Puszkinów.
Preterea Łukasz Aleksandrowicz Puszkin spłodził synów dwóch, Teodora i Leona Łukaszewiczów Puszkinów. Post hoc jego mość pan Tomasz Pawłowicz Żdan Puszkin progenuit syna jednego Józefa Tomaszewicza ad praesens w Litwie będącego Żdana Puszkina.
Prointerim Bazyli, starszego brata Pawła syn, Pawłowicz prolifikował synów dwóch, Macieja i Benedykta Bazylewiczów Puszkinów. Ad hoc Dawid Stefanowicz miał syna Felicjana Dawidowicza Puszkina...
Konstanty Tymofiejewicz miał synów czterech: Pawła, Hrehorego, Felicjana i Teodora Konstantynowiczów Puszkinów. Interea Teodor Łukaszewicz spłodził Kazimierza Teodorowicza Puszkina, a Leon Łukaszewicz progenuit Konstantego Leonowicza Puszkina. Felicjan Dawidowicz prokreował syna jednego Jana Felicjanowicza Puszkina.
Na dowód takowej procedencyi genealogii szlacheckiego rodzęstwa imieniem swoim i imieniem imienników swoich produxit documenta imieniowi swemu służące. Specjaliter popis szlachty bojar Jego Królewskiej Mości województwa Mścisławskiego za Króla Jegomości Zygmunta Pierwszego w Radoszkowiczach odprawionego extractem z xiąg popisowych większej kancellaryi Wielkiego Xięstwa Litewskiego za Króla JM Władysława Czwartego w roku 1641 oktobra 14 dnia wydany (...), w którym expromitur, że jego mość Żdan Puszkin z ich mościami panami kompatryotami mścisławskiemi popisywał się. Item pod rokiem 1560, novembra datowaną (...) od jego mości pana Hrehorego Wołowicza, marszałka Jego Królewskiej Mości, starosty słonimskiego, i Mikołaja Naruszewicza, sekretarza Jego Królewskiej Mości, dzierżawcy markowskiego i miadzielskiego, rewizorów do Mścisławia, w której rekognicyi imiona jpanów Bohdana i Atanazego Puszkinów exprimuntur, i że służba oltuchowska alias Kołodzicz w województwie Mścisławskim in ante od xiążęcia Iwana Jurjewicza Lingwieni imieniowi jpanów Puszkinów nadana do przerzeczonych jpanów Bohdana i Atanazego, bojar mścisławskich, Puszkinów quondam powiatu mścisławskiemu należy.
Item produkował dział pod datą roku 1601 novembra 20 dnia zaszły między jpanami Józefen, Atanazym i Izydorem Bohdanowiczami Puszkinami za dekretem Ziemstwa Mścisławskiego uczyniony...”
Posiadali Puszkinowie wówczas, zanim przenieśli się dalej na wschód, dobra Nowosiołki w powiecie mścisławskim. Werdykt urzędowy w ich sprawie więc brzmiał: „My, urząd Jej Imperatorskiej Mości ziemski Prowincyi Mścisławskiej, widząc słuszne sprawiedliwe prawne autentyczne dowody, żadnej wątpliwości nie podległe probacye procedencyi genealogii starożytnej szlacheckiej jego mości pana Jana Thaddeusza Żdana Puszkina, starosty karpieckiego, i wszystkich ichmościów w linii wyrażonych (...): Żdana Puszkina et alios za starożytną szlachtę województwa naszego Mścisławskiego decydujemy, przyjmujemy i uznajemy”... Następują podpisy uwierzytelniające. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 2660).
Z innego zapisu dowiadujemy się jeszcze, że w roku 1785 Tomasz Puszkin, starosta karpiecki, kupił od Michała Łopotta majętność Stajki pod Mińskiem.
Kilka uzupełniających szczegółów zawiera o tej starożytnej rodzinie Herbownik Orszański z 1775 roku: „Puszkinowie herbu Szeliga: to jest xiężyc z krzyżem kawalerskim we śrzodku, w czerwonym polu, na hełmie pawi ogon. Familia, według opisania kronik, w xięstwie Litewskim, w województwach Nowogródzkim, Mińskim i Mścisławskim osiadłość mająca, różnemi szczyciła się urzędami, z której Maciej Puszkin miał wieczystę possessią majętność Horki w województwie Połockim, którą to majętność syn wyprzedawszy, przeniósł się w Prowincyą Witebską i wziął prawem zastawnym majętność Chrzanowszczyznę; w trzecim pokoleniu i czwartym nastempcy, possydując różne w Prowincyi Witebskiej i Mścisławskiej majętności, jako to: Nowiesioło, Monachi, Pniowe, chociaż żadnych autentycznych w dowód progeneracji nie okazali dokumentów, jednak ponieważ w piątym stopniu wywodzący się należyte i dokładne od obywatelów Prowincyi Witebskiej prezentował świadectwo, iż jest od wspomnionych przodków idącym, którzy oraz, iż wspomnione mieli possessye, wyświadcza, a osobliwie w tymże testimonium 1774 roku danym, wyraża JW pan Justyn Szawernowski, iż sam dokumenta Jpp. Puszkinów tychże samych widział i czytał w archiwum Jpp. Reutów, zaczym sąd szlachecki zachował ich status”...
W roku 1818 Zgromadzenie Wywodowe Szlacheckie Guberni Białorusko-Witebskiej rozpatrywało „sprawę wywodową familii Ichmościów Panów Puszkinów przy podanej prośbie od szlachcica witebskiego powiatu Jakuba Janowicza Puszkina”...
Na podstawie przedłożonych dokumentów – jak stwierdza odnośny zapis archiwalny: „widzieć się dało: Czasu przeznaczonych jeszcze przez Najjaśniejszą Imperatorową całej Rossyi Katarzynę II wywodów w byłych prowincyalnych sądach imię familii Puszkinów przed sądem ziemskim Prowincyi Witebskiej okazywało dowody urodzenia i pochodzistości swojej, i onymi próbując, iż szlachetny dom ten wedle opisania kronikarzy polskich w różnych powiatach i województwach Królestwa Polskiego dobrze znany, znakomitemi urzędami zaszczycony używał herbu Szeliga zwanego, w rysie którego być powinien „Xiężyc rogami do góry niepełny, złoty, we śrzodku niego krzyż kawalerski takiegoż koloru, w polu czerwonym, na hełmie ogon pawi”.
Za Leszka Czarnego nabyty od Macieja Puszkina cały swój wyprowadza rozród, który possydując w województwie połockim majętność Horki nazwaną, zostawił po sobie syna Michała, a ten naturalny po ojcu sukcessor rzeczonej majętności Horek po niedługim czasie władania swego onę wysprzedał i w prowincyą Witebską przeniósł się, gdzie ożeniony z godną szlachcianką Żardecką, wziął za prawem zastawnym majętność Chrzanowszczyznę tejże prowincyi w parafii Talkowieckiej sytuowaną, a w pożyciu z małżonką swoją wydał na świat synów czterech: Sebestyana, Dominika, Bazylego i Andrzeja Michałowiczów Puszkinów.
Ci po śmierci ojca swojego skupieni byli z zastawy majętności Chrzanowszczyzna i uczynili podział opłaconej sumy.
A z nich Bazyli pojął za żonę Jpannę Przewalską, i z nią spłodził syna Jana. Sebestyan, brat drugi, połączony węzłem małżeńskim z Jpanną Radziszewską, przeniósł się wspólnie z braćmi swojemi Dominikiem i Andrzejem do familii swojej wówczas w Prowincyi Mścisławskiej będącej, i tam osiadłszy na zastawnej majętności Nowe Sioło zwanej, od J. Pana Suchodolskiego trzymanej, dożył syna Jana i z nim po expirowanej tenucie znowu do tutejszej powrócił prowincyi. Brat zaś trzeci Dominik, tamże w województwie Mścisławskim pozostały, bezpotomnie zszedł z tego świata. A Andrzej, brat czwarty, wkroczywszy w ślubne związki z tameczną obywatelką de domo Sokołowską, wziął po niej majętność Monachi i na onej pędząc dni życia swojego, miał synów dwóch, Franciszka i Jana Andrzejewiczów, którzy przy possesyi majętności Monachi w Prowincyi Mścisławskiej zostali.
Jan Bazylewicz bezpotomnie zakończył wiek swój, a Jan Sebestyanowicz, wówczas do wywodu idący, powróciwszy z ojcem swoim do Witebskiej Prowincyi, wszedł w małżeńskie pożycie z Jpanną Witkowską i po onej wziął w exdotacyi majętność nazwaną Pniowe w parafii Falkowickiej sytuowaną, a w ciągu wieku swojego dożył syna jednego Jakuba, o jakowej progeneracyi przywiedziono na dowód świadectwo urzędników i obywateli rzeczonej Witebskiej Prowincyi w roku 1774 Februaryi dnia 5 wydane, a o istotnym urodzeniu szlacheckim opisanemi possessyami dóbr ziemskich dostateczne uczyniono przekonanie; skutkiem czego sąd ziemski prowincjonalny witebski dekretem swoim na dniu 2 marca 1775 roku ferowanym (...) całą familię Ichmościów Puszkinów za szlachetną uznał i potwierdził.
W dalszym zaś wyświetleniu okazuje się, iż po nastałym takowym dekrecie od Jakuba Janowicza poszło dwóch synów, Mateusz i Jan, jak dowodzą metryki chrzestne, pierwsze 1791 r. Septembra wtórego na imię Macieja za podpisem Jxiędza Michała Połońskiego, dziekana witebskiego, w roku 1816 marca dnia 10 z ksiąg metrycznych wyjęta; a druga w tymże roku i miesiącu dnia piątego przez Jxiędza Jana Boburkę, parocha falkowickiego wydana, i 1796 roku Julij 25 nastała na imię Jana Jakubowicza Puszkina, w jakowej metryce Jakub i żona jego Anna de domo Suchorska Puszkinowie mianują się obywatelami powiatu witebskiego i zastawnikami majątku Białe Chruścikowo od panów Suchorskich w tenatę wypuszczonego.
Dopiero zaś tenże Jakub Puszkin mieszka na arendownym gruncie w powiecie witebskim za kontraktem od Franciszka Strzemeskiego w 1813 roku Junij 29 dnia wydanym.
A synowie onego, pierwszy Mateusz, żenny z JPanną Maryanną Reuttówną, w tymże powiecie possydują własną pustosz Strahi zowiącą się, prawem wieczysto darowanym od Jpana Wincentego Reutta, sędziego witebskiego, w 1810 roku Januaryi 20 dnia wydanym (...).
Drugi Jan Jakubowicz, poślubiony JPannie Maryannie Poczopowiczównie, z którą dożył syna Ignacego, przy ojcu swoim Jakubie Puszkinie zostaje.
I na tym stopniu cała genealogiczna linia familii Ichmościów panów Puszkinów koniec swój bierze, ku potwierdzeniu której i dla gruntowniejszego dowodu o rodowitości szlacheckiej tego Domu referując się, prosiciel do wyżej wyspecyfikowanych dokumentów dołączył jeszcze świadectwo JWPana Hieronima Milkiewicza, marszałka powiatu witebskiego, w dacie 1803 roku wydane Jakubowi Puszkinowi o tym, iż on, będąc szlachcicem i possessyonatem powiatu witebskiego, by najmniejszej nigdy o szlacheckim swoim dostojeństwie nie miał oppozycyi, i że ojciec jego Jan Sebestyanowicz Puszkin zawsze na sejmikach i zjazdach publicznych bywał i czasu popisów razem ze wszelką szlachtą stawał i do regestrów popisowych był wpisanym.
Po wtóre, testimonialny dokument o szlachetności całego imienia Puszkinów w roku 1818 Februaryi 17 dnia od niżej wyrażonych obywateli i urzędników wydany, a mianowicie: Tadeusza Szawernowskiego, tytularnego sowietnika; Ignacego Białynię Żyżniewskiego, skarbnika; Franciszka Strzemieskiego, kolleżskiego regestratora; Andrzeja Grzymałłę, skarbnika oszmiańskiego, i Michała Oskierkę.
Co wszystko z dojrzałą uwagą przejrzawszy, my, guberński marszałek i powiatowi deputaci (...) zupełne mamy przekonanie o szlachetności familii Ichmościów Puszkinów, przeto stosownie do przepisów (...) uznawszy mężną zawsze w dostojeństwie szlachetnym przy wszelkich prerogatywach temu stanowi właściwych zachowujemy, a (...) imiona żyjących szlachetnego tego domu osób do klassy pierwszej Szlachetnej Rodosłownej Xięgi wnieść przeznaczany”...
Podpisy: guberński marszałek Romuald Bohomolec; deputaci – Bazyli Łukaszewicz, Klemens Korbut, Kazimierz Kossow, Marcin Rypiński, Ignacy Lipski, Jan Buynicki i in. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 2512, z. 1, nr 99, s. 187-189).
Wzmianki o tym polskim rodzie, z którego prawdopodobnie wywodziła się babcia wielkiego poety rosyjskiego Aleksandra Puszkina, spotyka się także w rozmaitych rzadkich źródłach drukowanych. Dowiadujemy się z nich m.in., że wielmożni panowie Jan Puszkin z Szczerbinina i Aleksander Puszkin z Lebowa na Smoleńszczyźnie w 1654 roku walczyli zbrojnie po stronie polskiej w obronie Smoleńska przed agresją Moskwy. (Archeograficzeskij sbornik dokumentow otnosiaszczichsia k istorii Siewierozapadnoj Rusi, t. 14, s. 31, Wilno 1904).
Puszkin podpisał („Correctum, lectum cum actis”) jeden z zapisów w aktach Głównego Trybunału Litewskiego w styczniu 1750 roku (Akty Izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, Wilno 1865, 1915, t. 12, s. 15).
W 1799 roku heroldia wileńska wniosła imiona urodzonych Rafała i dalszych Puszkinów do pierwszej klasy ksiąg szlachty guberni litewskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 12, s. 28; f. 391, z. 6, nr 11, s. 32).
Ziemianin powiatu lepelskiego Antoni syn Adolfa Puszkin w okresie po roku 1863 przez długie lata znajdował się pod tajnym nadzorem policji na rozkaz gubernatora witebskiego „za przebywanie w szajce buntowników” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 6, nr 64, s. 37). Dotychczas na terenach zabużańskich spotyka się Polaków o nazwisku Puszkin oraz Puszko, Puszkiewicz, Puszkinicz.
Prawodpodobnie samo nazwisko Puszkin może być pochodne od starolechickiego imienia (później nazwiska) Puszko: syn Puszki – Puszkin. Puszkowie, polska rodzina szlachecka używająca herbu Terebesz, od najdawniejszych czasów zamieszkiwała Wilno oraz powiaty oszmiański, brasławski (tu znajdowała się wieś szlachecka Puszki), wileński; w tym ostatnim należał ongiś do nich majątek Kędzierowszczyzna. Spokrewnieni byli m.in. z Kozłowskimi i Jodkami. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1326; f. 391, z. 4, nr 2378; f. 391, z. 10, nr 308). Nie wykluczone, iż wywodzili się oni z Królestwa Polskiego. Przemysław Dąbkowski w pracy Wędrówki rodzin szlacheckich (Lwów 1925, s. 24) pisze: „Z Wielkopolski pochodził Stanisław Puszka (Puszko), 1437, który trzymał część wsi królewskiej Różniów w pewnej sumie ustąpionej mu przez poprzednich posiadaczy... Przez małżeństwo z wdową Potencjanną Różniowską, która z pierwszego małżeństwa miała syna Wierzbiętę, pomnożył on swą posiadłość”...
Rosyjskie opracowania genealogiczne wyprowadzają Puszkinów od półmitycznego Radszy, słowiańskiego szlachcica, który miał przybyć do Moskwy w XIII wieku z Państwa Niemieckiego. Według jednych miał to być Serb, według innych – Rusin... Piotr Dołgorukow (Russkaja rodosłownaja kniga, cz. 4, s. 183, Petersburg 1857) podaje: „Przodek ich Grigorij Aleksandrowicz, mający przezwisko Puszka, żył w drugiej połowie XVI wieku i był potomkiem Radszy w siódmym pokoleniu”.
Obszczij Gierbownik Dworianskich Rodow Wsierossijskoj Impierii (t. 4, s. 22) pisze o pochodzeniu innego rodu rosyjskiego od tegoż przodka: „Protoplasta rodu Musinów-Puszkinów, mąż zacny Radsza, pochodzący ze znatnej Słowiańskiej familii, wyjechał do Rosji z Giermanii we dni kniażenia Świętego Blagowiernego Wielkiego Kniazia Aleksandra Newskiego. Od tego Radszy pochodzą Buturlinowie, Kołogriwowowie, Niekludowowie i inne znatne familie. Praprawnuk Radszy Hrehory Puszka miał wnuka Michajła po przezwisku Musa”...
Trudno powiedzieć, czy legendarny Radsza naprawdę istniał (mógł zresztą być Lechitą, o ile był Serbem) i czy Puszkinowie pochodzą od niego, czy od któregoś z polskich Puszków. Przecież sam wybitny rosyjski heraldyk Ł. Sawiołow zaznacza, że Obszczij Gierbownik Dworianskich Rodow zawiera niekiedy „najbardziej bezsensowne bzdury”. (Por. jego Lekcji po russkoj genealogii, s. 39, Moskwa 1908).
Nawet gdyby A. Puszkin nie pochodził z rodu lechickich Puszków, to i tak w żyłach jego płynęła duża domieszka krwi polskiej odziedziczona po słynnych moskiewskich domach wywodzących się ze szlachty polskiej: Łuninów, Czaadajewów, Wołyńskich, Golicynów, Czernyszewów, Wieniewitinowów, Woroncowów. (Por. N. K. Tieletowa, Zabytyje rodstwiennyje swiazi A. S. Puszkina, Leningrad 1981).
Można też dodać, że w ciągu XIX wieku reprezentanci rodu Puszkinów spokrewnili się z polskimi domami Kozłowskich, Poniatowskich, Stankierów.

PUZYNA herbu własnego; znakomity ród arystokratyczny zasłużony dla Litwy, Polski i Rosji.

PUZYREWSKI herbu Kita; z Polski odgałęzili się też do Rosji.

S


SABAKIN herbu własnego. Zasiedziali w województwie połockim Sabakinowie byli w ciągu XIX wieku nieraz potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 13).

SABANIEJEW herbu własnego. Częściowo polskiego pochodzenia; spokrewnieni z innymi domami o takimże rodowodzie, jak Nielidowowie, Jełczaninowowie i in.

SABŁUKOW herbu Sulima odm.; ród rosyjski polskiego pochodzenia.

SACHNOWSKI herbu Nałęcz; ród rosyjski polskiego pochodzenia; w Moskwie od roku 1709. O Sachnowskich nie wspominają herbarze rosyjskie, że byli polskiego pochodzenia, lecz świadczy o tym ich herb Nałęcz oraz samo brzmienie nazwiska.
Jan Sachnowski był za Piotra I pierwszym tego rodu przedstawicielem w służbie rosyjskiej . (Miłoradowicz, t. 2, cz. 6, s. 179-182).

SADOWSKI vel SADOWSKOJ herbu Białynia, Nałęcz, Lubicz, Drogomir, Doliwa. Pochodzili m.in. z miejscowości Sady w powiecie drohiczyńskim i byli potwierdzani wielokrotnie w rodowitości szlacheckiej przez heroldię mińską, grodzieńską, wileńską. (CPAH Białorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 186).
Z tego rodu wywodziło się wielu znanych działaczy kultury i nauki, także w Rosji, a wśród nich Aleksander Sadowski, który urodził się 24 listopada 1859 roku w białoruskim mieście Witebsku, zmarł 26 grudnia 1923 roku w czeskiej Pradze. Życie więc przeżył niezbyt długie, lecz było ono pracowite i owocne, w całości poświęcone pracy naukowej.
W 1898 roku uczony wykazał na podstawie analizy teoretycznej, że pole elektromagnetyczne posiada moment ilości ruchu czyli tzw. „efekt Sadowskiego”, który został ustalony doświadczalnie przez naukowca amerykańskiego R. Beta dopiero w 1935 roku. (Por.: Istorija jestiestwoznanija w Rossii, t. 2, Moskwa 1960).

SAŁOW herbu własnego; znani w Rosji od 1680 roku.

SAŁTYKOW herbu Prus odmienny. Wpływowy i zasłużony ród rosyjski.
Według legendy Sałtykowowie vel Sołtykowowie mieli pochodzić od Michała Praszynicza, baśniowego „męża uczciwego z Prus”, który miał żyć na początku XIII wieku. Źródła archiwalne jednak tak naprawdę dokumentują istnienie realnych członków tego rodu dopiero od XVI wieku (Andrzej, zm. 1522, był orużniczym wielkiego księcia Wasyla). Na początku XVIII wieku Wasilij Sałtykow (zm. 1730) otrzymał od cesarzowej Anny tytuł hrabiowski. Szymon Sałtykow (zm. 1742) generał, był gubernatorem Moskwy. W 1814 roku Mikołaj Sałtykow otrzymał tytuł księcia Cesarstwa Rosyjskiego. Inny Wasilij Sałtykow (zm. 1755) był senatorem, policmajstrem Petersburga. Różne gałęzie domu Sałtykowów były wpisane do ksiąg genealogicznych guberni moskiewskiej, mohylewskiej. tulskiej, jarosławlskiej, petersburskiej, penzeńskiej.
Dziś nie poddaje się w wątpliwość faktu, że rosyjscy Sałtykowowie stanowili odgałęzienie polskich Sołtyków, o których Tomasz Święcki (Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski, t. 2, s. 129) odnotowuje: „Sołtyk herbu tejże nazwy. Bazyli Sołtyk, podczaszy czerniechowski, wspomina go konstytucja 1667 roku. – Mikołaj, kasztelan przemyski. – Józef, podczaszy podolski, deputat na trybunał koronny 1723 roku, umarł kasztelanem lubelskim. – Michał Aleksander, stolnik sandomierski, deputat na trybunał koronny 1738 r. – Antoni, podczaszy lubelski. – Kajetan, biskup krakowski, przywiązaniem do ojczyzny i poświęceniem się wsławiony”.
O Sołtykach Polska Encyklopedia Szlachecka (t. 11, s,. 126-127, Warszawa 1938) informuje: „Sołtyk herbu Prus odm. nobilitacja 1460; Sołtyki powiat radomski; wołyńskie, Litwa. Rodzina Sołtykow, pochodząca według hiastoryka rosyjskiego Szczerbatowa z dawnych Prus, już w XV wieku na Litwie i Wołyniu osiadła. Niektórzy członkowie tej rodziny mieli przejść na Ruś, gdzie wysokie urzędy mianowicie wojewodów czernihowskich, smoleńskich sprawowali. W czasie wojny moskiewskiej dostał się jeden z nich do niewoli moskiewskiej, tam uzyskał uznanie, osiedlił się i stał się założycielem gałęzi tej rodziny w Rosji. Z tej gałęzi Anna Sołtykówna została żoną cara Iwana II”.
Z tej rodziny pochodzili m.in. Ferdynand Sołtyk, 1520 kanonik lubelski; Józef, 1724-1731 kanonik bełzki, od 1735 lubelski; Kajetan Ignacy, w latach 1749-1788 biskup kijowski, krakowski, kielecki (1767-1773 na zesłaniu); Maciej, 1743-1749 biskup sufragan chełmiński; Maciej, 1761-1763 kanonik sandomierski; Michał Aleksander, 1749-1757 kanonik wiślicki i sandomierski; Michał, 1727-1742 kanonik przemyski; Tomasz, w latach 1758-1773 wojewoda łęczycki; Tomasz, 1782 kanonik wiślicki; Tomasz, 1779-1781 kanonik zawichojski oraz Roman, generał wojska polskiego w powstaniu 1831 roku.
Hipolit Stupnicki w tomie 3 na stronie 80 swego Herbarza polskiego i imionospisu zasłużonych w Polsce ludzi (Lwów, 1862) podaje: „Opis herbu. W tarczy jest orzeł czarny w prawą stronę obrócony z skrzydłami do góry wspiętemi, mający koronę złotą na szyi i zbrojną rękę ludzką wychodzącą między prawem skrzydłem a szyją z zaniesionym jakby do cięcia pałaszem; u wierzchu zaś mitra książęca.
Przodkowie domu Sołtyków na Rusi, tamże piastowali rozmaite urzęda. Michał w wojnie Polski z Rosją dostał się do niewoli moskiewskiej, gdzie jako mąż waleczny i wyższych zdolności, odzyskał wolność, a osiadłszy tamże, wzrósł w znaczenie i honory.
Podczas zamieszek w Moskwie, gdy tron carski był wakujący, ów Michał Sołtyk nakłonił naród moskiewski, aby wezwał do swego berła królewicza Władysława, syna Zygmunta III; jakoż rzeczywiście wysłano wielkie poselstwo z 40 mężów złożone, do Polski. Gdy atoli naród nie mógł się doczekać przybycia Władysława do swej stolicy, obrany został carem Michał Fiedorowicz z domu Romanowów.
Maciej, biskup margarytański, sufragan chełmiński, prezydował z chwałą na trybunale koronnym. Józef, kasztelan bełzki a potem lubelski, wielbiony z prawości charakteru zm. 1735. - Kajetan, syn jego, biskup krakowski, odznaczył się szczerem przywiązaniem do kraju, a obstając przy każdej okoliczności o całość praw i religii katolickiej w roku 1767 w Warszawie wzięty został pod areszt i wywieziony do Kaługi, gdzie pięcioletnią przetrwał niedolę. Powrócony Ojczyźnie, zakończył życie w odosobieniu w Kielcach roku 1788. Wśród czynności politycznych wspierał on darami bibliotekę krakowską, na odnowienie ratusza zaś, tego starożytnego pomnika zdarzeń krajowych, przeznaczył znaczne fundusze”.
Margaryta Byczkowa w artykule Polskie tradycje w genealogii rosyjskiej XVII wieku (Genealogia, t. 2, 1992, s. 50). pisze: „W 1646 roku przyjechał z Danii Polak Iwan Pietrow syn Sałtykow. Jego rassprosnaja reč’ jest niezmiernie interesująca. Urodził się w Wołujkowiczach, w wieku 13 lat został oddany na służbę królowi polskiemu wraz z księciem Piotrem Trubeckim (być może służył bezpośrednio Trubeckiemu), dostał się do niewoli tureckiej, został wykupiony przez ojca i wkrótce potem wyjechał z Polski do Francji, gdzie służył w wojsku, następnie przeniósł się do Hiszpanii, gdzie również walczył; wreszcie trafił do Danii. Z Danii został wysłany w charakterze kuriera do Moskwy. Po tej podróży popadł u króla w niełaskę i po rozmowie z ambasadorem rosyjskim w Danii Wasilijem Apraksinem postanowił wyjechać do Moskwy. Iwan Sałtykow otrzymał godność stolnika, wysokie uposażenie i dwór w Moskwie.”
Prócz tego nadano mu duże majątki ziemskie i przekazano hojne dary od cara. W ten sposób Polak Jan Sołtyk został protoplastą jednego z najwybitniejszych rodów rosyjskich.
Z tej rodziny pochodził wybitny rosyjski pisarz satyryk Michał Sałtykow-Szczedrin (1826-1889), autor Dziejów pewnego miasta, Judaszka, Poszechońskich dawnych dziejów i innych arcydzieł literackich.
Z tegoż rodu wywodził się również Mikołaj Sałtykow (1872-1961), wybitny matematyk, profesor kolejno: Instytutu Technologicznego w Tomsku, Uniwersytetu Charkowskiego, Instytutu Politechnicznego w Tbilisi, od 1921 do 1961 – Uniwersytetu Belgradzkiego. Wykładał również w Belgii, był autorem fundamentalnych dzieł naukowych z dziedziny matematyki, od 1946 roku członkiem rzeczywistym Serbskiej Akademii Nauk.

SAMARSKI-BYCHOWIEC herbu Mogiła. Patrz hasło „BYCHOWIEC”.

SAMOJŁOW. O ich pochodzeniu heraldycy rosyjscy piszą: „Nikita Samujło herbu Sulima, szlachcic polski, wyjechał do Rosji w pierwszej połowie XVI wieku” i dał początek hrabiom Samojłowym, którzy później spokrewnili się z Potiomkinami, Rajewskimi, Zacharzewskimi. (Rummel, Gołubcow, RS, t. 2, s. 352).
Bobrinskij (t. 1, s. 459) twierdzi, iż grafy Samojłowowie pochodzili z Polski, a nazwisko wzięli od herbu Sulima, którym się pieczętowali.

SAMUJŁOW herbu własnego. Panowie Samujłowowie zamieszkali w powiecie dziśnieńskim (obecnie Białoruś byli w XIX wieku potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 605, 1130, 1131, 1578, 2057).

