Города и деревни Беларуси. Гомельская область (Белоруссия (Беларусь))

Мой родны кут, як ты мне мiлы! ..
Забыць цябе не маю сiлы!

Якуб Колас

КАЗАЦКІЯ БАЎСУНЫ

Гэтая беларуская вёска знаходзіцца на поўначы Веткаўскага раёна Гомельскай вобласці, усяго ў трохстах метрах ад дзяржаўнай мяжы з Расіяй. Ляжаць Баўсуны на высокім правым беразе ракі Бесядзь. Да сярэдзіны 19-га стагоддзя населены пункт называўся Бовсуны (самі жыхары вымаўляюць гэтую назву па-беларуску - Баўсуны), потым пад уплывам рускай мовы Бовсуны ў афіцыйных дакументах і на мапах трансфармаваліся ў Болсуны, а прыкладна з 1919/1920 г. - у Казацкие Болсуны. Таму, напэўна, і ў дадзеным артыкуле больш правільна будзе называць вёску так, як яна называлася першапачаткова і як яе называюць жыхары - Баўсуны.
Гістарычны лёс Баўсуноў да 1926 года, калі вёска разам з Гомелем «сышлі» у БССР (ці хутчэй – вярнуліся да Беларусі), быў шчыльна звязаны з суседняй Краснай Гарой (дакладней, з Паповай Гарой - так тады называўся гэты населены пункт) - цэнтрам воласці. Хоць тут трэба зрабіць заўвагу, што казацкая частка Баўсуноў да сярэдзіны 19 стагоддзя адміністрацыйна не ўваходзіла ў Паповагорскую воласць, а была ў складзе Палкавой і Новамесцкай сотняў Старадубскага палка, а пасля - у складзе Лапацінскай казацкай воласці Суражскага павета і Навамесцкай казацкай воласці Навазыбкаўскага павета. Але гэта адміністрацыйна, так бы мовіць афіцыйна, а неафіцыйна і тэрытарыяльна баўсунскія казакі, гэтак жа як і баўсунскія сяляне, былі звязаны ў першую чаргу з Паповай Гарой. У Папагорской воласці (так першапачаткова называлі Паповагорскую воласць) і навакольных паселішчах казакі знаходзілі сабе жонак, а таксама мужоў для сваіх дачок. Дзякуючы такому дакументу, як Генеральны вопіс Маларосіі 1767 года, мы можам даведацца, дзе нарадзіліся асобныя баўсунскія нявесты і зяці. Вось назвы гэтых населеных пунктаў, якія знаходзяцца навокал Краснай (Паповай) Гары: Любоўша (Любаўшо), Пералазы, Сялец, слабада Кананчукоўка (цяпер вёска Іванаўка), Шыркі, Ялоўка.
Што мы ведаем аб часе ўзнікнення Баўсуноў? Вядома, што людзі пасяліліся ў гэтых месцах вельмі даўно. Недалёка ад Баўсуноў, на беразе ракі Бесядзь каля вёскі Чамярня, знойдзены найбольш старажытныя на тэрыторыі Беларусі прылады працы мусцьерскага тыпу (70-32 тыс. гадоў да нашай эры). У саміх жа Баўсунах пра старажытных жыхароў вёскі нагадвае назва вясковага канца - Гарадок. Напэўна, нялішне будзе нагадаць чытачам, што гарадкамі называюцца валападобныя ўзвышэнні, якія абмяжоўваюць сабой пляцоўкі рознай велічыні. Часта, як у выпадку з Баўсунами, гарадкі знаходзяцца на стромкіх берагах рэк. Гарадкі ўяўляюць сабой рэшткі старажытных умацаваных населеных пунктаў. Баўсунскі гарадок з аднаго боку абмежаваны ракой Бесядзь і лугам, з другога - балотам і ручаём, які выцякае з яго і ўпадае ў Бесядзь. Можна выказаць здагадку аб існаванні паселішчаў на гэтым месцы ў розныя гістарычныя эпохі. Напэўна, тут жылі і старажытныя балты і славяне-радзімічы.
