RODY SZLACHECKIE IMPERIUM ROSYJSKIEGO

S


SABAKIN herbu własnego. Zasiedziali w województwie połockim Sabakinowie byli w ciągu XIX wieku nieraz potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 13).

SABANIEJEW herbu własnego. Częściowo polskiego pochodzenia; spokrewnieni z innymi domami o takimże rodowodzie, jak Nielidowowie, Jełczaninowowie i in.

SABŁUKOW herbu Sulima odm.; ród rosyjski polskiego pochodzenia.

SACHNOWSKI herbu Nałęcz; ród rosyjski polskiego pochodzenia; w Moskwie od roku 1709. O Sachnowskich nie wspominają herbarze rosyjskie, że byli polskiego pochodzenia, lecz świadczy o tym ich herb Nałęcz oraz samo brzmienie nazwiska.
Jan Sachnowski był za Piotra I pierwszym tego rodu przedstawicielem w służbie rosyjskiej . (Miłoradowicz, t. 2, cz. 6, s. 179-182).

SADOWSKI vel SADOWSKOJ herbu Białynia, Nałęcz, Lubicz, Drogomir, Doliwa. Pochodzili m.in. z miejscowości Sady w powiecie drohiczyńskim i byli potwierdzani wielokrotnie w rodowitości szlacheckiej przez heroldię mińską, grodzieńską, wileńską. (CPAH Białorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 186).
Z tego rodu wywodziło się wielu znanych działaczy kultury i nauki, także w Rosji, a wśród nich Aleksander Sadowski, który urodził się 24 listopada 1859 roku w białoruskim mieście Witebsku, zmarł 26 grudnia 1923 roku w czeskiej Pradze. Życie więc przeżył niezbyt długie, lecz było ono pracowite i owocne, w całości poświęcone pracy naukowej.
W 1898 roku uczony wykazał na podstawie analizy teoretycznej, że pole elektromagnetyczne posiada moment ilości ruchu czyli tzw. „efekt Sadowskiego”, który został ustalony doświadczalnie przez naukowca amerykańskiego R. Beta dopiero w 1935 roku. (Por.: Istorija jestiestwoznanija w Rossii, t. 2, Moskwa 1960).

SAŁOW herbu własnego; znani w Rosji od 1680 roku.

SAŁTYKOW herbu Prus odmienny. Wpływowy i zasłużony ród rosyjski.
Według legendy Sałtykowowie vel Sołtykowowie mieli pochodzić od Michała Praszynicza, baśniowego „męża uczciwego z Prus”, który miał żyć na początku XIII wieku. Źródła archiwalne jednak tak naprawdę dokumentują istnienie realnych członków tego rodu dopiero od XVI wieku (Andrzej, zm. 1522, był orużniczym wielkiego księcia Wasyla). Na początku XVIII wieku Wasilij Sałtykow (zm. 1730) otrzymał od cesarzowej Anny tytuł hrabiowski. Szymon Sałtykow (zm. 1742) generał, był gubernatorem Moskwy. W 1814 roku Mikołaj Sałtykow otrzymał tytuł księcia Cesarstwa Rosyjskiego. Inny Wasilij Sałtykow (zm. 1755) był senatorem, policmajstrem Petersburga. Różne gałęzie domu Sałtykowów były wpisane do ksiąg genealogicznych guberni moskiewskiej, mohylewskiej. tulskiej, jarosławlskiej, petersburskiej, penzeńskiej.
Dziś nie poddaje się w wątpliwość faktu, że rosyjscy Sałtykowowie stanowili odgałęzienie polskich Sołtyków, o których Tomasz Święcki (Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski, t. 2, s. 129) odnotowuje: „Sołtyk herbu tejże nazwy. Bazyli Sołtyk, podczaszy czerniechowski, wspomina go konstytucja 1667 roku. – Mikołaj, kasztelan przemyski. – Józef, podczaszy podolski, deputat na trybunał koronny 1723 roku, umarł kasztelanem lubelskim. – Michał Aleksander, stolnik sandomierski, deputat na trybunał koronny 1738 r. – Antoni, podczaszy lubelski. – Kajetan, biskup krakowski, przywiązaniem do ojczyzny i poświęceniem się wsławiony”.
O Sołtykach Polska Encyklopedia Szlachecka (t. 11, s,. 126-127, Warszawa 1938) informuje: „Sołtyk herbu Prus odm. nobilitacja 1460; Sołtyki powiat radomski; wołyńskie, Litwa. Rodzina Sołtykow, pochodząca według hiastoryka rosyjskiego Szczerbatowa z dawnych Prus, już w XV wieku na Litwie i Wołyniu osiadła. Niektórzy członkowie tej rodziny mieli przejść na Ruś, gdzie wysokie urzędy mianowicie wojewodów czernihowskich, smoleńskich sprawowali. W czasie wojny moskiewskiej dostał się jeden z nich do niewoli moskiewskiej, tam uzyskał uznanie, osiedlił się i stał się założycielem gałęzi tej rodziny w Rosji. Z tej gałęzi Anna Sołtykówna została żoną cara Iwana II”.
Z tej rodziny pochodzili m.in. Ferdynand Sołtyk, 1520 kanonik lubelski; Józef, 1724-1731 kanonik bełzki, od 1735 lubelski; Kajetan Ignacy, w latach 1749-1788 biskup kijowski, krakowski, kielecki (1767-1773 na zesłaniu); Maciej, 1743-1749 biskup sufragan chełmiński; Maciej, 1761-1763 kanonik sandomierski; Michał Aleksander, 1749-1757 kanonik wiślicki i sandomierski; Michał, 1727-1742 kanonik przemyski; Tomasz, w latach 1758-1773 wojewoda łęczycki; Tomasz, 1782 kanonik wiślicki; Tomasz, 1779-1781 kanonik zawichojski oraz Roman, generał wojska polskiego w powstaniu 1831 roku.
Hipolit Stupnicki w tomie 3 na stronie 80 swego Herbarza polskiego i imionospisu zasłużonych w Polsce ludzi (Lwów, 1862) podaje: „Opis herbu. W tarczy jest orzeł czarny w prawą stronę obrócony z skrzydłami do góry wspiętemi, mający koronę złotą na szyi i zbrojną rękę ludzką wychodzącą między prawem skrzydłem a szyją z zaniesionym jakby do cięcia pałaszem; u wierzchu zaś mitra książęca.
Przodkowie domu Sołtyków na Rusi, tamże piastowali rozmaite urzęda. Michał w wojnie Polski z Rosją dostał się do niewoli moskiewskiej, gdzie jako mąż waleczny i wyższych zdolności, odzyskał wolność, a osiadłszy tamże, wzrósł w znaczenie i honory.
Podczas zamieszek w Moskwie, gdy tron carski był wakujący, ów Michał Sołtyk nakłonił naród moskiewski, aby wezwał do swego berła królewicza Władysława, syna Zygmunta III; jakoż rzeczywiście wysłano wielkie poselstwo z 40 mężów złożone, do Polski. Gdy atoli naród nie mógł się doczekać przybycia Władysława do swej stolicy, obrany został carem Michał Fiedorowicz z domu Romanowów.
Maciej, biskup margarytański, sufragan chełmiński, prezydował z chwałą na trybunale koronnym. Józef, kasztelan bełzki a potem lubelski, wielbiony z prawości charakteru zm. 1735. - Kajetan, syn jego, biskup krakowski, odznaczył się szczerem przywiązaniem do kraju, a obstając przy każdej okoliczności o całość praw i religii katolickiej w roku 1767 w Warszawie wzięty został pod areszt i wywieziony do Kaługi, gdzie pięcioletnią przetrwał niedolę. Powrócony Ojczyźnie, zakończył życie w odosobieniu w Kielcach roku 1788. Wśród czynności politycznych wspierał on darami bibliotekę krakowską, na odnowienie ratusza zaś, tego starożytnego pomnika zdarzeń krajowych, przeznaczył znaczne fundusze”.
Margaryta Byczkowa w artykule Polskie tradycje w genealogii rosyjskiej XVII wieku (Genealogia, t. 2, 1992, s. 50). pisze: „W 1646 roku przyjechał z Danii Polak Iwan Pietrow syn Sałtykow. Jego rassprosnaja reč’ jest niezmiernie interesująca. Urodził się w Wołujkowiczach, w wieku 13 lat został oddany na służbę królowi polskiemu wraz z księciem Piotrem Trubeckim (być może służył bezpośrednio Trubeckiemu), dostał się do niewoli tureckiej, został wykupiony przez ojca i wkrótce potem wyjechał z Polski do Francji, gdzie służył w wojsku, następnie przeniósł się do Hiszpanii, gdzie również walczył; wreszcie trafił do Danii. Z Danii został wysłany w charakterze kuriera do Moskwy. Po tej podróży popadł u króla w niełaskę i po rozmowie z ambasadorem rosyjskim w Danii Wasilijem Apraksinem postanowił wyjechać do Moskwy. Iwan Sałtykow otrzymał godność stolnika, wysokie uposażenie i dwór w Moskwie.”
Prócz tego nadano mu duże majątki ziemskie i przekazano hojne dary od cara. W ten sposób Polak Jan Sołtyk został protoplastą jednego z najwybitniejszych rodów rosyjskich.
Z tej rodziny pochodził wybitny rosyjski pisarz satyryk Michał Sałtykow-Szczedrin (1826-1889), autor Dziejów pewnego miasta, Judaszka, Poszechońskich dawnych dziejów i innych arcydzieł literackich.
Z tegoż rodu wywodził się również Mikołaj Sałtykow (1872-1961), wybitny matematyk, profesor kolejno: Instytutu Technologicznego w Tomsku, Uniwersytetu Charkowskiego, Instytutu Politechnicznego w Tbilisi, od 1921 do 1961 – Uniwersytetu Belgradzkiego. Wykładał również w Belgii, był autorem fundamentalnych dzieł naukowych z dziedziny matematyki, od 1946 roku członkiem rzeczywistym Serbskiej Akademii Nauk.

SAMARSKI-BYCHOWIEC herbu Mogiła. Patrz hasło „BYCHOWIEC”.

SAMOJŁOW. O ich pochodzeniu heraldycy rosyjscy piszą: „Nikita Samujło herbu Sulima, szlachcic polski, wyjechał do Rosji w pierwszej połowie XVI wieku” i dał początek hrabiom Samojłowym, którzy później spokrewnili się z Potiomkinami, Rajewskimi, Zacharzewskimi. (Rummel, Gołubcow, RS, t. 2, s. 352).
Bobrinskij (t. 1, s. 459) twierdzi, iż grafy Samojłowowie pochodzili z Polski, a nazwisko wzięli od herbu Sulima, którym się pieczętowali.

SAMUJŁOW herbu własnego. Panowie Samujłowowie zamieszkali w powiecie dziśnieńskim (obecnie Białoruś byli w XIX wieku potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 605, 1130, 1131, 1578, 2057).

SAPIEHA herbu Lis. Jedna z najznakomitszych rodzin dawnej Rzeczypospolitej.
Herbarz starożytnej szlachty podług heraldyków polskich z dopełnieniem do czasów obecnych (Paryż 1858, s. 3) podaje: „Jedną z najznakomitszych rodzin na Litwie jest rodzina książąt Sapiehów. Od czasów panowania Władysława Jagiełły, aż do upadku dawnej Rzeczypospolitej Polskiej Sapiehowie zajmowali najwyższe urzęda cywilne i wojskowe, spełniając one zawsze gorliwie i sumiennie, z narażeniem nieraz własnego życia; a w krytycznych chwilach Ojczyzny chętnie czynili dla niej wielkie ofiary ze swego mienia...
Sapiehów ród poczyna się od Narymunda, księcia pińskiego i mozyrskiego, który był synem Gedymina, a stryjem króla Władysława Jagiełły.
Narymund zostawił trzech synów: Punigajły, Jerzego i Aleksandra” etc.
Wszyscy polscy heraldycy piszą o tym rodzie z wielkim uznaniem.
„Sapieha, herbu Lis, dom starożytny na Litwie, biorący od Narymunda, książęcia pińskiego i mozyrskiego, swój początek. Punigajło, kasztelan trocki, przodek domu sapieżyńskiego, podczas szerzenia wiary chrześcijańskiej na Litwie, nieodstępując od błędów pogańskich, przezwany został greckim językiem Sophia (mądry), iż od wiary przodków odstąpić nie chciał, która to nazwa z czasem w przezwisko Sapieha zmieniła się” – referuje H. Stupnicki w trzecim tomie swego Herbarza legendę rodzinną tego rodu.
Kaspar Niesiecki (Korona Polska, t. 4, s. 11) notuje: „Sapieha herbu Lis w Xięstwie Litewskim. Dom y starożytnością y heroicznymi dziełami, y honorami wsławiony. Od Narymunda, xiążęcia pińskiego y mozyrskiego, swoje początki zaciąga” etc.
Jak podaje J. Jabłonowski, autor zachowanego w rękopisie dzieła pt. Traktat o familiach y kolligacyach z około roku 1717 (Dział rękopisów Biblioteki AN Litwy, F. 17-18, s. 105) Sapiehowie mieli dwie linie: koronną i litewską i od dawna słynęli jako doskonali żołnierze. Spokrewnieni byli z Herburtami, Sobieskimi, Kopciami, Hlebowiczami, Połubińskimi, Tyszkiewiczami, Wielopolskimi, Branickimi, Tarłami, Lubomirskimi, Sanguszkami.
Często odnotowywani w źródłach archiwalnych z XVI wieku.
Pan Bohdan Sapieha wspomniany jest w księdze wydatków Wielkiego Księstwa Litwy z lat 1506-1511. (RIB, t. 15, s. 619). Leon Sapieha, kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego, starosta słonimski, parnawski i mohylewski słynął w końcu XVI wieku.
Paweł Sapieha na Holszanach, koniuszy W.X.L., starosta oszmiański i homelski, dzierżawca semneński i mietelski, na początku XVII w.
Mikołaj Sapieha, wojewóda nowogródzki, ciwun Ziemi Żmudzkiej, w tymże czasie.
Kazimierz Jan Sapieha, hrabia na Bychowie, Zasławiu i Dąbrownie, wojewoda wileński, hetman wielki W. Ks. L. w końcu XVII wieku. Nieco później Michał Sapieha był łowczym W. Ks. Litwy.
Spis szlachty powiatu dziśnieńskiego z 1798 roku wymienia imię Franciszka Sapiehy, właściciela majątku Druja, żonatego z Pelagią Potocką. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 1, nr 5, s. 88).
Zapis w księgach ziemskich słonimskich z 1828 roku głosi, że książę Franciszek Sapieha z synem Eustachym zwrócił się do sądu powiatowego o zapis, potwierdzający rodowitość tego rodu. Podał też on do wiadomości sędziów, że: „Iwan na Kodniu wojewoda witebski, marszałek wielki, Wielkiego Xięstwa Litewskiego sekretarz, brasławski starosta oraz Bohdan na Opatowie Gubernator Smoleński, pisarz litewski, Sapiehowie byli następcami Narymunda Giedyminowicza, pokrewnego króla polskiego Zygmunta I i przy wolności używania wszelkich prerogatyw, tytułów, herbów i urzędów, jakich i inni z xiążąt litewskich pochodzący używają w nagrodę zasług swoich dla większego związku i zjednoczenia się do dawnego herbu Liliów mieli przydany herby Poywinie zwany Lis, którym za przywilejem króla Władysłąwa Jagiełły zaszczycał się ich oyciec Siemion Sunigajło, kasztelan trocki, syn Bunigajły Narymundowicza..., że cesarz rzymski Maxymilyan w nagrodę na wysokich przymiotów Pawła Iwanowicza na Kodniu wojewody trockiego przydatek rękę zbroyną w polu czerwonym (...) ofiarował”... (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1212, s. 2).
Kilka siedlisk mieli Sapiehowie w powiecie grodzieńskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2589; f. 391, z. 1, nr 1212).
Dla Rosji zasłużeni na polu wojskowości.