SAPIEHA herbu Lis. Jedna z najznakomitszych rodzin dawnej Rzeczypospolitej.
Herbarz starożytnej szlachty podług heraldyków polskich z dopełnieniem do czasów obecnych (Paryż 1858, s. 3) podaje: „Jedną z najznakomitszych rodzin na Litwie jest rodzina książąt Sapiehów. Od czasów panowania Władysława Jagiełły, aż do upadku dawnej Rzeczypospolitej Polskiej Sapiehowie zajmowali najwyższe urzęda cywilne i wojskowe, spełniając one zawsze gorliwie i sumiennie, z narażeniem nieraz własnego życia; a w krytycznych chwilach Ojczyzny chętnie czynili dla niej wielkie ofiary ze swego mienia...
Sapiehów ród poczyna się od Narymunda, księcia pińskiego i mozyrskiego, który był synem Gedymina, a stryjem króla Władysława Jagiełły.
Narymund zostawił trzech synów: Punigajły, Jerzego i Aleksandra” etc.
Wszyscy polscy heraldycy piszą o tym rodzie z wielkim uznaniem.
„Sapieha, herbu Lis, dom starożytny na Litwie, biorący od Narymunda, książęcia pińskiego i mozyrskiego, swój początek. Punigajło, kasztelan trocki, przodek domu sapieżyńskiego, podczas szerzenia wiary chrześcijańskiej na Litwie, nieodstępując od błędów pogańskich, przezwany został greckim językiem Sophia (mądry), iż od wiary przodków odstąpić nie chciał, która to nazwa z czasem w przezwisko Sapieha zmieniła się” – referuje H. Stupnicki w trzecim tomie swego Herbarza legendę rodzinną tego rodu.
Kaspar Niesiecki (Korona Polska, t. 4, s. 11) notuje: „Sapieha herbu Lis w Xięstwie Litewskim. Dom y starożytnością y heroicznymi dziełami, y honorami wsławiony. Od Narymunda, xiążęcia pińskiego y mozyrskiego, swoje początki zaciąga” etc.
Jak podaje J. Jabłonowski, autor zachowanego w rękopisie dzieła pt. Traktat o familiach y kolligacyach z około roku 1717 (Dział rękopisów Biblioteki AN Litwy, F. 17-18, s. 105) Sapiehowie mieli dwie linie: koronną i litewską i od dawna słynęli jako doskonali żołnierze. Spokrewnieni byli z Herburtami, Sobieskimi, Kopciami, Hlebowiczami, Połubińskimi, Tyszkiewiczami, Wielopolskimi, Branickimi, Tarłami, Lubomirskimi, Sanguszkami.
Często odnotowywani w źródłach archiwalnych z XVI wieku.
Pan Bohdan Sapieha wspomniany jest w księdze wydatków Wielkiego Księstwa Litwy z lat 1506-1511. (RIB, t. 15, s. 619). Leon Sapieha, kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego, starosta słonimski, parnawski i mohylewski słynął w końcu XVI wieku.
Paweł Sapieha na Holszanach, koniuszy W.X.L., starosta oszmiański i homelski, dzierżawca semneński i mietelski, na początku XVII w.
Mikołaj Sapieha, wojewóda nowogródzki, ciwun Ziemi Żmudzkiej, w tymże czasie.
Kazimierz Jan Sapieha, hrabia na Bychowie, Zasławiu i Dąbrownie, wojewoda wileński, hetman wielki W. Ks. L. w końcu XVII wieku. Nieco później Michał Sapieha był łowczym W. Ks. Litwy.
Spis szlachty powiatu dziśnieńskiego z 1798 roku wymienia imię Franciszka Sapiehy, właściciela majątku Druja, żonatego z Pelagią Potocką. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 1, nr 5, s. 88).
Zapis w księgach ziemskich słonimskich z 1828 roku głosi, że książę Franciszek Sapieha z synem Eustachym zwrócił się do sądu powiatowego o zapis, potwierdzający rodowitość tego rodu. Podał też on do wiadomości sędziów, że: „Iwan na Kodniu wojewoda witebski, marszałek wielki, Wielkiego Xięstwa Litewskiego sekretarz, brasławski starosta oraz Bohdan na Opatowie Gubernator Smoleński, pisarz litewski, Sapiehowie byli następcami Narymunda Giedyminowicza, pokrewnego króla polskiego Zygmunta I i przy wolności używania wszelkich prerogatyw, tytułów, herbów i urzędów, jakich i inni z xiążąt litewskich pochodzący używają w nagrodę zasług swoich dla większego związku i zjednoczenia się do dawnego herbu Liliów mieli przydany herby Poywinie zwany Lis, którym za przywilejem króla Władysłąwa Jagiełły zaszczycał się ich oyciec Siemion Sunigajło, kasztelan trocki, syn Bunigajły Narymundowicza..., że cesarz rzymski Maxymilyan w nagrodę na wysokich przymiotów Pawła Iwanowicza na Kodniu wojewody trockiego przydatek rękę zbroyną w polu czerwonym (...) ofiarował”... (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1212, s. 2).
Kilka siedlisk mieli Sapiehowie w powiecie grodzieńskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2589; f. 391, z. 1, nr 1212).
Dla Rosji zasłużeni na polu wojskowości.

SARAFANOW herbu własnego; ród rosyjski (od 1460) pochodzenia polskiego.

SAWARSKI herbu własnego; notowani w Rosji od 1635 roku.

SAWICKI herbu Cholewa. Prawdopodobnie pierwotną siedzibą rodu była miejscowość Sawice w powiecie drohickim na Podlasiu. Następnie, ze względu na ogromną prężność biologiczną rozgałęzili się Sawiccy w ciągu wieków na wszystkie dzielnice dawnej Rzeczypospolitej, jak też na Rosję, Węgry, Niemcy, Rumunię. Dziś znani są nie tylko w Polsce, ale też na Litwie, Łotwie, Białorusi, Ukrainie, w USA oraz w powyżej wymienionych krajach. Szczególnie rozległe siedliska mają na Wileńszczyźnie, Grodzieńszczyźnie, Mińszczyźnie, Witebszczyźnie, Żmudzi. Ze względu na to rozgałęzienie używać zaczęli różnych herbów: Cholewa, Ślepowron, Nowina, Bawola Głowa, (w Małopolsce Wschodniej – Suchekomnaty), lecz wydaje się, że ich pierwotnym godłem rodowym był Lubicz.
A. A. Kosiński mówi w Przewodniku heraldycznym (Kraków 1877, s. 89) o Sawickich herbu Cholewa i Lubicz, na Podlasiu i Litwie; rodzinach, które wydały wojewodów i kasztelanów.
Tomasz Święcki w dziele Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski (t. 2, s. 71-72) informuje o szeregu reprezentantów tego domu: „Sawicki Jan, jezuita, herbu Cholewa w Brześciu Litewskim, mąż uczony, pierwszy dał początek kollegium jezuitów w Drohiczynie na Podlasiu; umarł 1657 roku. – Brat jego rodzony Melchior, wojewoda brzeski-litewski, mąż uczony, w Akademii Wileńskiej doskonalił się; pozostały po nim niektóre pisma. Jako kasztelan długo i mężnie Brześcia przeciw Szwedom bronił, przy najściu Rakoczy’ego 1657 roku poddać musiał przez kapitulacyą 1662 roku. Mianowany wojewodą brzeskim-litewskim. W czasie sejmików od nieprzyjaciół zabity. – Sawicki Maciej herbu Lubicz w Podlaskiem, kasztelan podlaski, którego syn Wojciech był starostą mielnickim. – Stanisław, najprzód kanonik ziemski drohicki, potem stolnik podlaski, poseł na sejm 1627 roku, skąd deputat na Trybunał Radomski. – Sawicki Jan herbu Nowina w ziemi mielnickiej, skarbnik podlaski... – Kasper Sawicki, rektor jezuitów w Kollegium Kaliskim (...). Urodził się w Wilnie 1542 roku i został jezuitą w Rzymie 1566 roku, skąd po nauce teologii powrócił do Polski, przeznaczony na teologa; przy poselstwie polskim na koronacyą Dymitra cara do Moskwy wyprawiony; twierdzą, iż prowadził sumienie Dymitra i był jego doradcą i przewodnikiem. Był przytomny obrzędowi koronacyi Maryi carowej (...); podległ więzieniu i przypadkom przy zabiciu Dymitra cara, lecz w 1610 roku jeszcze się przy boku carowej znajdował. Powróciwszy do kraju powrócił razem do zakonnych obowiązków; (...) 1620 roku życia dokonał... – Sawicki Michał herbu Ślepowron w Wileńskiem, pisarz ziemski wileński; poseł na sejm 1674 roku”...
A. Boniecki w dziele Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI wieku (Warszawa 1883, s. 308) pisze: „Sawicki Maciej, w 1566 r. pisarz W. Ks. Lit., w 1574 r. kasztelan podlaski, umarł przed 24 listopada 1581 r., gdyż pod tą datą otrzymał kasztelaństwo podlaskie Leśniowolski. W 1569 roku był także wojskim drohickim i starostą mielnickim; urząd wojskiego odstąpił synowi Wojciechowi w 1570 r., a starostwo mielnickie w 1576 r.”
Na Podolu ród Sawickich rozgałęził się ma pięć różnych odnóg, z których dwie uchodziły za starożytną szlachtę, trzy zaś pozostałe musiały w XIX wieku walczyć o byt. (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodosłownuju knigu Podolskoj Gubernii, Kamieniec-Podolsk 1897, s. 90, 323).
W dawnych zapisach archiwalnych nagminnie się spotyka wzmianki o reprezentantach tego rodu już od wieku XV.
Najwcześniejsze bodaj wspomnienie o jednym z członków którejś z tych rodzin znajduje się w przywileju księcia Świdrygiełły, zarejestrowanym w księgach grodzkich m. Łucka w 1458 roku: „Suscepit Tomasz Sawicki, namiestnik burgrabinowy zamku Łuckiego”. (Akty otnosiaszczujesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. 1, s. 50).
W 1519 roku ziemianin kobryński Piotr Sawicki fałszywie został oskarżony o to, że „rozbił żydów brzeskich i rybu u nich pootnimał na dobrowolnoj dorozie”. (Russkaja Istoriczeskaja Bibliotieka, t. 15, s. 1287).
Wspomniany powyżej przez Adama Bonieckiego znany działacz polityczny Maciej Sawicki był od 1566 roku pisarzem W. Ks. Litwy, od 1574 roku kasztelanem podlaskim, pisarzem króla Stefana Batorego. Zmarł w 1581 roku. (Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae, Wilno 1911, s. 1, z. 1, s. 42; Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. 3, s. 217).
W 1576 roku pod wielu przywilejami króla Stefana widnieje jego podpis: Maciej Sawicki, „kasztelan podlaski, wielkiego księstwa Litewskiego pisarz”. Onże około 1580 roku otrzymał w nagrodę za dobrą służbę majątek Czarne Łozy na skraju Puszczy Białowieskiej.
13 kwietnia 1583 roku Albrycht Sawicki z Sawicz, starosta mielnicki, dworzanin króla jegomości, oraz brat jego Mikołaj sprzedali Krzysztofowi Zaliwskiemu swą kamienicę w Wilnie, przy ulicy Świętojańskiej się znajdującą. (Akty izdawajemyje Wilenskoj Archeograficzeskoj Komissijej, Wilno, 1865-1915; t. 20, s. 45-46).
Pan Bohdan Sawicki, ziemianin województwa Brzeskiego, właściciel dworu Kiworty, zaskarżył poddanych panów Zdzitowieckich i Bogusławskich o najazd na jego majętność i okradzenie jej w styczniu 1589 roku (Akty izdawajemyje..., t. 18, s. 61-62).
Mikołaj Sawicki był wojskim i deputatem powiatu wołkowyskiego w trybunale W. Ks. L. w 1594. (Akty izdawajemyje..., t. 11, s. 58).
* * *

W wieku XVII wzmianki archiwalne są jeszcze częstsze. Kaspar Sawicki około 1606 był woźnym powiatu oszmiańskiego. Na jednym z aktów sądu grodzieńskiego z 1609 roku wśród innych podpisów widnieje: „Mikołay Sawicky ręką swą” (Akty izdawajemyje..., t. 1, s. 28).
Pozostający na ojcowiźnie urodzony Stanisław z Sawic Sawicki był w 1613 roku poborcą podatków Ziemi Drohickiej (Volumina Legum, t. 3, s. 131).
W 1626 roku występuje w księgach grodzkich witebskich Jan Dermont Sawicki, podsędek ziemski witebski. W 1642 roku skargę na Fryderyka Sapiehę podpisali m.in. brzescy szlachcice Jerzy i Krzysztof Sawiccy. (Akty izdawajemyje..., t. 6, s. 411).
„Melchior Sawicki, zarządca lasów mielnickich, otrzymał licencjat z teologii (we Wszechnicy Wileńskiej) w 1642 r. Posłując przy elekcji króla Jana Kazimierza, został wybrany do podpisania konstytucji sejmowych. Podczas uroczystości, które Akademia urządziła ku czci bł. Jozefata Kuncewicza, Sawicki wygłosił pochwalną mowę. Umarł na stanowisku wojewody brześciańskiego” (L. Piechnik, Dzieje Akademii Wileńskiej, Rzym 1983, t. 2, s. 190).
W. Nekanda Trepka (Liber, s. 357) zna paru tego nazwiska, nie będących, jego zdaniem, szlachcicami: „Sawicki zwał się kowalów syn z Rzeszowa. Służył w krakowskiej ziemi anno 1618... Pojął był mieszczkę w Miechowie... Na Końskim Targowisku w domu żeninym mieszkał. Jechał był z lisowczyki na Śląsko anno 1624 pod Jaroszowskiego chorągwią. Jeździł znowu anno 1626, tamże zginął. Kilkoro dzieci zostali przy matce”.
Jak zawsze jednak, ten autor zadowala się przytoczeniem pogłosek lub własnych zmyśleń, a insynuacje jego są bezdowodne.
Dawid Sawicki, szlachcic województwa połockiego, w 1645 roku wspomniany jest przez księgi grodzkie Połocka.
Elekcję króla Jana Kazimierza w 1648 roku podpisali m.in. Malcher Stanisław Sawicki, łowczy mielnicki, sekretarz Jego Królewskiej Mości – w imieniu Księstwa Żmudzkiego; Kasper, Symon, Stanisław, dwóch Janów – w imieniu województwa podlaskiego; Albrycht na Czarnych Łozach, Stefan z Mikołajewic, Aleksander na Łopienicy oraz Paweł de Sawice Ruskie, Janusz in Sawice Ruskie Sawiccy – także z Podlasia; jak też z województwa brzeskiego – Teodor, Paweł i Marcin Sawiccy (Volumina Legum, t. 4, s. 112, 114 i in.).
W jednym z „kwitów intromissyjinych” z roku 1653, spisanym w Orszy, figuruje „szlachetny pan Jan Sawicki”. Inny Jan Sawicki, skarbnik podlaski, i jego syn Stanisław figurują jako mieszkańcy wsi Zakrze w spisie ludności powiatu mielnickiego z 1662 roku.
Paulus Sawicki figuruje w dekrecie króla Jana Kazimierza z 22 stycznia 1661 jako członek bractwa sprzysiężeńców krakowskich.
Wśród polskich obrońców Smoleńska przed oddziałami cara Moskwy Aleksego Michajłowicza w 1654 roku znajdował się jaśniewielmożny pan Adam Sawicki z Horbatowa.
W 1667 roku król polski Jan Kazimierz podpisał przywilej, w którym czytamy: „Oznaymuiemy tym listem naszym, komu to wiedzieć należy, iż gdy urodzeni – Jan Kazimierz Umiastowski – sędzia, y Marcin Buchowiecki – podsędek, urzędnicy ziemscy Brzescy, kommisarze nasi, od nas osobliwym listem naszym naznaczeni, do maiętności dziedziczney urodzonego Theodora Sawickiego, nazwanej Kiwowert, w w-wie Brzeskim leżącey, ziechali, a tam na dwu mieyscach, to iest, na rzece Pohoni y drugiey – Lehnówce alias Dihtiarze, na gościńcu wielkim brzeskim, do Kobrynia y innych miast y miasteczek idącym, zły y niebezpieczny ludziom podróżnym przeiazd oglądali y za podięty w pobudowaniu przez urodzonego Sawickiego mostu koszt, myto mostowe na ludzie, żydy y furmany postanowili y do nas po confirmatione odesłali”.
W myśl tego przywileju miał Teodor Sawicki i „sukcessorowie iego” pobierać po dwa grosze polskie myta z furmanki. (Akty izdawajemyje..., t. 4, s. 37-38).
W 1669 roku Łukasz Gabryel Sawicki był cześnikiem czernihowskim (Akty izdawajemyje..., t. 4, s. 290).
W 1671 roku w aktach Głównego Trybunału Litewskiego figuruje pan Stefan Sawicki, „Sługa i dozorca Turowa, majętności iegomości pana Marcjana Białłozora, episkopa pińskiego”.
W roku 1672 jednym z dwóch burmistrzów Mohylewa był Woyciech Sawicki. Archiwalia przechowały niezwykle interesującą informację o życiu codziennym na kresach wschodnich byłej Rzeczypospolitej. Oto np. jaką sprawę musiał badać sędzia śledczy Aleksander Sawicki w 1687 roku w Rzeczycy...
Obyczaje szlachty polskiej, a raczej to, co w nich najgorsze, przejmowane były przez inne grupy ludnościowe kraju, m.in. przez Żydów, o czym świadczą interesujące przekazy archiwalne. Oto jeden z nich: „Pan Jerzy Dames, pisarz cełł Rzeczy Pospolitey y W.X.L. komory Rzeczyckiey na niewiernych żydów Szlomę y Heszkę Szmoyłowiczów, arędarzów y dzierżawców starostwa Rzeczyckiego (skarżył o to y takowym sposobem: iż pomienieni żydzi Szmoyłowiczowie wziowszy przed się zły y nieprzystoyny umysł, nie pomniąc na stan swóy żydowski, na Bożą bojaźń y surowość prawa pospolitego lekce sobie ważąc – przysposobiwszy gromadę czeladzi y mieszczan Rzeczyckich we władzy u siebie mających, z orężem do boju należącym, w roku teraźnieyszym 1687, dnia 30 Augusta mocno, gwałtownie, guerico modo sposobem na gospodę żałującego Jmsc pana Damasa... W mieście Rzeczycy leżącą, naszedszy. Staynią, kłódką zamkniętą, odbili y z niey czworo koni Jmsc pana Damasa... nie wiedzieć z jakich przyczyn zabrali y do dworu swego w Rzeczycy zaprowadzili”.
Ponieważ gospodarza nie było akurat w domu, na tym się na razie sprawa i skończyła, chociaż jasne jest, że bez ciągu dalszego obejść się w takiej sytuacji nie mogło. I rzeczywiście: „Jeszcze na zajutrz, to jest dnia 31 Augusta, także z gromadą ludzi, przy czeladzi swey, powtórnie na tęż gospodę Jmsc pana Damasa naszedszy, czeladnika y substytuta Jmsc szlachcica rodowitego w powiecie Oszmiańskim osiadłego na imię Kazimierza Kościę, porwali, y do dworu zaprowadziwszy, wiele niemiłosiernie kijami, po kilkakrotnie pokładając, zbili y zmordowali y za nieżywego ze dworu wyniosszy porzucili, od którego zbicia y zmordowania tak tyrańskiego niewiedzieć, jeżeli żyw będzie”. Na ostatek ograbili dwór pana Damasa i publicznie zagrozili jego zabiciem, jak tylko wróci.
I na tym nie dość. Rozzuchwaleni bracia Szmoyłowiczowie w tychże dniach (co spisane zostało w skardze księdza dominikanina Dominika Waranowskiego przyjętej w magistracie miasta Rzeczyca przez podstarościego Stefana Antoniego Skorynę, czesznika czernihowskiego) „śmieli y ważyli się” najechać na dom kościołowi należący, „gdzie apparatów, kielichów y różnych rzeczy kościelnego porządku złożenie było, mocno, gwałtownie czeladź y różnych ludzi samym obżałowanym żydom imionami y nazwiskami wiadomych nasłać, którzy... napadszy na dom kościoła xięży Doiminikanów... kłódkę do izby odbiwszy, klucz kościelny w izbie na kołku wzięli y skrzynię ze złożeniem kościelnym tymże kluczem odemknowszy, kielichów, apparatów y różnych rzeczy na złotych tysiąc, dobrą rachując monetą, zabrali y do dworu swego zaprowadzili y w inszych rzeczach niemało zaszkodzili y po izbie na wzgardę chwały Bożey porozrzucali”. Jak głosi skarga, Żydzi ci zupełnie ignorowali obyczaje chrześcijańskie, zmuszali m.in. swych podwładnych chrześcijan w niedziele „do niewoda ciągnienia y różnych robót ciężkich pełnienia”... co się działo, oczywiście, „przeciw przykazaniu Bożemu”... Nie był więc wspomniany najazd sprawą przypadku.
Skandal stał się głośny i sąd miejski naznaczył specjalnego śledczego, Aleksandra Sawickiego, który całą sprawę zbadał. Oto w całości jego sprawozdanie: „Ja, jenerał Jego Królewskiey Mości powiatu Rzeczyckiego, ... zeznawam tym moim relatijnym kwitem, iż będąc ja użytym... z stronną szlachtą pany Janem y Mikołajem Zawackim y panem Andrzejem Chmielewskim w roku niniejszym 1687 miesiąca Septembra wtórego dnia zjeżdżałem do gospody Jmść pana Damesa w mieście J. Kr. M. Rzeczycy będącey, gdziem widział czeladnika Jmsci na imię pana Kazimierza Kościę na pościeli leżącego, bardzo spuchłego, od głowy aż do nóg kijami zbitego, twarz wszystka poszarpana y szyja, od którego bicia nie wiem, jeżeli żyw będzie. Widziałem też u stayni zaszczepkę odłamaną, z którey za odbiciem kłódki mienił Jmść pan Dames koni czworo wziętych, kosztujących złotych ośmset, także grabierżnym sposobem zatrzymanych od żydów przeżeczonych złotych 166 sobie z kwitowego pisarstwa celnego należących, opowiadał. Co wszystko, że się stało od żydów Szloma y Heszla Szmoyłowiczów, arędarzów y dzierżawców starostwa Rzeczyckiego, mienił. A tak ja, jenerał, com widział y słyszał tam, wszystko na ten mój kwit spisawszy z pomienioną wyż szlachtą do xiąg grodzkich Rzeczyckich podałem y przyznałem.
Alexander Sawicki, jenerał Jego Królewskiey Mości powiatu Rzeczyckiego” (Istoriko-juridiczeskije materiały izwleczennyje iz aktowych knig gubernij Witebskoj i Mogilewskoj, Witebsk 1871-1906, t. 30, s. 153-157)...
W grudniu 1679 roku Stefan Sawicki został w Pińsku zamordowany na tle religijnym, jako gorliwy katolik, przez kilku prawosławnych sąsiadów (Archeograficzeskij Sbornik Dokumientow, t. 6, s. 260). W 1681 szlachcic Wojciech Sawicki był członkiem magistratu miasta Mohylewa.
* * *