Пра больш познія часы, часы Русі і Вялікага Княства Літоўскага, нагадвае іншая назва часткі Баўсуноў - Селішча. Яно знаходзіцца ў супрацьлеглым ад Гарадка канцы вёскі. Як вядома, селішчамі называюць месцы, дзе раней знаходзіліся вёскі ці іншыя паселішчы. Верагодна, што казакі, якія заснавалі сучасную вёску, яшчэ бачылі рэшткі ранейшага месца жыхарства сваіх папярэднікаў. Зараз можна толькі здагадвацца, чаму гэта ранейшае паселішча знікла. Хутчэй за ўсё, яно было знішчана ў часе шматлікіх войнаў Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім (у 16-м стагоддзі было пяць такіх войнаў, якія не абышлі і гэтыя месцы) і Рэччу Паспалітай (у 17-м стагоддзі).
Калі верыць кнізе «Памяць. Веткаўскі раён», сучасныя Баўсуны былі заснаваныя ў 1667 годзе. Праўда, такая дакладнасць не падмацаваная спасылкамі на канкрэтны дакумент. Сярэдзіна 17-га стагоддзя - гэта так званы «Крывавы патоп», які сапраўды багата паліў крывёю зямлю і які можна параўнаць па жорсткасці і зверствамі хіба што з Грамадзянскай і ІІ сусветнай войнамі. «Патопам» завуць час з 1648 па 1667 год, калі пачалося паўстанне Хмяльніцкага, а потым і вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай. Нават цяпер цяжка судзіць, хто тады меў рацыю, а хто не, але вынік быў страшны: пасля дваццаці гадоў ваенных дзеянняў гэтыя землі - Панізоўе (Усходняя Гомельшчына) і Севершчына, абязлюдзелі. У жывых засталося не больш за трэцюю частку, і так нешматлікага, даваеннага насельніцтва. У 1667 годзе паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай было падпісанае Андрусаўскае перамір'е, якое, нарэшце, спыніла братазабойчую бойню. У 1686 годзе быў падпісаны «Вечны мір», які юрыдычна замацаваў захоп Севершчыны Маскоўскай дзяржавай. Так тэрыторыя, прылеглая да Баўсуноў (на правым беразе ракі Бесядзь), якая да гэтага была памежнай зямлёй Вялікага Княства Літоўскага, апынулася ў Маскоўскай дзяржаве. Дакладней, у Старадубскім палку Гетманщины - пратэктарата Маскоўскай дзяржавы.
На сённяшні дзень цяжка сказаць, калі дакладна ўзніклі Баўсуны - у 1667 годзе пасля Андрусаўскага перамір'я, або ў 1686 годзе, пасля «Вечнага міру». Адно дакладна, што заснаваныя яны былі казакамі Старадубскага палка. Казакі, у адрозненне ад простых сялян, так званых «паспалітых» (яны з часам зрабіліся прыгоннымі), якія займаліся толькі апрацоўкай зямлі, яшчэ неслі і ваенную службу ў складзе казацкіх соцень. Баўсунскія казакі належалі спачатку да Палкавой, а з 1711 года - да Навамесцкай сотні Старадубскага палка. Сотні фармаваліся па тэрытарыяльнай прыкмеце і былі не толькі вайсковымі, але таксама і адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі адзінкамі - аналагамі сучасных раёнаў. Казакі лічыліся вольным саслоўем і па свайму становішчу прыкладна адпавядалі шляхце Рэчы Паспалітай.
Згодна з легендай, Баўсуны былі заснаваны трыма казакамі: атаманам Боўсунам, Васьком і Фяськом. Іншы варыянт легенды кажа пра тры казацкія сем'і: Боўсунах, Максімёнках і Фяськовых. Назва Баўсуны паводле той жа легенды выводзіцца ад мянушкі атамана Боўсуна. Даступныя архіўныя крыніцы пакуль не дазваляюць адназначна сцвярджаць, ці сапраўды назва Баўсуны нарадзілася ад мянушкі казака Боўсуна ці наадварот, баўсунскае прозвішча Боўсун узнікла ад назвы паселішча. Бо Баўсуны маглі называцца Баўсунами і раней, у даказацкі перыяд. Дарэчы, на Украіне ў Жытомірскай вобласці знаходзіцца сяло Бовсуны, якое носіць гэтую назву з сярэдзіны 15 стагоддзя. Сустракалася імя Боўсун таксама і ў Русі і ў Княстве Літоўскім.