SARAFANOW herbu własnego; ród rosyjski (od 1460) pochodzenia polskiego.

SAWARSKI herbu własnego; notowani w Rosji od 1635 roku.

SAWICKI herbu Cholewa. Prawdopodobnie pierwotną siedzibą rodu była miejscowość Sawice w powiecie drohickim na Podlasiu. Następnie, ze względu na ogromną prężność biologiczną rozgałęzili się Sawiccy w ciągu wieków na wszystkie dzielnice dawnej Rzeczypospolitej, jak też na Rosję, Węgry, Niemcy, Rumunię. Dziś znani są nie tylko w Polsce, ale też na Litwie, Łotwie, Białorusi, Ukrainie, w USA oraz w powyżej wymienionych krajach. Szczególnie rozległe siedliska mają na Wileńszczyźnie, Grodzieńszczyźnie, Mińszczyźnie, Witebszczyźnie, Żmudzi. Ze względu na to rozgałęzienie używać zaczęli różnych herbów: Cholewa, Ślepowron, Nowina, Bawola Głowa, (w Małopolsce Wschodniej – Suchekomnaty), lecz wydaje się, że ich pierwotnym godłem rodowym był Lubicz.
A. A. Kosiński mówi w Przewodniku heraldycznym (Kraków 1877, s. 89) o Sawickich herbu Cholewa i Lubicz, na Podlasiu i Litwie; rodzinach, które wydały wojewodów i kasztelanów.
Tomasz Święcki w dziele Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski (t. 2, s. 71-72) informuje o szeregu reprezentantów tego domu: „Sawicki Jan, jezuita, herbu Cholewa w Brześciu Litewskim, mąż uczony, pierwszy dał początek kollegium jezuitów w Drohiczynie na Podlasiu; umarł 1657 roku. – Brat jego rodzony Melchior, wojewoda brzeski-litewski, mąż uczony, w Akademii Wileńskiej doskonalił się; pozostały po nim niektóre pisma. Jako kasztelan długo i mężnie Brześcia przeciw Szwedom bronił, przy najściu Rakoczy’ego 1657 roku poddać musiał przez kapitulacyą 1662 roku. Mianowany wojewodą brzeskim-litewskim. W czasie sejmików od nieprzyjaciół zabity. – Sawicki Maciej herbu Lubicz w Podlaskiem, kasztelan podlaski, którego syn Wojciech był starostą mielnickim. – Stanisław, najprzód kanonik ziemski drohicki, potem stolnik podlaski, poseł na sejm 1627 roku, skąd deputat na Trybunał Radomski. – Sawicki Jan herbu Nowina w ziemi mielnickiej, skarbnik podlaski... – Kasper Sawicki, rektor jezuitów w Kollegium Kaliskim (...). Urodził się w Wilnie 1542 roku i został jezuitą w Rzymie 1566 roku, skąd po nauce teologii powrócił do Polski, przeznaczony na teologa; przy poselstwie polskim na koronacyą Dymitra cara do Moskwy wyprawiony; twierdzą, iż prowadził sumienie Dymitra i był jego doradcą i przewodnikiem. Był przytomny obrzędowi koronacyi Maryi carowej (...); podległ więzieniu i przypadkom przy zabiciu Dymitra cara, lecz w 1610 roku jeszcze się przy boku carowej znajdował. Powróciwszy do kraju powrócił razem do zakonnych obowiązków; (...) 1620 roku życia dokonał... – Sawicki Michał herbu Ślepowron w Wileńskiem, pisarz ziemski wileński; poseł na sejm 1674 roku”...
A. Boniecki w dziele Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI wieku (Warszawa 1883, s. 308) pisze: „Sawicki Maciej, w 1566 r. pisarz W. Ks. Lit., w 1574 r. kasztelan podlaski, umarł przed 24 listopada 1581 r., gdyż pod tą datą otrzymał kasztelaństwo podlaskie Leśniowolski. W 1569 roku był także wojskim drohickim i starostą mielnickim; urząd wojskiego odstąpił synowi Wojciechowi w 1570 r., a starostwo mielnickie w 1576 r.”
Na Podolu ród Sawickich rozgałęził się ma pięć różnych odnóg, z których dwie uchodziły za starożytną szlachtę, trzy zaś pozostałe musiały w XIX wieku walczyć o byt. (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodosłownuju knigu Podolskoj Gubernii, Kamieniec-Podolsk 1897, s. 90, 323).
W dawnych zapisach archiwalnych nagminnie się spotyka wzmianki o reprezentantach tego rodu już od wieku XV.
Najwcześniejsze bodaj wspomnienie o jednym z członków którejś z tych rodzin znajduje się w przywileju księcia Świdrygiełły, zarejestrowanym w księgach grodzkich m. Łucka w 1458 roku: „Suscepit Tomasz Sawicki, namiestnik burgrabinowy zamku Łuckiego”. (Akty otnosiaszczujesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. 1, s. 50).
W 1519 roku ziemianin kobryński Piotr Sawicki fałszywie został oskarżony o to, że „rozbił żydów brzeskich i rybu u nich pootnimał na dobrowolnoj dorozie”. (Russkaja Istoriczeskaja Bibliotieka, t. 15, s. 1287).
Wspomniany powyżej przez Adama Bonieckiego znany działacz polityczny Maciej Sawicki był od 1566 roku pisarzem W. Ks. Litwy, od 1574 roku kasztelanem podlaskim, pisarzem króla Stefana Batorego. Zmarł w 1581 roku. (Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae, Wilno 1911, s. 1, z. 1, s. 42; Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. 3, s. 217).
W 1576 roku pod wielu przywilejami króla Stefana widnieje jego podpis: Maciej Sawicki, „kasztelan podlaski, wielkiego księstwa Litewskiego pisarz”. Onże około 1580 roku otrzymał w nagrodę za dobrą służbę majątek Czarne Łozy na skraju Puszczy Białowieskiej.
13 kwietnia 1583 roku Albrycht Sawicki z Sawicz, starosta mielnicki, dworzanin króla jegomości, oraz brat jego Mikołaj sprzedali Krzysztofowi Zaliwskiemu swą kamienicę w Wilnie, przy ulicy Świętojańskiej się znajdującą. (Akty izdawajemyje Wilenskoj Archeograficzeskoj Komissijej, Wilno, 1865-1915; t. 20, s. 45-46).
Pan Bohdan Sawicki, ziemianin województwa Brzeskiego, właściciel dworu Kiworty, zaskarżył poddanych panów Zdzitowieckich i Bogusławskich o najazd na jego majętność i okradzenie jej w styczniu 1589 roku (Akty izdawajemyje..., t. 18, s. 61-62).
Mikołaj Sawicki był wojskim i deputatem powiatu wołkowyskiego w trybunale W. Ks. L. w 1594. (Akty izdawajemyje..., t. 11, s. 58).
* * *

W wieku XVII wzmianki archiwalne są jeszcze częstsze. Kaspar Sawicki około 1606 był woźnym powiatu oszmiańskiego. Na jednym z aktów sądu grodzieńskiego z 1609 roku wśród innych podpisów widnieje: „Mikołay Sawicky ręką swą” (Akty izdawajemyje..., t. 1, s. 28).
Pozostający na ojcowiźnie urodzony Stanisław z Sawic Sawicki był w 1613 roku poborcą podatków Ziemi Drohickiej (Volumina Legum, t. 3, s. 131).
W 1626 roku występuje w księgach grodzkich witebskich Jan Dermont Sawicki, podsędek ziemski witebski. W 1642 roku skargę na Fryderyka Sapiehę podpisali m.in. brzescy szlachcice Jerzy i Krzysztof Sawiccy. (Akty izdawajemyje..., t. 6, s. 411).
„Melchior Sawicki, zarządca lasów mielnickich, otrzymał licencjat z teologii (we Wszechnicy Wileńskiej) w 1642 r. Posłując przy elekcji króla Jana Kazimierza, został wybrany do podpisania konstytucji sejmowych. Podczas uroczystości, które Akademia urządziła ku czci bł. Jozefata Kuncewicza, Sawicki wygłosił pochwalną mowę. Umarł na stanowisku wojewody brześciańskiego” (L. Piechnik, Dzieje Akademii Wileńskiej, Rzym 1983, t. 2, s. 190).
W. Nekanda Trepka (Liber, s. 357) zna paru tego nazwiska, nie będących, jego zdaniem, szlachcicami: „Sawicki zwał się kowalów syn z Rzeszowa. Służył w krakowskiej ziemi anno 1618... Pojął był mieszczkę w Miechowie... Na Końskim Targowisku w domu żeninym mieszkał. Jechał był z lisowczyki na Śląsko anno 1624 pod Jaroszowskiego chorągwią. Jeździł znowu anno 1626, tamże zginął. Kilkoro dzieci zostali przy matce”.
Jak zawsze jednak, ten autor zadowala się przytoczeniem pogłosek lub własnych zmyśleń, a insynuacje jego są bezdowodne.
Dawid Sawicki, szlachcic województwa połockiego, w 1645 roku wspomniany jest przez księgi grodzkie Połocka.
Elekcję króla Jana Kazimierza w 1648 roku podpisali m.in. Malcher Stanisław Sawicki, łowczy mielnicki, sekretarz Jego Królewskiej Mości – w imieniu Księstwa Żmudzkiego; Kasper, Symon, Stanisław, dwóch Janów – w imieniu województwa podlaskiego; Albrycht na Czarnych Łozach, Stefan z Mikołajewic, Aleksander na Łopienicy oraz Paweł de Sawice Ruskie, Janusz in Sawice Ruskie Sawiccy – także z Podlasia; jak też z województwa brzeskiego – Teodor, Paweł i Marcin Sawiccy (Volumina Legum, t. 4, s. 112, 114 i in.).
W jednym z „kwitów intromissyjinych” z roku 1653, spisanym w Orszy, figuruje „szlachetny pan Jan Sawicki”. Inny Jan Sawicki, skarbnik podlaski, i jego syn Stanisław figurują jako mieszkańcy wsi Zakrze w spisie ludności powiatu mielnickiego z 1662 roku.
Paulus Sawicki figuruje w dekrecie króla Jana Kazimierza z 22 stycznia 1661 jako członek bractwa sprzysiężeńców krakowskich.
Wśród polskich obrońców Smoleńska przed oddziałami cara Moskwy Aleksego Michajłowicza w 1654 roku znajdował się jaśniewielmożny pan Adam Sawicki z Horbatowa.
W 1667 roku król polski Jan Kazimierz podpisał przywilej, w którym czytamy: „Oznaymuiemy tym listem naszym, komu to wiedzieć należy, iż gdy urodzeni – Jan Kazimierz Umiastowski – sędzia, y Marcin Buchowiecki – podsędek, urzędnicy ziemscy Brzescy, kommisarze nasi, od nas osobliwym listem naszym naznaczeni, do maiętności dziedziczney urodzonego Theodora Sawickiego, nazwanej Kiwowert, w w-wie Brzeskim leżącey, ziechali, a tam na dwu mieyscach, to iest, na rzece Pohoni y drugiey – Lehnówce alias Dihtiarze, na gościńcu wielkim brzeskim, do Kobrynia y innych miast y miasteczek idącym, zły y niebezpieczny ludziom podróżnym przeiazd oglądali y za podięty w pobudowaniu przez urodzonego Sawickiego mostu koszt, myto mostowe na ludzie, żydy y furmany postanowili y do nas po confirmatione odesłali”.
W myśl tego przywileju miał Teodor Sawicki i „sukcessorowie iego” pobierać po dwa grosze polskie myta z furmanki. (Akty izdawajemyje..., t. 4, s. 37-38).
W 1669 roku Łukasz Gabryel Sawicki był cześnikiem czernihowskim (Akty izdawajemyje..., t. 4, s. 290).
W 1671 roku w aktach Głównego Trybunału Litewskiego figuruje pan Stefan Sawicki, „Sługa i dozorca Turowa, majętności iegomości pana Marcjana Białłozora, episkopa pińskiego”.
W roku 1672 jednym z dwóch burmistrzów Mohylewa był Woyciech Sawicki. Archiwalia przechowały niezwykle interesującą informację o życiu codziennym na kresach wschodnich byłej Rzeczypospolitej. Oto np. jaką sprawę musiał badać sędzia śledczy Aleksander Sawicki w 1687 roku w Rzeczycy...
Obyczaje szlachty polskiej, a raczej to, co w nich najgorsze, przejmowane były przez inne grupy ludnościowe kraju, m.in. przez Żydów, o czym świadczą interesujące przekazy archiwalne. Oto jeden z nich: „Pan Jerzy Dames, pisarz cełł Rzeczy Pospolitey y W.X.L. komory Rzeczyckiey na niewiernych żydów Szlomę y Heszkę Szmoyłowiczów, arędarzów y dzierżawców starostwa Rzeczyckiego (skarżył o to y takowym sposobem: iż pomienieni żydzi Szmoyłowiczowie wziowszy przed się zły y nieprzystoyny umysł, nie pomniąc na stan swóy żydowski, na Bożą bojaźń y surowość prawa pospolitego lekce sobie ważąc – przysposobiwszy gromadę czeladzi y mieszczan Rzeczyckich we władzy u siebie mających, z orężem do boju należącym, w roku teraźnieyszym 1687, dnia 30 Augusta mocno, gwałtownie, guerico modo sposobem na gospodę żałującego Jmsc pana Damasa... W mieście Rzeczycy leżącą, naszedszy. Staynią, kłódką zamkniętą, odbili y z niey czworo koni Jmsc pana Damasa... nie wiedzieć z jakich przyczyn zabrali y do dworu swego w Rzeczycy zaprowadzili”.
Ponieważ gospodarza nie było akurat w domu, na tym się na razie sprawa i skończyła, chociaż jasne jest, że bez ciągu dalszego obejść się w takiej sytuacji nie mogło. I rzeczywiście: „Jeszcze na zajutrz, to jest dnia 31 Augusta, także z gromadą ludzi, przy czeladzi swey, powtórnie na tęż gospodę Jmsc pana Damasa naszedszy, czeladnika y substytuta Jmsc szlachcica rodowitego w powiecie Oszmiańskim osiadłego na imię Kazimierza Kościę, porwali, y do dworu zaprowadziwszy, wiele niemiłosiernie kijami, po kilkakrotnie pokładając, zbili y zmordowali y za nieżywego ze dworu wyniosszy porzucili, od którego zbicia y zmordowania tak tyrańskiego niewiedzieć, jeżeli żyw będzie”. Na ostatek ograbili dwór pana Damasa i publicznie zagrozili jego zabiciem, jak tylko wróci.
I na tym nie dość. Rozzuchwaleni bracia Szmoyłowiczowie w tychże dniach (co spisane zostało w skardze księdza dominikanina Dominika Waranowskiego przyjętej w magistracie miasta Rzeczyca przez podstarościego Stefana Antoniego Skorynę, czesznika czernihowskiego) „śmieli y ważyli się” najechać na dom kościołowi należący, „gdzie apparatów, kielichów y różnych rzeczy kościelnego porządku złożenie było, mocno, gwałtownie czeladź y różnych ludzi samym obżałowanym żydom imionami y nazwiskami wiadomych nasłać, którzy... napadszy na dom kościoła xięży Doiminikanów... kłódkę do izby odbiwszy, klucz kościelny w izbie na kołku wzięli y skrzynię ze złożeniem kościelnym tymże kluczem odemknowszy, kielichów, apparatów y różnych rzeczy na złotych tysiąc, dobrą rachując monetą, zabrali y do dworu swego zaprowadzili y w inszych rzeczach niemało zaszkodzili y po izbie na wzgardę chwały Bożey porozrzucali”. Jak głosi skarga, Żydzi ci zupełnie ignorowali obyczaje chrześcijańskie, zmuszali m.in. swych podwładnych chrześcijan w niedziele „do niewoda ciągnienia y różnych robót ciężkich pełnienia”... co się działo, oczywiście, „przeciw przykazaniu Bożemu”... Nie był więc wspomniany najazd sprawą przypadku.
Skandal stał się głośny i sąd miejski naznaczył specjalnego śledczego, Aleksandra Sawickiego, który całą sprawę zbadał. Oto w całości jego sprawozdanie: „Ja, jenerał Jego Królewskiey Mości powiatu Rzeczyckiego, ... zeznawam tym moim relatijnym kwitem, iż będąc ja użytym... z stronną szlachtą pany Janem y Mikołajem Zawackim y panem Andrzejem Chmielewskim w roku niniejszym 1687 miesiąca Septembra wtórego dnia zjeżdżałem do gospody Jmść pana Damesa w mieście J. Kr. M. Rzeczycy będącey, gdziem widział czeladnika Jmsci na imię pana Kazimierza Kościę na pościeli leżącego, bardzo spuchłego, od głowy aż do nóg kijami zbitego, twarz wszystka poszarpana y szyja, od którego bicia nie wiem, jeżeli żyw będzie. Widziałem też u stayni zaszczepkę odłamaną, z którey za odbiciem kłódki mienił Jmść pan Dames koni czworo wziętych, kosztujących złotych ośmset, także grabierżnym sposobem zatrzymanych od żydów przeżeczonych złotych 166 sobie z kwitowego pisarstwa celnego należących, opowiadał. Co wszystko, że się stało od żydów Szloma y Heszla Szmoyłowiczów, arędarzów y dzierżawców starostwa Rzeczyckiego, mienił. A tak ja, jenerał, com widział y słyszał tam, wszystko na ten mój kwit spisawszy z pomienioną wyż szlachtą do xiąg grodzkich Rzeczyckich podałem y przyznałem.
Alexander Sawicki, jenerał Jego Królewskiey Mości powiatu Rzeczyckiego” (Istoriko-juridiczeskije materiały izwleczennyje iz aktowych knig gubernij Witebskoj i Mogilewskoj, Witebsk 1871-1906, t. 30, s. 153-157)...
W grudniu 1679 roku Stefan Sawicki został w Pińsku zamordowany na tle religijnym, jako gorliwy katolik, przez kilku prawosławnych sąsiadów (Archeograficzeskij Sbornik Dokumientow, t. 6, s. 260). W 1681 szlachcic Wojciech Sawicki był członkiem magistratu miasta Mohylewa.
* * *