Także źródła XVIII-wieczne obfitują we wzmianki o zacnym rodzie Sawickich. Na przykład, Karol Marcin Sawicki w roku 1700 sprzedał swe dobra Nowy Dwór, Denisowszczyznę i Zaniwie (oddziedziczone po ojcu Krzysztofie, wojewodzie brzeskim i po stryju Dominiku) panu Marcjanowi Dominikowi Wołłowiczowi, chorążemu mścisławskiemu i jego żonie Helenie z Szemiotów. (CPAH Litwy w Wilnie, F. DA, r. 1700, nr 46, s. 1327-1330).
Imię szlachcica Andrzeja Sawickiego figuruje w księgach sądu birżańskiego pod datą 25 grudnia 1710 roku (Birżu dvaro teismo knygos, Vilnius 1982, s. 234).
W listopadzie 1711 roku w Mohylewie bawiło trzech egzekutorów, najprawdopodobniej urzędników od spraw sądowo-finansowych, pp. Łamiński, Sawicki i Górski. Jak wynika z treści zapisów w księgach grodzkich, magistrat szczodrze wydawał pieniądze na ich utrzymanie, chociaż łapówki wręczono nader skromne; dla przykładu, p. Sawicki otrzymał tylko „skórki dwie kozłowe”.
Michał Sawicki, cześnik wołkowyski, „rotmistrz jego królewskiey mości chorągwi trybunalskiey” w lipcu 1711 roku sądził się z kahałem wileńskim o zwrot mu długu w wysokości 9680 złotych polskich. Proces wygrał formalnie, ale pieniędzy chyba nie odzyskał (Akty izdawajemyje..., t. 29, s. 350-353).
W kwietniu 1712 roku odbył się jeszcze jeden proces jego z innymi Żydami o zwrot 25 tysięcy złotych czerwonych. Nie wiadomo, czy i tym razem coś wskórał (tamże, s. 363-366).
W 1712-1713 r. występuje w dokumentach Witebska postać Hrehorego Sawickiego, pisarza prowentowego starostwa Wieliskiego, który za malwersację pieniędzy skarbowych skazany został „na banicią doczesną y infamią”... (Istoriko-juridiczeskije materiały..., t. 21, s. 171-173).
W tymże czasie wspomniany jest Fiodor Sawicki, wójt miasta Wieliskiego, czyli Wieliża.
Natomiast jesienią tegoż roku do akt magistratu Witebskiego włączono dokument, którego „bohaterami” są dwaj inni bracia Sawiccy, Adam i Marcjan. Oto fragmenty jego (z tomu 21 cytowanej edycji, s. 180-183): „Roku 1713, nca 8bra dnia 9. Na roczkach Oktobrowych, porządkiem prawa pospolitego przypadłych y sądownie w zamku jego kr. mości Witebskim odprawiających się, przed nami, Samuelem Kazimierzem z Brusiłowa Dorohinickim Kisielem, chorążym y podwoiewodzym Witebskim, Mikołaiem Heronimem Żabą, sędzią, a Michałem Antonim Białynickim Birulą, łowczym y pisarzem, urzędnikami grodzkimi w-wa Witebskiego, od Kazimierza Alexandra Pocieja, woiewody Witebskiego etc., będącemi, gdy z porządku regestrowego ku sądzeniu naszemu przypadła sprawa ichmw panów Kazimierza Pocieja, woiewody, Marcyana Michała Ogińskiego, kasztelana, Witebskich, i wielm. panów Leona Bohomolca, stolnika, Kazimierza Sakowicza, pisarza, urzędników ziemskich w-wa Witebskiego, jako opiekunów, a jm paniey Maryanny Boguszówny Michałowey Luboszczyńskiey, mieczney w-wa Witebskiego, jako aktorki, imieniem samey jeymości y od synów jey, panów Adama y Jana Luboszczyńskich, z ichmościami pany Adamem y Marcyanem Sawickimi, zabóycami, y pomocnikami, ... za pozwem, wyniesionym od aktorki, mieniąc o zabicie morderskie, bezbożne Michała Luboszczyńskiego, miecznego w-wa Witebskiego w roku teraźniejszym 1713, mca Septembra dnia 26..., o zrabowanie wszelkiey substantij we dworze na złotych polskich 80 000 przez obżałowanych ichmościów, mianowicie przez jm pana Adama Sawickiego, samego herszta y pryncypała w zabójstwie y rabunku, a przez jm pana Marcyana Sawickiego, radą, pomocą y pierwszego motora do zabóystwa y raptu, przez gwałty, naiazdy, pierwiey stałe, tudziesz przez pomocników y poddaństwo ichmw maiętności Sałowicz, też w Witebskim w-wie będąccy, ichm panom Sawickim świadczonych...
A na dniu dzisieyszym, za przywołaniem stron do prawa... tegoż pozwanego jm pana Marcyana Sawickiego, (... tekst nieczytelny)... pozwany jm pan Adam Sawicki, będąc przywoływanym do prawa potzrykroć, gdy nie stawał y żadney wiadomości o sobie nie dałł, iest od nas, urzędu, iako iawny criminalista, zabójca, raptor, naieźnik, na banicyą wieczną, na infamią, na gardło, na łapanie, gdzie poścignąć można... wzdany. Za głowę, za naiazd, za raptt, za straty prawie wskaz na wszelkich dobrach pozwanego zabóycy, pryncypała, in summa, podług prawa y żałoby, 160 810 złotych, iest uznany”.
Sąd postanowił też wyłapać i ukarać wszystkich pozostałych uczestników napadu spośród poddanych braci Sawickich. Po dwóch dniach odbyło się kolejne posiedzenie sądu witebskiego w tymże składzie, deliberującego nad tąż sprawą; zapis sądowy stwierdzał: „Ichmość panowie Sawiccy, mieszkaiąc o miedzę w sąsiedztwie z protestantką y z nieboszczykiem mężem jeymości, ... a świadomi będąc fortunki żałuiących, że tak w gotowym groszu, iako we złocie, srebrze, ochędostwie y różnym splendorze własnym y zastawnym, mieli depositt w maiętności y dworze swym, nazwanym Hralewie, do którego cudzego depositu pieniędzy y splendoru, s chciwości wspanoszenia zaraz przy młodym wieku, gdy buyna młodość żadnych dostatków własnych nie zradzała, uwodząc appetitem, naprzód jm pan Marcyan Sawicki, w roku tak przeszłym, iako y teraźnieyszym 1713, z wiosny, różnych miesięcy y dni, zgromadzaiąc poddaństwo swe, naieżdżał na wspomnioną maiętność y dwór Hralewo, różne czyniąc grabieże koni, bydła y inne przykrości, zaczepki, iakby mógł żałuiących zrabować.
W którym umyśle z tym trwaiąc, za przybyciem brata starszego z w-wa Brzeskiego do maiętności tuteyszey, spólney ichmościów, Sawłowicz; gdzie spólnie upatrzywszy porę, gdy małżeństwo poniechęciło z sobą, że protestantka na czas do chłopa od gniewu męża ustąpiła, wtedy zaraz, to iest, w roku teraźnieyszym 1713, mca Septembra dnia 26, maiąc iuż zły, w sercach swych utworzony umysł, gruntowniey złą, niezbożną ufundowali radę, iakby cudzą wydrzeć substancyą, by niewinną krew rozlawszy, by niewinną hańbę wniozszy na niewinną osobę, iako odgłos daią na zatłumienie własney bezbożności swey, ... iż sam starszy brat Adam Sawicki z zebraną niemałą gromadą ludzi, czeladzi y poddaństwa, ze strzelbą, cepami, kiiami, pieszo, konno y z podwodami, razem dla zabicia y rabunku... z tyłu do dworu podiechał, a potym gwałtownie, wielkim, nagłym tumultem w sam dwór naszedł y wpadł, gdzie nic nie winnego, nie spodziewaiącego się na się nic, wychodzącego przed sień, jw pana Michała Luboszczyńskiego, małżonka protestantki, sam jw pan Adam Sawicki, iako herszt y pryncypał, raz po raz razy dwa szablą w samą głowę tyrańsko cioł, że aż na ziemię upadł. Leżącego więc, kazawszy chłopstwu wyciągnąć na podwórze pod compas, z niemiż nielitościwie, tyrańsko, iako wieprza, kołami, cepami, na śmierć pokonywaiąc, pytał, gdzieby miał pieniądze. Jakoż nieboszczyk w tym nad sobą śmiertelnym okrucieństwie powiedział: zakopane w alkierzu, w samym naprzeciw drzwi kącie. Co powiedaiąc, żebrzał miłosierdzia, aby nie dobiiał, lecz nie otrzymał y mordersko stanął dokonany tak dalece, że gdy ciało grzeszne, rozstaiąc z duszą, drgało, tedy, dowbnią biiąc w głowę y mózg wypuścili oraz dzidą przekłóli...
Po takowym zabiciu okrutnym, zaiadłym zaraz sam wspomniony herszt y pryncypał, rzuciwszy się do alkierza, skrzynię, szkatuły brał y, każąc siekierami rościnać, wszelki splendor, złoto, srebro, kleynoty, perły, korale, suknie pozabierał, pieniądze gotowe odkopał, sprawy, obligi y wszystkie dokumenta, oraz skarbiec wyłamawszy, cynę, miedź, strzelbę, szory, nawet victualia, sól, miód, mięsiwa, naostatek konie, owo zgoła wszystko do szczętu pozabierał, ... do swey maiętności Sawłowicz wyprawił...
A sam tenże pryncypał, zbóyca, szedszy do cerkwi protestantów, tamże przy dworze, drzwi odbił y zaraz chłopstwu doł w cerkwi wykopać kazał. A w tym gdy protestantka na zgiełk y tumult ten z żałosnym krzykiem przypadła, tedy niezbożnie y samey rzucił się z szablą, grożąc, ieśliby krzyczeć nie zstała, takowąż morderską pokonać śmiercią; zaczym, mdleiąc ustąpić onemu musiała. A tak, wziąwszy z cerkwi dawną trunę, ciało zamordowanego nieboszczyka, uwinąwszy w obrus, co prędzey do cerkwi kazał zanieść y w dół rzucić.
Tamże apparat cerkiewny y wszelki zabrał y sam y dokond uiechał...
A przy odieździe zbóycy, lubo na poły umarła w takowym żalu y strachu, zaraz okolicznym sąsiadom takowy gwałt, niesłychane morderskie zabóystwo we własnym dworze szlacheckim, za naiazdem potaiemnym y naglę gwałtownym, mimo boiaźń Bożą, prawo y pokóy pospolity, ogłosiła. Zatym, ciało odkopawszy, w grodzie Witebskim praesentowała”.
Pozwany do sądu młodszy brat Adama Sawickiego, Marcjan, zanegował swój udział w napadzie, złożył pisemny protest, twierdząc, że to „nigdy w samey rzeczy nie było, y żadną radą, pomocą bratu swoiemu do zabicia jm pana Luboszczyńskiego nie był, na dom nigdy obżałowaney nie naieżdżał, rzeczy żadnych nie zabierał” i za przestępstwo brata odpowiadać nie powinien. Co więcej, zarzucił wdowie, że ona „przepomniawszy boiaźni Bożey, srogości prawa pospolitego... widząc człowieka, w młodym wieku będącego, prawa nie świadomego, chcąc niesłusznie fortunę onego sobie przywłaszczyć, urościwszy iakowąś niesłuszną, pomówną, uszczypliwą żałobę, calumniose na szkodę delatora sporządzoną, criminaliter żałującego oskarżywszy”... Zażądał też 400 złotych odszkodowania, czym wprawił panów ławników witebskich w nie lada zakłopotanie.
Mimo to sąd utrzymał w mocy swój wcześniejszy wyrok, zwiększył sumę będącą do wypłacenia przez Sawickich do 170 tysięcy 355 złotych i wskazał ściągnąć ją na majątku braci Sawłowiczach. (Cyt. edycja, t. 21, s. 185-195).
W sprawie zaś młodszego Sawickiego, Marcjana, zarządzono dalszą „inquisitią”, czyli śledztwo. Archiwa milczą, czym się to skończyło, przypuszczalnie nie spotkała go poważniejsza kara za czyn, popełniony przez brata, chociaż prawo przewidywało za takiego rodzaju czyny kary nader surowe. (Jedna z ustaw staropolskich brzmiała: „O najechaniu albo nayściu domu: najeżdżający albo nachodzący gwałtem na gospodarza, albo ich czeladź bijący, raniący lub rzeczy zabierający, jako gwałtownik i najezdnik i raptor dóbr ma utracić poczciwość i dobra wszystkie, które trzyma. A wszakoż nagrodziwszy z dóbr przesądzonego wszystkie szkody ukrzywdzonemu, ostatek ich ma na Króla Jego Mci przypaść...”.
Cóż po ustawach, skoro z ich egzekucją tak krucho było w pobłażliwej i dobrodusznej Rzeczypospolitej...
5 stycznia 1714 roku sprawa Sawickich ponownie wypłynęła w sądzie grodzkim witebskim, pojmano bowiem w międzyczasie jednego z uczestników zbrodni, chłopa Jakusza (Jakóba) Kuzmionka, który m.in. doniósł, że Luboszczyńskiego zabili Adam Sawicki oraz trzej zbiegli chłopi Jurka Kuzmionek, Jakusz Chodorowy i Naum Nowik, o sobie twierdził, że w zbrodni nie uczestniczył, „był przytomny boju, ale nie bił”. Sądowy wyrok brzmiał: „aby zaraz eodem in formino, vigore stałych dowodów, ścięciem, czwiertowaniem bez żadnych odkładów egzegwowany był”. Rodzinie Luboszczyńskich pozostawiono prawo dalszego prześladowania i ukarania sprawców. (Cyt. wydanie, t. 22, s. 46-49).
Do sądu witebskiego tylko w 1713 roku wpłynęły skargi np. Konstantego Paprockiego na wysokich dygnitarzy Kazimierza Czartoryskiego, Stanisława Eydziatowicza, Wojciecha Antoniego Dąbrowskiego, Jana Ludwika Rębińskiego, Piotra Kotlińskiego i Wasilewskiego, którzy, nadużywając władzy swej i pełnomocnictw – rozgrabili majątek Sawino, należący do Jana Skopa, miecznika witebskiego. Dokument archiwalny brzmi: „naypierwiey na wieś Sochanowe najachali, chłopów, których zastali we wsi, bili, wiązali y niemiłosierdnie, po nieprzyiacielsku tyranizowali, nie folguiąc płci, ani latom... Żyto w przepłotach, w polu w kopach stoiące na wozy zabrali y do wsi Wielizskiey do Kluiów zawieźli. Żyto y różne zbożę jarzynne wszystkie pobili końmi, potratowali, wniwecz obrócili”.
Toż samo uczyniono w trzech dalszych wsiach. Na czele zaś ośmiuset uzbrojonych żołnierzy i chłopów stali osobnicy mający tytuły nie lada, bo podkanclerza W.Ks.L., podkomorzego smoleńskiego, skarbnika liwskiego, namiestnika wielizkiego itp. ...
W tymże sierpniu 1713 roku także wojewoda witebski Kazimierz Pociej skarżył się na swą sąsiadkę Zofię Starosielską Janową Hołyńską, iż wynajęła oddział żołnierzy polskich, który miał ciągnąć do wojny ze Szwedami, i najechała jego majątek Podłaźniki, grabiąc zboże i pustosząc wieś. Skoro wojewodowie nie byli zawarowani przez tymi aktami swawoli i bandytyzmu, jakże musiał się czuć w tych czasach zwykły szłachcic czy chłop?
Także żołnierze i oficerowie z oddziałów rosyjskich ciągle pod pozorem sojuszniczych operacji wojskowych przebywający na ziemiach kresowych prowadzili agitację wśród miejscowych chłopów, szczując wieś na wieś, pana na pana, sąsiada na sąsiada. Na skutek tego dochodziło do krwawych starć, wołających o pomstę do nieba gwałtów; wśród ludności zapanowała wzajemna złość i nienawiść, brat nie ufał bratu, ojciec synowi, a syn ojcu. Wykorzystywali to umiejętni popi, zohydzając „polską swawolę” w oczach samychże Polaków, jako ich cechę „wrodzoną”. Powstawała sytuacja zupełnego wewnętrznego rozbicia i niemocy. Nie mówiąc o straszliwym spustoszeniu tej ziemi i jej infrastruktury gospodarczej; tak np. komisja lustracyjna w-wa witebskiego, która sprawdzała Łużosieńską posiadłość wojewody Kazimierza Pocieja, ustaliła, że w miejscowości, w której ongiś mieszkało ponad sto rzemieślników i rolników, pozostał przy życiu jeden jedyny chłop „y naymnieyszego niemasz budynku, tylko rzędami wymarłych mogiły, a badyliskiem pozarastały siedliska; owo zgoła deserta Arabia”... (Cyt. wyd., t. 20, s. 251-260)...
W kwietniu 1716 księgi grodzkie mohylewskie wymieniają nazwisko komisarza podatkowego Sawickiego, „który przybył upominając się podług uchwały polowey pogorżelszczyzny z domu po groszu 1”, a dla którego kupiono od magistratu „ryby świeżey y więdłey, chleba, soli, jarzyny, krup, oleiu, pieprzu, oliwy, octu”... (Cyt. wydanie, t. 27, s. 34, 35).
W 1717 roku akta urzędowe powiatu orszańskiego wymieniają imię jmć pana Samuela Sawickiego, właściciela wsi Tołpieżyce. W tymże czasie Michał Sawicki był horodniczym wileńskim. Aleksander Sawicki był prowincjałem jezuickim Prowincji Litewskiej około 1720 roku. Znany jest jego list pisany z Warszawy, w którym nakazuje zaprzestanie surowych cielesnych kar, praktykowanych w szkołach jezuickich (nieraz do 100 rózeg), co powodowało ciężkie obrażenia i zyskało wykładowcom miano „liktorów nie profesorów” (lictores non profesores) i nadwerężyła sławę uczelni jezuickich. Trzeba nie tylko robić dobre sprawy, ale i robić je dobrze. („Non sufficit opera se bona facere, sed bene facere” – Loyola).
Aleksander Sawicki także zabronił kategorycznie jakichkolwiek wrogich wypadów przeciwko prawosławnym...
Prowincjał jezuitów wileńskich Aleksander Sawicki wyróżniał się surowością obyczajów; w 1723 roku zabronił m.in. studentom, uczącym się muzyki oraz śpiewakom kościelnym grać na weselach, ślubach i na przyjęciach. Dbał o porządek w bursach uniwersyteckich i w aptece (w której sprzedawano wówczas m.in. wódkę i spirytus). Jednocześnie zabronił profesorom – pod groźbą chłosty – karania młodzieży bez dogłębnego zbadania przewiny. Był A. Sawicki człowiekiem nie tylko o wysokim poczuciu obowiązku, lecz i o dobrym rozeznaniu w przedmiocie psychologii pedagogicznej. Uważał, że w szkołach mogą pracować tylko ludzie z przygotowaniem metodycznym czyli po seminarium nauczycielskim. Zalecał każdą lekcję kończyć dyskusją, nie wymyślać takich sformułowań, których się nie używa w życiu i które gmatwają sens rozmowy (Np. „Zda mi się, że się tobie zdało, iż Piotrowi zdawać się będzie, że żałowawszy za grzechy, tego się wstydzić nie ma”). (Ludwik Piechnik, Dzieje Akademii Wileńskiej, Rzym 1987, t. 3, s. 44, 56, 125, 136).
Michał Sawicki, pisarz Ziemi Wileńskiej, poseł na sejm 1724 roku, miał synów Piotra i Jana, a po nich wnuków Franciszka, Antoniego, Marcina i Mikołaja, oraz prawnuków: Tadeusza Alojzego, Michała Stanisława, Joachima, Michała, Aleksandra. Już w końcu XVIII st. mieszkali na Wileńszczyźnie, w powiecie oszmiańskim, na Witebszczyźnie itd. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1471, s. 1-198).
W aktach grodzkich brzeskich z 1739 roku figurują jako fundatorzy kościoła unickiego we wsi Kotra podczaszy brzeski Jan Sawicki i jego żona Katarzyna z Komajewskich oraz ich synowie: Józef (major jego królewskiej mości), Michał Alojzy (pisarz ziemski wileński), Antoni i Jakub Stanisław. Akt spisany we wsi Czarne Łozy świadczył o tym, że szlachcice ci dbali o potrzeby duchowe swych poddanych, zamieszkałych w miejscowościach Kotra, Pieski, Klepacze i Kraśna Wieś. (Akty izdawajemyje..., t. 3, s. 178-179).
W roku 1747 ojciec Antoni Sawicki, prezbiter jaznieński, zaskarżony został przed zarządem miasta Połocka o to, iż „miesiąca marca 24 dnia przejąwszy na dobrowolney drodze w Bogu W.O. Safroniego Tarasewicza, zatłukł, zbił, zmordował, rasa zdarł, konia z wozem y ze wszystką alemożną (chyba jałmużną – J. C.) gwałtem odebrał”... (Istoriko-juridiczeskije materiały..., t. 29, s. 52-53).
Jak wynika z danych archiwalnych, ten krzepki kapłan unicki w ogóle rozmiłowany był w takiego rodzaju „pogadankach ekumenicznych” z duchownymi prawosławnymi. W innym bowiem miejscu czytamy: „I teraz takoż wielebny W. O. Antoni Sawicki, prezbiter Jaznienski, na dobrowolney drodze w roku 1744 miesiąca Oktobra 20 dnia przejąwszy oyca Melchisedeka Markijanowicza, dyjakona monastyru prawosławnego Dzisięskiego, z gromado ludzi zebranymi, biwszy, tłukszy, mordowawszy, do rzeczki Hwuli wlókł, chciał utopić, zboże y wszystko elemencia z dwuch wozów, ze wszystkim odebrał y z końmi”... (Istoriko-juridiczeskije materiały..., t. 29, s. 54).
Z 1765 roku zachował się testament Piotra Sawickiego, (syna powyższego skarbnika pińskiego), w którym zapisywał on swój majątek Suhale oraz Czerwony Dwór synom Franciszkowi, Marcinowi, Antoniemu, Janowi i Ludwikowi.
Stanisław August Poniatowski nadał strażnikostwo starodubowskie Antoniemu Sawickiemu. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1799, s. 1-66).
Znany jest list króla Augusta II, pisany w Dreźnie 28 sierpnia 1770 roku do Michała Alojzego Sawickiego, horodniczego i pisarza ziemskiego wileńskiego, w którym monarcha dziękował szlachcicowi za wierną służbę Rzeczypospolitej.
Kazimierz Sawicki, jenerał Jego Królewskiej Mości powiatu orszańskiego, wspomniany jest przez dokumenty z 1766 roku.
W roku 1775 księgi grodzkie witebskie wymieniają imię ławnika tego miasta Pawła Sawickiego, wyznania grecko-katolickiego, który w testamencie zaznaczał: „Ciało moje grzeszne ma być pogrzebione w cerkwi Świętego Piotra, a na sufragia duszy mojey, to jest, na mszę świętą a na jałmużnę na ubogich, tudzież y expresem pogrzebowym, ogólnie rublów sto do różnych cerkwi y kościołów leguję”. (Istoriko-juridiczeskije materiały...).
W 1796 roku w okolicach Lidy zamieszkiwali szlachcice Jerzy, Jan i Andrzej Sawiccy. (Akty izdawajemyje..., t. 24, s. 515).
Genealogia Domu Panów Sawickich herbu Bawola Głowa z 1770 roku, przechowywana w Dziale Rękopisów Biblioteki AN Litwy w Wilnie (f. 43-25540), bierze za protoplastę tego rodu Pawła Sawickiego, który jest określany jako „mąż cnotami przyozdobiony, który mężne od nieprzyjaciela życie swe zapieczętował według poświadczenia od Najaśnieyszego Króla Zygmunta III”. Był on jenerał-leytnantem Woysk Koronnych (1576), służył też pod Stefanem Batorym. Miał syna Franciszka, pułkownika tychże wojsk (1598) i wnuka Krzysztofa, rotmistrza powiatu radomskiego, który właśnie (ok. 1643) przybył z Korony na Litwę. Powyższa genealogia ukazuje 41 członków rodu.
Stefan Sawicki (1768-1818), nauczyciel i prowincjał pijarów, wydał w 1815 roku w Warszawie podręcznik dla szkół Rys krótki chronologiczny historyi powszechnej do roku 1812.
Sawiccy herbu Nowina w końcu XVIII wieku dzierżawili także nieduże posiadłości ziemskie w nieświeskim powiecie, gnieździli się też po różnych miejscowościach Mińszczyzny (Cimkowicze i in.). Zachowało się kilka przywilejów króla polskiego Augusta II, danych (1720, 1724, 1728) Alojzemu Michałowi Sawickiemu, horodniczemu wileńskiemu, na starostwo wasilkowskie, pisarstwo ziemskie wileńskie itd. (Archiwum Narodowe Białorusi, f. 319, z. 2, nr 2832).
Józef i Kajetan Sawiccy w czasie Powstania Kościuszkowskiego pełnili odpowiedzialne funkcje w administracji narodowej (Akty Powstania Kościuszki, Kraków 1918, t. 1, cz. 1, s. 81, 85 i inne).
* * *

W zbiorach dawnej heroldii wileńskiej i mińskiej znajdują się liczne akta urzędowe, opisujące dzieje poszczególnych gałęzi tego zasłużonego rodu. Tak na przykład Lista familii szlachty Tomasza, Kazimierza y Antoniego Sawickich herbu Lubicz, żyjących w powiecie wiłkomierskim z 1797 roku zawiera „opisanie domu y familii Sawickich tego herbu”: „Sławnieysi tego domu y herbu, nayszczególniey w Podlaskiem w-wie, do których należy Maciey, kasztelan podlaski, poseł na seym 1566 r., który unią instant z innemi podpisał. Syn jego Woyciech był starostą mielnickim. Żona jego Dłuska herbu Kotwicz. Synowie Mikołay y Krzysztof Lubicz – Sawiccy pisali się. Paweł w czasie rozruchów Baranowskiego z teyże familii znakomitszy. Jakub Lubicz – Sawicki burgrabia inowrocławski 1600. Stanisław, naprzód komornik drohicki 1616, potem stolnik podlaski, poseł na seym 1627, skąd deputat na Trybunał Radomski... Syn jego Władysław 1633 miał za sobą Zofię Lipską, podczaszankę bełzką. Michał y Andrzey, bracia rodzeni tegoż herbu y familii. Synowie tych (...) w zwojowanych na Moskwie prowincyach Starodubowskiey y Smoleńskiey osiedli, a gdy Alexy Michayłowicz panujący w Moskwie opanował te prowincye, oni wyrzekłszy się majątków w głąb się Litwy wynieśli. Z tych jedni w oszmiańskim osiedli.
Antoni Lubicz–Sawicki, pradziad wywodzących się, teyże familii, z oszmiańskiego w upitski przeniósł się. Żonaty z Katarzyną Prościewiczówną trzymał od Jawoyszów Porawie alias Dziugayle zastawą. Trzech miał synów: Mateusza, Jerzego y Józefa, (...) w czem dokument pod rokiem 1687 y testament poświadcza.
Mateusz, dziad wywodzącego się, żonaty z Grzegorzewską, zostawił Antoniego y Leona. Drugi syn Jerzy zostawił Kazimierza, Konstantego, Ignacego y Antoniego. Leon, oyciec wywodzącego się, żonaty z Serbinówną, zostawił Tomasza, Konstantego, Onufrego, żyjących w Powitańcach.
Kazimierz, Jerzego syn, żonaty z Bogumiłą Barniewiczówną, ma synów Józefa i Antoniego. Antoni, drugi Jerzego syn, żonaty z (...) Iwanowską, ma synów Kazimierza (żonatego z Ludkiewiczówną tudzież Józefa, Stanisława y Franciszka, żyjących w Żyżmach”... (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 321).
Jedna z gałęzi tego rodu posiadała dobra Moygie i Migiszki w powiecie wiłkomierskim, inne miały drobniejsze posiadłości własne lub arendowne. Spokrewnieni byli m.in. z Radwańskimi, Masewiczami, Klimowiczami, Towginami, Krzywcami. W 1797 w Migiszkach mieszkali Jan, Dominik i Wawrzyniec Sawiccy z dziećmi: Felicjanem, Jakubem, Tomaszem, Franciszkiem, Jerzym, Piotrem, Józefem, Ignacym, Anielą, Justyną, Katarzyną, Felicjanną i in. (tamże, s. 322).
Na Liście szlachty powiatu wileńskiego, mających prawo wybierać i być obranymi na urząd z 1809 roku znajdują się imiona Michała i Tadeusza Sawickich (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 4096, s. 77).
Józef Sawicki był w 1813 roku kancelarzystą Uniwersytetu Wileńskiego.
Ksiądz Dominik Sawicki był w roku szkolnym 1822/23 zastępcą kapelana Szkoły Powiatowej Chołopienickiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 26, s. 17).
Ludwik Sawicki, adwokat z powiatu białostockiego, zamieszany był w działalność koła patriotycznego, zorganizowanego w 1833 roku na Wileńszczyźnie i Grodzieńszczyźnie przez Marcelego Szymańskiego i Piotra Ciechanowicza. Został skazany przez sąd polowy i zesłany na Syberię. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1833, nr 1672).
Wywód Falimii Urodzonych Sawickich herbu Lubicz z roku 1819 podaje, iż: „familia starożytna urodzonych Sawickich od naydawnieyszych czasów w Koronie Polskiey i Wielkim Xięstwie Litewskim rozkrzewiona, szczyciła się zawsze dostoynością szlachecką, pełniła publiczne dla Kraju posługi i znakomite, za przywilejami Królów Polskich, pełniła urzęda. – Między innemi, wzięty przez wywodzących się dziś za przodka, Michał Sawicki, dziedzic niegdyś majątku Czerwony Dwór zwanego w powiecie wileńskim leżącego, pełnił urząd pisarza ziemskiego Województwa Wileńskiego, był posłem na seym 1724 roku, starostą przemyskim i deputatem z Wielkiego Xięstwa Litewskiego do stanowienia Konstytucyi. Zostawił on po sobie dwóch synów, Piotra, w czasie późniejszym skarbnika wileńskiego, i Jana, chorążego petyhorskiego, Sawickich. (...) Piotr Sawicki wydał na świat synów trzech, Franciszka, Antoniego i Marcina”.
Marcin Sawicki przesiedlił się na wschodnie tereny Białej Rusi, został rotmistrzem mozyrskim i posiadał majątek Zapole. W 1819 roku heroldia wileńska uznała Marcina, Tadeusza, Alojzego, Stanisława Jerzego Franciszka, Ignacego Cezarego, Jana, Jerzego Jana Alfonsa, Ferdynanda Michała, Joachima, Antoniego Mikołaja, Michała, Aleksandra, Hipolita Sawickich za „rodowitą y starożytną szlachtę polską” oraz wpisała ich do pierwszej części ksiąg szlacheckich Guberni Litewsko-Wileńskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2575, s. 6-11).
Znajdujący się także w CPAH Litwy w Wilnie Wywód Familii Urodzonych Sawickich herbu Cholewa z 1819 r. donosi, że „familia Sawickich od najdawniejszych czasów klejnotem starożytnego szlachectwa i posiadaniem dóbr ziemskich w Wilekim Księstwem Litewskim, a mianowicie w województwie mińskim i innych, zaszczycona – oraz miała sobie za zasługi wojenne od monarchów polskich herb Cholewa konfirmowany (...) Z której familii wzięty za protoplastę do niniejszego wywodu Józef Adam Sawicki, podstarości wileński (ok. 1726)... zostawił światu syna Michała Alojzego, pisarza ziemskiego wileńskiego, dziedzica dóbr w województwie Mińskim leżących, zwanych Illa”... (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 124-125).
Wywód familii urodzonych Sawickich herbu Nowina z 31 sierpnia 1820 roku podaje, iż rodzina ta „w Województwie Podlaskim Ziemi Mielnickiej (...) jest dawna, starożytna i od niepamiętnych czasów prerogatywami szlacheckiemi zaszczycona, dobrze ojczyźnie i tronom panującym z gorliwej swej wierności zasłużona, z wielą znakomitych domów familiami połączona i do wszystkich w prowincyach urzędowań wyniesiona”... (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2597, s. 150).
Tenże ród miał odgałęzienia w powiecie telszewskim na Żmudzi, w powiecie wileńskim (okolice Niemenczyna i in.), w mieście Wilnie, w powiecie oszmiańskim (folwarki Huszcze, Pobidnaszczyzna, Kuropatowszczyzna), trockim, święciańskim, wiłkomierskim (majątek Migiszki), szawelskim (folwark Dermejki), wołkowyskim, taurogskim, upickim, słonimskim, brzeskim, kamienieckim i w szeregu dalszych.
Sawiccy brali żony z takich m.in. domów jak Woyna, Małachowski, Jankowski, Stankiewicz, Subotowicz, Imielecki, Drozdowski, Jasiewicz, Radwański, Krzywiec, Potenko, Witkiewicz, Antoniewicz, Oskierko, Terlecki, Piotrowski, Ciechanowicz, Mickiewicz.
W ciągu XIX wieku tylko heroldia wileńska potwierdziła rodowitość szlachecką ponad 50 różnych odgałęzień rodu Sawickich ze wszystkich wyżej wymienionych powiatów. Przy czym uznawano je wszystkie za jeden „dom”, mimo iż ich reprezentanci najczęściej już nic nie pamiątali o swym pokrewieństwie. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 2892, s. 706-708; f. 391, z. 4, nr 2575, s. 1-199).
W roku 1830 heroldia wileńska potwierdziła rodowitość szlachecką Hieronima Napoleona, Ferdynanda Władysława Michała i Józefa Wincentego Sawickich, właścicieli folwarku Mitruny parafii krakinawskiej powiatu szawelskiego (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1019, s. 74).
Wywód familii urodzonych Sawickich herbu Lubicz (Wilno, 18 czerwca 1835 r.) podaje, że jedna z gałęzi tego rodu od początku XVIII wieku posiadała „kondycyą” Bruże w powiecie upickim w parafii smilgiewskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1047, s. 111-112).
Inne odgałęzienie siedziało na Pogirach w powiecie oszmiańskim (tamże; s. 191-192).
Jeszcze inna gałąź tej rodziny posiadała dobra zwane Sianożętki z zaściankami Sażanski i Mazasławski w powiecie rzeczyckim. Mikołaj Janowicz Sawicki, protoplasta tej gałęzi, ziemianin jego królewskiej mości, miał sześciu synów: Jakuba, Adama, Rocha, Leona, Hrehorego i Daniela, którym w 1684 roku zostawił do podziału swój majątek. Od nich rozgałęzili się Sawiccy po całej Witebszczyźnie i Mińszczyźnie. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1047, s. 222-224).
W 1835 roku „za rodowitych i starożytnych dworzan” uznano należących do tej gałęzi Ignacego Jakuba, Józefa Antoniego, Rajmunda Antoniego, Antoniego, Jerzego Józefa, Jana Wincentego, Ferdynanda Feliksa, Ryszarda Romualda Jana, Konstantego Jana, Ignacego Wincentego, Antoniego i Józefa Sawickich.
Sawiccy herbu Nowina posiadali już w XVII wieku majątek Sawicze, położony w powiecie wiłkomierskim. Protoplastą rodu był Aleksander syn Jana Sawicki, który miał synów Władysława i Jana. Pierwszy z nich miał synów Stanisława, Macieja, Michała i wnuka Antoniego, na którym ta gałąź w ogóle się załamuje. Natomiast Jan miał syna Jana (mianowany przez króla Augusta generałem województwa mińskiego w 1748 roku), a ten – jedynaka Adama, który ponownie gospodarował na Sawiczach i spłodził czterech synów (Michał, Piotr, Stefan, Antoni). I znów ciekawa prawidłowość: trzej ostatni bracia umierają bezpotomnie, Michał zaś ma czterech synów (Dominik 1801; Nikodem 1803; Kazimierz 1804; Wincenty Kajetan 1824); i ponownie – trzej z nich są bezdzietni, a tylko Nikodem ma syna Adolfa Ignacego (1835). (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 5, nr 579).
Kolejny dokument archiwalny, mianowicie: Linia genealogiczna Familii urodzonych Sawickich herbu Lubicz z 1837 roku przedstawia dzieje pięciu pokoleń jednej z gałęzi tego potężnego rodu, wywodząc ją od Michała Alojzego, pisarza ziemskiego wileńskiego od roku 1723 na mocy przywileju króla polskiego Augusta II. Miał on synów Piotra i Jana, a wnuków Franciszka, Marcina, Antoniego, Jana, Ludwika i Mikołaja. Ten ostatni pozostawił synów Joachima i Michała oraz wnuków Konstantego Leona (1824) i Antoniego Jana (1832) (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1060, s. 16).
W 1843 roku w heroldii wileńskiej otrzymali potwierdzenie szlachectwa Felicjan syn Michała Sawicki z Mińszczyzny i trzechimienny Kazimierz Stanisław Jan, syn Piotra, Sawicki z Dyneburga. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1628, s. 131-134).
Mimo zachowanego zapisu w księgach oszmiańskiego sądu ziemskiego z 30 sierpnia 1698 roku, z którego niezbicie wynikało, że Jan Sawicki i jego żona Krystyna z Kimbarów byli właścicielami majątku Kosperyszki w powiecie oszmiańskim i należeli do rodowitej szlachty, mimo potwierdzenia tegoż szlachectwa przez wileńskie zgromadzenie szlacheckie w latach 1800 i 1826, władze rosyjskie uparcie szukały dziury w całym i w końcu w 1845 roku jednak uznały ich pochodzenie za „wątpliwe”, gdyż zabrakło zaginionych w pożogach niektórych dokumentów, które by ukazały nieprzerwaną ciągłość wywodu genealogicznego. W ten sposób przedstawicieli wysoce kulturalnej, przez wiele pokoleń pielęgnującej szczytne tradycje moralne i polityczne rodziny polskie spychano w dół, do środowiska ciemnego, ponurego chłopstwa.
Aleksander i Kasper Sawiccy, mieszkający w Kiejdanach, od 1864 roku przez długi okres znajdowali się pod nadzorem policji ze względu na nieprawomyślność polityczną. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1868, nr 228, s. 69).
Ziemianin Felicjan Sawicki znajdował się od 1865 roku pod nadzorem policji także za ciągotki polsko-powstańcze i gospodarował w folwarku Miczyszki powiatu wilkomierskiego (tamże, s. 83).
W Wyszczególnieniu miast, miasteczek, dóbr i kościołów w Inflantach Polskich według ich stanu w roku 1866 (Inflanty Polskie, Poznań 1879) Gustaw Manteuffel wymienia Annę Sawicką, właścicielkę dóbr Podgórze...
Jak podaje Spis ziemian Mińskiej Guberni (Mińsk 1899, s. 113) Sawiccy posiadali liczne dobra na Mińszczyźnie: Wiazówka, Mioduchów, Hatek, Andrzejówka, Żukowicze, Starosieka, Zysłów (powiat bobrujski).
W 1892 roku heroldia w Kiszyniowie potwierdziła rodowitość szlkachecką Aleksandra Sawickiego z Guberni Besarabskiej w Mołdawii (Ałfawitnyj spisok dworianskim rodam Biessarabskoj Gubernii, Kiszyniów 1901, s. 21).
Sawiccy osiedli na Ukrainie używali odmian herbu Cholewa i znani tu byli od XVII wieku (Por. W. Łukomski i W. Modzalewski, Małorossijskij Gierbownik, Petersburg 1914, s. 157).
W XVII wieku poszczególni reprezentanci tego rodu trafili też do Rosji i dali początek tamtejszym, również wielce zasłużonym, Sawickim. W roku 1669 w niewoli moskiewskiej, w dalekim Kraju Jenisejskim znajdowali się dwaj Polacy: Samuel Sawicki (pisarz grodzki kijowski) i Lewko But. (Akty otnosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. 8, s. 54, Petersburg 1875; ASD, dopołnienija, t. 6, s. 75).
Reasumując tę obszerną informację możemy stwierdzić, że rycerski ród polski Sawickich należał do szeregu najbardziej rozgałęzionych i już chociażby z tego względu zaznaczył swą obecność w dziejach ziem byłej Rzeczypospolitej. Niemało też wyłonił z siebie ludzi wybitnie uzdolnionych, którzy wnieśli znaczny wkład w dzieje kultury w Polsce, Litwie, Białorusi i Rosji.
* * *

Wybitnym dowódcą, marszałkiem lotnictwa ZSRR (1961) był Eugeniusz Sawicki (ur. 1910). Podczas drugiej wojny światowej dowodził dywizją lotniczą, a następnie korpusem. Osobiście wykonał 216 lotów bojowych i zestrzelił 24 samoloty niemieckie. Dwukrotny kawaler honorowego tytułu Bohater Związku Radzieckiego (1944, 1945), słynął zarówno z osobistej odwagi, jak i wybitnych zdolności dowódczych i organizacyjnych. Przez ponad dwadzieścia lat pełnił funkcję zastępcy dowódcy Wojsk Obrony Powietrznej ZSRR. W 1978 roku wyróżniony za zasługi Nagrodą Leninowską.
Z tej rodziny wywodziła się również Swietłana Sawicka, druga w skali światowej (po W. Tiereszkowej) kobieta kosmonautka, która w 1982 roku pilotowała statek kosmiczny „Sojuz-T-12”, a w 1984 „Salut 7”. S. Sawicka była dwukrotnym kawalerem Złotej Gwiazdy Bohatera Związku Radzieckiego.