А вось з вызначэннем паходжання і сваяцтва баўсунскіх казакоў справа прасцейшая. Дзякуючы Румянцаўскаму вопісу Маларосіі, рэвізскім сказкам (перапісам) і спісам парафіян Лецяховской царквы, да якой належалі жыхары вёскі, можна пэўна сказаць, што казакі Баўсуноў сапраўды вядуць свой радавод ад некалькіх сем'яў. Так, у 1767 годзе ў вёсцы было ўсяго 27 двароў. І мінімум 15 з іх былі населены прадстаўнікамі аднаго роду, якія мелі прозвішча Суднека. Чатыры двары мелі прозвішча Верасавыя, два - Хаміны і яшчэ два - Шчэрбы. Сваяцтва астатніх двароў да канца пакуль не высветлена, але, хутчэй за ўсё, і яны былі ў сваяцтве з іншымі дварамі.
Прозвішчы ў тыя часы не былі сталымі і былі падобныя хутчэй на мянушкі. Адзін і той жа чалавек мог мець у розны час розныя прозвішчы. Так, напрыклад Міхайла Федасянок у далейшым меў прозвішча Васькоў, потым Фядосаў, і, у рэшце рэшт - Волкаў. Прычым, хутчэй за ўсё, прозвішча Волкаў - гэта ўсяго толькі няправільнае прачытанне пісарам прозвішча Васькоў (рукапіснае напісанне гэтых прозвішчаў вельмі падобнае). Ну, а непісьменнаму ўладальніку прозвішча, які ва ўжытку карыстаўся вулічнымі мянушкамі, увогуле было ўсё адно, як яго запішуць у дакументах. Як кажа прымаўка «хоць гаршком называй, адно ў печ не стаўляй!...».
З часам самы шматлікі баўсунскі род Суднек распаўся на асобныя роды. Частка Суднек так і засталася Суднекамі, а іншыя прадстаўнікі роду сталі насіць прозвішчы Боўсун, Голда, Давыдзёнак, Карпёнак, Казлянок, Кароль, Ляўчонак, Фяськоў. Казакі Шчэрбы сталі Васілёнкамі, Верасавыя падзяліліся на Верасавых і Максімёнкаў.
А ў канцы 19 - пачатку 20 стагоддзя адбылася яшчэ адна трансфармацыя прозвішчаў, так званая «украінізацыя». Беларускія прозвішчы на-ак, характэрныя для ўсходняй Беларусі - Давыдзёнак, Карпёнак, Максімёнак, Васілёнак, ператварыліся ў Давыдзенка, Карпенка, Максіменка, Васіленка. Пакуль цяжка назваць прычыны такой украінізацыі, ці то гэта была элементарная непісьменнасць пісараў, ці то яшчэ нейкія прычыны. Ну, а прозвішча Боўсун стала пісацца праз «л» - Болсун.
У 1737 годзе баўсунскія казакі прадалі вялікую частку сваіх зямель багатаму казаку значковаму таварышу Старадубскага палка Рыгору Плешку. Непісьменныя казакі відавочна не маглі прадбачыць лёсу сваіх нашчадкаў, якім не перашкодзіла б гэтая прададзеная зямля. А зямлі ў Баўсунах было шмат - каля 2 000 гектараў. Калі прыняць пад увагу, што тады ў вёсцы было прыкладна 20 двароў, то на двор прыходзілася не менш за 100 гектараў. Даволі нядрэнная лічба, якая пасля продажу скурчылася, як засохлая груша.
У першай палове 18 стагоддзя Баўсуны трапляюць у залежнасць ад Кіева-Пячэрскай Лаўры, цэнтр воласці якой размяшчаўся ў Паповай Гары. Дакладны час пачатку гэтай залежнасці пакуль невядомы, магчыма, гэта было да 1737 года, калі казакі прадалі свае землі Плешку. Вядома толькі, што ў Плешкі быў канфлікт з Лаўрай з-за баўсунскіх зямель, магчыма быў нават нейкі судовы працэс, які Плешка выйграў.