Także źródła XVIII-wieczne obfitują we wzmianki o zacnym rodzie Sawickich. Na przykład, Karol Marcin Sawicki w roku 1700 sprzedał swe dobra Nowy Dwór, Denisowszczyznę i Zaniwie (oddziedziczone po ojcu Krzysztofie, wojewodzie brzeskim i po stryju Dominiku) panu Marcjanowi Dominikowi Wołłowiczowi, chorążemu mścisławskiemu i jego żonie Helenie z Szemiotów. (CPAH Litwy w Wilnie, F. DA, r. 1700, nr 46, s. 1327-1330).
Imię szlachcica Andrzeja Sawickiego figuruje w księgach sądu birżańskiego pod datą 25 grudnia 1710 roku (Birżu dvaro teismo knygos, Vilnius 1982, s. 234).
W listopadzie 1711 roku w Mohylewie bawiło trzech egzekutorów, najprawdopodobniej urzędników od spraw sądowo-finansowych, pp. Łamiński, Sawicki i Górski. Jak wynika z treści zapisów w księgach grodzkich, magistrat szczodrze wydawał pieniądze na ich utrzymanie, chociaż łapówki wręczono nader skromne; dla przykładu, p. Sawicki otrzymał tylko „skórki dwie kozłowe”.
Michał Sawicki, cześnik wołkowyski, „rotmistrz jego królewskiey mości chorągwi trybunalskiey” w lipcu 1711 roku sądził się z kahałem wileńskim o zwrot mu długu w wysokości 9680 złotych polskich. Proces wygrał formalnie, ale pieniędzy chyba nie odzyskał (Akty izdawajemyje..., t. 29, s. 350-353).
W kwietniu 1712 roku odbył się jeszcze jeden proces jego z innymi Żydami o zwrot 25 tysięcy złotych czerwonych. Nie wiadomo, czy i tym razem coś wskórał (tamże, s. 363-366).
W 1712-1713 r. występuje w dokumentach Witebska postać Hrehorego Sawickiego, pisarza prowentowego starostwa Wieliskiego, który za malwersację pieniędzy skarbowych skazany został „na banicią doczesną y infamią”... (Istoriko-juridiczeskije materiały..., t. 21, s. 171-173).
W tymże czasie wspomniany jest Fiodor Sawicki, wójt miasta Wieliskiego, czyli Wieliża.
Natomiast jesienią tegoż roku do akt magistratu Witebskiego włączono dokument, którego „bohaterami” są dwaj inni bracia Sawiccy, Adam i Marcjan. Oto fragmenty jego (z tomu 21 cytowanej edycji, s. 180-183): „Roku 1713, nca 8bra dnia 9. Na roczkach Oktobrowych, porządkiem prawa pospolitego przypadłych y sądownie w zamku jego kr. mości Witebskim odprawiających się, przed nami, Samuelem Kazimierzem z Brusiłowa Dorohinickim Kisielem, chorążym y podwoiewodzym Witebskim, Mikołaiem Heronimem Żabą, sędzią, a Michałem Antonim Białynickim Birulą, łowczym y pisarzem, urzędnikami grodzkimi w-wa Witebskiego, od Kazimierza Alexandra Pocieja, woiewody Witebskiego etc., będącemi, gdy z porządku regestrowego ku sądzeniu naszemu przypadła sprawa ichmw panów Kazimierza Pocieja, woiewody, Marcyana Michała Ogińskiego, kasztelana, Witebskich, i wielm. panów Leona Bohomolca, stolnika, Kazimierza Sakowicza, pisarza, urzędników ziemskich w-wa Witebskiego, jako opiekunów, a jm paniey Maryanny Boguszówny Michałowey Luboszczyńskiey, mieczney w-wa Witebskiego, jako aktorki, imieniem samey jeymości y od synów jey, panów Adama y Jana Luboszczyńskich, z ichmościami pany Adamem y Marcyanem Sawickimi, zabóycami, y pomocnikami, ... za pozwem, wyniesionym od aktorki, mieniąc o zabicie morderskie, bezbożne Michała Luboszczyńskiego, miecznego w-wa Witebskiego w roku teraźniejszym 1713, mca Septembra dnia 26..., o zrabowanie wszelkiey substantij we dworze na złotych polskich 80 000 przez obżałowanych ichmościów, mianowicie przez jm pana Adama Sawickiego, samego herszta y pryncypała w zabójstwie y rabunku, a przez jm pana Marcyana Sawickiego, radą, pomocą y pierwszego motora do zabóystwa y raptu, przez gwałty, naiazdy, pierwiey stałe, tudziesz przez pomocników y poddaństwo ichmw maiętności Sałowicz, też w Witebskim w-wie będąccy, ichm panom Sawickim świadczonych...
A na dniu dzisieyszym, za przywołaniem stron do prawa... tegoż pozwanego jm pana Marcyana Sawickiego, (... tekst nieczytelny)... pozwany jm pan Adam Sawicki, będąc przywoływanym do prawa potzrykroć, gdy nie stawał y żadney wiadomości o sobie nie dałł, iest od nas, urzędu, iako iawny criminalista, zabójca, raptor, naieźnik, na banicyą wieczną, na infamią, na gardło, na łapanie, gdzie poścignąć można... wzdany. Za głowę, za naiazd, za raptt, za straty prawie wskaz na wszelkich dobrach pozwanego zabóycy, pryncypała, in summa, podług prawa y żałoby, 160 810 złotych, iest uznany”.
Sąd postanowił też wyłapać i ukarać wszystkich pozostałych uczestników napadu spośród poddanych braci Sawickich. Po dwóch dniach odbyło się kolejne posiedzenie sądu witebskiego w tymże składzie, deliberującego nad tąż sprawą; zapis sądowy stwierdzał: „Ichmość panowie Sawiccy, mieszkaiąc o miedzę w sąsiedztwie z protestantką y z nieboszczykiem mężem jeymości, ... a świadomi będąc fortunki żałuiących, że tak w gotowym groszu, iako we złocie, srebrze, ochędostwie y różnym splendorze własnym y zastawnym, mieli depositt w maiętności y dworze swym, nazwanym Hralewie, do którego cudzego depositu pieniędzy y splendoru, s chciwości wspanoszenia zaraz przy młodym wieku, gdy buyna młodość żadnych dostatków własnych nie zradzała, uwodząc appetitem, naprzód jm pan Marcyan Sawicki, w roku tak przeszłym, iako y teraźnieyszym 1713, z wiosny, różnych miesięcy y dni, zgromadzaiąc poddaństwo swe, naieżdżał na wspomnioną maiętność y dwór Hralewo, różne czyniąc grabieże koni, bydła y inne przykrości, zaczepki, iakby mógł żałuiących zrabować.
W którym umyśle z tym trwaiąc, za przybyciem brata starszego z w-wa Brzeskiego do maiętności tuteyszey, spólney ichmościów, Sawłowicz; gdzie spólnie upatrzywszy porę, gdy małżeństwo poniechęciło z sobą, że protestantka na czas do chłopa od gniewu męża ustąpiła, wtedy zaraz, to iest, w roku teraźnieyszym 1713, mca Septembra dnia 26, maiąc iuż zły, w sercach swych utworzony umysł, gruntowniey złą, niezbożną ufundowali radę, iakby cudzą wydrzeć substancyą, by niewinną krew rozlawszy, by niewinną hańbę wniozszy na niewinną osobę, iako odgłos daią na zatłumienie własney bezbożności swey, ... iż sam starszy brat Adam Sawicki z zebraną niemałą gromadą ludzi, czeladzi y poddaństwa, ze strzelbą, cepami, kiiami, pieszo, konno y z podwodami, razem dla zabicia y rabunku... z tyłu do dworu podiechał, a potym gwałtownie, wielkim, nagłym tumultem w sam dwór naszedł y wpadł, gdzie nic nie winnego, nie spodziewaiącego się na się nic, wychodzącego przed sień, jw pana Michała Luboszczyńskiego, małżonka protestantki, sam jw pan Adam Sawicki, iako herszt y pryncypał, raz po raz razy dwa szablą w samą głowę tyrańsko cioł, że aż na ziemię upadł. Leżącego więc, kazawszy chłopstwu wyciągnąć na podwórze pod compas, z niemiż nielitościwie, tyrańsko, iako wieprza, kołami, cepami, na śmierć pokonywaiąc, pytał, gdzieby miał pieniądze. Jakoż nieboszczyk w tym nad sobą śmiertelnym okrucieństwie powiedział: zakopane w alkierzu, w samym naprzeciw drzwi kącie. Co powiedaiąc, żebrzał miłosierdzia, aby nie dobiiał, lecz nie otrzymał y mordersko stanął dokonany tak dalece, że gdy ciało grzeszne, rozstaiąc z duszą, drgało, tedy, dowbnią biiąc w głowę y mózg wypuścili oraz dzidą przekłóli...
Po takowym zabiciu okrutnym, zaiadłym zaraz sam wspomniony herszt y pryncypał, rzuciwszy się do alkierza, skrzynię, szkatuły brał y, każąc siekierami rościnać, wszelki splendor, złoto, srebro, kleynoty, perły, korale, suknie pozabierał, pieniądze gotowe odkopał, sprawy, obligi y wszystkie dokumenta, oraz skarbiec wyłamawszy, cynę, miedź, strzelbę, szory, nawet victualia, sól, miód, mięsiwa, naostatek konie, owo zgoła wszystko do szczętu pozabierał, ... do swey maiętności Sawłowicz wyprawił...
A sam tenże pryncypał, zbóyca, szedszy do cerkwi protestantów, tamże przy dworze, drzwi odbił y zaraz chłopstwu doł w cerkwi wykopać kazał. A w tym gdy protestantka na zgiełk y tumult ten z żałosnym krzykiem przypadła, tedy niezbożnie y samey rzucił się z szablą, grożąc, ieśliby krzyczeć nie zstała, takowąż morderską pokonać śmiercią; zaczym, mdleiąc ustąpić onemu musiała. A tak, wziąwszy z cerkwi dawną trunę, ciało zamordowanego nieboszczyka, uwinąwszy w obrus, co prędzey do cerkwi kazał zanieść y w dół rzucić.
Tamże apparat cerkiewny y wszelki zabrał y sam y dokond uiechał...
A przy odieździe zbóycy, lubo na poły umarła w takowym żalu y strachu, zaraz okolicznym sąsiadom takowy gwałt, niesłychane morderskie zabóystwo we własnym dworze szlacheckim, za naiazdem potaiemnym y naglę gwałtownym, mimo boiaźń Bożą, prawo y pokóy pospolity, ogłosiła. Zatym, ciało odkopawszy, w grodzie Witebskim praesentowała”.
Pozwany do sądu młodszy brat Adama Sawickiego, Marcjan, zanegował swój udział w napadzie, złożył pisemny protest, twierdząc, że to „nigdy w samey rzeczy nie było, y żadną radą, pomocą bratu swoiemu do zabicia jm pana Luboszczyńskiego nie był, na dom nigdy obżałowaney nie naieżdżał, rzeczy żadnych nie zabierał” i za przestępstwo brata odpowiadać nie powinien. Co więcej, zarzucił wdowie, że ona „przepomniawszy boiaźni Bożey, srogości prawa pospolitego... widząc człowieka, w młodym wieku będącego, prawa nie świadomego, chcąc niesłusznie fortunę onego sobie przywłaszczyć, urościwszy iakowąś niesłuszną, pomówną, uszczypliwą żałobę, calumniose na szkodę delatora sporządzoną, criminaliter żałującego oskarżywszy”... Zażądał też 400 złotych odszkodowania, czym wprawił panów ławników witebskich w nie lada zakłopotanie.
Mimo to sąd utrzymał w mocy swój wcześniejszy wyrok, zwiększył sumę będącą do wypłacenia przez Sawickich do 170 tysięcy 355 złotych i wskazał ściągnąć ją na majątku braci Sawłowiczach. (Cyt. edycja, t. 21, s. 185-195).
W sprawie zaś młodszego Sawickiego, Marcjana, zarządzono dalszą „inquisitią”, czyli śledztwo. Archiwa milczą, czym się to skończyło, przypuszczalnie nie spotkała go poważniejsza kara za czyn, popełniony przez brata, chociaż prawo przewidywało za takiego rodzaju czyny kary nader surowe. (Jedna z ustaw staropolskich brzmiała: „O najechaniu albo nayściu domu: najeżdżający albo nachodzący gwałtem na gospodarza, albo ich czeladź bijący, raniący lub rzeczy zabierający, jako gwałtownik i najezdnik i raptor dóbr ma utracić poczciwość i dobra wszystkie, które trzyma. A wszakoż nagrodziwszy z dóbr przesądzonego wszystkie szkody ukrzywdzonemu, ostatek ich ma na Króla Jego Mci przypaść...”.