SAWICZ herbu Sulima. Nazwisko jest patronimikiem od słowiańskiego imienia Sawa. Już przed rokiem 1443 na Podlasiu, w okolicy Drohiczyna, istniało kilka osad o nazwie Sawicze vel Sawice. Jedna z nich nazywała się Sawicze Ruskie, co wskazuje prawdopodobnie na wyznanie prawosławne jej mieszkańców. Także w powiecie brasławskim na Wileńszczyźnie (obecnie terytorium Białorusi) leży wieś o nazwie Sawicze.
Ród Sawiczów od wieków był szeroko rozgałęziony na terenach centralnych i wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Jak wynika z zapisów archiwalnych, byli poprzez branie żon spokrewnieni z takimi domami szlacheckimi, jak Korsak, Dowgird, Szyszko, Putwiński, Łobacki, Gabrewicz, Sielicki, Stankiewicz, Kożuchowski, Mickiewicz, Kiriat, Boksza, Grużewski, szeregiem dalszych. Posiadali liczne mniejsze i obszerniejsze dobra, m.in. Skubiny w powiecie kowieńskim, Zubiszki i Kubliszki w wileńskim; Wilcze i Umaliszcze w Mińszczyźnie; majątek Jakobstal w Kurlandii; a w Wilnie dużą kamienicę przy ulicy do dziś noszącej to historyczne imię. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2541, s. 35 i in.; Spis ziemiań Mińskiej Guberni, Mińsk 1899, s. 113).
Hipolit Stupnicki w swym Herbarzu (t. 3, s. 45, Lwów 1862) podaje: „Sawicz herbu Sulima. Aleksander, pod wodzą hetmana Pawła Sapiehy walczył rycersko w bojach postronnych”.
Wielu reprezentantów tego rodu znalazło wieczne odpocznienie na prastarym cmentarzu Rossa, o czym świadczą liczne ich pomniki i grobowce.
Nie pomijali tego rodu dawni polscy heraldycy. Tak Bartosz Paprocki pisał: „Sawicz herbu Sulima, z których jedni się piszą Sawicz Ryczgorski, drudzy Sawicz Zabłocki, nie wiem, czy oba do tegoż herbu należą. Jan Sawicz Ryczgorski, mąż wojenny, syn jego Wawrzyniec, sędzia ziemski trocki, tego syn Jan, tego Alexander, z Pawłem Sapiehą, hetmanem, rycersko traktował. Tomasz Sawicz Zabłocki, 1648 deputat do pisania pacta conventa między Rzeczą-Pospolitą y Janem Kazimierzem, królem elektem. Woyciech w Wileńskiem w tymże roku. Bartłomiey w Żmudzi 1621, Stanisław w (powiecie) Mińskim 1674, Woyciech zaś Sawicz Zabłocki, dworzanin królewski, w oszmiańskim”.
Wojciech Wijuk Kojałowicz w swym herbarzu z XVII wieku informuje w sposób zbieżny: „Sawiczowie Ryczgorscy. Jan Sawicz Ryczgorski, sławny żołnierz. Wawrzyniec Sawicz Ryczgorski, sędzia ziemski trocki. Jan Sawicz Ryczgorski, wnuk Wawrzyńca. Syn tego Jana, Aleksander Sawicz Ryczgorski, żołnierz w pancernej hetmana wielkiego chorągwi.
Drudzy się zowią Zabłockimi. Tomasza i Wojciecha Sawicza Zabłockiego wspomina elekcya Jana Kazimierza”.
W. Wittyg (Nieznana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908, s. 284) wspomina o rycerzu z Zamościa, mającym nazwisko Sawicz i pieczętującym się herbem własnym.
Wielce pochlebnie piszą o tym domie urzędowe akta heroldii wileńskiej. Jeden z tych dokumentów, mianowicie Wywód familii urodzonych Ryczgorskich Sawiczów herbu Sulima z roku 1820 donosi w imieniu deputacji wywodowej szlacheckiej w Wilnie: „Przed nami (...) złożony został wywód rodowitości starożytnej szlacheckiej familii urodzonych Ryczgorskich Sawiczów (herbu Sulima), z którego gdy się okazało: że familia ta od dawnych czasów w Xięstwie Litewskim osiedlona, prerogatywami szlacheckiemi i possydowaniem dóbr ziemskich zaszczycona, a mianowicie, pierwszy przodek dopiero wywodzących się Kazimierz Ryczgorski Sawicz, będąc dziedzicem dóbr Kraśny, Siedziszek, Abramowszczyzny i dalszych w województwie Trockim, spłodzonym na onych dwom synom, Stefanowi i Janowi do równego podziału zostawił, jak o tem przekonał 1703, Septembra 7 czyniony testament Jana Kazimierza Sawicza, którym połowę dóbr Kraśny i Abramowszczyzna z podziału z bratem Stefanem na tego doszłą, dwóm synom, Felicyanowi i Józefowi do dziedziczenia przeznaczył. Stefan zaś Kaziemierzowicz Sawicz, podobnież dziedzic połowy Kraśny i Abramowszczyzny, pojąwszy w zamęście szlachetnie urodzoną Kandybiankę z nią spłodił synów trzech: Mateusza, Symona i Jakuba, i onym folwark Abramowszczyznę zostawił, a uzyskawszy przywilej na starostwo Werszele w województwie Grodzieńskim, pojął w powtórne małżeństwo Teodorę Cydzikównę, z którą spłodził syna Tadeusza, ojca dopiero czyniącego wywód, sam żyć zaprzestał”.
W 1784 roku Tadeusz Sawicz został dziedzicem wszystkich dóbr tej rodziny. Z żoną Anną Leonowiczówną „spłodził synów czterech: Wincentego i Józefa teraz wywodzących się, a Tomasza i Kazimierza już nieżyjących (...) Tenże Wincenty, syn Tadeusza, Sawicz, pojąwszy za żonę Elżbietę z domu Grużewską, mostowiczankę Xięstwa Żmudzkiego, wydał na świat synów dwóch; Ignacego, sędziego granicznego kowieńskiego, i Józefa”...
Na podstawie dokumentów i dowodów deputacja szlachecka uznała w 1820 roku rodzinę Sawiczów „za rodowitą i starożytną szlachtę polską”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 234-235).
Wzmianki w źródłach archiwalnych o reprezentantach tego rodu spotyka się już w wieku XV. I tak jeden z dokumentów donosi: „Lew Sawicz, u niego 3 syny, mołodcy” figurują przed 1482 rokiem jako szlachcice służący nad Dnieprem królowi polskiemu w Ziemi Smoleńskiej. (RIB, t. 15, s. 274). I dalej: „Marcinu Sawiczu dwa wozy soli z klucza bierestejskiego” wydano z zapasów króla Kazimierza Jagiellończyka w Grodnie 2 czerwca 1489 roku. Wówczas też wydano mu za dobrą służbę „pół ustawa miodu z klucza trockiego, a 20 beczek żyta”. (RIB, t. 15, s. 379, 381).
Bogdan Sawicz w 1511 roku był burmistrzem Wilna, a Jan Sawicz w 1526 ławnikiem sądu grodzkiego wileńskiego. „Siemion Sawicz, dworianin hospodarski, majet stawić sześć koniej” – postanawia sejm wileński 1 maja 1528 roku w uchwale poświęconej przygotowaniom do kolejnej rozprawy zbrojnej z Moskwą. (Akty izdawajemyje..., t. 24, s. 40). Na mocy tejże uchwały Jan Sawicz, szlachcic spod Wołkowyska, miał wystawić trzech jeźdźców i sam stawał do boju. (RIB, t. 15, s. 1523).
Katarzyna z Dowgirdów Sawiczowa, Miłosława i Jur Sawiczowie, rodzeństwo, wspominani są jako szlachta podwileńska w 1528 roku przez Metrykę Litewską.
Pod rokiem 1553 akta archiwalne wzmiankują o Tychnie Sawiczu, ziemianinie królewskim spod Mińska, zaś w roku 1570 o Bolciu Sawiczu, służebniku Fedora Sapiehy w Żyżmorach. (Akty izdawajemyje..., t. 30, s. 93; Siewiero-Zapadnyj Archiw, t. 1, s. 129).
Od 1582 roku Bohdan Sawicz pełnił funkcje burmistrza m. Mińsk.
W latach 1585-1589 pan Ławryn Sawicz, szlachcic powiatu trockiego, sądził się z sąsiadem Kasparem Kłodzińskim o miedzę. Sprawę rozbudowano do tego stopnia, że musiał o niej rozstrzygać w Warszawie osobiście król polski. Z zapisu archiwalnego wynika, że pan Ławryn Sawicz pełnił w tym czasie funkcje pisarza grodzkiego trockiego i był właścicielem dóbr Pomusie. (Akty izdawajemyje..., t. 30, s. 38-40, 84).
W roku 1589 w sejmie warszawskim brał udział poseł województwa Trockiego Jan Sawicz. Nieco później występują jego synowie Tomasz, Aleksander, Wojciech, Jan, Stanisław.
W styczniu 1590 roku „uczciwy pan Bohdan Sawicz, burmistrz miński, z wielkim obciązeniem skargi swoje opowiadał na Iwaszka Głuchego o tym, iż miesiąca i roku wyżej pisanego, będąc na dobrowolnym rynku hospodarskim w mieście tutejszym Mieńskim między rzędami solanemi w dniu targowym, tenże Iwaszko Głuchy, do mnie jako człowieka spokojnego i w niczym sobie niewinnego, nie mając do mnie żadnej potrzeby i przyczyny, nie wiedzieć, jakim duchem natchniony, pierwiej do mnie z czekanem porwał się, chcąc mnie bój i zelżywość uczynić, a potym, wziąwszy ptrzed siebie zły umysł swój (..., biegłszy w skok do domu (...) a pofyciwszy tam półhak nabity, z ktorym przyskoczywszy do mnie, niepodaleku kram solanych, podle których widząc mnie stojącego, przyłożywszy do niego kurek, począł na mnie mierzyć, chcąc mnie umyślnie z niego na śmierć zabić. Lecz w tym czasie obaczywszy jego Zacharyasz Głuchy, własny rodzony dziaćko jego, w tym gwałtownie zahamował, to jest wziąwszy jego oboma rękami pośrodku z tym półhakiem na inszą stronę obrócił i tego mężobójstwa nie dopuścił uczynić. A zatym pan Andrzej Maślanka, burmistrz mieński, przyskoczywszy z boku, ten półhak z rąk onego Iwaszki zaledwie wykręcił i do siebie wziął, i za tym z łaski Bożej od tego złego człowieka i wzięcia jego żywem został. I prosił pan Bohdan Sawicz, aby te opowiadanie jego do ksiąg grodzkich zapisano”... (Akty izdawajemyje..., t. 36, s. 366-367).
Z innych zapisów dowiadujemy się, że on i żona jego Bogumiła z Szyszków byli właścicielami sioła Lachowszczyzna pod Mińskiem.
Marcin Sawicz, szlachcic z województwa trockiego (wyznania ewangelickiego), figuruje w zapisie do ksiąg Głównego Trybunału Litewskiego w Wilnie z dnia 3 lipca 1590 roku. (Monumenta Reformationis Poloniae et Lithuaniae, z. 1, s. 59, Wilno 1911).
* * *

Jeśli chodzi o wiek XVII, to wzmianki o reprezentantach tego rodu stają się nagminne.
Samuel, Konrad, Dymitr, Michno, Jan, Damian, Andrzej i kilku innych Sawiczów, figurują w 1609 roku w inwentarzu sioła Sawicze w powiecie słonimskim. (Archeograficzeskij Sbornik Dokumentow, t. 1, s. 241). Herhory Sawicz około 1610 był kapłanem prawosławnym w miejscowości Horodyszcze na Nowogródczyźnie. Wojciech Sawicz Zabłocki w 1648 roku podpisał od województwa wileńskiego akt elekcyjny króla Jana Kazimierza. (Volumina Legum, t. 4, s. 100).
Pachomiusz Sawicz w 1663 roku był namiestnikiem klasztoru św. Bazylego w Wilnie, a w roku następnym jest nazywany już ihumenem w Iwiu. (Akty..., t. 9, s. 193, 200-202). Teodor Sawicz, wilnianin, wzmiankowany jest w roku 1666.
Heliasz Sawicz w 1694 roku pełnił funkcje starosty magistratu wileńskiego.
* * *

Byli też tzw. Tatarzy, noszący to nazwisko. Uryasz Dawidowicz Sawicz, zamieszkały we wsi Sorok Tatar, wzmiankowany jest przez księgi ziemskie w roku 1683. (Akty izdawajemyje..., t. 31, s. 477, 479).
* * *

W wieku XVIII dokumenty archiwalne także często wspominają o reprezentantach tego rodu.
Tak Józef Sawicz, mieszczanin wileński, figuruje w zapisach kościelnych księży bazylianów z 1701 roku.
7 września 1703 roku do ksiąg grodzkich powiatu trockiego wniesiono tekst następującego testamentu: „W imię Trójcy Przenajświętszej, Ojca, Syna i Ducha Świętego, amen. Ponieważ wszystkie rzeczy za ordsynansem Pana Najwyższego poczęte i koniec swój brać zwykli, a nad każdym żyjącym wyrok niepochybny śmierci wykonany być musi, Ja, Władysław Sawicz, wiadomo czynię tym moim ostatniej woli testamentem na potomne czasy zostawując - luboć nie w starości lat moich, ani w żadnej innej chorobie, tylko że mi Najwyższy Pan dopuścił od tyrańskich rąk niezbożnego jegomości pana Jerzego Mickiewicza, jako się sam tytułuje, podstolego mścisławskiego, zaprosiwszy mnie do dworu Koleśnik w Starostwie Siemeńskim leżącego tyrańsko zbił, jako oto już zaniosłem prośbę, i od tego tyrańskiego zbicia z tego świata schodzę. Proszę jejmości pani Katarzyny Szczygłowskiej, najmilszej żony mojej, i pana Józefa Sawicza, syna mego miłego, aby tego tak tyrańskiego zbicia mego i kontuzji dochodzili. Oddając duszę moją grzeszną Bogu Ojcu Synowi Duchowi Świętemu w Trójcy Świętej jedynemu, oraz upadam na twarz serca mego przed Przenajświętszą Panną Maryą, Matką Odkupiciela mego Jezusa Chrystusa, i Świętego Michała Archanioła i anioła stróża mego (...), aby świętemi i pobożnemi modlitwami duszę moją przed strasznym Sądem Bożym ratowali, comkolwiek przeciwko przykazaniom z ułomności mojej wykroczył. Ciało moje grzeszne, które z ziemi jest, tejże Naturalnej i oddaję ziemi, które ma być schowane w Kościele Siemeńskim obrządkiem katolickim. Na mszy święte i jałmużny ubogim taż miła JW. pani małżonka moja i mój pan Józef Sawicz według przemożenia swego dać mają. Dobra moje, ktore z łaski Najwyższego Pana miałem, jak onemi, tak onemi rozporządzam i dysponuję. Majętność moją wieczystą, mnazwaną Krasna w Województwie Trockim leżącą, a jeszcze niedzielną z rodzonym moim młodszym jw panem Stefanem Sawiczem tak w gruntach, sadzibach, budynkach, zasiewach, lasach i we wszystkich należytościach; u ktorego to jwpana Brata mego zapożyczyłem się złotych czterysta pięćdziesiąt (...) i w tej sumie połowę majętności mojej trzyma”...
Z testamentu tego, bardzo obszernego, dowiadujemy się m.in., iż, jak pisze Władysław Sawicz: „Syn mój z pierwszego małżeństwa pan Felicjan Sawicz, wziąwszy część sumy od matki swojej, żony mojej, w Koronne Kraje wyjechał i po dzisiaj dzień nie wiem, gdzie się obraca. Córki moje pierwszego małżeństwa w stan małżeński powydawałem, starszą Helenę za jpana Niekraszewicza Władysłąwa, Krystynę za jpana Kazimierza Gieysztora, tak weselne akta, jako i wyprawę, ochędostwo sprawiłem. Panu Niekraszewiczowi dałem na wyprawienie konsensu majętność Rządziszki sto pięćdziesiąt tynfów; bydła, koni więcej na dwieście złotych... Panu Gieysztorowi konia kosztującego także więcej dwustu złotych”...
Jak wynika z testamentu, także z drugiego małżeństwa Wł. Sawicz miał dwie córki, Annę i Magdalenę, a pierwsza jego żona Anna Pisarska porzuciła była go, odjeżdżając do Wilna. Jeżeli chodzi o drugą żonę, to pisał o niej Wł. Sawicz: „Żegnam jw panią małżonkę moją, a za wszelakie affekta dziękuję, jakom doznał wszelakiego poszanowania i dobrego pożycia od jejmości. Proszę, ażeby mnie na tamtym świecie nie zapominała przez mszy święte i jałmużny ubogim, żeby duszę moją ratowała modłami przed majestatem Najwyższego Pana. Żegnam syna mego miłego, pana Józefa Sawicza, ojcowskie moje wlewam błogosławieństwo, a napominam, aby matkę i dobrodziejkę swoją szanował i w powszechnej zgodzie żył. Żegnam najmilsze córki moje, także ojcowskie wlewam błogosławieństwo, napominam, aby matce swojej usługę i poszanowanie czynili, a za duszę moją Najwyższego Pana błagali. Żegnam ichmościów panów sąsiadów, dobrodziejów moich, a comkolwiek przykrości komu z nieostrożności uczynił, proszę, aby z prawego serca odpuściwszy westchnieniem swoim do Najwyższego Pana Duszę moją ratowali... (...) Pisan w Piedziszkach... Władysław Jan Sawicz”...
W roku 1763 dawne zapisy wspominają imię Mikołaja Sawicza, szlachcica z Ryndziun na Wileńszczyźnie, stanowiących część klucza Wysoko-Dworskiego, posiadłości hrabiów Brzostowskich. Tadeusz Sawicz podpisał w 1764 roku akt konfederacji generalnej warszawskiej. (Volumina Legum, t. 7, s. 65). W tymże roku Stanisław Sawicz w imieniu województwa sieradzkiego złożył podpis na akcie elekcyjnym ostatniego króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego. (tamże, s. 115).
Aleksander Sawicz, ziemianin powiatu grodzieńskiego, 17 kwietnia 1764 roku podpisał laudum sejmiku lokalnego. Tadeusz Sawicz 5 października tegoż roku miał stanąc do popisu szlachty tegoż powiatu.
Bartłomiej, Tadeusz, Józef oraz Aleksander Sawiczowie podpisali instrukcję szlachty powiatu grodzieńskiego posłom, udającym się na sejm do Warszawy 26 sierpnia 1766 roku. (Akty izdawajemyje..., t. 7, s. 358-359).
Aleksander Sawicz podpisał z innymi uchwałę grodzieńskiego szlacheckiego sejmiku gromnicznego 5 lutego 1776 roku. (Akty..., t. 7, s. 227).
M. Sawicz był notariuszem kurii arcybiskupiej metropolitalnej w Rakowie pod Mińskiem w roku 1776. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 1475, s. 11).
13 marca 1786 roku do ksiąg ziemskich powiatu bobrujskiego wpisano następujące oświadczenie: „My, Kazimierz i Adam Sawiczowie, obywatele powiatu brasławskiego, czyniemy wiadomo i jawno wyznawamy tym naszym testymonialnym pismem wielmożnym panom Stefanowi, Dawidowi, drugiemu Stefanowi, Klemensowi, Kazimierzu Sawiczom (...) na to, iż co w Bogu zeszły ś.p. Siemion Sawicz, antecesor nasz, posydując za przywilejami od Nayjaśniejszych Królów Polskich antecesorom jego powydawanemi dobra lenne w województwie Smoleńskim leżące, spłodził synów dwóch, Iwana i Gabryela Sawiczów, z których brat starszy Iwan Sawicz, zrzekłszy się części dóbr po Siemionie sobie sukcesywnie przynależney na brata młodszego Gabryela Sawicza zaszedł w powiat brasławski; gdzie nabywszy prawem wieczystym część dóbr Arcimowicz i Stawrowa i dalszych pojął w zamęściu jwpannę Mariannę Arcimowiczówną, z ktorą spłodziwszy synów trzech, Wawrzyńca, Teodora i Krzysztofa, zszedł z tego świata”...
Po śmierci ojca synowie rozdzielili między sobą schedę po nim: Wawrzyniec dostał folwark Brailiszki, Fiodor - Archimowicze i Stawrów, a Krzysztof - folwark Wysowszczyzna.
„W pośledniejszym zaś czasie Wawrzyniec spłodziwszy synów dwóch, Marcina i Piotra, zszedł z tego świata, z których Marcin, utraciwszy część folwarku na siebie spadającą udał się na Ruś i osiadł w powiecie rzeczyckim, gdzie spłodił synów dwóch, Teodozego i Gabryela. Teodozy spłodził Siemiona i Tyta; Siemion spłodził Samuela i Teodora; Tyt zaś spłodził Joachima i Marcina. Teodor spłodził Jakuba, Stefana i Dawida; Samuel - Stefana; Joachim - Klemensa, a Marcin zrodził Kazimierza, (...) Piotr - Władysława. (...) Wszyscy Sawiczowie kleynotem rodowitości szlacheckiey zaszczycali się w każdym województwie i powiecie za aktualną i rodowitą szlachtę byli poczytywani, wszelkich prerogatyw wolności szlacheckiey przyzwoitych zażywali”.
Oświadczenie to potwierdzili swymi podpisami liczni reprezentanci szlachty powiatu brasławskiego. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 2837).
Wywód czyli referencia szlachcica Jerzego Józefa Sawicza, rodem z powiatu brasławskiego, a teraz w powiecie wiłkomierskim żyjącego z 1795 roku donosił: „Jerzy Józef Sawicz lat cztyrdzieści pięć, mający oyca Mateusza, dziada Andrzeja, pradziada Bartłomieja, prapradziada Teodora miał. Z antecessorów swoich jest dziedzicem Arcimowicz y Stawkowa w powiecie brasławskim a teraz dziśnieńskim w possesyi brata Kazimierza zostających”...
Miał żonę Annę z Bortkiewiczów i syna Andrzeja; arendował folwark w parafii rakiskiej powiatu wiłkomierskiego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 278, 302).
W latach 1795/99 proboszczem kościoła unickiego we wsi Sworotna Wielka koło Nowogródka był ks. Gabryel Sawicz. Także Jan Sawicz w tymże okresie był parochem rajeckim, a nieco później dziekanem nowogródzkim; Mikołaj zaś Sawicz pełnił funkcje administratora parafii unickiej we wsi Dołanotowszczyzna tejże Ziemi Nowogródzkiej. Do Rosji przenieśli się w XVIII-XIX w. z Ziemi Witebskiej i Orszańskiej.