Якім чынам баўсунскія казакі маглі патрапіць у залежнасць ад Кіева-Пячэрскай Лаўры можна зразумець на прыкладзе вёскі Любоўша, якая стала лаўраўскім валоданнем у 1725 годзе. Вось што паведамляе аб гэтым дакумент таго ж года:
"Мы нижеподписавшиеся именами обыватели деревне Любовши, чиним ведомо сим нашим доброволным записом, иж не примушоне, але цале прежних годов будучи зубожалие и не имеючи отколя заратоватися и прокормитися, в великих нуждах наших и в крайнем нашем убожестве, мусилисмо ўдаватися до прежних бивших отцев городничих волости Попогорской, просячи их, дабы нас по своей милости денгами и хлебом, в нужде нашой, вспомогали…"
Калі перавесці гэты тэкст на сучасную беларускую мову, то сэнс дакумента такі: манахі Лаўры давалі ў доўг бедным сялянам з Любоўшы грошы і хлеб, а потым за гэтыя даўгі забіралі землі сялян. Пасля гэтага сяляне маглі жыць на сваіх (цяпер ужо чужых - лаўраўскіх) землях і павінны былі адбываць паншчыну. А калі яны адмаўляліся «гарбаціцца» на Лаўру, то мусілі быць выгнаныя з Любоўшы. Чытач не знаходзіць, што гэта вельмі нагадвае нашы «лихие 90-е»?
Праўда, у адрозненне ад іншых населеных пунктаў, якія сталі ўласнасцю Лаўры, Баўсуны ўсё ж змаглі адстаяць сваю свабоду. З дакумента 1775 года вядома, што баўсунскія казакі на той момант ужо не з'яўляліся падданымі Лаўры.
У канцы 1770-х гадоў - пачатку 1780-х, Плешка (альбо яго спадкаемцы) верагодна прадаў свае баўсунскія землі багатым казакам з Латакоў братам Азёрскім.
Адзін з братоў - суражскі возны Герасім Васільевіч Азёрскі ў самым пачатку 1780-х гадоў заснаваў каля Баўсуноў Баўсуноўскі хутар, куды пасяліў сям'ю паспалітага селяніна, у далейшым свайго прыгоннага, Фёдара Мельніка. Так Баўсуны дзеляцца на дзве часткі: казацкую і панскую. У далейшым панская частка Баўсуноў стала называцца Гаўрасёўка. Герасім Азёрскі, які разам з астатняй казацкай старшынай Маларосіі (так стала звацца былая Гетманшчына) у 1785 годзе атрымаў дваранства і герб, перасяліў з Латакоў у Баўсуны сваіх, ужо прыгонных, сялян Глушаковых, Квакух, Махавікоў. Потым Гарбузовых, Ермаковых, Куранных, Ласых, Лушчаёў, Сальнікавых і іншых. Усяго ў пачатку 19-га стагоддзя ў Баўсунах налічвалася ўжо 55 двароў прыгонных сялян. Сярод іх і некалькі дзесяткаў чалавек прыгонных-цыган. Перабраўся ў Баўсуны і сам Герасім Азёрскі з сям’ёй. На стромкім беразе Беседзі, адкуль адкрываецца чароўны від на навакольныя лясы і лугі, ён пабудаваў дворэк. Так у Баўсунах з'явіўся свой пан, нашчадак такіх жа Старадубскіх казакоў, што і старажылы-баўсунцы. Трэба сказаць, што Азёрскі не вылучаўся дабрынёй да сваіх прыгонных, пра што кажуць і гістарычная літаратура і архіўныя дакументы. Раннія смерці і ўцёкі сялян былі звычайнай справай.
У гэты ж час пачалі імкліва бяднець баўсунскія казакі. Сем'яў станавілася ўсё больш, а зямлі, якой зараз ужо было мала, не дадавалася. Казакі, якія яшчэ ў сярэдзіне 18-га стагоддзя ўсе мелі ўласныя двары і коней, ператвараліся ў падзёншчыкаў і наймітаў, многія не мелі ні сваіх хат ні маёмасці. Як кажуць, “за што біліся, у тое і ўтапіліся”. Новаспечаныя «паны» апынуліся горш за беларуска-літоўскую шляхту, супраць якой ваявалі дзяды-прадзеды казакоў.