Cóż po ustawach, skoro z ich egzekucją tak krucho było w pobłażliwej i dobrodusznej Rzeczypospolitej...
5 stycznia 1714 roku sprawa Sawickich ponownie wypłynęła w sądzie grodzkim witebskim, pojmano bowiem w międzyczasie jednego z uczestników zbrodni, chłopa Jakusza (Jakóba) Kuzmionka, który m.in. doniósł, że Luboszczyńskiego zabili Adam Sawicki oraz trzej zbiegli chłopi Jurka Kuzmionek, Jakusz Chodorowy i Naum Nowik, o sobie twierdził, że w zbrodni nie uczestniczył, „był przytomny boju, ale nie bił”. Sądowy wyrok brzmiał: „aby zaraz eodem in formino, vigore stałych dowodów, ścięciem, czwiertowaniem bez żadnych odkładów egzegwowany był”. Rodzinie Luboszczyńskich pozostawiono prawo dalszego prześladowania i ukarania sprawców. (Cyt. wydanie, t. 22, s. 46-49).
Do sądu witebskiego tylko w 1713 roku wpłynęły skargi np. Konstantego Paprockiego na wysokich dygnitarzy Kazimierza Czartoryskiego, Stanisława Eydziatowicza, Wojciecha Antoniego Dąbrowskiego, Jana Ludwika Rębińskiego, Piotra Kotlińskiego i Wasilewskiego, którzy, nadużywając władzy swej i pełnomocnictw – rozgrabili majątek Sawino, należący do Jana Skopa, miecznika witebskiego. Dokument archiwalny brzmi: „naypierwiey na wieś Sochanowe najachali, chłopów, których zastali we wsi, bili, wiązali y niemiłosierdnie, po nieprzyiacielsku tyranizowali, nie folguiąc płci, ani latom... Żyto w przepłotach, w polu w kopach stoiące na wozy zabrali y do wsi Wielizskiey do Kluiów zawieźli. Żyto y różne zbożę jarzynne wszystkie pobili końmi, potratowali, wniwecz obrócili”.
Toż samo uczyniono w trzech dalszych wsiach. Na czele zaś ośmiuset uzbrojonych żołnierzy i chłopów stali osobnicy mający tytuły nie lada, bo podkanclerza W.Ks.L., podkomorzego smoleńskiego, skarbnika liwskiego, namiestnika wielizkiego itp. ...
W tymże sierpniu 1713 roku także wojewoda witebski Kazimierz Pociej skarżył się na swą sąsiadkę Zofię Starosielską Janową Hołyńską, iż wynajęła oddział żołnierzy polskich, który miał ciągnąć do wojny ze Szwedami, i najechała jego majątek Podłaźniki, grabiąc zboże i pustosząc wieś. Skoro wojewodowie nie byli zawarowani przez tymi aktami swawoli i bandytyzmu, jakże musiał się czuć w tych czasach zwykły szłachcic czy chłop?
Także żołnierze i oficerowie z oddziałów rosyjskich ciągle pod pozorem sojuszniczych operacji wojskowych przebywający na ziemiach kresowych prowadzili agitację wśród miejscowych chłopów, szczując wieś na wieś, pana na pana, sąsiada na sąsiada. Na skutek tego dochodziło do krwawych starć, wołających o pomstę do nieba gwałtów; wśród ludności zapanowała wzajemna złość i nienawiść, brat nie ufał bratu, ojciec synowi, a syn ojcu. Wykorzystywali to umiejętni popi, zohydzając „polską swawolę” w oczach samychże Polaków, jako ich cechę „wrodzoną”. Powstawała sytuacja zupełnego wewnętrznego rozbicia i niemocy. Nie mówiąc o straszliwym spustoszeniu tej ziemi i jej infrastruktury gospodarczej; tak np. komisja lustracyjna w-wa witebskiego, która sprawdzała Łużosieńską posiadłość wojewody Kazimierza Pocieja, ustaliła, że w miejscowości, w której ongiś mieszkało ponad sto rzemieślników i rolników, pozostał przy życiu jeden jedyny chłop „y naymnieyszego niemasz budynku, tylko rzędami wymarłych mogiły, a badyliskiem pozarastały siedliska; owo zgoła deserta Arabia”... (Cyt. wyd., t. 20, s. 251-260)...
W kwietniu 1716 księgi grodzkie mohylewskie wymieniają nazwisko komisarza podatkowego Sawickiego, „który przybył upominając się podług uchwały polowey pogorżelszczyzny z domu po groszu 1”, a dla którego kupiono od magistratu „ryby świeżey y więdłey, chleba, soli, jarzyny, krup, oleiu, pieprzu, oliwy, octu”... (Cyt. wydanie, t. 27, s. 34, 35).
W 1717 roku akta urzędowe powiatu orszańskiego wymieniają imię jmć pana Samuela Sawickiego, właściciela wsi Tołpieżyce. W tymże czasie Michał Sawicki był horodniczym wileńskim. Aleksander Sawicki był prowincjałem jezuickim Prowincji Litewskiej około 1720 roku. Znany jest jego list pisany z Warszawy, w którym nakazuje zaprzestanie surowych cielesnych kar, praktykowanych w szkołach jezuickich (nieraz do 100 rózeg), co powodowało ciężkie obrażenia i zyskało wykładowcom miano „liktorów nie profesorów” (lictores non profesores) i nadwerężyła sławę uczelni jezuickich. Trzeba nie tylko robić dobre sprawy, ale i robić je dobrze. („Non sufficit opera se bona facere, sed bene facere” – Loyola).
Aleksander Sawicki także zabronił kategorycznie jakichkolwiek wrogich wypadów przeciwko prawosławnym...
Prowincjał jezuitów wileńskich Aleksander Sawicki wyróżniał się surowością obyczajów; w 1723 roku zabronił m.in. studentom, uczącym się muzyki oraz śpiewakom kościelnym grać na weselach, ślubach i na przyjęciach. Dbał o porządek w bursach uniwersyteckich i w aptece (w której sprzedawano wówczas m.in. wódkę i spirytus). Jednocześnie zabronił profesorom – pod groźbą chłosty – karania młodzieży bez dogłębnego zbadania przewiny. Był A. Sawicki człowiekiem nie tylko o wysokim poczuciu obowiązku, lecz i o dobrym rozeznaniu w przedmiocie psychologii pedagogicznej. Uważał, że w szkołach mogą pracować tylko ludzie z przygotowaniem metodycznym czyli po seminarium nauczycielskim. Zalecał każdą lekcję kończyć dyskusją, nie wymyślać takich sformułowań, których się nie używa w życiu i które gmatwają sens rozmowy (Np. „Zda mi się, że się tobie zdało, iż Piotrowi zdawać się będzie, że żałowawszy za grzechy, tego się wstydzić nie ma”). (Ludwik Piechnik, Dzieje Akademii Wileńskiej, Rzym 1987, t. 3, s. 44, 56, 125, 136).
Michał Sawicki, pisarz Ziemi Wileńskiej, poseł na sejm 1724 roku, miał synów Piotra i Jana, a po nich wnuków Franciszka, Antoniego, Marcina i Mikołaja, oraz prawnuków: Tadeusza Alojzego, Michała Stanisława, Joachima, Michała, Aleksandra. Już w końcu XVIII st. mieszkali na Wileńszczyźnie, w powiecie oszmiańskim, na Witebszczyźnie itd. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1471, s. 1-198).
W aktach grodzkich brzeskich z 1739 roku figurują jako fundatorzy kościoła unickiego we wsi Kotra podczaszy brzeski Jan Sawicki i jego żona Katarzyna z Komajewskich oraz ich synowie: Józef (major jego królewskiej mości), Michał Alojzy (pisarz ziemski wileński), Antoni i Jakub Stanisław. Akt spisany we wsi Czarne Łozy świadczył o tym, że szlachcice ci dbali o potrzeby duchowe swych poddanych, zamieszkałych w miejscowościach Kotra, Pieski, Klepacze i Kraśna Wieś. (Akty izdawajemyje..., t. 3, s. 178-179).
W roku 1747 ojciec Antoni Sawicki, prezbiter jaznieński, zaskarżony został przed zarządem miasta Połocka o to, iż „miesiąca marca 24 dnia przejąwszy na dobrowolney drodze w Bogu W.O. Safroniego Tarasewicza, zatłukł, zbił, zmordował, rasa zdarł, konia z wozem y ze wszystką alemożną (chyba jałmużną – J. C.) gwałtem odebrał”... (Istoriko-juridiczeskije materiały..., t. 29, s. 52-53).
Jak wynika z danych archiwalnych, ten krzepki kapłan unicki w ogóle rozmiłowany był w takiego rodzaju „pogadankach ekumenicznych” z duchownymi prawosławnymi. W innym bowiem miejscu czytamy: „I teraz takoż wielebny W. O. Antoni Sawicki, prezbiter Jaznienski, na dobrowolney drodze w roku 1744 miesiąca Oktobra 20 dnia przejąwszy oyca Melchisedeka Markijanowicza, dyjakona monastyru prawosławnego Dzisięskiego, z gromado ludzi zebranymi, biwszy, tłukszy, mordowawszy, do rzeczki Hwuli wlókł, chciał utopić, zboże y wszystko elemencia z dwuch wozów, ze wszystkim odebrał y z końmi”... (Istoriko-juridiczeskije materiały..., t. 29, s. 54).
Z 1765 roku zachował się testament Piotra Sawickiego, (syna powyższego skarbnika pińskiego), w którym zapisywał on swój majątek Suhale oraz Czerwony Dwór synom Franciszkowi, Marcinowi, Antoniemu, Janowi i Ludwikowi.
Stanisław August Poniatowski nadał strażnikostwo starodubowskie Antoniemu Sawickiemu. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1799, s. 1-66).
Znany jest list króla Augusta II, pisany w Dreźnie 28 sierpnia 1770 roku do Michała Alojzego Sawickiego, horodniczego i pisarza ziemskiego wileńskiego, w którym monarcha dziękował szlachcicowi za wierną służbę Rzeczypospolitej.
Kazimierz Sawicki, jenerał Jego Królewskiej Mości powiatu orszańskiego, wspomniany jest przez dokumenty z 1766 roku.
W roku 1775 księgi grodzkie witebskie wymieniają imię ławnika tego miasta Pawła Sawickiego, wyznania grecko-katolickiego, który w testamencie zaznaczał: „Ciało moje grzeszne ma być pogrzebione w cerkwi Świętego Piotra, a na sufragia duszy mojey, to jest, na mszę świętą a na jałmużnę na ubogich, tudzież y expresem pogrzebowym, ogólnie rublów sto do różnych cerkwi y kościołów leguję”. (Istoriko-juridiczeskije materiały...).
W 1796 roku w okolicach Lidy zamieszkiwali szlachcice Jerzy, Jan i Andrzej Sawiccy. (Akty izdawajemyje..., t. 24, s. 515).
Genealogia Domu Panów Sawickich herbu Bawola Głowa z 1770 roku, przechowywana w Dziale Rękopisów Biblioteki AN Litwy w Wilnie (f. 43-25540), bierze za protoplastę tego rodu Pawła Sawickiego, który jest określany jako „mąż cnotami przyozdobiony, który mężne od nieprzyjaciela życie swe zapieczętował według poświadczenia od Najaśnieyszego Króla Zygmunta III”. Był on jenerał-leytnantem Woysk Koronnych (1576), służył też pod Stefanem Batorym. Miał syna Franciszka, pułkownika tychże wojsk (1598) i wnuka Krzysztofa, rotmistrza powiatu radomskiego, który właśnie (ok. 1643) przybył z Korony na Litwę. Powyższa genealogia ukazuje 41 członków rodu.
Stefan Sawicki (1768-1818), nauczyciel i prowincjał pijarów, wydał w 1815 roku w Warszawie podręcznik dla szkół Rys krótki chronologiczny historyi powszechnej do roku 1812.
Sawiccy herbu Nowina w końcu XVIII wieku dzierżawili także nieduże posiadłości ziemskie w nieświeskim powiecie, gnieździli się też po różnych miejscowościach Mińszczyzny (Cimkowicze i in.). Zachowało się kilka przywilejów króla polskiego Augusta II, danych (1720, 1724, 1728) Alojzemu Michałowi Sawickiemu, horodniczemu wileńskiemu, na starostwo wasilkowskie, pisarstwo ziemskie wileńskie itd. (Archiwum Narodowe Białorusi, f. 319, z. 2, nr 2832).
Józef i Kajetan Sawiccy w czasie Powstania Kościuszkowskiego pełnili odpowiedzialne funkcje w administracji narodowej (Akty Powstania Kościuszki, Kraków 1918, t. 1, cz. 1, s. 81, 85 i inne).
* * *