Jeśli chodzi o wiek XIX, to zapisy archiwalne z tego okresu są bardziej obszerne i wyczerpujące.
Według Regestru szlachty czynszowej i okolicznej powiatu borysowskiego z roku 1812 we wsi Owieniuszki mieszkał wówczas jaśniewielmożny pan Piotr Sawicz. (Akty izdawajemyje..., t. 37, s. 309).
W 1816 roku heroldia wileńska odnotowała, że we wsi Szukniszki powiatu upickiego, należącej do księcia Ksawerego Puzyny, zamieszkuje szlachcic Justyn, syn Jan, Sawicz, razem z żoną Barbarą z Pietraszewskich oraz synami Janem i Antonim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 4098, s. 335).
5 lipca 1819 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość Karola Franciszka Sawicza, szlachcica powiatu trockiego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 919, s. 25).
8 listopada tegoż roku potwierdzenie takie uzyskali Antoni, Jakub, Onufry i Józef Sawiczowie herbu Sulima, używający przydomku Zabłocki. (tamże, s. 69).
Jeszcze w 1829 roku heroldia w Wilnie potwierdziła rodowitość Jana i jego syna Karola Franciszka Sawiczów z powiatu zawilejskiego, swej ziemi nie posiadających. Wówczas też sporządzono drzewo genealogiczne tego rodu ogarniające dziesięc pokoleń i 70 osób płci męskiej.
W 1829 roku wśród srudentów wydziału fizyczno-matematycznego Uniwersytetu Wileńskiego znajdował się Adolf Sawicz. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 836, s. 44).
Jedna z linii Sawiczów (herbu Sulima) siedziała w powiecie dziśnieńskim i w samym mieście Dzisna województwa połockiego. W roku 1795 szlachectwo tej rodziny potwierdzone zostało przez deputację w Połocku, w 1800 roku - w Mińsku.
Mińska deputacja szlachecka stwierdziła w 1832 roku, po sprawdzeniu zapisów metrykalnych, że „Alexy jest synem Jana Stefanowicza Sawicza, a brat jego stryjeczny Jan jest synem Grzegorza”.
W tymże dokumencie czytamy, że „Alexy poświęciwszy swe lata służbie Monarszey za akuratne oney spełnienie dosłużył się rangi Tytularnego Sowietnika”... Jak wynika z przekazów archiwalnych, Sawiczowie byli wyznania katolickiego, prawosławnego i protestanckiego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 610).
23 grudnia 1838 roku rodowitość domu Sawiczów potwierdzona została przez Senat Rządzący w Petersburgu. Przy czym chodziło o gałęzie tego rodu z powiatu dziśnieńskiego, wileńskiego, jak też o Aleksego Iwanowicza Sawicza, który w 1844 roku zgromadził papiery dotyczące swego pochodzenia, uznane za prawnie obowiązujące; powoływano się na nie jeszcze w roku 1894. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 935).
Tablica genealogiczna rodu Sawiczów, zatwierdzona w heroldii wileńskiej w pierwszej połowie XIX wieku wywodzi dziewięć pokoleń (43 osoby) jednej z gałęzi tego domu od Zmitra Sawicza, pisanego „od Blisca pochodzący”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 1806).
W czerwcu 1840 roku mieszkańcy Wilna Jakub i Katarzyna Sawiczowie wystąpili ze skargą na Żyda Jankiela Natansona do urzędu generał-gubernatora o to, iż on nieprawnie zdał do arendy dom przy ulicy Tatarskiej, a biorąc z nich zbyt wysoki procent za długi doprowadził ich do ruiny i z pomocą, przekupionej widocznie, policji w ogole wyrzucił ich na ulicę. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1840, nr 299).
Obfite materiały, dotyczące dziejów zacnego rodu Sawiczów herbu Sulima, w tym dawne rękopisy, genealogie, herby znajdują się w zbiorach CPAH Litwy w Wilnie. (f. 391, z. 4, nr 2621, s. 1-87). Jak podaje znajdujące się w tym zbiorze Opisanie genealogii szlacheckiej rodowitości Domu Urodzonych Wincentego z synem Ignacym, sędzią grodzkim kowieńskim, oraz Józefa, synów Tadeusza Stefanowicza Ryczgorskich Sawiczów (herbu Sulima) z powiatu wileńskiego wywodzących się: „Familia urodzonych Sawiczów od dawnych czasów w Xięstwie Litewskim osiedlona, prerogatywami szlacheckiemi y possydowaniem dóbr ziemskich zaszczycona, - a mianowicie pierwszy przodek dopiero wywodzących się Kazimierz Ryczgorski Sawicz, będąc dziedzicem dóbr Krasny, Piedziszek, Abramowszczyzny i dalszych, w województwie Trockim, spłodzonym dwóm synom do równego podziału zostawił. Jak o tem przekonywa 1703 roku septembra 7 czyniony testament Jana Kazimierzowicza Sawicza, ktorym połowę dóbr Krasny i Abramowszczyzny do podziału z bratem Stefanem na jego doszłą - dwóm synom, Felicyanowi i Józefowi do dziedziczenia zostawił.
Stefan zaś Kazimierzowicz Sawicz, podobnież dziedzic połowy Krasny i Abramowszczyzny, pojąwszy w zamęście szlachetnie urodzoną Kandybiankę z nią spłodził synów trzech Mateusza, Symona i Jakóba i onym folwark Abramowszczyznę zostawił (...) Pojął w powtórne małżeństwo Teodorę Cydzikównę, z którą spłodziwszy syna Tadeusza, oyca dopiero czyniącego wywód, sam żyć zaprzestał.
Tadeusz przeto Stefanowicz Sawicz, będąc dziedzicem wszelkiey pozostałości, jak po oycu, tako i po matce, zawarł slubne związki z Anną z domu Leonowiczówną i spłodził synów czterech - Wincentego i Józefa, teraz wywodzących się, a Tomasza i Kazimierza, już nieżyjących” etc.
Kolejny dokument czyli Wywód urodzonych Sawiczów herbu Sulima, sporządzony w Wilnie przez tamtejszą heroldię dnia 26 maja 1800 roku, donosi, że: „Jan Sawicz, przodek teraz wywodzących się, w dowodzie rodowitości szlachetnej dziedziczył majętność Ukolniki zowiącą się, w powiecie lidzkim położoną, za prawem wieczysto przedażnym od Hilarego y samey Krzywkowskich, strażników smoleńskich, małżąków w roku 1707 apryla 27 dnia wydanym (...) Tenże, jako bezpotomnie schodząc, bratu swemu rodzonemu Adamowi Sawiczowi majętność ku dziedziczeniu przeznaczył, który to Adam Sawicz, dziedzic majętności Ukolnik, wedle świadectwa testamentu przez niegoż w roku 1750 (...) uczynionego, zostawił po sobie syna Bartłomieja Adamowicza Sawicza, a ten był oycem dziś wywodzących się Ignacego y Joachima Bartłomiejewiczów Sawiczów, przekonały o tym metryki chrzestne z Kościoła Zabłockiego dziś wywodzących się wyjęte y ciągła possesya przez tychże w majętności Ukolnik”.
Toteż heroldia wileńska stwierdziła: „Familią Urodzonych Sawiczów, jako to: Ignacego y Joachima Bartłomiejowiczów Sawiczów za rodowitą y starożytną szlachtę polską ogłaszamy y onych do Xięgi Szlachty Guberni Litewskiey pierwszey klassy zapisujemy”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 948, s. 858-859).
I jeszcze jeden Wywód familii urodzonych Sawiczów herbu Sulima z 23 grudnia 1819 roku podaje, iż: „ta familia dawna i starożytna w Xięstwie Litewskim oraz prerogatywami szlacheckiemi zaszczycona i ziemskie majątki początkowie w powiecie brasławskim dziedzicząca, mianowicie Arcimowicze i Stawrowe, na których licznie rozkrzewione potomstwa po różnych rozsiedlili się Królestwa Polskiego prowincyach; a z których idący dziś wywodzących się pradziad Theodor Iwanowicz Sawicz (...) dziedzic majątku Stawrowa w powiecie brasławskim, dla potrzeb znaglających wyprzedał część onego Michałowi Marcinkiewiczowi” (przed 1668). Z żony Maryanny Jawmontówny pozostawił dwóch synów, Symona i Michała, urodzonych w 1688 i 1691 roku, a chrzczonych w Dryświatach. „Z tych Symon Teodorowicz Sawicz, wyzuwając się z ojczystego z przodków w Stawrowie majątku, wyniósł się z powiatu brasławskiego, a przechodząc koleje to służb dworskich, to dzierżawiąc majątki ziemne, mianowicie początkowie w Xięstwie Kurlandzkim (...) z Franciszki Lubockiej spłodził synów dwóch, Andrzeja i Józefa (...), a ci podobnież przechodząc koleje życia, powrócili do Litwy w powiat wiłkomierski, gdzie pożenieni, Andrzej z Katarzyną Żemoycianką, a Józef z Anną Kończyną, oba possydowali prawem arendownym majątki”. Ich potomkowie wzięli żony z Butamowiczów i Czepiańskich.
W roku 1819 heroldia wileńska uznała za „aktualną i rodowitą” szlachtę polską Andrzeja, Aleksandra, Józefa, Onufrego, Jana i Konstantego Sawiczów. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2597, s. 134-137).
Jeszcze innej gałęzi rodu jest poświęcony Wywód familii urodzonych Sawiczów herbu Sulima z 19 sierpnia 1820 roku, ktory donosi, że: „familia ta znakomita ze swej starożytności, zaszczycona dostojeństwy stanu szlacheckiego, posiadając dobra ziemskie w W.X. Lit., pistowała wysokie cywilne i wojskowe urzęda, ujęta troskliwością o dobro ogólne narodu niosła w ofierze dla Ojczyzny z własnych funduszów wszelką pomoc, przez co zasłużyła na względy u tronu Królów Polskich, a zaś szacunek i wdzięczność u współziomków. Przodkowie tej familii przy użyciu nadanego sobie herbu Sulima zaszczytnie postępując, wzorowe przyklady cnót i dzieł do naśladowania potomków podali”.
W XVI wieku pisali się Sawicz Zabłoccy lub Sawicz Ryczgorscy, gnieździli się w powiatach: trockim, oszmiańskim, wileńskim, mińskim. Za ich protoplastę brany jest Siemion Sawicz, ktory zostawił syna Iwana. Była to ta sama rodzina, która się gnieździła w powiecie brasławskim, bowiem Iwan Sawicz, prócz wymienionego wyżej syna Teodora (Fiodora) zostawił też Wawrzynca i Krzysztofa.
Później Sawiczowie spokrewnili się przez branie żon z Łobackimi, Gabrewiczmi, Stankiewiczami, Sielickimi, Kożuchowskimi, Mickiewiczami.
W 1820 roku heroldia wileńska uznała Antoniego, Jakuba, Józefa, Jana, Ignacego Józefa, Stanisława, Franciszka, Michała, Wincentego, Dominika, Jerzego, Adama, Nikodema i dalszych Sawiczów „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” oraz wpisała ich imiona do pierwszej klasy Ksiąg Szlachty Guberni Litewsko-Wileńskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2597, s. 138-141).
W 1690 roku jeden z Sawiczów przeniósł się do Rosji i dał początek tutejszemu gniazdu tej rodziny, wielce zasłużonej dla rozwoju nauki w tym kraju.
* * *

Osobną, również wielce zasłużoną i słynną gałąź tego rodu stanowili rozgnieżdżeni na ziemiach ukrainnych Sawiczowie-Ciechanowiczowie vel Sawiczowie-Tichonowiczowie herbu Sulima, ktorzy w XVII wieku znani byli wśród szlachty czernihowskiej. (Por. W. Łukomskij, W. Modzalewskij, Małorossijskij Gierbownik, s. 158-159, Petersburg 1914).
Osiedli na Ziemi Czernihowskiej Sawiczowie brali żony m.in. z Prokopowiczów, Stefanowskich, Postałowskich. (Miłoradowicz, t. 1, s. 78-79).
Z tego rodu pochodził m.in. Aleksy Sawicz (1810-1883), znakomity astronom, profesor Uniwersytetu Petersburskiego, oraz Wsiewołod Sawicz (1885-1972), zasłużony działacz nauki Federacji Rosyjskiej, profesor Uniwersytetu Leningradzkiego, dyrektor Ogrodu Botanicznego Akademii Nauk ZSRR, najwybitniejszy rosyjski lichenolog, redaktor miesięcznika „Priroda” w latach 1936-1951, autor fundamentalnych dzieł naukowych w zakresie botaniki.

SAWIELIEW herbu własnego. Panowie Sawieliewowie mieszkający ongiś w W.Ks.L. byli w XIX wieku potwierdzani w godności szlacheckiej także przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2563).

SAWIN herbu Glaubicz; nobilitowani przez sejm w 1600 roku. Z Ukrainy przenieśli się też do Rosji.

SAWŁUK herbu własnego; pochodzili z terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od nich też poszli Sawłukowowie.

SAZONOW herbu własnego; ród rosyjski polskiego pochodzenia.

SIETNICKI herbu Nałęcz. Z tej rodziny pochodził znakomity filozof Mikołaj Aleksandrowicz Sietnicki (1888-1937), utalentowany polemista i poeta zgładzony przez reżim komunistyczny w ZSRR. Pochodził z miejscowości Olgopol na Wołyniu, studiował na wydziale orientalistyki i prawa Uniwersytetu Petersburskiego. Spod jego pióra wyszły wydawane na emigracji książki: O koniecznom idieale, SSSR; Kitaj, Japonia, Statistika, litieratura i poezja, liczne artykuły w periodyce. Zwabiony przez NKWD do ZSRR, został aresztowany, osądzony i rozstrzelany.

SIEWRUK herbu Lubicz. Polska Encyklopedia Szlachecka (t. 11, s. 58, Warszawa 1938) pisze o Siewrukach herbu Gozdawa znanych od około roku 1600 w powiecie nowogródzkim.
Wywód familii urodzonych Siewruków herbu Lubicz z 1835 roku bierze za protoplastę rodu Jana Siewruka, kapitana w chorągwi rajtarskiej księcia Mikołaja Faustyna Radziwiłła, miecznego Wielkiego Księstwa Litewskiego, ktory to kapitan w 1712 roku od tegoż księcia za zasługi bojowe otrzymał ziemską majętność. Jego syn Bartłomiej Siewruk był rotmistrzem powiatu wiłkomierskiego, dziedzicem folwarku Mojgie ze wsią tejże nazwy.
Syn Bartłomieja Stefan, właściciel majątków Szyły i Kunigiszki, rotmistrz wiłkomierski, był ojcem Ludwika Siewruka, w żyłach którego płynęła (po kądzieli) m.in. krew Sarbskich, Straszewiczów, Łukjańskich.
W XIX-XX wieku znani też na Białorusi i w Rosji.

SIKORSKI herbu Kopasina i in. Znani jeszcze przed 1421 rokiem. Spokrewnieni ze Strękowskimi, Wilczostańskimi, Milewskimi, Babińskimi, Kapicami, Makowskimi.
Od bardzo dawna wzmiankowani w przekazach archiwalnych.
Nobilis Johannes Sykorski (Sykora) figuruje kilkakrotnie w księgach sądowych Lwowa w roku 1444.
W połowie XVI wieku Sikorscy herbu Jastrzębiec odm. posiadali m.in. dobra Boszkowszczyznę nad rzeką Swisłocz w powiecie grodzieńskich (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 208).
W 1576 roku posłem krakowskim na sejm był zacny pan Sebastjan Sikorski.
Po pewnym czasie rodzina ta rozmnożyła się szeroko na ziemiach kresowych. Aleksander i Jan Stanisław Sikorscy, pisarz grodzki lwowski, w 1648 roku podpisali w imieniu województwa ruskiego elekcję króla Jana Kazimierza. Cztery lata później tenże Jan Stanisław Sikorski figuruje w przekazach pisanych jako pisarz grodzki halicki (Akta grodzkie i ziemskie z archiwum ziemskiego we Lwowie, t. 24, s. 86, 96, 97, Lwów 1931).
Mniej więcej w tymże czasie niektórzy członkowie tego rodu wpadli w niełaskę najzjadliwszego plotkarza Polski. W. Nekanda Trepka w Liber generationis plebeanorum (s. 364) wspomina też o licznych tego imienia plebeuszach w Polsce: „Sikorski nazwał się bękart Przecława Palczowskiego w Rudach u Zatora i u niego się wychował. Służył potem panu Palczowskiemu Gabryjelowi w Zatorskim. Pojął był dziewkę bednarzowę w Zatorze circa 1620; miał synów kilku...
Sikorski nazwał się Jan, syn zagrodnika powroźnika w Dębnie u Wojnicza. Na służbę się był udał (...), potem w Wieliczce mieszkał; tamże z Wieliczki miał i drugą żonę, z obiema miał potomstwo. Był zaś od roku 1628 w wieżach u Wieliczki pisarzem soli skarbowej warzonej.
Sikorski nazwał się Jan. Ociec jego forman był w Modlnicy, chłop, mila od Krakowa. Kupił był domek na Kleparzu (...).
Sikorski zwał się Stanisław, mieszczanin w Krakowie. Jest nota o nim, co go jako civem famatum pozwano na ratusz o niewydanie donatywy anno 1630. Na Sławkowskiej ulicy miał część w kamienicy, był i anno 1639 na Św. Jana ulicy. Sikora ojca jego zwano i tego zową”... etc.
Wątpliwe, czy któreś z tych pomówień o plebejskość jest choć w jakimś stopniu podstawne. Byli bowiem Sikorscy ogromnie rozszerzonym, dzielnym i patriotycznym rodem, przejawiającym różnorakie uzdolnienia i wielkie zalety charakteru.
Antoni Sikorski około 1654 roku był właścicielem majętności Kuznierowa na Smoleńszczyźnie i brał udział w obronie tego miasta przed nawałą moskiewską.
Wielmożni panowie Adam i Remigian Sikorscy 26 czerwca 1669 stawali do popisu ziemian sanockich pod Jabłonicą.
Jan Sikorski, podchorąży szwadronu konnego dragońskiego pana Potockiego, strażnika Wielkiego Księstwa Litewskiego (1773), zbierał podatki w województwie witebskim.
Jeden z punktów konstytucji sejmu ekstraordynaryjnego warszawskiego z 1775 roku głosił: „Mając wzgląd na zasługi urodzonego Antoniego Sikorskiego, sekretarza pieczęci Wielkiej Koronnej, od roku 1745 w Koncellaryi Koronney pracującego, który na kupno wsi naszej królewskiej Jeziorowice nazwanej w w-wie krakowskim, a powiecie lelowskim leżącej, i przyprowadzenie jej do lepszej pory znaczną summę wyłożył, jemuż, małżonce jego i sukcessorom de lumbis na rzeczonej wsi Jeziorowicach summę 40 tysięcy złotych polskich przyznajemy i possessyą tejże wsi do lat czterdziestu ubezpieczamy, in elapsu których nie wprzód z possessyi tej królewszczyzny moderni donatorii lub sukcessorowie ich ustąpić obligowani będą, lecz dopiero jak im summa wzmiankowana 40 tyś. z skarbu Rzeczypospolitej będzie wypłacono”. (Volumina Legum, t. 8, s. 133).
Funkcje pieczętarza koronnego i sekretarza Jego Królewskiej Mości Antoni Sikorski pełnił w latach 1756-1778. W ówczesnych rękopisach był z łacińska nazywany: „sacrae regiae majestatis et sigilli regni secretarius”.
„Jegomość pan Andrzej Sikorski z karabinem, pieszy”, stanął 5 października 1765 roku do popisu szlachty powiatu grodzieńskiego.
Akt konfederacji ziemian halickich z 5 czerwca 1767 roku „za wiarę świętą rzymską i wolność” przeciwko zagrożeniu wschodniemu podpisał m.in. Mikołaj Sikorski.
Ignacy Sikorski w 1794 roku mianowany został przez T. Kościuszkę na członka Komisji Porządkowej Ziemi Stężyckiej i powiatu garwolińskiego (Por. Akty Powstania Kościuszki, t. 1, cz. 1, s. 274, Kraków 1918).
Sikorscy herbu Kopasina co najmniej od XVII wieku, a z pewnością i wcześniej, byli posiadaczami majętności Sikory Blade w powiecie drohiczyńskim na Podlasiu. Za protoplastę tej gałęzi heroldia wileńska w 1833 roku uznała Stanisława Sikorskiego, który zostawił po sobie synów Jana i Tomasza. Wnuk zaś tego ostatniego, Krzysztof został posiadaczem dóbr Ziemionisze w powiecie lidzkim (1811). Jego zaś syn Ludwik oraz wnukowie Aleksander, Franciszek, Jan i Rudolf zostali w 1833 roku potwierdzeni w starożytnym szlachectwie polskim przez heroldię wileńską (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 1788).
Byli oni spokrewnieni poprzez branie żon z rodzinami Dogielów, Dowgirdów, Czajkowskich, Ciechanowiczów, Michałowskich, Biszewskich, Jotejków, Cichowiczów, Arcimowiczów (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 129, s. 65).
Gałąź siedząca w powiecie rzeczyckim w Latgalii spokrewnieni byli z Przyborami, Wysłouchami, Hurkami, Hłaskami, Krukowskimi.
Piotr Paweł (syn Jakuba Franciszka) Sikorski, zamieszkały w mieście powiatowym Rzeczyca pisał w 1839 roku do heroldii mińskiej: „że familia nasza urodzonych Sikorskich (...) używająca herbu Kopasina (...) Jan z Kopasina Sikorski na seymik liwski 1652 roku od króla poseł (...) któren Jan Sikorski poseł Królestwa Polskiego, szczycąc się kleynotem szlachectwa y będąc osiadłym obywatelem w Ziemi Liwskiey, lubo jest antecessorem domu naszego Sikorskich (...) jednak w czasie nieszczególnych rewolucji pod napadnienie Tatarów 11 lutego 1695 roku pod Lwowem i w 1699 wydarzonych (...) niszcząc wszystko ogniem i mieczem pozbawili śrzodków proszącego, acz w późnym dopiero wieku przedstawić niemylne na to może dowody”...
Jan Sikorski zostawił syna Macieja, ów – Kazimierza, a ten – Benedykta i Dominika. Benedykt nabył grunta w ziemi drohickiej, Dominik władał majątkiem Glinki. On też spłodził syna Jakuba, który został ojcem Piotra Pawła, „subjekta farmacji czyli podaptekarza” z Rzeczycy (ukończył Uniwersytet Charkowski w 1890 r.).
Syn Franciszka Jakuba Sikorskiego Józef był asessorem koleńskim powiatu borysowskiego, urzędowo uznanym za rodowitego szlachcica. lecz jego syn Wiaczesław, zamieszkały w Chernihowie, potwierdzenia szlachectwa od władz rosyjskich w 1871 roku nie uzyskał.
W ogóle aż do końca XIX wieku Sikorscy z niezbyt dużym skutkiem dobijali się u władz carskich potwierdzenia swego szlachectwa. Biurokracja rosyjska „dociskała” w ten sposób szlachtę polską, zmuszając ją do ulania się ze społecznością rosyjską. I nie bez skutku. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 2963).
Sikorscy herbu Kopasina posiadali również liczne dobra na Żmudzi w powiecie szawelskim, poniewieskim (CPAH Litwy w Wilnie, f. 708, z. 2, nr 1694, 1752, 1786, 2157).
Zatwierdzani byli w rodowitości szlacheckiej przez heroldie w Kownie, Wilnie i Sankt Petersburgu w latach 1799, 1812, 1838, 1843, 1841, 1857, 1859, 1861, 1873, 1905. Dwie spokrewnione ze sobą gałęzie tego rodu siedziały, starsza – w nowogrodzkim powiecie, młodsza – w upickim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 11, nr 181).
9 grudnia 1819 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość szlachecką Józefa Adamowicza Sikorskiego z synami Adamem Janem i Szymonem Stanisławem, mieszkańców powiatu zawilejskiego (CAPH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 919, s. 100).
W ciągu XIX wieku Sikorscy wileńscy miewali duże kłopoty z potwierdzeniem swej rodowitości, gdyż w większości własności ziemskiej nie posiadali, dawnych papierów szlacheckich też, mieszkali w Wilnie i parali się rozmaitym rzemiosłem. Ale wciąż była żywa pamięć o rycerskim rodowodzie, stąd ich ciągła przepychanka z urzędami rosyjskimi, dążącymi do zepchnięcia zbiedniałej szlachty polskiej do masy chłopskiej.
Jednym z ich gniazdowisk był zaścianek Pokorze w powiecie trockim. W 1851 roku heroldia wileńska potwierdziła wszelako rodowitość Józefata Stanisława i Jerzego Alberta Sikorskich, dzierżawiących folwark Bortkiszki w powiecie oszmiańskim; Cypriana, zamieszkałego w Oszmianie. W 1854 roku heroldia wileńska rozpatrywała kwestię o rodowitości Sikorskich z Kowna, spokrewnionych zresztą z wyżej wymienionym. W 1870 roku odmówiono (był to okres popowstaniowy) uznania szlacheckości kowieńszczanina Fortunata Aleksandra Sikorskiego, którego zapisano do „mieszczanskogo roboczago kłassa”...
22 marca 1852 roku Heroldia Królestwa Polskiego potwierdzała rodowitość Jana Stanisława Sikorskiego i jego syna Stanisława Rafała urodzonego z Maryanny Zaleskiej, zamieszkałych w Tykocinie Guberni Augustowskiej; w tymże czasie potwierdzono przynależność do stanu szlacheckiego Franciszka Sikorskiego z Ciechanowca. Wszyscy oni pochodzili z miejscowości Sikory Pawłowięta. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 1094, z. 1, nr 9, s. 1-10). Dopiero 18 września 1872 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość szlachecką tegoż Fortunata Aleksandra Sikorskiego (CAPH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 186, s. 37).
Spis szlachty powiatu lidzkiego z roku 1855 odnotowuje obecność tam siedmiu Sikorskich, wpisanych do pierwszej części ksiąg szlacheckich Guberni Wileńskiej (CAPH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 1692, s. 153-154).
W 1860 roku heroldia wileńska odnotowała w powiecie lidzkim szlachciców Aleksandra, Franciszka, Jana, Rudolfa, Wincentego Sikorskich (CAPH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 77, s. 8).
W 1820, 1837 roku heroldia mińska potwierdziła rodowitość szlachecką Józefa Sikorskiego, właściciela folwarku Laskówka, oraz jego synów Antoniego, Stefana, Edwarda i córek Antoniny, Karoliny, Anieli (CAPH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 486, s. 1820). Jak się wydaje, część z tych Sikorskich przyjęła prawosławie.
Według Spisu ziemian Mińskiej Guberni (Mińsk 1899, s 52 i inne) Sikorscy posiadali tu dobra Laskówka, Kniahinicze, Olesin, Mikulicze.
Sikorscy herbu Mzura pisali się z Sikorzyc i dość licznie gnieździli się w Ziemi Lwowskiej i Sanockiej; ci, którzy pieczętowali się herbem Lis używali przydomku Dumicz. Byli wielokrotnie potwierdzani w rodowitości przez Galicyjski Wydział Stanów. (Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, s., 224, 330, Lwów 1857).
Sikorscy chlubnie się zapisali w dziejach kultury i nauki wielu krajów.
Z tej rodziny pochodzili: Józef Sikorski (1813-1896), znakomity kompozytor (kantat Radość, Dzwon) i historyk muzyki polskiej Kazimierz Sikorski (1895-1986), profesor Konserwatorium Łódzkiego, słynny kompozytor (symfonie, suity, Stabat Mater etc.).
Od 1935 roku działa w Berlinie i Hamburgu znana firma wydawnictw muzycznych „Sikorski”, założona przez pochodzącego z Poznania Hansa Sikorskiego (ur. 30 września 1899), jedna z najbardziej renomowanych oficyn tego profilu na świecie.
Wybitny polski polityk, mąż stanu, generał Władysław Eugeniusz Sikorski (ur. 20 maja 1881 – zginął w zamachu 4 lipca 1943 r.) pochodził z gałęzi rodu, pieczętującej się herbem Kopasina.
Do tejże rodziny należeli Jan Sikorski, wybitny psycholog i fizjognomista, profesor Uniwersytetu Kijowskiego, oraz jego syn Igor Sikorski (1889 Kijów – 1972 Easton, Connectiucut), genialny konstruktor samolotów i śmigłowców. (Patrz o nich: Jan Ciechanowicz, Na styku cywilizacji, Rzeszów 1997, s. 141-210).

SIMONOWSKI herbu Radwan odmienny; w służbie rosyjskiej od połowy XVIII wieku.

SKABISZEWSKI herbu Rola odm.; znani tylko w Rosji, w Koronie Polskiej wygaśli.

SKACZEWSKI herbu Bończa; w służbie rosyjskiej od XIX wieku.

SKAŁOWSKI herbu Łodzia; notowani od XVIII wieku w Ziemi Czernihowskiej.

SKARŻYŃSKI herbu Bończa. Pochodzą ze Skarżyna w Polsce środkowej; ziemi łomżyńskiej. Notowani w źródłach pisanych od około roku 1436. Informuje o nich Spis szlachty Królestwa Polskiego z roku 1851 (s. 221).
Profesor Aleksander Włodarski (1935) pisał: „Skarżyński herbu Bończa...
Jan Bończa ze Skarżyna Skarżyński, syn Pawła, podwojewodzego i sędziego grodzkiego wisskiego, posła na sejm 1613 roku, a deputata na Trybunał Koronny, dziedziczył na Skarżynie Starem i Leśnem, Woli Skarżyńskiej, Broku, Gumowie i innych; towarzysz husarski, wojował przeciwko Tatarom, Szwedom za Jana Kazimierza, a następnie za Sobieskiego pod Chocimem 1673 roku; elektor 1674 roku, podpisał manifest szlachty łomżyńskiej przeciw zasiadaniu dysydentów na sejmach... Z żony Magdaleny Grabowskiej, h. Jastrzębiec, stolnikowej płockiej, pozostawił córki Maryannę, Magdalenę i synów: Stanisława, Stefana, Szymona, rotmistrza wojsk koronnych 1613 roku, Feliksa”...
Były dwie wielkie linie tego rodu. Poprzez małżeństwa do ich żył trafiła krew z matek takich domów jak Stempowscy, Bratoszewscy, Kucharscy, Naoreccy, Korwin-Kochanowscy, Podczascy, Rembielińscy, Oborscy, Gliszczyńscy i in. Ród bardzo patriotyczny, biorący udział we wszystkich polskich powstaniach. Ksawery Skarżyński, około 1850 roku profesor Uniwersytetu Petersburskiego.
Wywód familii urodzonych Skarżyńskich herbu Bończa z 28.VIII.1820 roku stwierdza, że: „familia urodzonych Skarżyńskich od dawna w wojewódzwie i powiecie trockim ziemskie dobra posiadała, a z niej Marcin Skarżyński za prawem zrzecznym od Woydagów Zahorskich i Sawiczówien w roku 1690 majętności Pomusia i folwarku Karklan w powiecie trockim sytuowanych był dzierżącym (...), a od Leona Kazimierza Ogińskiego, podstolego litewskiego, prawem wieczystym roku 1700 w Paszkiszkach włok sześć morgów siedem nabywszy, synom swym Piotrowi i Dominikowi Skarżyńskim zostawił”...
Dominik został zabity, a Piotr miał syna Józefa, który dzierżawił folwark Olany w powiecie oszmiańskim, i zostawił po sobie synów Wawrzyńca, Antoniego, Bartłomieja, Wincentego i Kazimierza oraz Jerzego. W dalszym ciągu rodzina licznie się rozkrzewiła po całej Wileńszczyźnie, dzierżawiąc i posiadając mnogie dobra. W 1820 roku heroldia wileńska uznała część z nich: Marcina, Tomasza, Józefa, Antoniego, Symona, Andrzeja, Wincentego, Jerzego i dalszych Skarżyńskich „za rodowitą i starożytną szlachtę polską”, wnosząc ich imiona do części pierwszej gubernialnych ksiąg szlacheckich. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 258-260).
W roku 1844 heroldia wileńska odnotowała w powiecie trockim Ignacego, Tomasza, Jerzego, Józefa, Antoniego, Wiktora, Aleksandra, Michała, Jana, Benedykta, Ferdynanda i dalszych Skarżyńskich. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 18, s. 49-50, 61-62).
Ambroży Bończa Skarżyński był szefem szwadronu Gwardyi Francuskiej za cesarza Napoleona I. (AGAD w Warszawie, Akta Heroldii Królestwa Polskiego, s. 4, K. 37-57). Za bohaterstwo monarcha Francji nadał mu specjalny herb i tytuł barona.
„Pułkownik stanu rajtarskiego” Piotr Skarżyński osiadł w Moskwie około roku 1661 i zapoczątkował chlubne dzieje tego rodu także w Rosji.