Таму ў 1822 годзе шэсць баўсунскіх сем'яў (Боўсуны, Барэйшы, Каралёвы, тры сям'і Суднек) у пошуку лепшай долі перасяліліся ў Чарнамор’е і сталі чарнаморскімі казакамі (пазней чарнаморскія казакі сталі называцца кубанскімі).
Потым памёр стары пан Герасім Азёрскі і ўладальнікам Баўсуноў стаў яго сын, генерал-маёр Васіль Азёрскі, які таксама не адрозніваўся мяккасцю нораваў. Зрэшты, як і ўся сям’я Азёрскіх.
Ішоў час, памёр і генерал. Пахавалі генерала не на мясцовых могілках, а недалёка ад панскага дома, на высокім беразе маленькай рачулкі, якая працякае праз Баўсуны і цяпер называецца на мапах Азярышчанскай. Напэўна не генеральская гэта справа, ляжаць на могілках побач са сваімі прыгоннымі.
Потым адмянілі прыгоннае права. У 1860-х гадах у вёсцы пачала працаваць сельская школа, у якой навучалася каля 10 вучняў ва ўзросце ад 8 да 15 гадоў. Так у Баўсунах з'явіліся пісьменныя людзі. У 1896 годзе ў вёсцы адкрылася ўжо больш-менш паўнавартасная школа пісьменнасці. А ў 1911-1912 гадах і сапраўдная земская школа, для якой быў пабудаваны асобны прасторны будынак, які ўпрыгожваў Баўсуны да канца 1990-х гадоў.
Кажуць, што нават памерлыя людзі жывыя да тых часоў, пакуль аб іх памятаюць. Так жа і з населенымі пунктамі: пакуль мы памятаем пра свае вёскі, няхай ужо зніклыя, або якія знаходзяцца на мяжы вымірання, пакуль мы вывучаем гісторыю нашых родных кутоў, гісторыю людзей, якія іх насялялі, да той пары гэтыя вёскі жывыя. І няхай усяго толькі ў нашым сэрцы, але што служыць меркай усяго ў гэтым свеце, калі не сэрца?

Уладзімір Васькоў, Тула.

Мой родны кут, як ты мне мiлы!..
Забыць цябе ня маю сiлы!

Якуб Колас

Казацкие Болсуны

Эта белорусская деревня находится на севере Ветковского района Гомельской области, всего в трёхстах метрах от государственной границы с Россией. Расположена на берегу Беседи. До середины 19 века населенный пункт назывался Бовсуны (сами жители произносят это название по-белорусски – Баўсуны), потом под влиянием русского языка Бовсуны в официальных документах и на картах трансформировались в Болсуны, а примерно с 1919/1920 г. – в Казацкие Болсуны. Поэтому, наверное, и в данной статье правильнее будет называть деревню так, как она называлась изначально и как ее называют жители – Бовсуны.
Историческая судьба Бовсунов до 1926 года, когда деревня вместе с Гомелем “ушли” в БССР (или, скорее, вернулись в Беларусь), была тесно связана с Красной Горой (Поповой Горой – так тогда назывлся этот населенный пункт) – центром волости. Хотя здесь надо оговориться, что казацкая часть Бовсунов до середины 19 века административно не входила в Поповогорскую волость, а была в составе Полковой и Новоместской сотен Стародубского полка, а после – в составе Лопатинской казачьей волости Суражского уезда и Новоместской казачьей волости Новозыбковского уезда. Но это административно, так сказать, официально. А неофициально и территориально бовсунские казаки, так же как и бовсунские крестьяне, были связаны в первую очередь с Поповой Горой. В Поповогорской волости и окрестных селениях казаки находили себе жен, а также мужей для своих дочерей. Благодаря такому документу, как Генеральная опись Малороссии 1767 года, мы можем узнать откуда были родом бовсунские невесты и зятья. Вот названия этих населенных пунктов: Бутовск, Любовша (Любовшо), Перелазы, Селец, слобода Конончуковка (теперь деревня Ивановка), Ширки, Яловка.