W zbiorach dawnej heroldii wileńskiej i mińskiej znajdują się liczne akta urzędowe, opisujące dzieje poszczególnych gałęzi tego zasłużonego rodu. Tak na przykład Lista familii szlachty Tomasza, Kazimierza y Antoniego Sawickich herbu Lubicz, żyjących w powiecie wiłkomierskim z 1797 roku zawiera „opisanie domu y familii Sawickich tego herbu”: „Sławnieysi tego domu y herbu, nayszczególniey w Podlaskiem w-wie, do których należy Maciey, kasztelan podlaski, poseł na seym 1566 r., który unią instant z innemi podpisał. Syn jego Woyciech był starostą mielnickim. Żona jego Dłuska herbu Kotwicz. Synowie Mikołay y Krzysztof Lubicz – Sawiccy pisali się. Paweł w czasie rozruchów Baranowskiego z teyże familii znakomitszy. Jakub Lubicz – Sawicki burgrabia inowrocławski 1600. Stanisław, naprzód komornik drohicki 1616, potem stolnik podlaski, poseł na seym 1627, skąd deputat na Trybunał Radomski... Syn jego Władysław 1633 miał za sobą Zofię Lipską, podczaszankę bełzką. Michał y Andrzey, bracia rodzeni tegoż herbu y familii. Synowie tych (...) w zwojowanych na Moskwie prowincyach Starodubowskiey y Smoleńskiey osiedli, a gdy Alexy Michayłowicz panujący w Moskwie opanował te prowincye, oni wyrzekłszy się majątków w głąb się Litwy wynieśli. Z tych jedni w oszmiańskim osiedli.
Antoni Lubicz–Sawicki, pradziad wywodzących się, teyże familii, z oszmiańskiego w upitski przeniósł się. Żonaty z Katarzyną Prościewiczówną trzymał od Jawoyszów Porawie alias Dziugayle zastawą. Trzech miał synów: Mateusza, Jerzego y Józefa, (...) w czem dokument pod rokiem 1687 y testament poświadcza.
Mateusz, dziad wywodzącego się, żonaty z Grzegorzewską, zostawił Antoniego y Leona. Drugi syn Jerzy zostawił Kazimierza, Konstantego, Ignacego y Antoniego. Leon, oyciec wywodzącego się, żonaty z Serbinówną, zostawił Tomasza, Konstantego, Onufrego, żyjących w Powitańcach.
Kazimierz, Jerzego syn, żonaty z Bogumiłą Barniewiczówną, ma synów Józefa i Antoniego. Antoni, drugi Jerzego syn, żonaty z (...) Iwanowską, ma synów Kazimierza (żonatego z Ludkiewiczówną tudzież Józefa, Stanisława y Franciszka, żyjących w Żyżmach”... (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 321).
Jedna z gałęzi tego rodu posiadała dobra Moygie i Migiszki w powiecie wiłkomierskim, inne miały drobniejsze posiadłości własne lub arendowne. Spokrewnieni byli m.in. z Radwańskimi, Masewiczami, Klimowiczami, Towginami, Krzywcami. W 1797 w Migiszkach mieszkali Jan, Dominik i Wawrzyniec Sawiccy z dziećmi: Felicjanem, Jakubem, Tomaszem, Franciszkiem, Jerzym, Piotrem, Józefem, Ignacym, Anielą, Justyną, Katarzyną, Felicjanną i in. (tamże, s. 322).
Na Liście szlachty powiatu wileńskiego, mających prawo wybierać i być obranymi na urząd z 1809 roku znajdują się imiona Michała i Tadeusza Sawickich (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 4096, s. 77).
Józef Sawicki był w 1813 roku kancelarzystą Uniwersytetu Wileńskiego.
Ksiądz Dominik Sawicki był w roku szkolnym 1822/23 zastępcą kapelana Szkoły Powiatowej Chołopienickiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 26, s. 17).
Ludwik Sawicki, adwokat z powiatu białostockiego, zamieszany był w działalność koła patriotycznego, zorganizowanego w 1833 roku na Wileńszczyźnie i Grodzieńszczyźnie przez Marcelego Szymańskiego i Piotra Ciechanowicza. Został skazany przez sąd polowy i zesłany na Syberię. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1833, nr 1672).
Wywód Falimii Urodzonych Sawickich herbu Lubicz z roku 1819 podaje, iż: „familia starożytna urodzonych Sawickich od naydawnieyszych czasów w Koronie Polskiey i Wielkim Xięstwie Litewskim rozkrzewiona, szczyciła się zawsze dostoynością szlachecką, pełniła publiczne dla Kraju posługi i znakomite, za przywilejami Królów Polskich, pełniła urzęda. – Między innemi, wzięty przez wywodzących się dziś za przodka, Michał Sawicki, dziedzic niegdyś majątku Czerwony Dwór zwanego w powiecie wileńskim leżącego, pełnił urząd pisarza ziemskiego Województwa Wileńskiego, był posłem na seym 1724 roku, starostą przemyskim i deputatem z Wielkiego Xięstwa Litewskiego do stanowienia Konstytucyi. Zostawił on po sobie dwóch synów, Piotra, w czasie późniejszym skarbnika wileńskiego, i Jana, chorążego petyhorskiego, Sawickich. (...) Piotr Sawicki wydał na świat synów trzech, Franciszka, Antoniego i Marcina”.
Marcin Sawicki przesiedlił się na wschodnie tereny Białej Rusi, został rotmistrzem mozyrskim i posiadał majątek Zapole. W 1819 roku heroldia wileńska uznała Marcina, Tadeusza, Alojzego, Stanisława Jerzego Franciszka, Ignacego Cezarego, Jana, Jerzego Jana Alfonsa, Ferdynanda Michała, Joachima, Antoniego Mikołaja, Michała, Aleksandra, Hipolita Sawickich za „rodowitą y starożytną szlachtę polską” oraz wpisała ich do pierwszej części ksiąg szlacheckich Guberni Litewsko-Wileńskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2575, s. 6-11).
Znajdujący się także w CPAH Litwy w Wilnie Wywód Familii Urodzonych Sawickich herbu Cholewa z 1819 r. donosi, że „familia Sawickich od najdawniejszych czasów klejnotem starożytnego szlachectwa i posiadaniem dóbr ziemskich w Wilekim Księstwem Litewskim, a mianowicie w województwie mińskim i innych, zaszczycona – oraz miała sobie za zasługi wojenne od monarchów polskich herb Cholewa konfirmowany (...) Z której familii wzięty za protoplastę do niniejszego wywodu Józef Adam Sawicki, podstarości wileński (ok. 1726)... zostawił światu syna Michała Alojzego, pisarza ziemskiego wileńskiego, dziedzica dóbr w województwie Mińskim leżących, zwanych Illa”... (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 124-125).
Wywód familii urodzonych Sawickich herbu Nowina z 31 sierpnia 1820 roku podaje, iż rodzina ta „w Województwie Podlaskim Ziemi Mielnickiej (...) jest dawna, starożytna i od niepamiętnych czasów prerogatywami szlacheckiemi zaszczycona, dobrze ojczyźnie i tronom panującym z gorliwej swej wierności zasłużona, z wielą znakomitych domów familiami połączona i do wszystkich w prowincyach urzędowań wyniesiona”... (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2597, s. 150).
Tenże ród miał odgałęzienia w powiecie telszewskim na Żmudzi, w powiecie wileńskim (okolice Niemenczyna i in.), w mieście Wilnie, w powiecie oszmiańskim (folwarki Huszcze, Pobidnaszczyzna, Kuropatowszczyzna), trockim, święciańskim, wiłkomierskim (majątek Migiszki), szawelskim (folwark Dermejki), wołkowyskim, taurogskim, upickim, słonimskim, brzeskim, kamienieckim i w szeregu dalszych.
Sawiccy brali żony z takich m.in. domów jak Woyna, Małachowski, Jankowski, Stankiewicz, Subotowicz, Imielecki, Drozdowski, Jasiewicz, Radwański, Krzywiec, Potenko, Witkiewicz, Antoniewicz, Oskierko, Terlecki, Piotrowski, Ciechanowicz, Mickiewicz.
W ciągu XIX wieku tylko heroldia wileńska potwierdziła rodowitość szlachecką ponad 50 różnych odgałęzień rodu Sawickich ze wszystkich wyżej wymienionych powiatów. Przy czym uznawano je wszystkie za jeden „dom”, mimo iż ich reprezentanci najczęściej już nic nie pamiątali o swym pokrewieństwie. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 2892, s. 706-708; f. 391, z. 4, nr 2575, s. 1-199).
W roku 1830 heroldia wileńska potwierdziła rodowitość szlachecką Hieronima Napoleona, Ferdynanda Władysława Michała i Józefa Wincentego Sawickich, właścicieli folwarku Mitruny parafii krakinawskiej powiatu szawelskiego (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1019, s. 74).
Wywód familii urodzonych Sawickich herbu Lubicz (Wilno, 18 czerwca 1835 r.) podaje, że jedna z gałęzi tego rodu od początku XVIII wieku posiadała „kondycyą” Bruże w powiecie upickim w parafii smilgiewskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1047, s. 111-112).
Inne odgałęzienie siedziało na Pogirach w powiecie oszmiańskim (tamże; s. 191-192).
Jeszcze inna gałąź tej rodziny posiadała dobra zwane Sianożętki z zaściankami Sażanski i Mazasławski w powiecie rzeczyckim. Mikołaj Janowicz Sawicki, protoplasta tej gałęzi, ziemianin jego królewskiej mości, miał sześciu synów: Jakuba, Adama, Rocha, Leona, Hrehorego i Daniela, którym w 1684 roku zostawił do podziału swój majątek. Od nich rozgałęzili się Sawiccy po całej Witebszczyźnie i Mińszczyźnie. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1047, s. 222-224).
W 1835 roku „za rodowitych i starożytnych dworzan” uznano należących do tej gałęzi Ignacego Jakuba, Józefa Antoniego, Rajmunda Antoniego, Antoniego, Jerzego Józefa, Jana Wincentego, Ferdynanda Feliksa, Ryszarda Romualda Jana, Konstantego Jana, Ignacego Wincentego, Antoniego i Józefa Sawickich.
Sawiccy herbu Nowina posiadali już w XVII wieku majątek Sawicze, położony w powiecie wiłkomierskim. Protoplastą rodu był Aleksander syn Jana Sawicki, który miał synów Władysława i Jana. Pierwszy z nich miał synów Stanisława, Macieja, Michała i wnuka Antoniego, na którym ta gałąź w ogóle się załamuje. Natomiast Jan miał syna Jana (mianowany przez króla Augusta generałem województwa mińskiego w 1748 roku), a ten – jedynaka Adama, który ponownie gospodarował na Sawiczach i spłodził czterech synów (Michał, Piotr, Stefan, Antoni). I znów ciekawa prawidłowość: trzej ostatni bracia umierają bezpotomnie, Michał zaś ma czterech synów (Dominik 1801; Nikodem 1803; Kazimierz 1804; Wincenty Kajetan 1824); i ponownie – trzej z nich są bezdzietni, a tylko Nikodem ma syna Adolfa Ignacego (1835). (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 5, nr 579).
Kolejny dokument archiwalny, mianowicie: Linia genealogiczna Familii urodzonych Sawickich herbu Lubicz z 1837 roku przedstawia dzieje pięciu pokoleń jednej z gałęzi tego potężnego rodu, wywodząc ją od Michała Alojzego, pisarza ziemskiego wileńskiego od roku 1723 na mocy przywileju króla polskiego Augusta II. Miał on synów Piotra i Jana, a wnuków Franciszka, Marcina, Antoniego, Jana, Ludwika i Mikołaja. Ten ostatni pozostawił synów Joachima i Michała oraz wnuków Konstantego Leona (1824) i Antoniego Jana (1832) (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1060, s. 16).
W 1843 roku w heroldii wileńskiej otrzymali potwierdzenie szlachectwa Felicjan syn Michała Sawicki z Mińszczyzny i trzechimienny Kazimierz Stanisław Jan, syn Piotra, Sawicki z Dyneburga. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1628, s. 131-134).
Mimo zachowanego zapisu w księgach oszmiańskiego sądu ziemskiego z 30 sierpnia 1698 roku, z którego niezbicie wynikało, że Jan Sawicki i jego żona Krystyna z Kimbarów byli właścicielami majątku Kosperyszki w powiecie oszmiańskim i należeli do rodowitej szlachty, mimo potwierdzenia tegoż szlachectwa przez wileńskie zgromadzenie szlacheckie w latach 1800 i 1826, władze rosyjskie uparcie szukały dziury w całym i w końcu w 1845 roku jednak uznały ich pochodzenie za „wątpliwe”, gdyż zabrakło zaginionych w pożogach niektórych dokumentów, które by ukazały nieprzerwaną ciągłość wywodu genealogicznego. W ten sposób przedstawicieli wysoce kulturalnej, przez wiele pokoleń pielęgnującej szczytne tradycje moralne i polityczne rodziny polskie spychano w dół, do środowiska ciemnego, ponurego chłopstwa.
Aleksander i Kasper Sawiccy, mieszkający w Kiejdanach, od 1864 roku przez długi okres znajdowali się pod nadzorem policji ze względu na nieprawomyślność polityczną. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1868, nr 228, s. 69).
Ziemianin Felicjan Sawicki znajdował się od 1865 roku pod nadzorem policji także za ciągotki polsko-powstańcze i gospodarował w folwarku Miczyszki powiatu wilkomierskiego (tamże, s. 83).
W Wyszczególnieniu miast, miasteczek, dóbr i kościołów w Inflantach Polskich według ich stanu w roku 1866 (Inflanty Polskie, Poznań 1879) Gustaw Manteuffel wymienia Annę Sawicką, właścicielkę dóbr Podgórze...
Jak podaje Spis ziemian Mińskiej Guberni (Mińsk 1899, s. 113) Sawiccy posiadali liczne dobra na Mińszczyźnie: Wiazówka, Mioduchów, Hatek, Andrzejówka, Żukowicze, Starosieka, Zysłów (powiat bobrujski).
W 1892 roku heroldia w Kiszyniowie potwierdziła rodowitość szlkachecką Aleksandra Sawickiego z Guberni Besarabskiej w Mołdawii (Ałfawitnyj spisok dworianskim rodam Biessarabskoj Gubernii, Kiszyniów 1901, s. 21).
Sawiccy osiedli na Ukrainie używali odmian herbu Cholewa i znani tu byli od XVII wieku (Por. W. Łukomski i W. Modzalewski, Małorossijskij Gierbownik, Petersburg 1914, s. 157).
W XVII wieku poszczególni reprezentanci tego rodu trafili też do Rosji i dali początek tamtejszym, również wielce zasłużonym, Sawickim. W roku 1669 w niewoli moskiewskiej, w dalekim Kraju Jenisejskim znajdowali się dwaj Polacy: Samuel Sawicki (pisarz grodzki kijowski) i Lewko But. (Akty otnosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. 8, s. 54, Petersburg 1875; ASD, dopołnienija, t. 6, s. 75).
Reasumując tę obszerną informację możemy stwierdzić, że rycerski ród polski Sawickich należał do szeregu najbardziej rozgałęzionych i już chociażby z tego względu zaznaczył swą obecność w dziejach ziem byłej Rzeczypospolitej. Niemało też wyłonił z siebie ludzi wybitnie uzdolnionych, którzy wnieśli znaczny wkład w dzieje kultury w Polsce, Litwie, Białorusi i Rosji.
* * *