SKAWROŃSKI herbu własnego. Stanowili niewątpliwie gałąź polskich Skowrońskich herbu Tępa Podkowa. Na kresach Rzeczypospolitej posiadali odwieczne gniazda przede wszystkimi w powiecie trockim i wileńskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2695; f. 391, z. 6, nr 7, 707; f. 391, z. 7, nr 2855; f. 391, z. 8, nr 85, 92).
Z tego rodu wywodziła się Katarzyna Skawrońska, żona Piotra I Wielkiego, po jego śmierci cesarzowa Rosji Katarzyna I.
Na liście szlachty powiatu trockiego z 1844 roku figurują Jakub, Józef, Franciszek, Andrzej Skowrońscy. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 85, s. 52).
Drobny szlachcic, geomatra Skowroński, zamieszkały w miejscowości Tatar-Bunar w Besarabii, był śledzony w 1863 roku przez tajną policję rosyjską, gdyż podejrzewano go o skryte przerzucanie do Warszawy broni i złota dla powstańców. (Archiwum Narodowe Mołdawii, f. 2, z. 1, nr 7643, s. 103).
* * *

Jedna z gałęzi przerzuciła się do Rosji, gdzie zyskała ogromne znaczenie i wpływy.
Astolphe de Custine w Listach z Rosji tak te początki interpretował: „Cesarz Piotr chce poślubić markietankę Katarzynę. Aby spełnić to najwyższe życzenie, trzeba najpierw znaleźć przyszłej cesarzowej rodzinę. Wygrzebuje się więc na Litwie, zdaje mi się, czy w Polsce jakiegoś szlachcica nieznanego rodu, oświadcza się, że pochodzi z wielkopańskiej rodziny i wreszcie nadaje się mu tytuł brata wybranej władczyni”.
Szlachcic Samuel Skowroński - pisze Bobrinskij (cz. 2, s. 467-468) w swoim herbarzu - dał początek hrabiowskiej rodzinie rosyjskiej (od jego synów Karola i Teodora poczynając) oraz był ojcem cesarzowej Rosji, drugiej małżonki Piotra I, Jekatieriny Aleksejewny.
Obszczij Gierbownik Dworianskich Rodow Wsierossijskoj Impierii (t. 1, s. 306) zupełnie kuriozalnie zauważa o Karolu Skowrońskim, że był to „kurlandskij kriestianin łatyszskogo proischożdienija”, to jest „chłop kurladzki pochodzenia łotewskiego”. W zasadzie dotychczas wśród genealogów rosyjskich nie ma jedności zdania co do pochodzenia rosyjskiego odgałęzienia tej rodziny.
„Ród hrabiów Skawrońskich pochodzi od Mariana Skawrońskiego, żyjącego w końcu XVII stulecia” pisze A. Wasiljewicz w dziele Titułowannyje rody Rossijskoj Impierii, t. 1, s. 127, SPB 1910).
Niektórzy badacze rosyjscy, wskazując na polskie pochodzenie rodu Skowrońskich, zazwyczaj wspominają, że nazwisko to pochodzi od wyrazu „Skowronek” (żaworonok). W herbie mieli zresztą wizerunek tego ptaszka. Za protoplastę rodu uznaje się w rosyjskiej tradycji Samuela Skowrońskiego, ktory miał trzy córki i dwóch synów:
1. Katarzyna Aleksiejewna, druga żona Piotra I, po jego zgonie cesarzowa Wszechrosji.
2. Krystyna Samuiłowna była za Simonem Hendrikowem. Od nich to poszli hrabiowie Giendrikowy.
3. Anna Samuiłowna była za grafem Jefimowskim (też polskiego pochodzenia).
4. Teodor (Fiodor) Samuiłowicz, zmarł w Moskwie.
5. Karł Samuiłowicz, hrabia rosyjski, miał trzech synów Antoniego, Marcina i Jana; córki: Zofię, Annę, Katarzynę zamężne za Sapiehą, Korffem, Woroncowem. Byli niezwykle wpływowi i skoligaceni z wieloma domami arystokracji rosyjskiej (najczęściej zresztą polskiego pochodzenia, ale nie tylko, bo także z Bagrationami, Palenami, Engelgardtami, Stroganowymi. (Por. Opyt istoriczieskogo rodosłowija grafow Skawronskich, SPB 1841, s. 5-11).
Jeśli zaś chodzi o Martę Katarzynę Skawrońską, czyli cesarzową Rosji Katarzynę I, to jej życie stanowiło jeden z najciekawszych i zaskakujących losów osobniczych w dziejach ludzkości, kiedy to nikomu nieznana młoda kobieta, córka biednych rodziców, niepiśmienna i raczej nieposiadająca wybitnych uzdolnień, staje się – na mocy nieodgadnionych wyroków opatrzności Bożej, lub, mówiąc inaczej, zbiegu przypadkowych okoliczności losowych – władczynią gigantycznego mocarstwa.
Profesor Ludwik Bazylow w Historii Rosji (t. 1, Warszawa 1983, s. 320-321) pisze: „Po śmierci Piotra I od razu zaczęła się obracać i długo pozostawała w ruchu karuzela oszałamiających karier i katastrofalnych upadków – zwykły zresztą we wszystkich epokach i pod każdą szerokością geograficzną los faworytów z najwyższego szczebla. Niełatwo się jednak gdzie indziej dopatrzyć bliskich analogii z Rosją po r. 1725, tylu było wówczas tych faworytów, którzy z niewiarygodną regularnością, właściwie wszyscy bez wyjątku, nie widzieli granic dla swojej pychy w latach potęgi, a potem spadali na dno przepaści.
Piotr też miał swoich faworytów, lecz trzymał ich żelazną ręką w karbach. Wysłuchiwał ich rad, powierzał im prowadzenie najróżnorodniejszych spraw, szczodrze wynagradzał; przy niemałych swoich wpływach nie oni przecież rządzili państwem. Pewnie dzięki temu wszyscy przetrwali, i gdy nie stało ich władcy, starli się w ostrym sporze między sobą o to, kto ma objąć władzę. Zmarły imperator nie zdążył wyznaczyć następcy, a kandydatów (ściślej: kandydatek) miano wielu. Spór był rzeczywiście ostry, ale trwał bardzo krótko – panowanie obwołanej cesarzową żony Piotra, Katarzyny I (1725-1727) liczy się od tego samego dnia, w którym on umarł.
Kariera życiowa nowej władczyni była więcej niż oszałamiająca. Nie ma żadnej pewności co do jej pochodzenia, najprawdopodobniej była córką litewskiego włościanina, katolika, który z jakichś przyczyn przeniósł się czy uciekł z Litwy do Inflant. Tam rodzice umarli na zarazę, a ona, Marta Skawrońska, wychowywała się w domu protestanckiego pastora i oczywiście zrobiono z niej protestantkę; podobno wyszła nawet za mąż za jakiegoś niemieckiego dragona”...
Została kochanką, a potem, na jedenaście lat, żoną cara Piotra I Wielkiego. L. Bazylow kontynuuje: „Przeszłość Katarzyny pozostała jednak w mroku, choć zdaje się nawet z inicjatywy Piotra czyniono wysiłki, ażeby m.in. odszukać jej krewnych, i chociaż znalazł się jej brat, Karol, katolik do końca życia. W związku z tymi bezskutecznymi poszukiwaniami napisał kiedyś jeden z mniej znanych autorów rosyjskich: „Szarzy ludzie i bogowie na Olimpie mają tę wspólną cechę, że pochodzenie ich jest tak samo zakryte zasłoną mitu. O pochodzeniu Marty nie wiedziano dlatego, że mało się tym zajmowano; o pochodzeniu Katarzyny nie można było się dowiedzieć niczego wiarygodnego, bo starano się o to aż nadto gorliwie”...
Na podstawie danych archiwalnych daje się ustalić co następuje. Marta Katarzyna, żona Piotra I, urodziła się w rodzinie bezrolnego, siermiężnego szlachcica Wielkiego Księstwa Litewskiego Samuela Skawrońskiego, który był tak biedny, że musiał szukać swego miejsca pod słońcem, przenosząc się za młodu do różnych prowincji Rzeczypospolitej. Aż w końcu osiadł w Inflantach, a to za sprawą pięknej panny Elizy Doroty Gan, która podbiła serce młodego szlachcica, tak iż poczytywał sobie za wielkie szczęście jej zgodę na małżeństwo. Jednak jej posag też był niewystarczający, by wyżywić z niedużego kawałka ziemi sześcioro dzieci, którymi Bóg raczył niebawem to stadło obdarzyć. Bieda była tak ciężka, że szóste dziecko, właśnie Marta, aż do wieku dwunastu lat mieszkała i wychowywała się u ciotki, Hanny Wesołowskiej, w Kreuzburgu (po łotewsku Krustpils), położonym w pół drogi między Rygą a Dyneburgiem (Daugawpils). Później oddano dziewczynkę jako służącą do domu pastora Glücka, znanego skądinąd działacza na polu oświaty łotewskiej, w miejscowości Marienburg (Aluksne). W kilka lat później piękne i rasowe dziewczę wyszło po raz pierwszy za mąż, za młodego żołnierza w służbie szwedzkiej, Łotysza z pochodzenia Juchana Krusza.
Po zajęciu Marienburga przez wojska rosyjskie urodziwa pani została „wzięta do niewoli” przez jednego z carskich podoficerów. Pogłoski o jej urodzie doszły do generała Mienszykowa, a gdy ją zobaczył, był tak zachwycony, że odkupił brankę od swego podwładnego za kilka tysięcy złotych talarów. (Gdy ów się początkowo opierał, zagroził mu powieszeniem, który to argument okazał się bardzo przekonujący).
Przez dłuższy czas Mienszykow i Skawrońska (nawiasem mówiąc używająca nazwiska ciotki: Wesełowska, a niekiedy też Wasilewska) słodko a krotofilnie spędzali czas w swym towarzystwie, obcując ze sobą, nawiasem mówiąc, w języku polskim, gdyż oboje z dzieciństwa go pamiętali. Ciekawe, że dla maskowania skandalu obyczajowego, zamieszkująca w domu Mienszykowa Marta Skawrońska była nazywana Katarzyną Trubaczową. Mienszykow miał wówczas własną żonę i dzieci, a piękna branka była faktycznie jedną z wielu jego konkubin. Ponieważ jednak był zapamiętałym kobieciarzem, nie zważał ani na obyczaje, ani za zwyczaje, ani na opinię i oddawał się radościom życia z krzepką, a rozmiłowaną w sztuce miłości panią Skawrońską. Był też tak nieostrożny, że podczas jednej z hulanek pochwalił się swym „skarbem” carowi Piotrowi I. Ten, jak zawsze mocno pijany, nalegał, aby natychmiast, wśród nocy, jechać do domu Mienszykowa i obejrzeć damę o rzekomo tak niezwykłych walorach. Żartów z podchmielonym carem nie było, o tym wiedzieli wszyscy, pojechano więc natychmiast. Piotr I osłupiał, gdy zobaczył po raz pierwszy Martę Skawrońską. Mimo iż posiadał już był w swoim hulaszczym życiu dziesiątki kobiet najprzedniejszej urody, ta wydała mu się wysłanniczką niebios.
Nawiasem mówiąc, jeden z ówczesnych pamiętnikarzy rosyjskich opisywał Skawrońską, gdy była już żoną cara, jak następuje: „Katarzyna nie jest pozbawiona swoistej kokieterii: farbowała na czarno swe blond włosy, aby tym bardziej podkreślić świeży kolor twarzy. Zabraniała damom dworu naśladować jej ubiory, tańczyła cudownie i po mistrzowsku wykonywała najbardziej złożone pirouety, w szczególności gdy sam car był jej partnerem. Potrafiła być uprzejmą ze wszystkimi i hamować najbardziej dzikie ataki wściekłości Piotra. Jej niskie pochodzenie w niczym jej nie deprymowało; pamiętała o nim i chętnie o nim rozmawiała z osobami, które ją znały jeszcze przed wyniesieniem na tron”.
Skawrońska była przez pewien czas wspólną kochanką cara Piotra I i A. Mienszykowa, z którą ponoć obaj oddawali się nieraz miłości zarówno osobno, jak i we troje. Równolegle obaj panowie utrzymywali stosunki miłosne z innymi damami, czego wyrozumiała faworytka wydawała się nie dostrzegać i nigdy nie czyniła monarsze wyrzutów z tego powodu. Być może i tym przyciągnęła do siebie serce Piotra I, który powoli tak się przywiązał do Skawrońskiej, że stała się wielką, prawdziwą miłością jego życia.
Prośbami, groźbami i workiem złota zmusił Mienszykowa do odstąpienia mu kochanki i zabrał ją do siebie, zupełnie skądinąd tracąc dla niej głowę. Na długo zresztą przedtem, bo jeszcze w 1698 roku Piotr zamknął swą pierwszą żonę Eudoksję Łopuchinę w klasztorze; tym razem odsunął od siebie i wieloletnią faworytkę Annę Mons, córkę holenderskiego sklepikarza. Car kupił dla nowej ukochanej nieduży domek na Arbacie w Moskwie, w którym spędzał wiele czasu z tą, zamężną przecież, kobietą. Miłość cara była bezgraniczna, tak iż wciąż nalegał, by zgodziła się na poślubienie go. Skawrońska długo się opierała, aż wreszcie dała za wygraną, jak to zwykle niewiasta w obliczu konsekwentnego mężczyzny. [Książę Udarlyk Radziwiłł w swym Kunszcie kochania pisał o kobiecie, że „to objektum niedługo będzie się opierało naszym zapędom, naszemu naleganiu, ale trzeba na to nieustającej trwałości”.]
Stosunki cesarza Piotra I i pani Skawrońskiej nie ograniczały się jednak do alkowy. W 1711 roku Katarzyna została pierwszą w Rosji kobietą, którą nagrodzono orderem. Piotr I nadał jej order o nazwie „Oswobożdienije” za to, że ofiarna pani tajnie się porozumiała z wezyrem Mehmet-paszą, dowódcą wojsk tureckich, i przekazała mu przez pośredników wszystkie swoje ogromne oszczędności w złocie, srebrze i biżuterii w zamian za wypuszczenie młodego cesarza i jego oddziałów z okrążenia. W 1714 roku cesarzowa Katarzyna I ułożyła statut tego orderu, który też został przemianowany na Order Świętej Męczennicy Katarzyny i uchodził za jedno z najzaszczytniejszych odznaczeń Imperium Rosyjskiego.
* * *

Aleksander Dumas (ojciec) w połowie XIX wieku notował: „Piotr odziedziczył imperium lądowe, w którym, jako wieczny jeniec, podobnie do poskromiciela lwów, był zamknięty razem z barbarzyństwem, buntem i przemocą. Dla początku musiał dać sobie radę z tymi trzema ryczącymi bestiami, następnie zwrócił się w kierunku północno-zachodnim; tam się znajdowało europejskie, co prawda, Hiperborejskie (Północne) Morze, lecz ze znakami cywilizacji na brzegach. Są tam Zatoka Fińska i port Ryga – dwa wentyle bezpieczeństwa, przez które się wyrwą na zewnątrz cuchnące ściśnięte miazmaty Azji...
Dziwny przykład, podany światu przez monarchę, przez despotę z urodzenia, położenia i geniuszu, kierującego krajem, w którym arystokrata jest niewolnikiem monarchy, naród – niewolnikiem arystokraty, syn – niewolnikiem ojca, żona – niewolnicą męża, i robiącego więcej dla wolności wszystkich tych ludzi, niż kiedykolwiek zrobili współczesny patriota czy antyczny republikanin! Trzeba było ogniem i mieczem zaprowadzać porządek w tych rozmaitych warstwach niewolników, rozpostartych pod nogami jeden u drugiego.
Arystokraci, kapłani, lud, kobiety, dzieci – wszyscy będą się chwytali za te antyczne barbarzyństwo, za nieokrzesane obyczaje i ciemnotę, czyniące z Rosji raczej mroczny las niż carstwo. Z Piotrem Rosja się na nowo zaczęła”...
A wielki, może nawet przeważający, wpływ na te zmiany wywierały osoby obcego, nierosyjskiego pochodzenia. Nie przypadkiem Max Scheler w dziele Problemy socjologii wiedzy (Warszawa 1990, s. 56) pisał o Rosji, że jej „cała historia określana jest przez zmieniającą się dominację obcych ludów (Tatarów, Szwedów, Polaków, Germanów, Żydów) władających nad skłonną do podporządkowania się mieszaniną ras.”
Niektórzy polscy historiozofowie i historycy posuwali ten pogląd do krańcowości. Tak profesor Stanisław Majewski (Duch wśród materii, Poznań 1927) notował: „Można śmiało powiedzieć, że Rosja od czasów Piotra była zamaskowaną ekspozyturą polityczną Niemców, obliczoną na daleką metę celów zaborczych tego narodu; niemiecko-rosyjska zaś dynastia Romanowych, a właściwie dynastia Holstein-Gotorpów wraz z nadbałtyckimi baronami rządziła Rosją zupełnie tak, jakby była niemiecką agenturą, pracującą całą siłą pour le roi de Prusse.
Przy pomocy tej agentury dokonano rozbioru Polski, posunięto granice Niemiec na wschód i osiągnięto wielki rynek dla zbytu przemysłu niemieckiego; w przyszłości zaś rządy takie miały poddać pod coraz większy wpływ całą Rosję na długie lata...
Wszak rosyjski rząd był tylko pozornie rosyjskim, a istotnie niemieckim i to bodaj jedynie pozwoliło dojść Rosji do tej potęgi politycznej, jaką już w wieku XIX mogła w Europie okazać”...
Wydaje się, że taki punkt widzenia na interesujący nas tu okres dziejów rosyjskich jest zbyt jednostronny, a więc też błędny, gdyż np. ignoruje wyjątkowo ważną rolę, jaką w ekipie Piotra Wielkiego odgrywały osoby polskiego pochodzenia: Jagużyński, Jagodziński, Baranowicz, Burzyński i cały szereg innych, nadając polityce rodzącego się Imperium charakter narodowo rosyjski. Jedną z tych osób była też Skawrońska.
W 1712 roku, po uprzednim przejściu (1708) kochanki na prawosławie, Piotr I zawarł więzy małżeńskie z Martą Katarzyną Skawrońską, co wszelako jeszcze nie uczyniło z niej cesarzowej. Żona cara uchodziła bowiem za „prostaczkę”, chłopkę, nie miała żadnych papierów na dowód swego szlachectwa. By zaś monarcha – nawet despota! – żenił się z chłopką, to było także w Rosji nie do pomyślenia. A przecież Skawrońscy, piszący się też jako Skowrońscy, byli dawną polską szlachtą, pieczętującą się herbem rodowym Tępa Podkowa, a posiadającą swe odwieczne gniazda przede wszystkim w powiecie wileńskim i trockim oraz w sąsiednich na Litwie. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2695; f. 391, z. 6, nr 7, 707; f. 391, z. 7, nr 2855; f. 391, z. 8, nr 85, 92). Pochodzili zresztą podobnie z Wołynia. M. Paszkiewicz i J. Kulczycki (Herby rodów polskich, Londyn 1990, s. 460) donoszą też o Skowrońskich herbu Lew i Prus I; Spis szlachty Królestwa Polskiego (Warszawa 1851, s. 225) o Skowrońskich herbu własnego. Byli też na Podolu.
Być może, niektórzy z nich pochodzili ze wsi Skowronki, znanej jeszcze w średniowieczu w powiecie gdańskim (elbląskim), pisanej też z niemiecka jako Vogelsang. Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce (t. 3, s. 234, Warszawa 1982) informuje o kilkunastu miejscowościach w Polsce środkowej, południowej i północnej mających nazwy Skowrony, Skowronówka, Skowronki, Skowroniec, Skowronowo, Skowronek.
K. Niesiecki (Korona Polska, t. 4, s. 119-120) podaje: „Skowroński herbu Tępa Podkowa, ale z tą odmianą, że powinna być podkowa barkiem prosto do góry postawiona, a we środku jey Prus I albo póltora krzyża. Tym się herbem pieczętują Skowrońscy na Wołyniu, z których Teodor, mąż rycerski pod pancerną chorągwią. Stanisław 1689”...
W. Wittyg (Nieznana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908, s. 293) podaje, że Skowrońscy mieszkali w Wiślicy i używali herbu Lew ukoronowany.
Opisanie procedencyi domu urodzonych Skowrońskich z 1811 roku zaczyna się od słów: „Przodkowie dopiero wywodzących się szczycili się prerogatywą szlachectwa, pełnili rozmaite obowiązki stanowi swemu przyzwoite, z których Aleksander Sebastyanowicz Skowroński dziedziczył w Województwie Trockim majątek ziemski Chorążyszki nazywający się” (akt intromisyjny 1699). Prócz tego posiadali Skowrońscy zaścianek Jelinka w powiecie grodzieńskim, majątek Zagaje w Województwie Krakowskim.
Spokrewnieni byli z Bobrukiewiczami, Turczynowiczami, inną szlachtą kresową. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2695).
Na liście szlachty powiatu trockiego z 1844 roku figurują Jakub, Józef, Franciszek, Andrzej Skowrońscy. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 85, s. 52).
Niektóre gałęzie tej rodziny już w XVII wieku tak okropnie podupadły pod względem majątkowym, że jej reprezentanci byli zmuszani przez ziemian i możnych panów do niewolniczej na nich pracy, a czasem nawet spychani ze stanu szlacheckiego do kmieciego. Stąd też uporczywa pogłoska o rzekomo plebejskim pochodzeniu Marty Katarzyny Skawrońskiej.
Później zresztą genealodzy rosyjscy dotarli do niektórych źródeł archiwalnych, a nawet odnaleźli w Inflantach Polskich (Latgalii) oraz na Litwie i na białoruskiej Witebszczyźnie licznych krewnych M. K. Skawrońskiej: siostry Krystynę i Hannę, braci Fryderyka i Karola. Część z nich sprowadzono na polecenie Piotra I do stolicy Rosji, inni na własne życzenie pozostali tam, gdzie mieszkali dotąd. Hanna Skawrońska była zamężna za Michałem Jakimowiczem i razem z nim została sprowadzona spod Drui do Moskwy. Nadano im tu nazwisko Jefimowski, tytuł hrabiowski oraz rozległe posiadłości ziemskie.
To samo spotkało siostrę Krystynę, której mąż miał na imię Henryk. Ich potomstwu nadano nazwisko „Hendrykow” (Giendrikow), tytuł hrabiowski i liczne majątki.
Brat Marty, Karol Skawroński, został w 1721 roku na rozkaz Piotra I sprowadzony z Kurlandii do Petersburga i tutaj także otrzymał tytuł hrabiowski Imperium Rosyjskiego wraz z bardzo znacznymi nadaniami ziemskimi. Zostały po nim trzy córki, Zofia, Katarzyna i Anna, z których pierwsza była później żoną hrabiego Piotra Sapiehy, szambelana dworu cesarskiego; druga – generała en chef, barona Korfa, a trzecia hrabiego Woroncowa. Wszystkie trzy rodziny kontynuują swój ród do dziś. Inaczej stało się po linii męskiej. Jeden z synów Karola Skawrońskiego, Jan, umarł bezdzietnie; drugi – Marcin, generał i wielki mistrz dworu imperatorskiego, miał co prawda syna Pawła, ambasadora Rosji w Neapolu, ale na nim ta męska linia rodu rosyjskich Skawrońskich się skończyła. Nie wiemy natomiast, jaki był los potomstwa Fryderyka (w Rosji Fiodora) Skawrońskiego, trzeciego brata Marty.
A więc w 1724 roku Piotr I oficjalnie koronował swą żonę na cesarzową Rosji Katarzynę I. Przedtem, w 1723 roku, wydał manifest do poddanych, gdzie oznajmiał swoją wolę koronowania Katarzyny, jak to czynią władcy innych krajów chrześcijańskich, aby nagrodzić żonę za trudy poniesione w różnych kampaniach wojennych. Katarzynę koronowano 18 maja 1724 roku w Soborze Uspieńskim w Moskwie. Po koronacji odbyła się wspaniała uczta i pokaz ogni sztucznych.
Skarwońska była przysłowiowym aniołem-stróżem, natchnieniem i „muzą” cesarza, prawie zawsze towarzyszyła mu w różnych podróżach i wyprawach wojennych. Miała też niemały wpływ na Piotra. U jednego z historyków piszących o Piotrze I (W. Mawrodina) czytamy: „Napady gniewu cara bywały rzeczywiście straszne. Tylko Katarzyna zdolna była uspokoić Piotra. Łagodny dźwięk jej głosu przywracał mu spokój. Katarzyna obejmowała rękami jego głowę i głaszcząc dłonią włosy, usypiała męża. Przez cały czas, gdy spał, Katarzyna nie poruszała się. Po dwóch, trzech godzinach Piotr budził się rześki i wesoły; ze śmiechem trącał się szklanką wina z tym, którego niedawno o mało ciężko nie zranił.”
Piotr I twierdził, że znalazł „w Katarzynie istotę wyższą nad jej płeć i nad wszystkich Rosjan i jedynie zdolną do kontynuacji rozpoczętego przezeń dzieła.” Były to oczywiście słowa człowieka nie tyle myślącego, ile kochającego. A przecież ta druga żona w odróżnieniu od pierwszej niezbyt odpłacała uczuciem mężowi. Lubiła mężczyzn. I jest swoistym paradoksem, że w czasie, gdy mąż czynił ją pierwszą w dziejach imperatorową Rosji, zdradzała go z bratem Anny Mons, Wilhelmem, osobistym adiutantem Piotra I. Zdrada została srodze pomszczona: Mons zginął w mękach i niebezpieczeństwo zajrzało też w oczy Katarzynie. Na szczęście dla niej wkrótce, w styczniu 1725 roku, zmarł nagle Piotr I i pułki gwardyjskie wyniosły na tron ją, Katarzynę I. Nagła śmierć Piotra I uniemożliwiła mu sporządzenie testamentu, w którym miał podobno wyłączyć żonę od władzy. Stanisław August Poniatowski zarzekał się, że istniał podobno testament Piotra: „Pewien Rosjanin, znany powszechnie, ze swej prawdomówności, mówił mi, że wie od swego ojca, który dowodził jednym z pułków gwardii przy śmierci Piotra I, iż cesarz sporządził był testament, i że ulubiony jego karzeł Łukasz wiedział o miejscu, gdzie się ten testament znajdował. Ale Łukasz zniknął w dniu śmierci Piotra i odnaleziono go zaledwie w siedemnaście lat później, gdy cesarzowa Elżbieta, wstąpiwszy na tron, kazała go wyszukać i wrócić z Syberii. Prawdziwy ten testament zniszczony został i Mienszykow panował pod imieniem Katarzyna I.”
To ostatnie zdanie jest jednak, podobnie jak cały wywód, dość wątpliwe. Śmierć Piotra I bowiem nie koniecznie stanowiła osobisty triumf Mienszykowa. Co prawda, w bardzo krótkim okresie panowania Katarzyny I on właściwie rządził państwem, chociaż utrzymywały się także wpływy niektórych przedstawicieli starej arystokracji. Ani za życia Piotra I, ani po jego śmierci jednak nie była Marta Skawrońska marionetką w ręku Mienszykowa, chociaż niewykluczone, że te dwie osoby ze względu na swe polskiego pochodzenie mogły czuć do siebie nawzajem głęboką wewnętrzną sympatię. Musiała jednak M. Skawrońska posiadać niepospolite zalety umysłu, charakteru, urody, by cieszyć się szacunkiem i miłością – a że się cieszyła, wątpliwości nie ma – tak różnych i tak wybitnych ludzi, jak cesarz Piotr Wielki czy generalissimus Aleksander Mienszykow. I nie tylko ich zresztą.
Co prawda S. A. Poniatowski pisze, że „...miłostki jej niemal jawne i bardzo liczne, połączone z nałogiem pijaństwa, zapewniały wielką swobodę córkom, a rzetelną władzę Mienszykowowi”. Marta Skawrońska i owszem była analfabetką. Gdy trzeba było coś podpisać, jakiś dokument, to córka Elżbieta (przyszła caryca) podpisywała się za matkę. Katarzyna miała zwyczaj posyłać ją dla podpisywania dokumentów do sąsiedniego pokoju, do którego drzwi były otwarte. Gdy dokumentów było sporo, to Elżbieta kazała swej powiernicy przewracać dokumenty, aby szelest przekonał mamę, że córeczka Elżbieta pracuje. Elżbieta w tym czasie „biegała na różne schadzki tak, że ją często niełatwo było odszukać”.
Mimo tych, czy innych szczegółów trudno wszelako o jednoznaczną ocenę tak złożonego życia ludzkiego, jakim był los Marty Katarzyny Skawrońskiej. Urodziła swemu mężowi ośmioro dzieci, przez wiele lat była jego wierną żoną, przyjaciółką, powierniczką i pocieszycielką. Taktownie, lecz stanowczo, hamowała również zapamiętałe zamiłowanie cara do pijaństwa i orgii, mącących przecież rozum ludzki. Towarzyszyła Piotrowi i pomagała mu w jego tytanicznych pracach i bojach. Już to samo przez się nie jest bez znaczenia. A to, że ponoć sama nie potrafiła rządzić, nie jest żadnym zarzutem. Jest to bardzo rzadka wśród ludzi sztuka. Jak zresztą mogła „rządzić” i kim, mając takiego męża jak Piotr I Wielki? Po jego zaś śmierci żyła niecałe dwa łata, załamana, przygaśnięta, zrozpaczona, oplatana pajęczyną intryg, wrogości, plotek, pomówień. Najbardziej obezwładnia ludzka nikczemność i podłość, którym człowiek przyzwoity raczej nie ma nic do przeciwstawienia. Katarzyna I zmarła w 1727 roku.
W 1741 roku na tron Rosji wstąpiła jej córka Elżbieta. Zaraz po objęciu władzy zatroszczyła się o swoich następców: sprowadziła z Niemiec zniemczonego ostatniego z Romanowów Karola Piotra Ulryka (późniejszy car Piotr III), a także zaprosiła księżniczkę Zofię Augustę Fryderykę Anhalt-Zerbst (późniejszą słynną Katarzynę II), Niemkę urodzoną w Szczecinie, aby ją wyznaczyć na żonę dla niewydarzonego Piotra III. Był to ciąg dalszy i jedno z ogniw burzliwych i dramatycznych dziejów monarchii rosyjskiej.
J. Ługowski, współczesny rosyjski badacz życia Skawrońskiej, w jednym z tekstów pisał: „Katarzyna I nie knuła dworskich intryg, nie mieszała się bezpośrednio do rządzenia państwem. Widocznie dlatego nie stała się bohaterką powieści historycznych. Lecz ta niewiasta żyła godnie i wyświadczyła niemało dobrych przysług naszej rosyjskiej ojczyźnie.”