Что мы знаем о времени возникновения Бовсунов? Известно, что люди поселились в этих местах очень давно. Недалеко от Бовсунов, на берегу реки Беседь возле деревни Чамярня, обнаружены наиболее древние на территории Беларуси орудия труда мустьерского типа (70-32 тыс. лет до нашей эры). В самих же Бовсунах о древних жителях напоминает название деревенского конца – Городок. Наверное, нелишне будет напомнить читателям, что городками называются валообразные возвышения, ограничивающие собой площадки разной величины. Часто, как в случае с Бовсунами, городки находятся на крутых берегах рек. Городки представляют собой остатки древних укрепленных населенных пунктов. Бовсунский городок с одной стороны ограничен рекой Беседь и лугом, с другой – болотом и вытекающим из него и впадающим в Беседь ручьем. Можно предположить о существовании поселений на этом месте в разные исторические эпохи. Наверное, здесь жили и древние балты и славяне-радимичи.
О более позднем времени, времени Руси и Великого Княжества Литовского, напоминает другое название части Бовсунов – Селище. Оно находится в противопожном от Городка конце деревни. Как известно, селищами называют места, где прежде находились поселения. Вероятно, что казаки, которые основали современную деревню, еще видели остатки прежнего места жительства своих предшественников. Теперь можно только догадываться, почему это прежнее поселение исчезло. Скорее всего, оно было уничтожено во время многочисленных войн Московского государства с Великим Княжеством Литовским (в 16-м веке было пять таких войн, которые не обошли и эти места) и Речью Посполитой (в 17-м веке).
Если верить книге «Память. Ветковский район», современные Бовсуны были основаны в 1667 году. Правда, такая точность не подкреплена ссылками на конкретный документ. Середина 17-го века – это так называемый «Кровавый потоп», который действительно обильно полил кровью землю и который может сравниться по жестокости и зверствам разве что с Гражданской и ІІ мировой войнами. «Потопом» называют время с 1648 по 1667 год, когда началось восстание Хмельницкого, а потом и война Московского государства с Речью Посполитой. Даже сейчас трудно судить, кто тогда был прав, а кто виноват, но итог был печален: после двадцати лет военных действий эти земли – Понизовье (Восточная Гомельщина) и Северщина, опустели. В живых осталось не более трети и так немногочисленного довоенного населения. В 1667 году между Речью Посполитой и Московским государством было подписано Андрусовское перемирие, которое, наконец, остановило братоубийственную бойню. В 1686 году был подписан «Вечный мир», юридически закрепивший захват Северщины Московским государством. Так территория, прилегающая к Бовсунам (на правом берегу реки Беседь), которая до этого была пограничной землей Великого Княжества Литовского, оказалась в Московском государстве. Вернее в Полковой сотне Стародубского полка Гетманщины – протектората Московского государства.
На сегодняшний день трудно сказать, когда точно возникли Бовсуны – в 1667 году после Андрусовского перемирия или в 1686 году, после «Вечного мира». Одно точно, что основаны они были казаками Стародубского полка. Казаки, в отличие от простых крестьян, так называемых «посполитых» (со временем ставших крепостными), которые занимались только возделыванием земли, ещё несли и военную службу и состояли в казацкой сотне. Бовсунские казаки относились сначала к Полковой, а с 1711 года – к Новоместской сотне Стародубского полка. Сотни формировались по территориальному признаку и были не только воинскими, но также и административно-территориальными единицами – аналогами современных районов. Казаки считались вольным сословием и по своему положению примерно соответствовали шляхте Речи Посполитой.
По легенде, Бовсуны основали три казака: атаман Бовсун, Васько и Фесько. Другой вариант легенды говорит о трех казацких семьях: Бовсунах, Максименках и Феськовых. Название Бовсуны согласно той же легенде выводится от прозвища атамана Бовсуна. Доступные архивные источники пока не позволяют однозначно утверждать, действительно ли название Бовсуны родилось от прозвища казака Бовсуна или наоборот, бовсунская фамилия Бовсун произошла от названия селения. Ведь Бовсуны могли называться Бовсунами и раньше, в доказацкий период. Кстати, на Украине в Житомирской области находится село Бовсуны, которое носит это название с середины 15 века. Встречалось имя Бовсун также и в Руси и в Княжестве Литовском.