Wybitnym dowódcą, marszałkiem lotnictwa ZSRR (1961) był Eugeniusz Sawicki (ur. 1910). Podczas drugiej wojny światowej dowodził dywizją lotniczą, a następnie korpusem. Osobiście wykonał 216 lotów bojowych i zestrzelił 24 samoloty niemieckie. Dwukrotny kawaler honorowego tytułu Bohater Związku Radzieckiego (1944, 1945), słynął zarówno z osobistej odwagi, jak i wybitnych zdolności dowódczych i organizacyjnych. Przez ponad dwadzieścia lat pełnił funkcję zastępcy dowódcy Wojsk Obrony Powietrznej ZSRR. W 1978 roku wyróżniony za zasługi Nagrodą Leninowską.
Z tej rodziny wywodziła się również Swietłana Sawicka, druga w skali światowej (po W. Tiereszkowej) kobieta kosmonautka, która w 1982 roku pilotowała statek kosmiczny „Sojuz-T-12”, a w 1984 „Salut 7”. S. Sawicka była dwukrotnym kawalerem Złotej Gwiazdy Bohatera Związku Radzieckiego.

SAWICZ herbu Sulima. Nazwisko jest patronimikiem od słowiańskiego imienia Sawa. Już przed rokiem 1443 na Podlasiu, w okolicy Drohiczyna, istniało kilka osad o nazwie Sawicze vel Sawice. Jedna z nich nazywała się Sawicze Ruskie, co wskazuje prawdopodobnie na wyznanie prawosławne jej mieszkańców. Także w powiecie brasławskim na Wileńszczyźnie (obecnie terytorium Białorusi) leży wieś o nazwie Sawicze.
Ród Sawiczów od wieków był szeroko rozgałęziony na terenach centralnych i wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Jak wynika z zapisów archiwalnych, byli poprzez branie żon spokrewnieni z takimi domami szlacheckimi, jak Korsak, Dowgird, Szyszko, Putwiński, Łobacki, Gabrewicz, Sielicki, Stankiewicz, Kożuchowski, Mickiewicz, Kiriat, Boksza, Grużewski, szeregiem dalszych. Posiadali liczne mniejsze i obszerniejsze dobra, m.in. Skubiny w powiecie kowieńskim, Zubiszki i Kubliszki w wileńskim; Wilcze i Umaliszcze w Mińszczyźnie; majątek Jakobstal w Kurlandii; a w Wilnie dużą kamienicę przy ulicy do dziś noszącej to historyczne imię. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2541, s. 35 i in.; Spis ziemiań Mińskiej Guberni, Mińsk 1899, s. 113).
Hipolit Stupnicki w swym Herbarzu (t. 3, s. 45, Lwów 1862) podaje: „Sawicz herbu Sulima. Aleksander, pod wodzą hetmana Pawła Sapiehy walczył rycersko w bojach postronnych”.
Wielu reprezentantów tego rodu znalazło wieczne odpocznienie na prastarym cmentarzu Rossa, o czym świadczą liczne ich pomniki i grobowce.
Nie pomijali tego rodu dawni polscy heraldycy. Tak Bartosz Paprocki pisał: „Sawicz herbu Sulima, z których jedni się piszą Sawicz Ryczgorski, drudzy Sawicz Zabłocki, nie wiem, czy oba do tegoż herbu należą. Jan Sawicz Ryczgorski, mąż wojenny, syn jego Wawrzyniec, sędzia ziemski trocki, tego syn Jan, tego Alexander, z Pawłem Sapiehą, hetmanem, rycersko traktował. Tomasz Sawicz Zabłocki, 1648 deputat do pisania pacta conventa między Rzeczą-Pospolitą y Janem Kazimierzem, królem elektem. Woyciech w Wileńskiem w tymże roku. Bartłomiey w Żmudzi 1621, Stanisław w (powiecie) Mińskim 1674, Woyciech zaś Sawicz Zabłocki, dworzanin królewski, w oszmiańskim”.
Wojciech Wijuk Kojałowicz w swym herbarzu z XVII wieku informuje w sposób zbieżny: „Sawiczowie Ryczgorscy. Jan Sawicz Ryczgorski, sławny żołnierz. Wawrzyniec Sawicz Ryczgorski, sędzia ziemski trocki. Jan Sawicz Ryczgorski, wnuk Wawrzyńca. Syn tego Jana, Aleksander Sawicz Ryczgorski, żołnierz w pancernej hetmana wielkiego chorągwi.
Drudzy się zowią Zabłockimi. Tomasza i Wojciecha Sawicza Zabłockiego wspomina elekcya Jana Kazimierza”.
W. Wittyg (Nieznana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908, s. 284) wspomina o rycerzu z Zamościa, mającym nazwisko Sawicz i pieczętującym się herbem własnym.
Wielce pochlebnie piszą o tym domie urzędowe akta heroldii wileńskiej. Jeden z tych dokumentów, mianowicie Wywód familii urodzonych Ryczgorskich Sawiczów herbu Sulima z roku 1820 donosi w imieniu deputacji wywodowej szlacheckiej w Wilnie: „Przed nami (...) złożony został wywód rodowitości starożytnej szlacheckiej familii urodzonych Ryczgorskich Sawiczów (herbu Sulima), z którego gdy się okazało: że familia ta od dawnych czasów w Xięstwie Litewskim osiedlona, prerogatywami szlacheckiemi i possydowaniem dóbr ziemskich zaszczycona, a mianowicie, pierwszy przodek dopiero wywodzących się Kazimierz Ryczgorski Sawicz, będąc dziedzicem dóbr Kraśny, Siedziszek, Abramowszczyzny i dalszych w województwie Trockim, spłodzonym na onych dwom synom, Stefanowi i Janowi do równego podziału zostawił, jak o tem przekonał 1703, Septembra 7 czyniony testament Jana Kazimierza Sawicza, którym połowę dóbr Kraśny i Abramowszczyzna z podziału z bratem Stefanem na tego doszłą, dwóm synom, Felicyanowi i Józefowi do dziedziczenia przeznaczył. Stefan zaś Kaziemierzowicz Sawicz, podobnież dziedzic połowy Kraśny i Abramowszczyzny, pojąwszy w zamęście szlachetnie urodzoną Kandybiankę z nią spłodił synów trzech: Mateusza, Symona i Jakuba, i onym folwark Abramowszczyznę zostawił, a uzyskawszy przywilej na starostwo Werszele w województwie Grodzieńskim, pojął w powtórne małżeństwo Teodorę Cydzikównę, z którą spłodził syna Tadeusza, ojca dopiero czyniącego wywód, sam żyć zaprzestał”.
W 1784 roku Tadeusz Sawicz został dziedzicem wszystkich dóbr tej rodziny. Z żoną Anną Leonowiczówną „spłodził synów czterech: Wincentego i Józefa teraz wywodzących się, a Tomasza i Kazimierza już nieżyjących (...) Tenże Wincenty, syn Tadeusza, Sawicz, pojąwszy za żonę Elżbietę z domu Grużewską, mostowiczankę Xięstwa Żmudzkiego, wydał na świat synów dwóch; Ignacego, sędziego granicznego kowieńskiego, i Józefa”...
Na podstawie dokumentów i dowodów deputacja szlachecka uznała w 1820 roku rodzinę Sawiczów „za rodowitą i starożytną szlachtę polską”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 234-235).
Wzmianki w źródłach archiwalnych o reprezentantach tego rodu spotyka się już w wieku XV. I tak jeden z dokumentów donosi: „Lew Sawicz, u niego 3 syny, mołodcy” figurują przed 1482 rokiem jako szlachcice służący nad Dnieprem królowi polskiemu w Ziemi Smoleńskiej. (RIB, t. 15, s. 274). I dalej: „Marcinu Sawiczu dwa wozy soli z klucza bierestejskiego” wydano z zapasów króla Kazimierza Jagiellończyka w Grodnie 2 czerwca 1489 roku. Wówczas też wydano mu za dobrą służbę „pół ustawa miodu z klucza trockiego, a 20 beczek żyta”. (RIB, t. 15, s. 379, 381).
Bogdan Sawicz w 1511 roku był burmistrzem Wilna, a Jan Sawicz w 1526 ławnikiem sądu grodzkiego wileńskiego. „Siemion Sawicz, dworianin hospodarski, majet stawić sześć koniej” – postanawia sejm wileński 1 maja 1528 roku w uchwale poświęconej przygotowaniom do kolejnej rozprawy zbrojnej z Moskwą. (Akty izdawajemyje..., t. 24, s. 40). Na mocy tejże uchwały Jan Sawicz, szlachcic spod Wołkowyska, miał wystawić trzech jeźdźców i sam stawał do boju. (RIB, t. 15, s. 1523).
Katarzyna z Dowgirdów Sawiczowa, Miłosława i Jur Sawiczowie, rodzeństwo, wspominani są jako szlachta podwileńska w 1528 roku przez Metrykę Litewską.
Pod rokiem 1553 akta archiwalne wzmiankują o Tychnie Sawiczu, ziemianinie królewskim spod Mińska, zaś w roku 1570 o Bolciu Sawiczu, służebniku Fedora Sapiehy w Żyżmorach. (Akty izdawajemyje..., t. 30, s. 93; Siewiero-Zapadnyj Archiw, t. 1, s. 129).
Od 1582 roku Bohdan Sawicz pełnił funkcje burmistrza m. Mińsk.
W latach 1585-1589 pan Ławryn Sawicz, szlachcic powiatu trockiego, sądził się z sąsiadem Kasparem Kłodzińskim o miedzę. Sprawę rozbudowano do tego stopnia, że musiał o niej rozstrzygać w Warszawie osobiście król polski. Z zapisu archiwalnego wynika, że pan Ławryn Sawicz pełnił w tym czasie funkcje pisarza grodzkiego trockiego i był właścicielem dóbr Pomusie. (Akty izdawajemyje..., t. 30, s. 38-40, 84).
W roku 1589 w sejmie warszawskim brał udział poseł województwa Trockiego Jan Sawicz. Nieco później występują jego synowie Tomasz, Aleksander, Wojciech, Jan, Stanisław.
W styczniu 1590 roku „uczciwy pan Bohdan Sawicz, burmistrz miński, z wielkim obciązeniem skargi swoje opowiadał na Iwaszka Głuchego o tym, iż miesiąca i roku wyżej pisanego, będąc na dobrowolnym rynku hospodarskim w mieście tutejszym Mieńskim między rzędami solanemi w dniu targowym, tenże Iwaszko Głuchy, do mnie jako człowieka spokojnego i w niczym sobie niewinnego, nie mając do mnie żadnej potrzeby i przyczyny, nie wiedzieć, jakim duchem natchniony, pierwiej do mnie z czekanem porwał się, chcąc mnie bój i zelżywość uczynić, a potym, wziąwszy ptrzed siebie zły umysł swój (..., biegłszy w skok do domu (...) a pofyciwszy tam półhak nabity, z ktorym przyskoczywszy do mnie, niepodaleku kram solanych, podle których widząc mnie stojącego, przyłożywszy do niego kurek, począł na mnie mierzyć, chcąc mnie umyślnie z niego na śmierć zabić. Lecz w tym czasie obaczywszy jego Zacharyasz Głuchy, własny rodzony dziaćko jego, w tym gwałtownie zahamował, to jest wziąwszy jego oboma rękami pośrodku z tym półhakiem na inszą stronę obrócił i tego mężobójstwa nie dopuścił uczynić. A zatym pan Andrzej Maślanka, burmistrz mieński, przyskoczywszy z boku, ten półhak z rąk onego Iwaszki zaledwie wykręcił i do siebie wziął, i za tym z łaski Bożej od tego złego człowieka i wzięcia jego żywem został. I prosił pan Bohdan Sawicz, aby te opowiadanie jego do ksiąg grodzkich zapisano”... (Akty izdawajemyje..., t. 36, s. 366-367).
Z innych zapisów dowiadujemy się, że on i żona jego Bogumiła z Szyszków byli właścicielami sioła Lachowszczyzna pod Mińskiem.
Marcin Sawicz, szlachcic z województwa trockiego (wyznania ewangelickiego), figuruje w zapisie do ksiąg Głównego Trybunału Litewskiego w Wilnie z dnia 3 lipca 1590 roku. (Monumenta Reformationis Poloniae et Lithuaniae, z. 1, s. 59, Wilno 1911).
* * *

Jeśli chodzi o wiek XVII, to wzmianki o reprezentantach tego rodu stają się nagminne.
Samuel, Konrad, Dymitr, Michno, Jan, Damian, Andrzej i kilku innych Sawiczów, figurują w 1609 roku w inwentarzu sioła Sawicze w powiecie słonimskim. (Archeograficzeskij Sbornik Dokumentow, t. 1, s. 241). Herhory Sawicz około 1610 był kapłanem prawosławnym w miejscowości Horodyszcze na Nowogródczyźnie. Wojciech Sawicz Zabłocki w 1648 roku podpisał od województwa wileńskiego akt elekcyjny króla Jana Kazimierza. (Volumina Legum, t. 4, s. 100).
Pachomiusz Sawicz w 1663 roku był namiestnikiem klasztoru św. Bazylego w Wilnie, a w roku następnym jest nazywany już ihumenem w Iwiu. (Akty..., t. 9, s. 193, 200-202). Teodor Sawicz, wilnianin, wzmiankowany jest w roku 1666.
Heliasz Sawicz w 1694 roku pełnił funkcje starosty magistratu wileńskiego.
* * *

Byli też tzw. Tatarzy, noszący to nazwisko. Uryasz Dawidowicz Sawicz, zamieszkały we wsi Sorok Tatar, wzmiankowany jest przez księgi ziemskie w roku 1683. (Akty izdawajemyje..., t. 31, s. 477, 479).
* * *