SKOROPADZKI vel SKOROPADSKI herbu Bełty; znakomita rodzina arystokratyczna, zasłużona dla Polski, Ukrainy i Rosji.
Miłoradowicz (t. 2, cz. 6, s. 186-189) wywodzi Skoropadzkich z polskiej szlachty siedzącej pierwotnie na prawym brzegu Dniepru.
Skoropadzcy – jak podaje A. Bobrinskij – „polskije wychodcy”, osiedli w pobliżu Humania razem z Koczubiejemi i Łukomskimi (t. 2, s. 5).

SKOWORODA herbu własnego; początkowo byli ukrainną szlachtą królewską. Z tej rodziny wywodził się Hryhorij Skoworoda (1722-1794), wybitny ukraiński myśliciel, pisarz i pedagog.

SKURATOW herbu własnego; ród rosyjski polskiego pochodzenia. Do Moskwy przybyli z Litwy, wywodzili się prawdopodobnie od tutejszych Skuratów czy Skuratowiczów herbu Zadora i Korczak. Na Wileńszczyźnie i Grodzieńszczyźnie do dziś spotyka się potomków dawnej szlachty polskiej o nazwisku Skurat, jak też Skuratowicz.
Wywód familii urodzonych Skuratowiczów herbu Korczak z 16 lipca 1804 roku podaje, iż: „familia ta (...) od najdawniejszych czasów w zaszczytach urodzenia szlacheckiego zostając i prerogatywy temu staniowi przyzwoite piastując, do dziś dnia trwa. Z pomiędzy której w późniejszym czasie licznie rozrodzonej familii wywodzący się urodzeni Skuratowiczowie Hrehorego Skuratowicza, na linii przez nas, deputację konotowany, za protoplastę wskazawszy, próbują rodu swojego (...)
Ów urodzony Hrehory Skuratowicz, był aktualnym szlachcicem polskim, osiadłym w województwie nowogródzkim w okolicy Skuratach; dowodem roku 1615 januarii 5 dnia kwit poborcy ziemi nowogródzkiej z opłacenia z dymów dwóch w okolicy Skuratach przez Wojnę i Hrehorego Skuratowicza podatku...
W pokoleniu drugim tenże Hrehory Skuratowicz spłodił synów dwóch Andrzeja i Eliasza”, z których Andrzej miał syna Eliasza etc.
W 1804 roku heroldia mińska użnała Jana, Szymona Teofila, Wincentego, Bazylego, Michała, Adama, Jakuba, Józefata, Franciszka, Jana Teodora, Józefa, Sebastiana, Andrzeja, Szymona, Grzegorza, Kazimierza Bartłomieja, Pawła, Aleksandra, Ignacego Antoniego, Piotra, Tomasza, Wincentego i wielu dalszych Skuratowiczów „za rodowitą i starożytną szlachtę polską”, wnosząc ich imiona do pierwszej części Ksiąg Szlachty Guberni Mińskiej. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 1, nr 37, s. 127-134).
Drzewo genealogiczne użołone w heroldi mińskiej 28 sierpnia 1860 roku przedstawia jedenaście pokoleń rodu (ponad 160 osób płci męskiej!).
Wśród wielu rycerzy tego rody był m.in. Antoni Skuratowicz ze Skuratów, chorąży kawalerii wojsk litewskich. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 2970).
Jak wynika z materiałów heroldii mińskiej, Skuratowiczowie mieszkali w powiatach oszmiańskim, brasławskim, mińskim, ihumeńskim, bobrujskim, nowogródzkim, borysowskim, wiłkomierskim. Przy tym ci z powiatu wilejskiego, święciańskiego, słuckiego, nowogródzkiego używali godła Zadora. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 11, s. 79 oraz nr. 8, 546, 611, 665, 709).
Spokrewnieni byli z Witkowiczami, Zaliwskimi, Nowickimi, Mojsiewiczami, Michajłowskimi, Ciechanowiczami, Bobrowskimi, Jezierskimi, Czeczotami, Szyszłami, Okołowiczami, Bujkami, Cholewińskimi, Dubowskimi, Bohuszewiczami, Łosickimi, Filipowiczami, Oleszkiewiczami, Romanowskimi, Isajewiczami, Rzewuskimi.
Posiadali Skoroszewo, Kosacz, Skuratowszczyznę, Mikołajewo, szereg dalszych pomniejszych dóbr.
Pisali się „ze Skuratów Skuratowicze”. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 2998, s. 1-849).
Według danych heroldii wileńskiej z 1851 roku Skuratowiczowie dość licznie zamieszkiwali powiat wilejski Guberni Mińskiej. Byli bardzo niezamożni, dzierżawili ziemię od bogatszych braci - szlachty, ale byli potwierdzani w starożytnej rodowitości przez heroldię w Mińsku m.in. w latach 1804, 1852; byli wyznania rzymsko-katolickiego. Spokrewnieni byli tutaj z Siemaszkami, Wiesztortami, Kunickimi, Malewiczami, Czyżewskimi. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2688).
Od bardzo dawna Skuratowiczowie dziedziczyli również na dobrach Kurhan, Sabunie, Leonorowo, Jaworowszczyzna, Mostiszcze na Mińszczyźnie. (Spisok ziemlewładielcew Minskoj Gubiernii, s. 52, Mińsk 1899).
Z tego rodu chyba pochodził twórca opricznimy Maluta Skuratow, „Dzierżyński” XVI wieku.

SKRZETUSKI herbu Jastrzębiec. Nazwisko to stało się szczególnie znane dzięki powieści Henryka Sienkiewicza Ogniem i mieczem, którego bohaterem jest towarzysz pancernej chorągwi kozackiej Jan Skrzetuski. Pierwowzorem realnym tej barwnej postaci literackiej był Skrzetuski autentyczny, żyjący w XVII wieku, ale mający inne imię. O nim właśnie pisał na łamach magazynu historycznego „Mówią Wieki” (wrzesień 1964) profesor Tadeusz Wasilewski: „Mikołaj Skrzetuski był ubogim szlachcicem wielkopolskim herbu Jastrzębiec, dziedzicem części wsi Rożnowa pod Obornikami w województwie poznańskim. Ojca (Jana) stracił za młodu (...). Siostrze i jej dzieciom przekazał swe działy rodzinne w Rożnowie, sam zaś poszedł szukać chleba w służbie żołnierskiej na Ukrainie śladem ówczesnej uboższej szlachty polskiej i swych krewnych, którzy osiedlali się na wschodnich kresach państwa (...).
Mikołaja Skrzetuskiego spotykamy w 1634 roku w warowni ukrainnej Chwastowie. Po pijanemu porąbał tu rotmistrza piechoty królewskiej Poliatyńskiego, za co później miał sprawę w grodzie lwowskim. Odnajdujemy go następnie w źródłach 1649 r., a więc już w dobie powstania Chmielnickiego, jako towarzysza chorągwi kozackiej, czyli pancernej sławnego zagończyka, rotmistrza Marka Gdeszyńskiego. W maju 1649 r. Skrzetuski dowodził częścią tej chorągwi, przebywającej wówczas na Podolu w Międzybożu i obserwował ruchy oddziałów pułkownika perejesławskiego Nestorenki, który poparty przez Tatarów, wyruszył na Międzybóż. Nestorenko obległ Międzybóż, załoga jednak otrzymała odsiecz regimentarza Lanckorońskiego, który wyprowadził z miasta oblężonych i odstawił ich do wojsk cofających się w pośpiechu pod Zbaraż. W Zbarażu chorągiew Gdeszyńskiego, do której należał Skrzetuski, weszła w skład pułku Mikołaja Ostroroga, jednego z regimentarzy królewskich. Ze Zbaraża Skrzetuski przeniósł, w przebraniu kozackim, listy do króla pisane głównie przez Mikołaja Ostroroga, o rozpaczliwym położeniu oblężonych. Korespondencję od Jeremiego Wiśniowieckiego dostarczył królowi porucznik Stapkowski. Inni wysłańcy dostali się w ręce oblegających: jeden z nich został ścięty na rozkaz Chmielnickiego, innego zamęczyli kozacy. Skrzetuski za swój czyn otrzymał bardzo skromną nagrodę – 100 czerwonych złotych, szaty i konia od kanclerza oraz obietnicę oddania „pierwszego wakansu”, tj. paru wsi królewskich w dożywocie. Obietnica ta wprawdzie nie została zrealizowana, czyn Skrzetuskiego przyniósł mu jednak uznanie współczesnych. Zasługi Skrzetuskiego dla Rzeczypospolitej podkreśla jeszcze w lat kilkanaście po oblężeniu zbaraskim w swoich pamiętnikach Władysław Łoś, towarzysz chorągwi pancernej margrabiego Myszkowskiego. W czasie wyprawy beresteckiej w maju 1651 r. dowodził Skrzetuski oddziałem Wołochów i wyprawiony był z obozu królewskiego dla zdobycia języka. Z zadania tego wywiązał się chlubnie, dostarczając 5 kozaków schwytanych w Sasowie, mimo że dziewięć poprzednich podjazdów wróciło z pustymi rękami.
Ponownie zjawia się Skrzetuski w źródłach dopiero w r. 1660 jako porucznik chorągwi tatarskiej Adama Uriela Czarnkowskiego, starosty osieckiego. Chorągiew ta uczestniczyła w wyprawie Czarnieckiego do Danii, a następnie wraz z dywizją Czarnieckiego wyruszyła na Litwę. 14 maja 1660 r. pod dowództwem Skrzetuskiego chorągiew ta stoczyła pierwszą zwycięską potyczkę z cofającymi się wojskami moskiewskimi pod Kozieradami, niedaleko Siedlec. Po zakończeniu kampanii dywizja Czarnieckiego przystąpiła do konfederacji wojskowej, w której Skrzetuski odegrał wybitną rolę, był bowiem dowódcą jednego z pułków.
W r. 1662 lub 1663 r. opowiedział się przy królu Janie Kazimierzu. Dowodził wówczas pułkiem złożonym z 10 chorągwi. Po rozwiązaniu Związku Pobożnego w początkach 1664 r. chorągiew Czarnkowskiego pod porucznikiem Skrzetuskim znajdowała się wśród wojsk, które wyruszyły na wyprawę moskiewską. W czasie wyprawy Trybunał Lubelski skazał zaocznie Skrzetuskiego i towarzyszy jego chorągwi na banicję za nadmierne rekwizycje w dobrach królewskich. Podobny wyrok zapadł także w r. 1666 wskutek gwałtów, jakich dopuściły się chorągwie polskie i tatarskie pod dowództwem pułkownika królewskiego Mikołaja Skrzetuskiego ciągnące w 1665 r. przez miasteczko Bazalię.
Skrzetuski w tym czasie dowodził jako porucznik chorągwią pancerną Czarnkowskiego.
W 1667 r. Skrzetuski, wówczas niemłody już kawaler po pięćdziesiątce, zapragnął się ożenić. Przystąpił do realizacji tego zamiaru po wojskowemu, zajeżdżając zbrojnie wespół z Tomaszem Skrzetuskim, synem swego brata stryjecznego Jana, dwór Zofii Brzezickiej, podkomorzanki bełskiej, bogatej wdowy po Janie Światopełku Zawadzkim. 25 czerwca nasz bohater w otoczeniu 27 konnych i zbrojnych otoczył dwór w Woli Grodeckiej i ujął uciekającą z niego wdowę. Przykładając jej z towarzyszami lufy pistoletów i strzelb do głowy zmuszał ją do złożenia przyrzeczenia małżeńskiego. W podobny sposób zmuszano również księdza z pobliskiego kościoła do udzielenia ślubu, nie szczędząc przy tym ani samej pani domu, ani jej służebnym uderzeń kolbą. Wdowie jednak udało się uciec, a Skrzetuski został zasądzony przez sąd polubowny na wieżę za najazd i usiłowanie porwania szlachcianki. Do odbycia kary nie doszło, bowiem rycerz pozostawał pod jurysdykcją i opieką hetmana Sobieskiego. W r. 1667 wysłał go hetman pod Kamieniec Podolski przeciw Tatarom. W następnym roku Skrzetuski zasądzony został za nieodsiedzenie kary w wieży na infamię, tj. utratę czci. W r. 1671 udał się po raz ostatni na wyprawę przeciw Turkom na Podole, po której, być może ranny, wycofał się do swych stron rodzinnych w Poznańskie. Na wieść o upadku Kamieńca powrócił do wojska i w obozie pod Gołębiem pełnił funkcje strażnika obozowego. W r. 1673 województwa wielkopolskie powierzyły mu formowanie chorągwi pancernej przygotowywanej na wyprawę chocimską. Chorągiew ta, która wsławiła się w swych stronach rodzinnych gwałtami i najazdami na dwory szlacheckie, wyruszyła rzeczywiście pod Chocim. Rotmistrz jej nie dożył już tej wyprawy i zwycięstwa chocimskiego. Data śmierci nie jest znana, w każdym razie 24 października 1673, Stanisław Skrzetuski, brat stryjeczny nieżyjącego już Mikołaja, wpisał jego testament (sporządzony jeszcze w 1671 r.) do akt grodu poznańskiego. W testamencie tym bohater spod Zbaraża cały prawie dorobek swego życia wynoszący 6 tysięcy złotych polskich zapisał klasztorowi poznańskich karmelitów, w których kościele pragnął być pochowany. 2 tysiące złotych przeznaczył na koszty pogrzebu, a pozostałe 2 tysiące przekazał dzieciom swej jedynej siostry Marianny Poniatowskiej. Egzekutorem testamentu został brat stryjeczny Mikołaja, Stanisław Skrzetuski.
Nie był więc Skrzetuski „nieskalanym typem rycerza polskiego”, wzorem rycerskości. Należał do środowiska zawodowych żołnierzy szlacheckich XVII w., bardziej zbliżonych do „Kmicicowej kompanii” niż do sienkiewiczowskich ideałów. Cechowała go jednak wielka bezinteresowność i poczucie obowiązku służenia mieczem Ojczyźnie w każdej potrzebie. Jego awanturnictwo i skłonność do częstego łamania prawa stanowiły ogólną cechę żołnierzy polskich dawnej Rzeczypospolitej. Przyczyny tego stanu rzeczy szukać należy nie tylko w obyczajowości ówczesnej, leżały one także w słabości skarbu i aparatu władzy Polski szlacheckiej, tolerującej samowolę niepłatnego najczęściej rycerstwa, które zmuszone było żyć z wojny, a nie z żołdu. Jeśli weźmiemy pod uwagę tę historyczną poprawkę oraz pominiemy różnice stanu majątkowego, cywilnego i wieku występujące między Skrzetuskim historycznym a sienkiewiczowskim, to uderzyć nas powinna zasadnicza zgodność obu sylwetek. Mikołaj Skrzetuski, podobnie jak i bohater Trylogii był wybitnym dowódcą – zagończykiem i sławnym oraz ofiarnym żołnierzem. Nie zabiegał nigdy o godności i królewszczyzny i nie dorobił się żadnego majątku w ciągu całego życia wypełnionego nieustanną służbą wojskową.”
W XIX wieku panowie Skrzetuscy byli odnotowywani jako ziemianie przez heraldyczne urzędy rosyjskie przede wszystkim na ziemiach tzw. Małorosji czyli Ukrainy.

SŁAWIŃSKI herbu Leliwa, Lubicz, Nałęcz, Ślepowron, Prus. Wzięli nazwisko od dóbr Sławin w Ziemi Łomżyńskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 187, s. 25-28).
Przecław za Sławna Sławiński 23 października 1629 roku podpisał uchwałę sejmiku proszowskiego. (Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. 2, s. 113).
Wywód Familii Urodzonych Sławińskich herbu Prus z 1820 roku donosi, że: „Heronim Sławiński będąc zaszczycony prerogatywą stanu szlacheckiego, ż żoną swą Anną z domu Sankiewiczówną, wydał na świat syna Piotra, któremu pomieniona matka w powtórnem zamęściu Lewkowiczowa folwark Raczuny prawem wlewkowym w roku 1671 Maja 20 datowanym, a 1672 Junii 23 w ziemstwie oszmiańskim aktykowanem, ustąpiła. - Piotr zaś Heronimowicz Sławiński z żoną swą Anną z domu Gumińską posiadając wspomnionego folwarku jedną połowę (...) całość pomienionych Raczun (...) nabył. I w kolei zostawił po sobie syna Jana, z któregoż zostali urodzeni synowie Piotr i Józef Sławińscy... Koleyno Piotr Janowicz Sławiński z żoną swą z domu Kaczanowską dał byt dwóm synom, Ignacemu y Onufremu, a także Józef Janowicz Sławiński, mając w zamęściu Ludwikę Kaczanowską, wydał światu synów dwóch Jana i Michała Sławińskich”..., o czym zachowały się z roku 1775 zapisy w księgach grodzkich oszmiańskich. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 308-309).
Wywód familii urodzonych Sławińskich herbu Leliwa z 1835 roku podaje, że jedna z gałęzi tego rodu posiadała Mejerszyszki i Użurańce w województwie trockim oraz Hermanowicze w powiecie kowieńskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1047, s. 185-186).

SŁONIMSKI. Rodzina polsko-żydowska spod Nowogródka.
Nicolas Slonimsky (ur. 27.IV.1894 w Petersburgu – zm. 1995) wybitny kompozytor, profesor muzyki i językoznawstwa działający w USA (Colorado Springs, Boston, Baltimore i in.). Dzieła: Yellowstone Park Suite, Thesaurus of Scales and Melodic Patterns, Anatomy of Melancholy, Typographical Errors, Sin2x+Cos2x=1, Modinha Russo-Brasileira etc).

SŁODKOWSKI herbu własnego; notowani w Rosji od 1796.

SMIDOWICZ herbu Suchekomnaty, „pierwotnie na Litwie. Antoni dziedziczył w XVII wieku dobra Jastrząbkę w ziemi pilznieńskiej”. (Por. H. Stupnicki, Herbarz polski i imionospis w Polsce zasłużonych ludzi, Lwów 1862, t. 3, s. 71).
Notowani byli w XIX wieku na Podolu, gdzie jako starożytna szlachta polska, wpisani byli do części szóstej tamtejszych ksiąg szlacheckich.
Heroldia podolska potwierdziła rodowitość starożytną szlachecką Wincentego Smidowicza 2 maja 1830 roku; Alojzego Jana, Aleksandra, Juliana, Józefa, Aleksego, Gabryela, Ignacego, Karola, Ludwika, Aleksandra-Wincentego, Władysława, Leona, Benedykta, Antoniego i dalszych Smidowiczów 21 października 1842 roku. Były też potwierdzane inne gałęzie rodu w latach: 1847, 1865, 1872, 1888. (Spisok dworian (...) Podolskoj Gubernii, s. 308).
Z materiałów przechowywanych w zbiorach Państwowego Archiwum Obwodowego w Żytomierzu (f. 146, z. 1, nr 5546) wynika, że Smidowiczowie herbu Suchekomnaty dziedziczyli m.in. na dobrach Smarzyniec, Paszyna, Zbaraż, Kaleńskie. Byli oni potwierdzani w rodowitości przez Podolskie Zgromadzenie Deputatów Szlacheckich 12 grudnia 1828 roku, przez Wołyńskie Zgromadzenie w 1830 roku oraz przez Departament Heroldii Senatu w Petersburgu 21 października 1842 roku.
Z tej rodziny pochodził wybitny pisarz rosyjski piszący pod pseudonimem Wikientij Wieriesajew (1867-1945), autor m.in. poczytnych Zwierzeń lekarza.

SMOLEŃSKI herbu Nieczuja.

SMOTRYCKI herbu własnego. Jeremiasz Smotrzycki, szlachcic Ziemi Chełmskiej, kapłan, członek zakonu Bazylianów, figuruje w zapisie funduszowym świątyni w Sosnowicy z roku 1607. (Akty izdawajemyje..., t. 27, s. 375). Prawdopodobnie jego imiennik Jeremiasz Smotrzycki około 1655 był członkiem konwentu klasztoru ojców Bazylianów w Supraślu.
Mielentej Smotrzycki, „człowiek prosty, nie szlachcic” – tak był zwany w liście Lwa Sapiehy, starosty mohylewskiego z 27 maja 1621 roku znany intelektualista.
Hipolit Stupnicki (Herbarz polski, t. 3, s. 72-73, Lwów 1862) podaje: „Smotrycki Herasim (Erazm), podstarosta kamieniecki, a potem sędzia ziemski, mąż uczony, będąc rektorem szkoły w Ostrogu, wydał pierwszą Biblię słowiańską roku 1581. Melecy, syn jego, hojnością jednego z panów wyprawiony za granicę, zwiedził akademie w Lipsku i Würzburgu, skąd powróciwszy, wstąpił do zakonu Bazylianów. Trzymając z partią księcia Ostrogskiego, był przeciwnym unii kościoła wschodniego; napisał przeto kilka dzieł polemicznych. Od Teofana, patryarchy połockiego, wyświęcony na władykę połockiego, gdy go nie uznał Zygmunt III, który mianował na tę katedrę Koncewicza, wyniósł się do Carogrodu, skąd powróciwszy po kilku leciech, przystąpił do unii świętej i do niej wiele szlachty ruskiej pociągnął. Stolica rzymska mianowała go zatem archymadrytą wileńskim i dermańskim”...

SOBAŃSKI herbu Lubicz. Pochodzili z Ziemi Wileńskiej. Z tego rodu m.in. Henryk Henrykowicz Sobański, wybitny biolog, ekolog, badacz zagadnień myślistwa, pracownik Instytutu Biologii Syberyjskiego Wydziału AN ZSRR, autor szeregu kapitalnych dzieł naukowych (około 1960-1990).

SOBOLEWSKI herbu Ślepowron; jedna z gałęzi tego rodu polskiego zakorzeniła się w Rosji pod koniec XVIII wieku.
Wojciech Wijuk Kojałowicz w Herbarzu podaje: „Sobolewscy w Księstwie Żmudzkim tego kleynotu używają (Łada). Samuel Sobolewski z lubelskiego wojew-wa przeniósł się do Litwy. Jego syn Paweł Sobolewski miał za sobą Pietkiewiczównę, z której zostawiony syn Fabian Sobolewski, sławny żołnierz za Stefana Króla, miał za sobą Bilewiczównę. Syn jego Adam Sobolewski, kapłan zacny in Societatis Jesu. Stanisław Sobolewski w Księstwie Żmudzkim około 1621 roku i potem”.
K. Niesiecki (Korona Polska, t. 10, s. 153) zna Sobolewskich herbu Łada z Lubelskiego oraz herbu Ślepowron, wywodzących się z w-wa Podlaskiego, ale odgałęzionych też na ziemię Lwowską i Łukowską.
Spis szlachty Królestwa Polskiego (Warszawa 1851, s. 229) donosi tylko o Sobolewskich herbu Ślepowron.
Ignacy Kapica Milewski (Herbarz, s. 385, Kraków 1870) podaje: „Dom Sobolewskich h. Ślepowron. Dobra Sobolewo w ziemi drohickiej, które osiadszy dom Piętków od tychże dóbr nazwisko wziął domu Sobolewskich, a początkowe dawne swoje nazwisko Piętka w przydomek zamienił; jakoż z domu Piętków przydomek Pąk mających, od dóbr Sobolewa pisali się Piętka Sobolewski, a nawet w niektórych dokumentach wyrażali Piętka Pąk Sobolewski, potem zaś pisali się z Piętk Sobolewski, a na ostatek teraz pospolicie Sobolewski tylko”...
7 stycznia 1480 roku Aleksander Chodkiewicz, starosta brzeski, „marszałek hospodara korola jego miłości”, dzierżawca wilkijski, ostryński i kruszyński, podpisał przywilej, na którego mocy trzej jego służebnicy, urodzeni panowie Emiljan, Jan i Lucjan (Omielian, Iwan i Łukjan) Sobolewscy („z przodków swych linię urodzenia swego wiodący z ziemi województwa kijowskiego, których przodkowie z tego tam Kraju Kijowskiego, dla ustawicznych niepokojów, w tutejsze państwo Wielkie Księstwo Litewskie na mieszkanie, w tytejszym powiecie grodzieńskim majątki sobie nabywszy dóbr szlacheckich, hospodaru korolu jego miłośti i Rzeczy Pospolitej służąc na wojnach, jako wierni synowie, ojczyzny broniąc od nieprzyjaciela tutejszego państwa, których to zwyż pomienionych osob, my, widząc być godnymi i znacznymi, zdolnymi do posług w służbach rycerskich wojennych, zaciągnęliśmy do posług naszych, przyrzekłszy im słowem naszym pańskim posługi ich uczciwe dobrze wynagradzać”) otrzymali w dziedziczne władanie dwór Kanakulski w pobliżu Puszczy Supraślskiej na Podlasiu. (ASD, t. 7, s. 5-6).
Paweł Kula Sobolewski w 1564 roku mianowany został przez króla Zygmunta Augusta poborcą podatków w Ziemi Zakroczymskiej. (Volumina Legum, t. 2, s. 41).
Poborca ziemski województwa Mińskiego Michajło Sobolewski figuruje w księgach magistratowych miasta Mińska w maju 1582 roku. (Akty izdawajemyje..., t. 36, s. 89).
Jan Sobolewski, właściciel majątku Lachowicze, figuruje w księgach podkomorskich w Wiewiu w 1590 roku. (Akty izdawajemyje..., t. 17, s. 82).
T. Święcki (Pamiątki historyczne, t. 2, s. 121) informuje: „Sobolewski herbu Łada z Lubelskiego, przenieśli się do Litwy. Fabian, sławny żołnierz za króla Stefana. – Sobolewski herbu Ślepowron w podlaskiem województwie. Adam z Piętk Sobolewski, podsędek ziemi drohickiej 1678 roku. Dwór jego w Drohiczynie prawem ziemskim nadany; Sebastian, rejent ziemski warszawski”...
Rotmistrz Jan Sobolewski, będący w służbie cara Dymitra, figuruje w listach tegoż cara z roku 1608 („i na boju jego ranili i w pochodzie so mnoju byti jemu nielzia”).
Symon z Piętk Sobolewski w 1648 roku w imieniu Ziemi Nurskiej podpisał akt elekcji króla Jana Kazimierza. (Volumina Legum, t. 4, s. 111).
Ksiądz Kasjan Sobolewski (Sobolewicz) był członkiem Zakonu Bazylianów w Żyrowicach (1661).
Adam z Piętk Sobolewski, wojski drohicki, Sebastyan Jan z Piętk Sobolewski, Wawrzyniec Nikodem z Piętk Sobolewski posłowie w-wa podlaskiego, w 1674 roku podpisali w Warszawie elekcję króla Jana III Sobieskiego. (Volumina Legum, t. 5, s. 189).
W roku 1730 wielokrotnie występuje w księgach grodzkich mohylewskich Jan Sobolewski, ktoremu magistrat płaci za gorzałkę i piwo. Był to więc widocznie właściciel pierwszorzędnej karczmy.
Na akcie konfederacji ziemian halickich z 5.I.1767 w obronie katolicyzmu i ojczyzny, znajduje się też podpis: „J. Sobolewski, subiudex castr. capit. Haliciensis”. Widnieją tam też podpisy Józefa i Jędrzeja Sobolewskich.
Wywód familii urodzonych Sobolewskich herbu Łada z 9 czerwca 1819 roku podaje: „Familia urodzonych Sobolewskich, jest dawna i starożytna w Królestwie Polskim, zawsze prerogatywami szlacheckimi zaszczycona i gorliwością męstw rycerskich dobrze Ojczyźnie zasłużona oraz z wielu znakomitych familii domami połączona... Z Korony Polskiej, a mianowicie z Lubelskiego, przenieśli się do Litwy, szczególnie zaś Samuel Sobolewski, ktorego potomstwo rozrodzone po różnych Księstwa Litewskiego rozsiedliło się prowincyach”...
Jedna z linii osiadła na dobrach Sielatycze alias Zawiele w powiecie oszmiańskim i spokrewniła się tu z Czyżami, Jatołtami, Masłowskimi, Jabłońskimi. Ponownie przenieśli się do Korony, spokrewniając się tam z Przemyskimi i znów wrócili na Wileńszczyznę. W 1819 roku heroldia wileńska uznała Jana i Jana Aleksandra Sobolewskich „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” oraz wniosła ich imiona do pierwszej części ksiąg szlachty guberni litewsko-wileńskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 42-43).
Jedna z gałęzi rodu Sobolewskich osiadła na dobrach Podabeś w Księstwie Żmudzkim (później posiadali też Bobrowice); od 1708 roku używać zaczęła herbu Ślepowron, zaś skoligacona była m.in. z Wasilewskimi i Pacynkami. W 1806 roku heroldia wileńska uznała Antoniego, Michała, Dominika, Jerzego, Tomasza, Antoniego, Wincentego, Józefa, Jana, Karola, Ignacego z tej i innych linii idących Sobolewskich „za rodowitą i starożytną szlachtę polską”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 55-56, 104-108).
W 1818 roku Stefanowi Sobolewskiemu ukazem carskim zostało odebrane świadectwo o szlachectwie, wydane przez heroldię wileńską. Powodem zdeklasowania był brak oryginalnych przywilejów królewskich i sejmowych. Zapis zaś darowny Radziwiłłów Aleksandrowi i Zofii Sobolewskim na folwark nie został uznany za dostateczny dowód rodowitości. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1694, s. 26-27).
Rodowitość szlachecka Sobolewskich potwierdzana była przez heroldię wileńską wielokrotnie. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1013, s. 121-122, 128),
Prócz Polaków byli też Sobolewscy „Tatarzy”, wywodzący się z Studzianki na Podlasiu. (St. Jadczak, Śladami Tatarów na Podlasiu, s. 11, Lublin b.r.).
Wywód familii urodzonego Sobolewskiego herbu Łada z 13 maja 1835 roku podaje: „Familia Sobolewskich w Xięstwie Litewskim zamieszkała, szczycąc się prerogatywami stanowi szlacheckiemu właściwemi, posiadała dobra ziemskie, pełniła publiczne urzędy (...) Z tej familii pochodzący pradziad proszącego Stanisław Sobolewski, jako aktualny szlachcic, stosownie do praw krajowych samej tylko szlachcie mieć dziedziczne ziemne własności dozwalających, posiadał prawem dziedzictwa po przodkach swoich dobra ziemskie Pogiryszki zwane w w-wie wileńskim leżące z poddaństwem, oraz miał sobie nadaną za przywilejem królewskim wieś Strupkę zwaną w powiecie grodzieńskim i zostawił po sobie naturalnymi sukcesorami wszelkiego funduszu synów dwóch, Jana i Benedykta Sobolewskich; jako tego dowiodły: 1. 1710 maja 22 datowany list w imieniu króla polskiego Augusta II, podpisany przez kanclerza Wielkiego Xięstwa Litewskiego xięcia Karola Stanisława Radziwiłła do Kazimierza Michała Kotta, podskarbiego litewskiego, względem dworzanina skarbowego wsi Strupka zwanej urodzonemu Stanisławowi Sobolewskiemu za przywilejem nadanej (...)
Z tych dwóch synów Stanisława Benedykt, czy zostawił potomstwo, z dowodów nie widać; a Jan, cześnik mozyrski, zostawił po sobie dziedzicem dóbr ojczystych Pagiryszek syna Jakuba Sobolewskiego, a ten zmuszony potrzebami takowe dobra wyprzedał (1775)”.
Wymieniony Jakub Janowicz Sobolewski spłodził syna Stefana (1779), który później nabył majętność Styrnie w powiecie wiłkomierskim z 11 duszami włościańskimi...
Werdykt wileńskiej Deputacji wywodowej szlacheckiej brzmiał: „urodzonego Stefana, syna Jakuba, wnuka Jana, prawnuka Stanisława, Sobolewskiego za aktualnego dworzanina uznać, do Księgi Dworzan Guberni Wileńskiej klassy pierwszej wnieść”... (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1047, s. 65-66).
Sobolewscy herbu Łada od XVII wieku znani byli jako posiadacze majątków na Oszmiańszczyźnie. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 675).
Jan, Jakub i Dawid Sobolewscy figurują na liście szlachty powiatu oszmiańskiego z 1809 roku.
Jedna z gałęzi rodu siedziała na Aleksandryszkach koło Rudominy w powiecie wileńskim, spokrewniona była m.in. z Kosakowskimi i Miłaszewskimi. Potwierdzeni zostali w rodowitości przez heroldię wileńską w 1810 i 1854 roku, przez Senat Rządzący w Petersburbu - 1861. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1202, s. 1-229).
W 1844 roku heroldia wileńska odnotowała w powiecie wileńskim Jana, Józefa, Michała, Jerzego, Polikarpa, Tadeusza, Wawrzyńca i dalszych Sobolewskich. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 18, s. 34, 36, 55).
Z tej rodziny: Friedrich Eduard Sobolewski (1.X.1808 Königsberg – 17.V.1872 St. Louis, USA), znany kompozytor, pedagog i dyrygent polskiego pochodzenia, działający w Niemczech i Stanach Zjednoczonych. (opery: „Imogen”, „Velleda”, „Salvator Rosa”, „Komala”, „Mohega, the Flower of the Forest”; oratoria: „Lazarus”, „Johannes der Täufer”; symfonie i inne utwory).
Z tego rodu wywodził się także Aleksy Sobolewski (ur. 1856) znany językoznawca, profesor filologii uniwersytetów w Kijowie i Petersburgu, autor m.in. dzieł: Oczerki iz istorii russkogo jazyka, Zwuki cerkowno-sławianskogo jazyka, Obrazowannost’ Moskowskoj Rusi i in. Także z tej rodziny pochodził Sergiusz Sobolewski (1803-1870), autor szeregu artykułów poświęconych historii kultury rosyjskiej oraz poczytnych wierszy humorystycznych, przyjaciel A. Mickiewicza i A. Puszkina.
Piotr Sobolewski był w XIX wieku wybitnym specjalistą w zakresie metalurgii.