А вот с определением происхождения и родства бовсунских казаков немного проще. Благодаря Румянцевсой описи Малороссии, ревизским сказкам (переписям) и спискам прихожан Летяховской церкви, к которой относились жители деревни, можно определенно сказать, что казаки Бовсунов действительно ведут свою родословную от нескольких семей. Так в 1767 году в деревне было всего 27 дворов. И минимум 15 из них были населены представителями одного рода, носившими фамилию Суднека. Четыре двора имели фамилию Вересовые, два – Хомины и еще два – Щербы. Родство остальных дворов до конца пока не выяснено, но, скорее всего, и они состояли в родстве с другими дворами.
Фамилии в те времена не были постоянными и походили скорее на прозвища. Один и тот же человек мог носить в разное время разные фамилии. Так, например Михаил Федосенок в дальнейшем имел фамилию Васьков, потом Федосов, и, в конце концов – Волков. Причем, скорее всего, фамилия Волков – это всего лишь неправильное прочтение писарями фамилии Васьков (рукописное написание этих фамилий очень похоже). Ну, а неграмотному владельцу фамилии, который в обиходе пользовался уличными прозвищами, в общем-то было все равно, как его запишут в документах. Как гласит русская поговорка «Хоть горшком назови – только в печь не сажай».
Со временем самый многочисленный бовсунский род Суднек распался на отдельные роды. Часть Суднек так и осталась Суднеками, а другие представители рода стали носить фамилии Бовсун, Голда, Давыдёнок, Карпёнок, Козленок, Король, Левчёнок, Феськов. Казаки Щербы стали Василёнками, Вересовые разделились на Вересовых и Максимёнков.
А в конце 19 – начале 20 века произошла еще одна трансформация фамилий, так называемая «украинизация». Белорусские фамилии на -ок, характерные для восточной Беларуси – Давыдёнок, Карпёнок, Максимёнок, Василёнок, превратились в Давыденко, Карпенко, Максименко, Василенко. Пока трудно назвать причины такой украинизации, то ли это была элементарная неграмотность писарей, то ли еще какие-то причины. Ну, а фамилия Бовсун стала писаться через «л» – Болсун.
В 1737 году бовсунские казаки продали большую часть своих земель богатому казаку значковому товарищу Стародубского полка Григорию Плешке. Неграмотные казаки явно не могли предугадать судьбы своих потомков, которым не помешала бы эта проданная земля. А земли в Бовсунах было много – около 2 000 гектаров. Если принять во внимание, что тогда в деревне было примерно 20 дворов, то на двор приходилось не менее 100 гектаров. Довольно неплохая цифра, которая после продажи скукожилась, как высохшая груша.
В первой половине 18 века Бовсуны попадают в зависимость от Киево-Печерской Лавры, волость которой располагалась в Поповой Горе. Точное время начала этой зависимости пока не известное, возможно, это было до 1737 года, когда казаки продали свои земли Плешко. Известно только, что у Плешко был конфликт с Лаврой из-за бовсунских земель, возможно был даже какой-то судебный процесс, который Плешко выиграл.
Каким образом бовсунские казаки могли попасть в зависимость от Киево-Печерской Лавры можно понять на примере деревни Любовша, которая стала лаврским владением в 1725 году. Вот что сообщает об этом документ того же года:
"Мы нижеподписавшиеся именами обыватели деревне Любовши, чиним ведомо сим нашим доброволным записом, иж не примушоне, але цале прежних годов будучи зубожалие и не имеючи отколя заратоватися и прокормитися, в великих нуждах наших и в крайнем нашем убожестве, мусилисмо удаватися до прежних бивших отцев городничих волости Попогорской, просячи их, дабы нас по своей милости денгами и хлебом, в нужде нашой, вспомогали… ".
Если перевести этот текст на современный русский язык, то смысл документа такой: монахи Лавры давали в долг бедным крестьянам из Любовши деньги и хлеб, а потом за эти долги забирали земли крестьян. После этого крестьяне могли жить на своих (теперь уже чужих – лаврских) землях и должны были отбывать барщину. А если они оказывались «горбатиться» на Лавру, то должны были быть изгнанными. Читатель не находит, что это очень напоминает наши «лихие 90-е»?