W wieku XVIII dokumenty archiwalne także często wspominają o reprezentantach tego rodu.
Tak Józef Sawicz, mieszczanin wileński, figuruje w zapisach kościelnych księży bazylianów z 1701 roku.
7 września 1703 roku do ksiąg grodzkich powiatu trockiego wniesiono tekst następującego testamentu: „W imię Trójcy Przenajświętszej, Ojca, Syna i Ducha Świętego, amen. Ponieważ wszystkie rzeczy za ordsynansem Pana Najwyższego poczęte i koniec swój brać zwykli, a nad każdym żyjącym wyrok niepochybny śmierci wykonany być musi, Ja, Władysław Sawicz, wiadomo czynię tym moim ostatniej woli testamentem na potomne czasy zostawując - luboć nie w starości lat moich, ani w żadnej innej chorobie, tylko że mi Najwyższy Pan dopuścił od tyrańskich rąk niezbożnego jegomości pana Jerzego Mickiewicza, jako się sam tytułuje, podstolego mścisławskiego, zaprosiwszy mnie do dworu Koleśnik w Starostwie Siemeńskim leżącego tyrańsko zbił, jako oto już zaniosłem prośbę, i od tego tyrańskiego zbicia z tego świata schodzę. Proszę jejmości pani Katarzyny Szczygłowskiej, najmilszej żony mojej, i pana Józefa Sawicza, syna mego miłego, aby tego tak tyrańskiego zbicia mego i kontuzji dochodzili. Oddając duszę moją grzeszną Bogu Ojcu Synowi Duchowi Świętemu w Trójcy Świętej jedynemu, oraz upadam na twarz serca mego przed Przenajświętszą Panną Maryą, Matką Odkupiciela mego Jezusa Chrystusa, i Świętego Michała Archanioła i anioła stróża mego (...), aby świętemi i pobożnemi modlitwami duszę moją przed strasznym Sądem Bożym ratowali, comkolwiek przeciwko przykazaniom z ułomności mojej wykroczył. Ciało moje grzeszne, które z ziemi jest, tejże Naturalnej i oddaję ziemi, które ma być schowane w Kościele Siemeńskim obrządkiem katolickim. Na mszy święte i jałmużny ubogim taż miła JW. pani małżonka moja i mój pan Józef Sawicz według przemożenia swego dać mają. Dobra moje, ktore z łaski Najwyższego Pana miałem, jak onemi, tak onemi rozporządzam i dysponuję. Majętność moją wieczystą, mnazwaną Krasna w Województwie Trockim leżącą, a jeszcze niedzielną z rodzonym moim młodszym jw panem Stefanem Sawiczem tak w gruntach, sadzibach, budynkach, zasiewach, lasach i we wszystkich należytościach; u ktorego to jwpana Brata mego zapożyczyłem się złotych czterysta pięćdziesiąt (...) i w tej sumie połowę majętności mojej trzyma”...
Z testamentu tego, bardzo obszernego, dowiadujemy się m.in., iż, jak pisze Władysław Sawicz: „Syn mój z pierwszego małżeństwa pan Felicjan Sawicz, wziąwszy część sumy od matki swojej, żony mojej, w Koronne Kraje wyjechał i po dzisiaj dzień nie wiem, gdzie się obraca. Córki moje pierwszego małżeństwa w stan małżeński powydawałem, starszą Helenę za jpana Niekraszewicza Władysłąwa, Krystynę za jpana Kazimierza Gieysztora, tak weselne akta, jako i wyprawę, ochędostwo sprawiłem. Panu Niekraszewiczowi dałem na wyprawienie konsensu majętność Rządziszki sto pięćdziesiąt tynfów; bydła, koni więcej na dwieście złotych... Panu Gieysztorowi konia kosztującego także więcej dwustu złotych”...
Jak wynika z testamentu, także z drugiego małżeństwa Wł. Sawicz miał dwie córki, Annę i Magdalenę, a pierwsza jego żona Anna Pisarska porzuciła była go, odjeżdżając do Wilna. Jeżeli chodzi o drugą żonę, to pisał o niej Wł. Sawicz: „Żegnam jw panią małżonkę moją, a za wszelakie affekta dziękuję, jakom doznał wszelakiego poszanowania i dobrego pożycia od jejmości. Proszę, ażeby mnie na tamtym świecie nie zapominała przez mszy święte i jałmużny ubogim, żeby duszę moją ratowała modłami przed majestatem Najwyższego Pana. Żegnam syna mego miłego, pana Józefa Sawicza, ojcowskie moje wlewam błogosławieństwo, a napominam, aby matkę i dobrodziejkę swoją szanował i w powszechnej zgodzie żył. Żegnam najmilsze córki moje, także ojcowskie wlewam błogosławieństwo, napominam, aby matce swojej usługę i poszanowanie czynili, a za duszę moją Najwyższego Pana błagali. Żegnam ichmościów panów sąsiadów, dobrodziejów moich, a comkolwiek przykrości komu z nieostrożności uczynił, proszę, aby z prawego serca odpuściwszy westchnieniem swoim do Najwyższego Pana Duszę moją ratowali... (...) Pisan w Piedziszkach... Władysław Jan Sawicz”...
W roku 1763 dawne zapisy wspominają imię Mikołaja Sawicza, szlachcica z Ryndziun na Wileńszczyźnie, stanowiących część klucza Wysoko-Dworskiego, posiadłości hrabiów Brzostowskich. Tadeusz Sawicz podpisał w 1764 roku akt konfederacji generalnej warszawskiej. (Volumina Legum, t. 7, s. 65). W tymże roku Stanisław Sawicz w imieniu województwa sieradzkiego złożył podpis na akcie elekcyjnym ostatniego króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego. (tamże, s. 115).
Aleksander Sawicz, ziemianin powiatu grodzieńskiego, 17 kwietnia 1764 roku podpisał laudum sejmiku lokalnego. Tadeusz Sawicz 5 października tegoż roku miał stanąc do popisu szlachty tegoż powiatu.
Bartłomiej, Tadeusz, Józef oraz Aleksander Sawiczowie podpisali instrukcję szlachty powiatu grodzieńskiego posłom, udającym się na sejm do Warszawy 26 sierpnia 1766 roku. (Akty izdawajemyje..., t. 7, s. 358-359).
Aleksander Sawicz podpisał z innymi uchwałę grodzieńskiego szlacheckiego sejmiku gromnicznego 5 lutego 1776 roku. (Akty..., t. 7, s. 227).
M. Sawicz był notariuszem kurii arcybiskupiej metropolitalnej w Rakowie pod Mińskiem w roku 1776. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 1475, s. 11).
13 marca 1786 roku do ksiąg ziemskich powiatu bobrujskiego wpisano następujące oświadczenie: „My, Kazimierz i Adam Sawiczowie, obywatele powiatu brasławskiego, czyniemy wiadomo i jawno wyznawamy tym naszym testymonialnym pismem wielmożnym panom Stefanowi, Dawidowi, drugiemu Stefanowi, Klemensowi, Kazimierzu Sawiczom (...) na to, iż co w Bogu zeszły ś.p. Siemion Sawicz, antecesor nasz, posydując za przywilejami od Nayjaśniejszych Królów Polskich antecesorom jego powydawanemi dobra lenne w województwie Smoleńskim leżące, spłodził synów dwóch, Iwana i Gabryela Sawiczów, z których brat starszy Iwan Sawicz, zrzekłszy się części dóbr po Siemionie sobie sukcesywnie przynależney na brata młodszego Gabryela Sawicza zaszedł w powiat brasławski; gdzie nabywszy prawem wieczystym część dóbr Arcimowicz i Stawrowa i dalszych pojął w zamęściu jwpannę Mariannę Arcimowiczówną, z ktorą spłodziwszy synów trzech, Wawrzyńca, Teodora i Krzysztofa, zszedł z tego świata”...
Po śmierci ojca synowie rozdzielili między sobą schedę po nim: Wawrzyniec dostał folwark Brailiszki, Fiodor - Archimowicze i Stawrów, a Krzysztof - folwark Wysowszczyzna.
„W pośledniejszym zaś czasie Wawrzyniec spłodziwszy synów dwóch, Marcina i Piotra, zszedł z tego świata, z których Marcin, utraciwszy część folwarku na siebie spadającą udał się na Ruś i osiadł w powiecie rzeczyckim, gdzie spłodił synów dwóch, Teodozego i Gabryela. Teodozy spłodził Siemiona i Tyta; Siemion spłodził Samuela i Teodora; Tyt zaś spłodził Joachima i Marcina. Teodor spłodził Jakuba, Stefana i Dawida; Samuel - Stefana; Joachim - Klemensa, a Marcin zrodził Kazimierza, (...) Piotr - Władysława. (...) Wszyscy Sawiczowie kleynotem rodowitości szlacheckiey zaszczycali się w każdym województwie i powiecie za aktualną i rodowitą szlachtę byli poczytywani, wszelkich prerogatyw wolności szlacheckiey przyzwoitych zażywali”.
Oświadczenie to potwierdzili swymi podpisami liczni reprezentanci szlachty powiatu brasławskiego. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 2837).
Wywód czyli referencia szlachcica Jerzego Józefa Sawicza, rodem z powiatu brasławskiego, a teraz w powiecie wiłkomierskim żyjącego z 1795 roku donosił: „Jerzy Józef Sawicz lat cztyrdzieści pięć, mający oyca Mateusza, dziada Andrzeja, pradziada Bartłomieja, prapradziada Teodora miał. Z antecessorów swoich jest dziedzicem Arcimowicz y Stawkowa w powiecie brasławskim a teraz dziśnieńskim w possesyi brata Kazimierza zostających”...
Miał żonę Annę z Bortkiewiczów i syna Andrzeja; arendował folwark w parafii rakiskiej powiatu wiłkomierskiego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 278, 302).
W latach 1795/99 proboszczem kościoła unickiego we wsi Sworotna Wielka koło Nowogródka był ks. Gabryel Sawicz. Także Jan Sawicz w tymże okresie był parochem rajeckim, a nieco później dziekanem nowogródzkim; Mikołaj zaś Sawicz pełnił funkcje administratora parafii unickiej we wsi Dołanotowszczyzna tejże Ziemi Nowogródzkiej. Do Rosji przenieśli się w XVIII-XIX w. z Ziemi Witebskiej i Orszańskiej.

Jeśli chodzi o wiek XIX, to zapisy archiwalne z tego okresu są bardziej obszerne i wyczerpujące.
Według Regestru szlachty czynszowej i okolicznej powiatu borysowskiego z roku 1812 we wsi Owieniuszki mieszkał wówczas jaśniewielmożny pan Piotr Sawicz. (Akty izdawajemyje..., t. 37, s. 309).
W 1816 roku heroldia wileńska odnotowała, że we wsi Szukniszki powiatu upickiego, należącej do księcia Ksawerego Puzyny, zamieszkuje szlachcic Justyn, syn Jan, Sawicz, razem z żoną Barbarą z Pietraszewskich oraz synami Janem i Antonim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 4098, s. 335).
5 lipca 1819 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość Karola Franciszka Sawicza, szlachcica powiatu trockiego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 919, s. 25).
8 listopada tegoż roku potwierdzenie takie uzyskali Antoni, Jakub, Onufry i Józef Sawiczowie herbu Sulima, używający przydomku Zabłocki. (tamże, s. 69).
Jeszcze w 1829 roku heroldia w Wilnie potwierdziła rodowitość Jana i jego syna Karola Franciszka Sawiczów z powiatu zawilejskiego, swej ziemi nie posiadających. Wówczas też sporządzono drzewo genealogiczne tego rodu ogarniające dziesięc pokoleń i 70 osób płci męskiej.
W 1829 roku wśród srudentów wydziału fizyczno-matematycznego Uniwersytetu Wileńskiego znajdował się Adolf Sawicz. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 836, s. 44).
Jedna z linii Sawiczów (herbu Sulima) siedziała w powiecie dziśnieńskim i w samym mieście Dzisna województwa połockiego. W roku 1795 szlachectwo tej rodziny potwierdzone zostało przez deputację w Połocku, w 1800 roku - w Mińsku.
Mińska deputacja szlachecka stwierdziła w 1832 roku, po sprawdzeniu zapisów metrykalnych, że „Alexy jest synem Jana Stefanowicza Sawicza, a brat jego stryjeczny Jan jest synem Grzegorza”.
W tymże dokumencie czytamy, że „Alexy poświęciwszy swe lata służbie Monarszey za akuratne oney spełnienie dosłużył się rangi Tytularnego Sowietnika”... Jak wynika z przekazów archiwalnych, Sawiczowie byli wyznania katolickiego, prawosławnego i protestanckiego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 610).
23 grudnia 1838 roku rodowitość domu Sawiczów potwierdzona została przez Senat Rządzący w Petersburgu. Przy czym chodziło o gałęzie tego rodu z powiatu dziśnieńskiego, wileńskiego, jak też o Aleksego Iwanowicza Sawicza, który w 1844 roku zgromadził papiery dotyczące swego pochodzenia, uznane za prawnie obowiązujące; powoływano się na nie jeszcze w roku 1894. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 935).
Tablica genealogiczna rodu Sawiczów, zatwierdzona w heroldii wileńskiej w pierwszej połowie XIX wieku wywodzi dziewięć pokoleń (43 osoby) jednej z gałęzi tego domu od Zmitra Sawicza, pisanego „od Blisca pochodzący”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 1806).
W czerwcu 1840 roku mieszkańcy Wilna Jakub i Katarzyna Sawiczowie wystąpili ze skargą na Żyda Jankiela Natansona do urzędu generał-gubernatora o to, iż on nieprawnie zdał do arendy dom przy ulicy Tatarskiej, a biorąc z nich zbyt wysoki procent za długi doprowadził ich do ruiny i z pomocą, przekupionej widocznie, policji w ogole wyrzucił ich na ulicę. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1840, nr 299).
Obfite materiały, dotyczące dziejów zacnego rodu Sawiczów herbu Sulima, w tym dawne rękopisy, genealogie, herby znajdują się w zbiorach CPAH Litwy w Wilnie. (f. 391, z. 4, nr 2621, s. 1-87). Jak podaje znajdujące się w tym zbiorze Opisanie genealogii szlacheckiej rodowitości Domu Urodzonych Wincentego z synem Ignacym, sędzią grodzkim kowieńskim, oraz Józefa, synów Tadeusza Stefanowicza Ryczgorskich Sawiczów (herbu Sulima) z powiatu wileńskiego wywodzących się: „Familia urodzonych Sawiczów od dawnych czasów w Xięstwie Litewskim osiedlona, prerogatywami szlacheckiemi y possydowaniem dóbr ziemskich zaszczycona, - a mianowicie pierwszy przodek dopiero wywodzących się Kazimierz Ryczgorski Sawicz, będąc dziedzicem dóbr Krasny, Piedziszek, Abramowszczyzny i dalszych, w województwie Trockim, spłodzonym dwóm synom do równego podziału zostawił. Jak o tem przekonywa 1703 roku septembra 7 czyniony testament Jana Kazimierzowicza Sawicza, ktorym połowę dóbr Krasny i Abramowszczyzny do podziału z bratem Stefanem na jego doszłą - dwóm synom, Felicyanowi i Józefowi do dziedziczenia zostawił.
Stefan zaś Kazimierzowicz Sawicz, podobnież dziedzic połowy Krasny i Abramowszczyzny, pojąwszy w zamęście szlachetnie urodzoną Kandybiankę z nią spłodził synów trzech Mateusza, Symona i Jakóba i onym folwark Abramowszczyznę zostawił (...) Pojął w powtórne małżeństwo Teodorę Cydzikównę, z którą spłodziwszy syna Tadeusza, oyca dopiero czyniącego wywód, sam żyć zaprzestał.
Tadeusz przeto Stefanowicz Sawicz, będąc dziedzicem wszelkiey pozostałości, jak po oycu, tako i po matce, zawarł slubne związki z Anną z domu Leonowiczówną i spłodził synów czterech - Wincentego i Józefa, teraz wywodzących się, a Tomasza i Kazimierza, już nieżyjących” etc.
Kolejny dokument czyli Wywód urodzonych Sawiczów herbu Sulima, sporządzony w Wilnie przez tamtejszą heroldię dnia 26 maja 1800 roku, donosi, że: „Jan Sawicz, przodek teraz wywodzących się, w dowodzie rodowitości szlachetnej dziedziczył majętność Ukolniki zowiącą się, w powiecie lidzkim położoną, za prawem wieczysto przedażnym od Hilarego y samey Krzywkowskich, strażników smoleńskich, małżąków w roku 1707 apryla 27 dnia wydanym (...) Tenże, jako bezpotomnie schodząc, bratu swemu rodzonemu Adamowi Sawiczowi majętność ku dziedziczeniu przeznaczył, który to Adam Sawicz, dziedzic majętności Ukolnik, wedle świadectwa testamentu przez niegoż w roku 1750 (...) uczynionego, zostawił po sobie syna Bartłomieja Adamowicza Sawicza, a ten był oycem dziś wywodzących się Ignacego y Joachima Bartłomiejewiczów Sawiczów, przekonały o tym metryki chrzestne z Kościoła Zabłockiego dziś wywodzących się wyjęte y ciągła possesya przez tychże w majętności Ukolnik”.
Toteż heroldia wileńska stwierdziła: „Familią Urodzonych Sawiczów, jako to: Ignacego y Joachima Bartłomiejowiczów Sawiczów za rodowitą y starożytną szlachtę polską ogłaszamy y onych do Xięgi Szlachty Guberni Litewskiey pierwszey klassy zapisujemy”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 948, s. 858-859).
I jeszcze jeden Wywód familii urodzonych Sawiczów herbu Sulima z 23 grudnia 1819 roku podaje, iż: „ta familia dawna i starożytna w Xięstwie Litewskim oraz prerogatywami szlacheckiemi zaszczycona i ziemskie majątki początkowie w powiecie brasławskim dziedzicząca, mianowicie Arcimowicze i Stawrowe, na których licznie rozkrzewione potomstwa po różnych rozsiedlili się Królestwa Polskiego prowincyach; a z których idący dziś wywodzących się pradziad Theodor Iwanowicz Sawicz (...) dziedzic majątku Stawrowa w powiecie brasławskim, dla potrzeb znaglających wyprzedał część onego Michałowi Marcinkiewiczowi” (przed 1668). Z żony Maryanny Jawmontówny pozostawił dwóch synów, Symona i Michała, urodzonych w 1688 i 1691 roku, a chrzczonych w Dryświatach. „Z tych Symon Teodorowicz Sawicz, wyzuwając się z ojczystego z przodków w Stawrowie majątku, wyniósł się z powiatu brasławskiego, a przechodząc koleje to służb dworskich, to dzierżawiąc majątki ziemne, mianowicie początkowie w Xięstwie Kurlandzkim (...) z Franciszki Lubockiej spłodził synów dwóch, Andrzeja i Józefa (...), a ci podobnież przechodząc koleje życia, powrócili do Litwy w powiat wiłkomierski, gdzie pożenieni, Andrzej z Katarzyną Żemoycianką, a Józef z Anną Kończyną, oba possydowali prawem arendownym majątki”. Ich potomkowie wzięli żony z Butamowiczów i Czepiańskich.
W roku 1819 heroldia wileńska uznała za „aktualną i rodowitą” szlachtę polską Andrzeja, Aleksandra, Józefa, Onufrego, Jana i Konstantego Sawiczów. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2597, s. 134-137).
Jeszcze innej gałęzi rodu jest poświęcony Wywód familii urodzonych Sawiczów herbu Sulima z 19 sierpnia 1820 roku, ktory donosi, że: „familia ta znakomita ze swej starożytności, zaszczycona dostojeństwy stanu szlacheckiego, posiadając dobra ziemskie w W.X. Lit., pistowała wysokie cywilne i wojskowe urzęda, ujęta troskliwością o dobro ogólne narodu niosła w ofierze dla Ojczyzny z własnych funduszów wszelką pomoc, przez co zasłużyła na względy u tronu Królów Polskich, a zaś szacunek i wdzięczność u współziomków. Przodkowie tej familii przy użyciu nadanego sobie herbu Sulima zaszczytnie postępując, wzorowe przyklady cnót i dzieł do naśladowania potomków podali”.
W XVI wieku pisali się Sawicz Zabłoccy lub Sawicz Ryczgorscy, gnieździli się w powiatach: trockim, oszmiańskim, wileńskim, mińskim. Za ich protoplastę brany jest Siemion Sawicz, ktory zostawił syna Iwana. Była to ta sama rodzina, która się gnieździła w powiecie brasławskim, bowiem Iwan Sawicz, prócz wymienionego wyżej syna Teodora (Fiodora) zostawił też Wawrzynca i Krzysztofa.
Później Sawiczowie spokrewnili się przez branie żon z Łobackimi, Gabrewiczmi, Stankiewiczami, Sielickimi, Kożuchowskimi, Mickiewiczami.
W 1820 roku heroldia wileńska uznała Antoniego, Jakuba, Józefa, Jana, Ignacego Józefa, Stanisława, Franciszka, Michała, Wincentego, Dominika, Jerzego, Adama, Nikodema i dalszych Sawiczów „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” oraz wpisała ich imiona do pierwszej klasy Ksiąg Szlachty Guberni Litewsko-Wileńskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2597, s. 138-141).
W 1690 roku jeden z Sawiczów przeniósł się do Rosji i dał początek tutejszemu gniazdu tej rodziny, wielce zasłużonej dla rozwoju nauki w tym kraju.
* * *