SOCHOCKI herbu Zagłoba. Pochodzący z tego rodu znakomity matematyk Julian Sochocki urodził się w Warszawie 5 lutego 1842 roku. Po ukończeniu warszawskiego gimnazjum guberńskiego wstąpił na Uniwersytet Petersburski, który ukończył w 1866 roku ze stopniem kandydata. Po dwóch latach obronił rozprawę magisterską Teoria integralnych wyczetow s niekotorymi priłożenijami. W tymże 1868 roku został docentem prywatnym tegoż uniwersytetu, na którym miał wykłady z teorii funkcji matematycznych.
25listopada 1873 roku Sochocki obronił doktorat O opriedielonnych integrałach i funkcjach upotreblajemych pri razłożenii w riady. Od tegoż czasu zostaje profesorem ekstraordynaryjnym, a od 1882 zwyczajnym Uniwersytetu Petersburskiego.
Pracował w różnych działach matematyki, lecz sławę europejską zyskały mu książki Wyższa algebra (1882) i Teoria liczb (1888). Jego odkrycia wyprzedzały o kilka lat takowe Weiherstrassa i Casorati, chociaż są przypisywane tym ostatnim. W tymże okresie Sochocki pełnił funkcję prezesa Petersburskiego Towarzystwa Matematycznego oraz nadal kontynuował wykłady na Uniwersytecie i w Instytucie Cywilnych Inżynierów.
Odznaczał się dużym mistrzostwem jako nauczyciel akademicki. Jeden z jego studentów, później znany uczony, G. Woronoj wspominał: „Prelekcje profesora Sochockiego z kursu specjalnego algebry wyższej przekładam obecnie nad wszystkie pozostałe. Odczuwam teraz prawdziwy pociąg do pracy, bez jakiegokolwiek przymusowego zasiadania do książek. Cóż za wspaniała rzecz! Chociaż mnóstwo formuł, są one tak symetryczne, że lekko się zapamiętują”.
Zmarł Sochocki w wieku 86 lat w Leningradzie 14 grudnia 1927 roku.

SOKOLSKI herbu Pogoń Ruska. Jednym z założycieli reumatologii w Rosji był Grzegorz Sokolski (1807-1886), absolwent wydziału medycyny Uniwersytetu Moskiewskiego (1828) oraz tzw. Instytutu Profesorów przy Uniwersytecie Dorpackim (1832). Od 1835 roku był profesorem patologii i terapii na Uniwersytecie Moskiewskim; opublikował m.in. książkę Uczenije o grudnych bolezniach (1838) jak też kilka pomniejszych tekstów, mających jednak odkrywczy charakter. Do dziś reumatyczne porażenie serca jest nazywane chorobą Sokolskiego (od 1836), a jego prace należą do klasycznych w europejskiej nauce o reumatyzmie.

SOKOŁOWSKI herbu Sokola i Pomian; przesiedlili się z Polski do Moskwy w roku 1694.
Z tego rodu pochodził wybitny dowódca wojskowy i teoretyk wojenny, marszałek Związku Radzieckiego Wasilij Sokołowski (1897-1968).
Sokołowscy herbu Gozdawa, jak twierdzi Ignacy Kapica Milewski (Herbarz, s. 382) wzięli nazwisko od dóbr Sokoły na Podlasiu.
K. Niesiecki (Herbarz polski, t. 8, s. 446-452) pisze o wielu Sokołowskich, zasiedlających dosłownie wszystkie ziemie dawnej Rzeczypospolitej, a używających herbów: Gozdawa, Korab, Kornic, Pomian, Ogończyk, Prawdzic, Rola, Ślepowron, Trzaska. Na ziemiach wschodnich mieszkali przeważnie Pomianowie i Korabowie.
O Sokołowskich herbu Pomian powiada Jan Karol Dachnowski w Herbarzu szlachty Prus Królewskich XVII wieku (Kórnik 1995, s. 78): „Zamilczyć się urodzona z wieków dawnych cnota Panów Sokołowskich nie może, którzy acz byli z Wielkiej Polski, abo też z Kujaw przychodniami, ale dla zacnych zasług swoich in Republicae w tych mianowicie pruskich krajach za indygeny z dawności byli przyjęci. Skąd Mikołaj Sokołowski, de Wrząca et Warzymowo był znacznym dygnitarzem, kasztelanem elbińskim.
Ale znaczniejszym był senatorem Jan Sokołowski, wojewoda pomorski, z których i w Wielkiej Polszcze i na Kujawach wielcy ludzie i w sprawach rycerskich in doma consilio eminebant. W Prusiech niemniej zacnością swą wielu przechodzili, z tych et justiciae administratores et legum defensores et Patriae summi propugnatores bywali. Z tych z dawna fides et industria probata erga Patriam illuxit”.
Ci osiadli w Prusiech Sokołowscy spokrewnieni byli przez małżeństwa z Dąbrowskimi, Kempenami, Działyńskimi, Bystramami, Konarskimi, Kretkowskimi, Rozrażewskimi, Trzebińskimi, Konopackimi.
Cytowany powyżej Bartosz Paprocki w dziele O herbiech książąt i rycerstwa Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1584 roku notował pod herbem Gozdawa: „Sokołowscy w Litwie dom starodawny: był Michał sędzim i chorążym słonimskim, który z młodości na sprawach rycerskich się wychował, potem w domu zasiadłszy, na posługach znacznych bywał, na sejmy walne, z Moskwą, z Szwedy w Inflanciech, z Tatary na Rastawicy i indziej w potrzebach, we krwi nieprzyjacielskiej mężnie szablę swą okrywał. Miał syna Waleryana, Mąża także znacznego, który miaą za sobą Hornostajównę, z którą potomstwo zostawił”.
* * *
W dawnych źródłach, sięgających jeszcze XV wieku, nagminnie spotyka się wzmianki o reprezentantach tego szeroko rozbudowanego domu szlacheckiego.
Mikołaj z Sokołowa Sokołowski wspomniany jest przez księgi grodu poznańskiego 30 kwietnia 1430 roku. (Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 9, s. 220).
Jan z Wrzącej Sokołowski (Szocolofszky, Zockolawszky) około 1438 roku był komornikiem króla czeskiego. (Por. Akta stanów Prus Królewskich, t. 1, s. 190, Toruń 1955).
„Urożenyj i szlachetnyj” Mikołaj Sokołowski figuruje w jednym z dokumentów Metryki Litewskiej z dnia 24 lipca 1469 roku. (Russkaja Istoriczeskaja Bibliotieka, t. 15, s. 239).
„Jacobus de Sokolow, scholasticus Cruschviensis, Johannes de Sokolow, capitaneus Graudenensis, canonicus Vladislavienensis; Paulus de Sokolow, capitaneus in Grodzancz; Nicolaus de Sokolow (Sokolowsky)” figurują pod rokiem 1495 jako uczniowie szkół warszawskich. (Matricularium Regni Poloniae summaria, ed. Theodorus Wierzbowski, t. 2, Varsovie MCMVII).
Jerzy Sokołowski w 1578 roku mianowany został przez króla Stefana Batorego poborcą podatkowym na powiat malborski, miał ściągać specjalny podatek przeznaczony na wojnę z Moskwą. (Volumina Legum, t. 2, s. 197).
Gabryel Sokołowski, łowczy starodubowski, w 1648 roku od województwa trockiego podpisał elekcję króla Jana Kazimierza. (Volumina Legum, t. 4, s. 102).
Pan Aleksander Sokołowski, szlachcic Ziemi Lwowskiej, stawał w 1651 roku do pospolitego ruszenia.
W. Nekanda Trepka zna licznych tego nazwiska „ludzi prostych”, pisze w Liber Chamorum (s. 376): „Sokołowski zowie się chłopski syn. Będąc na cesarskiej służbie, przyuczył się po interlandzku ordynować piechotę. Tak pan Radziwiłł, hetman litewski, wziął go na służbę. Pojął we Żmudzi w Janiszkach miasteczku Dowgierdównę szlachciankę circa 1632”.
Wbrew temu twierdzeniu nie był ten Sokołowski „chłopskim synem”, tylko drobnym szlachcicem, bo by za chłopa żadna Dowgierdówna oddana nie została.
Władysław Sokołowski, podkomorzy Księstwa Inflanckiego, w 1695 roku nabył kamienicę w m. Wilnie. (Akty izdawajemyje..., t. 29, s. 486).
„Jegomość pan Alexander Sokołowski na koniu gniadym z szalbą y pistoletami” oraz „jegomość pan Jakub Sokołowski na koniu kasztanowatym, z szablą, pistoletami” stanęli 5.X.1765 roku do popisu szlachty powiatu grodzieńskiego.
Wywód familii urodzonych Sokołowskich herbu Prawdzic z 28.IV.1802 roku wywodzi jedną z gałęzi od Jerzego Sokołowskiego, który się osiedlił w powiecie rzeczyckim w Latgalii. Kilku jego dalszych potomków uznanych zostało „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” i wniesionych do pierwszej części Ksiąg Szlachty Guberni Mińskiej. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 1, nr 32a, s. 102-103).
Wywód familii urodzonych Sokołowskich herbu Pomian z 17.XII.1819 roku donosi, iż: „familia urodzonych Sokołowskich od wieków będąc zaszczycona dostojeństwem szlacheckim, prerogatywami temuż stanowi właściwemi oraz herbem Pomian (...) była od wieków zaszczycona urzędami wojskowemi i cywilnemi...
Z której to familii pochodzący, w niniejszym wywodzie wzięty za protoplastę Mikołaj Sokołowski, któren z bratem swoim Antonim poświęciwszy swe życie na obronę Ojczyzny, usługi tronowi Najjaśniejszej Anny, Królowej Polskiej, wierność zawsze zachowywali, a będąc sławni w sztuce rycerskiej, zwycięstwa nad nieprzyjaciółmi odnosili. Za takie zasługi taż Najjaśniejsza Królowa w nagrodę darowała majętność Mizgiry nad rzeką Szłapią leżącą , której powierzchnia zawierała w sobie włok 12, w Xięstwie Żmudzkim położoną; którą Król Zygmunt konfirmował (...)”.
Już na początku XVIII wieku odgałęzili się ci Sokołowscy także na powiat mozyrski i zawilejski, spokrewniając się z Lenkiewiczami. W 1819 roku heroldia wileńska uznała Jana, Onufrego, Eustachego i Justyna Sokołowskich „za rodowitą i starożytną szlachtę polską”, wpisując ich imiona do pierwszej części ksiąg szlachty guberni litewsko-wileńskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 108-109).
Wywód Familii Urodzonych Sokołowskich herbu Korab z 1836 roku donosi, że: „familia urodzonych Sokołowskich, szczycąc się prerogatywami stanowi dworzańskiemu właściwemi, posiadała w Guberni Litewskiej dobra ziemne z poddanymi i piastowała cywilne w kraju urzęda; z liczby której Jan Sokołowski, również jak i przodkowie jego, używając praw i swobód dworzaństwu właściwych, za przywilejem Króla Polskiego Jana Kazimierza posiadał dziedzictwem wieś z ludźmi poddanymi Uszpelki, Dubiny i Wizginie w Księstwie Żmudzkim sytuowane; które w 1696 roku przekazał w spadku synowi swemu Kazimierzowi”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1055, s. 40-42).
Sokołowscy (herbu „Lilija”, jak podawały źródła rosyjskie) spokrewnieni byli z Koncewiczami, Montwiłami, Łabucewiczami, Bałdyszewiczami, Mankiewiczami, Kładowskimi, Sopoćkami, Żukowskimi, Ratowtami.
Władali od początku XVII wieku takimi wsiami jak Kiemiele, Sielce, Zawiszyszki, Horbowszczyzna, Oława na Wileńsczyźnie.
Ci Sokołowscy już od początku XIX wieku jęli się służyć w wojsku rosyjskim.
Pozostawali przeważnie w miejscach pierwotnego pobytu w powiatach trockim, wileńskim, święciańskim, oszmiańskim, grodzieńskim, częściowo wiłkomierskim, dyneburskim, kowieńskim i orszańskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2735).

SOKOWNIN. Mieli pochodzić od przybyłego z Prus Polskich do Moskwy szlachcica Bazylego Sokowni.

SOLECKI herbu Ostoja. W XIX wieku byli potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez Departament Heroldii Senatu Rządzącego oraz kijowskie i charkowskie zgromadzenie deputatów szlacheckich.

SOLSKI herbu Poraj; po przeniesieniu się z Polski do Rosji, zasłynęli tam w XIX wieku.

SOŁOHUB vel SOŁŁOHUB herbu Prawdzic. Dawny ród szlachecki w W.Ks.L. Jeden z jego przedstawicieli przyjął na sejmie w Horodle (1413) polski herb szlachecki Prawdzic. W 1500, 1505, 1514 roku figuruje w zapisach archiwalnych Mikołaj Sołohub odważnie walczący z wojskami moskiewskimi, odpędzający od murów Smoleńska samego cara Wasilija Iwanowicza z jego oddziałami. Występują Sołłohubowie później na Mińszczyźnie i Żmudzi, w okolicach Brześcia, Witebska, Oszmiany, Nowogródka. Spokrewnieni byli z Puzynami, Szczawińskimi, Szamowskimi, Staniszewskimi, Downarowiczami, Bajkowskimi, Margulewiczami, Dzierżanowskimi, Pankiewiczami, Widziskimi. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 328-331).
T. Święcki (Historyczne pamiątki, t. 2, s. 128) pisał: „Sołłohub herbu Prawdzic w Księstwie Litewskim, przyjął przodek tego domu herb ten na sejmie w Horodle 1413 r. Mikołaj, okolniczy smoleński, 1500, 1505 i 1514 roku odważnie bronił Smoleńska. – Drugi Mikołaj, rotmistrz królewski, pod Ułą dla posiłku szturmujących z pułkiem wpław Dźwinę przebył. – Jan, deputat na trybunał 1718 roku, potem podskarbi wielki litewski”.
Sołłohubowie pieczętowali się również godłem Syrokomla.
Byli wielkimi panami, podpisywali unie polsko-litewskie, konstytucje sejmowe, mieli rozległe posiadłości. Wojciech Wijuk Kojałowicz w swym herbarzu pisze o nich: „Sołohub dom dawny w Wielkim Księstwie Litewskim. Mikołaj Sołohub, okolniczy smoleński 1500, 1502, 1504, odważnie bronił Smoleńska Moskwie, zwłaszcza kiedy zostawiony na miejscu wojewody Kiszki, wprzód Dymitra carewicza, potem cara samego Wasila Iwanowicza odbił od wałów”...
„Pan Mikołaj, a pan Stanisław, a pan Wojciech Juriewiczy Sołohubowiczowie majut stawit siemnadcat koniej” – głosi regestr szlachty, ustalony na sejmie wileńskim 1 maja 1528 roku. (Akty izdawajemyje..., t. 24, s. 38).
Stanisław Sołohub około 1582 był podkomorzym mińskim.
W XVIII wieku pełno jest wzmianek w źródłach pisanych o przedstawicielach tego rodu, szczególnie na dalszych Kresach Rzeczypospolitej. 1715 w Mohylewie – Sołłohub, pułkownik Jego Królewskiej Mości; 1716, w Witebsku – „brygadier woysk Rpttey w.x.L”; 1735-1750, Jan z Dowoyna Sołohub, podstoli wielki i pisarz ziemski W.Ks.L.
Adam Kazimierz Sołłohub, ciwun szadowski, pisarz sądowy, urzędnik grodzki Księstwa Żmudzkiego figuruje w aktach rosieńskiego sądu grodzkiego około 1719 roku. (Akty izdawajemyje..., t. 24, s. 90).
Zachował się z owych czasów dokument archiwalny, który brzmi: „Józef z Dewoynów Sołłohub, woiewoda y wojt Witebski, Sanicki, Eyszyski etc. starosta, pułkownik woysk jego królewskiey mści y Rzeczypospolitey, kawaler orderu Orła Białego. Wszem wobec y każdemu z osobna, komuby o tym wiedzieć należało, mianowicie szlachetnym panom burmistrzom, radcom, ławnikom y całemu in genere pospólstwu miasta jego kr. mści Witebska, podaię do wiadomości, iż ponieważ z edyktu stolicy apostolskiey y z processu... biskupa Wileńskiego y metropolity całej Rusi nie jestt zniesiona konserwacja żydów w miastach, ale tylko zabroniona u nich chrześcijanom służba, więc, że mieszczanie y obywatele Witebscy, ... ważyli się żydów infestować, na domy ich nachodzić, okna wybijać, szynków bronić... z władzy moiey woytowskiey zabiegaiąc tym oppressiom y dalszym inconvenietiom, przykazuię, pod winą y karą, aby żaden z mieszczan pomienionych violencyi y agravacyi żadnych czynić nie ważył się... A którzyby temu memu edyktowi nie byli posłuszni... tedy na każdego prześtępuiącego pięćset talarów winy zakładam y karę na móy sąd rezerwuię. Co, dla lepszey wiary y wagi, ręką własną, przy zwykłey pieczęci, ztwierdzaiąc, podpisuię. Datt w Grodnie, dnia 14 mca Septembra 1752 roku. Józef z Dowoynów Sołłohub, woiewoda y woyt Witebski”... (Istoriko-juridziczieskije matieriały, t. 18, s. 409-410).
Wywód Familii Urodzonych Sołłohubów herbu Prawdzic z 1836 roku donosi, że: „wzięty za protoplastę Gasper Dewoyna Sołłohub do niniejszego wywodu, miał trzech synów Jana, Mikołaja i Krzysztofa. Ci, szczycąc się od przodków dostojeństwem dworzaństwa i używając właściwych temu stanowi prerogatyw posiadali zastawą cztery włoki ziemiz poddanemi we wsi Mikozunach w powiecie upickim położonej” (od. 1610). Z tych Mikołaj miał dwóch synów: Konstantego i Stefana, z których pierszy z kolei: Władysława i Hieronima... itd. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1055, s. 18-20).
Justyn i Prosper Sołłohubowie w 1827 roku otrzymali świadectwa o nauce na wydziale fizyczno-matematycznym Uniwersytetu Wileńskiego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 834, s. 41).
Józef, syn Antoniego, Sołłohub po ukończeniu Gimnazjum Słuckiego w 1830 roku wstąpił na Uniwersytet Wileński, gdzie uczęszczał na zajęcia z literatury rosyjskiej i francuskiej, języka łacińskiego, gramatyki ogólnej i in. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 838, s. 104).
W Rosji notowani od 1695. Pochodzą od lechickich Sołłohubów, którzy w Rzeczypospolitej pieczętowali się godłem Prawdzic, Sołłahuba i Syrokomla.

SOŁOWIEW vel SOŁOWJOW herbu własnego; słynna rosyjska rodzina szlachecka, pierwotnie gnieżdżąca się na Wołyniu i Podolu. Z różnych gałęzi tego rodu pochodzili:
1. Sergiusz Sołowjow (1820-1879), profesor historii na Uniwersytecie Moskiewskim, członek Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu, autor m.in. 29-tomowej Istorii Rossii;
2. Syn poprzedniego, Władimir Sołowjow (1853-1900), wielki filozof o wymiarze ogólnoświatowym, autor teorii o wszechjedności bytu; jego dzieła zostały opublikowane we wszystkich językach cywilizowanych.
3. Inny Władimir Sołowjow (ur. 1907), autor poematów Wielikij gosudar i Feldmarszał Kutuzow był cenionym poetą i dramatopisarzem.
4. Pochodzący z innej gałęzi Leonid Sołowjow (1906-1962), to popularny pisarz rosyjski, autor Przygód Hodży Nasreddina, Z księgi młodości, Wesołego grzesznika, szeregu scenariuszy teatralnych i filmowych
Wśród szeregu innych wybitnych reprezentantów rodu można przykładowo wymienić kompozytora Wasilija Sołowjowa-Siedoja (ur. 1907), jak też szereg zasłużonych uczonych.

SOŁTYK herbu Prus odm. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (Red. B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1890, t. 11, s. 68-69) podaje: „Sołtyk, powiat jędrzejewski, gmina Mierzwin, parafia Wrocieryż.
Sołtyków. 1) wieś włościańska, powiat radomski, gmina Gębarzów, parafia Radom, odległość od Radomia 5 wiorst, ma 23 dymy; 2). wieś, powiat konecki, gmina Blizin, parafia Odrowąż, ma 2 dymy”...
Tomasz Święcki (Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski, t. 2, s. 129) odnotowuje: „Sołtyk herbu tejże nazwy. Bazyli Sołtyk, podczaszy czerniechowski, wspomina go konstytucja 1667 roku. – Mikołaj, kasztelan przemyski. – Józef, podczaszy podolski, deputat na trybunał koronny 1723 roku, umarł kasztelanem lubelskim. – Michał Aleksander, stolnik sandomierski, deputat na trybunał koronny 1738 r. – Antoni, podczaszy lubelski. – Kajetan, biskup krakowski, przywiązaniem do ojczyzny i poświęceniem się wsławiony”.
O Sołtykach Polska Encyklopedia Szlachecka (t. 11, s,. 126-127, Warszawa 1938) informuje: „Sołtyk herbu Prus odm. nobilitacja 1460; Sołtyki powiat radomski; wołyńskie, Litwa. Rodzina Sołtykow, pochodząca według hiastoryka rosyjskiego Szczerbatowa z dawnych Prus, już w XV wieku na Litwie i Wołyniu osiadła. Niektórzy członkowie tej rodziny mieli przejść na Ruś, gdzie wysokie urzędy mianowicie wojewodów czernihowskich, smoleńskich sprawowali. W czasie wojny moskiewskiej dostał się jeden z nich do niewoli moskiewskiej, tam uzyskał uznanie, osiedlił się i stał się założycielem gałęzi tej rodziny w Rosji. Z tej gałęzi Anna Sołtykówna została żoną cara Iwana II”.
Z tej rodziny pochodzili m.in. Ferdynand Sołtyk, 1520 kanonik lubelski; Józef, 1724-1731 kanonik bełzki, od 1735 lubelski; Kajetan Ignacy, w latach 1749-1788 biskup kijowski, krakowski, kielecki (1767-1773 na zesłaniu); Maciej, 1743-1749 biskup sufragan chełmiński; Maciej, 1761-1763 kanonik sandomierski; Michał Aleksander, 1749-1757 kanonik wiślicki i sandomierski; Michał, 1727-1742 kanonik przemyski; Tomasz, w latach 1758-1773 wojewoda łęczycki; Tomasz, 1782 kanonik wiślicki; Tomasz, 1779-1781 kanonik zawichojski oraz Roman, generał wojska polskiego w powstaniu 1831 roku.
Hipolit Stupnicki w tomie 3 na stronie 80 swego Herbarza polskiego i imionospisu zasłużonych w Polsce ludzi (Lwów, 1862) podaje: „Opis herbu. W tarczy jest orzeł czarny w prawą stronę obrócony z skrzydłami do góry wspiętemi, mający koronę złotą na szyi i zbrojną rękę ludzką wychodzącą między prawem skrzydłem a szyją z zaniesionym jakby do cięcia pałaszem; u wierzchu zaś mitra książęca.
Przodkowie domu Sołtyków na Rusi, tamże piastowali rozmaite urzęda. Michał w wojnie Polski z Rosją dostał się do niewoli moskiewskiej, gdzie jako mąż waleczny i wyższych zdolności, odzyskał wolność, a osiadłszy tamże, wzrósł w znaczenie i honory.
Podczas zamieszek w Moskwie, gdy tron carski był wakujący, ów Michał Sołtyk nakłonił naród moskiewski, aby wezwał do swego berła królewicza Władysława, syna Zygmunta III; jakoż rzeczywiście wysłano wielkie poselstwo z 40 mężów złożone, do Polski. Gdy atoli naród nie mógł się doczekać przybycia Władysława do swej stolicy, obrany został carem Michał Fiedorowicz z domu Romanowów.
Maciej, biskup margarytański, sufragan chełmiński, prezydował z chwałą na trybunale koronnym. Józef, kasztelan bełzki a potem lubelski, wielbiony z prawości charakteru zm. 1735. - Kajetan, syn jego, biskup krakowski, odznaczył się szczerem przywiązaniem do kraju, a obstając przy każdej okoliczności o całość praw i religii katolickiej w roku 1767 w Warszawie wzięty został pod areszt i wywieziony do Kaługi, gdzie pięcioletnią przetrwał niedolę. Powrócony Ojczyźnie, zakończył życie w odosobieniu w Kielcach roku 1788. Wśród czynności politycznych wspierał on darami bibliotekę krakowską, na odnowienie ratusza zaś, tego starożytnego pomnika zdarzeń krajowych, przeznaczył znaczne fundusze”.
Dziś trudno jest jednoznacznie określić ich pierwotne gniazdo rodowe.
Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce (t. 3, s. 268, Warszawa 1982) zna miejscowości Sołtyków w woj. kieleckim (gmina Bliżyn) oraz radomskim (gm. Skaryszew).
Od polskich Sołtyków odgałęził się wielki ród rosyjskich Sałtykowów.