Правда, в отличие от других населенных пунктов, ставших собственностью Лавры, Бовсуны все же смогли отстоять свою свободу. Из документа 1775 года известно, что бовсунские казаки на тот момент уже не являлись подданными Лавры.
В конце 1770-х годов – начале 1780-х, Плешко вероятно продал свои бовсунские земли богатым казакам из Лотаков братьям Озёрским.
Один из братьев – Суражский возный Герасим Васильевич Озёрский в самом начале 1780-х годов основал около Бовсунов Бовсуновский хутор, куда поселил семью посполитого крестьянина, в дальнейшем своего крепостного, Фёдора Мельника. Так Бовсуны делятся на две части: казацкую и панскую. В дальнейшем панская часть Бовсунов стала называться Гаврасёвка. Герасим Озёрский, который наряду с остальной казацкой старшиной Малороссии (так стала называться бывшая Гетманщина) в 1785 году получил дворянство и герб, переселил из Лотаков в Бовсуны своих, уже крепостных, крестьян Глушаковых, Квакух, Моховиков. Потом Гарбузовых, Ермаковых, Куренных, Ласых, Лущаёв, Сальниковых и других. Всего в начале 19-го века в Бовсунах насчитывалось уже 55 дворов крепостных крестьян. Среди них и несколько десятков человек крепостных-цыган. Перебрался в Бовсуны и сам Герасим Озёрский с семъёй. На крутом берегу Беседи, откуда открывается захватывающий дух вид на окрестные леса и луга, он выстроил дом. Так в Бовсунах появился свой пан, потомок таких же стародубских казаков, что и старожилы-бовсунцы. Надо сказать, что Озёрский не отличался добротой к своим крепостным, о чем говорит и историческая литература и архивные документы. Ранние смерти и побеги крестьян были обычным делом.
В это же время начали стремительно беднеть бовсунские казаки. Семей становилось все больше, а земли, которой теперь уже было мало, не прибывало. Казаки, которые еще в середине 18-го века все имели свои дворы и лошадей, превращались в поденщиков и батраков, многие не имели ни своих хат ни имущества. Как говорится, за что боролись, на то и напоролись. Новоиспеченные «паны» оказались хуже белорусско-литовской шляхты, против которой воевали отцы и деды казаков.
Поэтому в 1822 году шесть бовсунских семей (Бовсуны, Барейши, Королевы, три семьи Суднек) в поиске лучшей доли переселились в Черноморье и стали черноморскими казаками (впоследствии черноморские казаки стали называться кубанскими).
Потом умер старый пан Герасим Озёрский и владельцем Бовсунов стал его сын, генерал-майор Василий Озёрский, который тоже не отличался мягкостью нравов. Впрочем, как и вся семья Озёрских.
Шло время, умер и генерал. Похоронили генерала не на местном кладбище, а недалеко от панского дома, на высоком берегу протекающей через Бовсуны маленькой речушки, которая сейчас называется Озерищенская. Наверное не генеральское это дело, лежать на кладбище рядом со своими крепостными.
Потом отменили крепостное право. В 1860-х годах в деревне стала работать сельская школа, в которой обучалось около 10 учеников в возрасте от 8 до 15 лет. Так в Бовсунах появились грамотные люди. В 1896 году в деревне открылась уже более-менее полноценная школа
грамоты. А в 1911-1912 годах и настоящая земская школа, для которой было выстроено отдельное просторное здание, которое украшало Бовсуны до конца 1990-х годов…
Говорят, что даже умершие люди живы до тех пор, пока о них помнят. Так же и с населенными пунктами: пока мы помним о своих деревнях, пускай уже исчезнувших или находящихся на грани вымирания, пока мы изучаем историю наших малых родин, историю людей, которые их населяли, до той поры эти деревни живы. И пускай всего лишь в нашем сердце, но что служит мерилом всего в этом мире, если не сердце?

Уладзимир Васьков, Тула.

Города и деревни Беларуси. Гомельская область

Энциклопедия в 2-х томах.Полное описание.Издательство "Белорусская энциклопедия имени Петруся Бровки"

Энциклопедия в 2-х томах.Полное описание.
Издательство "Белорусская энциклопедия имени Петруся Бровки"