Osobną, również wielce zasłużoną i słynną gałąź tego rodu stanowili rozgnieżdżeni na ziemiach ukrainnych Sawiczowie-Ciechanowiczowie vel Sawiczowie-Tichonowiczowie herbu Sulima, ktorzy w XVII wieku znani byli wśród szlachty czernihowskiej. (Por. W. Łukomskij, W. Modzalewskij, Małorossijskij Gierbownik, s. 158-159, Petersburg 1914).
Osiedli na Ziemi Czernihowskiej Sawiczowie brali żony m.in. z Prokopowiczów, Stefanowskich, Postałowskich. (Miłoradowicz, t. 1, s. 78-79).
Z tego rodu pochodził m.in. Aleksy Sawicz (1810-1883), znakomity astronom, profesor Uniwersytetu Petersburskiego, oraz Wsiewołod Sawicz (1885-1972), zasłużony działacz nauki Federacji Rosyjskiej, profesor Uniwersytetu Leningradzkiego, dyrektor Ogrodu Botanicznego Akademii Nauk ZSRR, najwybitniejszy rosyjski lichenolog, redaktor miesięcznika „Priroda” w latach 1936-1951, autor fundamentalnych dzieł naukowych w zakresie botaniki.

SAWIELIEW herbu własnego. Panowie Sawieliewowie mieszkający ongiś w W.Ks.L. byli w XIX wieku potwierdzani w godności szlacheckiej także przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2563).

SAWIN herbu Glaubicz; nobilitowani przez sejm w 1600 roku. Z Ukrainy przenieśli się też do Rosji.

SAWŁUK herbu własnego; pochodzili z terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od nich też poszli Sawłukowowie.

SAZONOW herbu własnego; ród rosyjski polskiego pochodzenia.

SIETNICKI herbu Nałęcz. Z tej rodziny pochodził znakomity filozof Mikołaj Aleksandrowicz Sietnicki (1888-1937), utalentowany polemista i poeta zgładzony przez reżim komunistyczny w ZSRR. Pochodził z miejscowości Olgopol na Wołyniu, studiował na wydziale orientalistyki i prawa Uniwersytetu Petersburskiego. Spod jego pióra wyszły wydawane na emigracji książki: O koniecznom idieale, SSSR; Kitaj, Japonia, Statistika, litieratura i poezja, liczne artykuły w periodyce. Zwabiony przez NKWD do ZSRR, został aresztowany, osądzony i rozstrzelany.

SIEWRUK herbu Lubicz. Polska Encyklopedia Szlachecka (t. 11, s. 58, Warszawa 1938) pisze o Siewrukach herbu Gozdawa znanych od około roku 1600 w powiecie nowogródzkim.
Wywód familii urodzonych Siewruków herbu Lubicz z 1835 roku bierze za protoplastę rodu Jana Siewruka, kapitana w chorągwi rajtarskiej księcia Mikołaja Faustyna Radziwiłła, miecznego Wielkiego Księstwa Litewskiego, ktory to kapitan w 1712 roku od tegoż księcia za zasługi bojowe otrzymał ziemską majętność. Jego syn Bartłomiej Siewruk był rotmistrzem powiatu wiłkomierskiego, dziedzicem folwarku Mojgie ze wsią tejże nazwy.
Syn Bartłomieja Stefan, właściciel majątków Szyły i Kunigiszki, rotmistrz wiłkomierski, był ojcem Ludwika Siewruka, w żyłach którego płynęła (po kądzieli) m.in. krew Sarbskich, Straszewiczów, Łukjańskich.
W XIX-XX wieku znani też na Białorusi i w Rosji.

SIKORSKI herbu Kopasina i in. Znani jeszcze przed 1421 rokiem. Spokrewnieni ze Strękowskimi, Wilczostańskimi, Milewskimi, Babińskimi, Kapicami, Makowskimi.
Od bardzo dawna wzmiankowani w przekazach archiwalnych.
Nobilis Johannes Sykorski (Sykora) figuruje kilkakrotnie w księgach sądowych Lwowa w roku 1444.
W połowie XVI wieku Sikorscy herbu Jastrzębiec odm. posiadali m.in. dobra Boszkowszczyznę nad rzeką Swisłocz w powiecie grodzieńskich (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 208).
W 1576 roku posłem krakowskim na sejm był zacny pan Sebastjan Sikorski.
Po pewnym czasie rodzina ta rozmnożyła się szeroko na ziemiach kresowych. Aleksander i Jan Stanisław Sikorscy, pisarz grodzki lwowski, w 1648 roku podpisali w imieniu województwa ruskiego elekcję króla Jana Kazimierza. Cztery lata później tenże Jan Stanisław Sikorski figuruje w przekazach pisanych jako pisarz grodzki halicki (Akta grodzkie i ziemskie z archiwum ziemskiego we Lwowie, t. 24, s. 86, 96, 97, Lwów 1931).
Mniej więcej w tymże czasie niektórzy członkowie tego rodu wpadli w niełaskę najzjadliwszego plotkarza Polski. W. Nekanda Trepka w Liber generationis plebeanorum (s. 364) wspomina też o licznych tego imienia plebeuszach w Polsce: „Sikorski nazwał się bękart Przecława Palczowskiego w Rudach u Zatora i u niego się wychował. Służył potem panu Palczowskiemu Gabryjelowi w Zatorskim. Pojął był dziewkę bednarzowę w Zatorze circa 1620; miał synów kilku...
Sikorski nazwał się Jan, syn zagrodnika powroźnika w Dębnie u Wojnicza. Na służbę się był udał (...), potem w Wieliczce mieszkał; tamże z Wieliczki miał i drugą żonę, z obiema miał potomstwo. Był zaś od roku 1628 w wieżach u Wieliczki pisarzem soli skarbowej warzonej.
Sikorski nazwał się Jan. Ociec jego forman był w Modlnicy, chłop, mila od Krakowa. Kupił był domek na Kleparzu (...).
Sikorski zwał się Stanisław, mieszczanin w Krakowie. Jest nota o nim, co go jako civem famatum pozwano na ratusz o niewydanie donatywy anno 1630. Na Sławkowskiej ulicy miał część w kamienicy, był i anno 1639 na Św. Jana ulicy. Sikora ojca jego zwano i tego zową”... etc.
Wątpliwe, czy któreś z tych pomówień o plebejskość jest choć w jakimś stopniu podstawne. Byli bowiem Sikorscy ogromnie rozszerzonym, dzielnym i patriotycznym rodem, przejawiającym różnorakie uzdolnienia i wielkie zalety charakteru.
Antoni Sikorski około 1654 roku był właścicielem majętności Kuznierowa na Smoleńszczyźnie i brał udział w obronie tego miasta przed nawałą moskiewską.
Wielmożni panowie Adam i Remigian Sikorscy 26 czerwca 1669 stawali do popisu ziemian sanockich pod Jabłonicą.
Jan Sikorski, podchorąży szwadronu konnego dragońskiego pana Potockiego, strażnika Wielkiego Księstwa Litewskiego (1773), zbierał podatki w województwie witebskim.
Jeden z punktów konstytucji sejmu ekstraordynaryjnego warszawskiego z 1775 roku głosił: „Mając wzgląd na zasługi urodzonego Antoniego Sikorskiego, sekretarza pieczęci Wielkiej Koronnej, od roku 1745 w Koncellaryi Koronney pracującego, który na kupno wsi naszej królewskiej Jeziorowice nazwanej w w-wie krakowskim, a powiecie lelowskim leżącej, i przyprowadzenie jej do lepszej pory znaczną summę wyłożył, jemuż, małżonce jego i sukcessorom de lumbis na rzeczonej wsi Jeziorowicach summę 40 tysięcy złotych polskich przyznajemy i possessyą tejże wsi do lat czterdziestu ubezpieczamy, in elapsu których nie wprzód z possessyi tej królewszczyzny moderni donatorii lub sukcessorowie ich ustąpić obligowani będą, lecz dopiero jak im summa wzmiankowana 40 tyś. z skarbu Rzeczypospolitej będzie wypłacono”. (Volumina Legum, t. 8, s. 133).
Funkcje pieczętarza koronnego i sekretarza Jego Królewskiej Mości Antoni Sikorski pełnił w latach 1756-1778. W ówczesnych rękopisach był z łacińska nazywany: „sacrae regiae majestatis et sigilli regni secretarius”.
„Jegomość pan Andrzej Sikorski z karabinem, pieszy”, stanął 5 października 1765 roku do popisu szlachty powiatu grodzieńskiego.
Akt konfederacji ziemian halickich z 5 czerwca 1767 roku „za wiarę świętą rzymską i wolność” przeciwko zagrożeniu wschodniemu podpisał m.in. Mikołaj Sikorski.
Ignacy Sikorski w 1794 roku mianowany został przez T. Kościuszkę na członka Komisji Porządkowej Ziemi Stężyckiej i powiatu garwolińskiego (Por. Akty Powstania Kościuszki, t. 1, cz. 1, s. 274, Kraków 1918).
Sikorscy herbu Kopasina co najmniej od XVII wieku, a z pewnością i wcześniej, byli posiadaczami majętności Sikory Blade w powiecie drohiczyńskim na Podlasiu. Za protoplastę tej gałęzi heroldia wileńska w 1833 roku uznała Stanisława Sikorskiego, który zostawił po sobie synów Jana i Tomasza. Wnuk zaś tego ostatniego, Krzysztof został posiadaczem dóbr Ziemionisze w powiecie lidzkim (1811). Jego zaś syn Ludwik oraz wnukowie Aleksander, Franciszek, Jan i Rudolf zostali w 1833 roku potwierdzeni w starożytnym szlachectwie polskim przez heroldię wileńską (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 1788).
Byli oni spokrewnieni poprzez branie żon z rodzinami Dogielów, Dowgirdów, Czajkowskich, Ciechanowiczów, Michałowskich, Biszewskich, Jotejków, Cichowiczów, Arcimowiczów (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 129, s. 65).
Gałąź siedząca w powiecie rzeczyckim w Latgalii spokrewnieni byli z Przyborami, Wysłouchami, Hurkami, Hłaskami, Krukowskimi.
Piotr Paweł (syn Jakuba Franciszka) Sikorski, zamieszkały w mieście powiatowym Rzeczyca pisał w 1839 roku do heroldii mińskiej: „że familia nasza urodzonych Sikorskich (...) używająca herbu Kopasina (...) Jan z Kopasina Sikorski na seymik liwski 1652 roku od króla poseł (...) któren Jan Sikorski poseł Królestwa Polskiego, szczycąc się kleynotem szlachectwa y będąc osiadłym obywatelem w Ziemi Liwskiey, lubo jest antecessorem domu naszego Sikorskich (...) jednak w czasie nieszczególnych rewolucji pod napadnienie Tatarów 11 lutego 1695 roku pod Lwowem i w 1699 wydarzonych (...) niszcząc wszystko ogniem i mieczem pozbawili śrzodków proszącego, acz w późnym dopiero wieku przedstawić niemylne na to może dowody”...
Jan Sikorski zostawił syna Macieja, ów – Kazimierza, a ten – Benedykta i Dominika. Benedykt nabył grunta w ziemi drohickiej, Dominik władał majątkiem Glinki. On też spłodził syna Jakuba, który został ojcem Piotra Pawła, „subjekta farmacji czyli podaptekarza” z Rzeczycy (ukończył Uniwersytet Charkowski w 1890 r.).
Syn Franciszka Jakuba Sikorskiego Józef był asessorem koleńskim powiatu borysowskiego, urzędowo uznanym za rodowitego szlachcica. lecz jego syn Wiaczesław, zamieszkały w Chernihowie, potwierdzenia szlachectwa od władz rosyjskich w 1871 roku nie uzyskał.
W ogóle aż do końca XIX wieku Sikorscy z niezbyt dużym skutkiem dobijali się u władz carskich potwierdzenia swego szlachectwa. Biurokracja rosyjska „dociskała” w ten sposób szlachtę polską, zmuszając ją do ulania się ze społecznością rosyjską. I nie bez skutku. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 2963).
Sikorscy herbu Kopasina posiadali również liczne dobra na Żmudzi w powiecie szawelskim, poniewieskim (CPAH Litwy w Wilnie, f. 708, z. 2, nr 1694, 1752, 1786, 2157).
Zatwierdzani byli w rodowitości szlacheckiej przez heroldie w Kownie, Wilnie i Sankt Petersburgu w latach 1799, 1812, 1838, 1843, 1841, 1857, 1859, 1861, 1873, 1905. Dwie spokrewnione ze sobą gałęzie tego rodu siedziały, starsza – w nowogrodzkim powiecie, młodsza – w upickim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 11, nr 181).
9 grudnia 1819 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość szlachecką Józefa Adamowicza Sikorskiego z synami Adamem Janem i Szymonem Stanisławem, mieszkańców powiatu zawilejskiego (CAPH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 919, s. 100).
W ciągu XIX wieku Sikorscy wileńscy miewali duże kłopoty z potwierdzeniem swej rodowitości, gdyż w większości własności ziemskiej nie posiadali, dawnych papierów szlacheckich też, mieszkali w Wilnie i parali się rozmaitym rzemiosłem. Ale wciąż była żywa pamięć o rycerskim rodowodzie, stąd ich ciągła przepychanka z urzędami rosyjskimi, dążącymi do zepchnięcia zbiedniałej szlachty polskiej do masy chłopskiej.
Jednym z ich gniazdowisk był zaścianek Pokorze w powiecie trockim. W 1851 roku heroldia wileńska potwierdziła wszelako rodowitość Józefata Stanisława i Jerzego Alberta Sikorskich, dzierżawiących folwark Bortkiszki w powiecie oszmiańskim; Cypriana, zamieszkałego w Oszmianie. W 1854 roku heroldia wileńska rozpatrywała kwestię o rodowitości Sikorskich z Kowna, spokrewnionych zresztą z wyżej wymienionym. W 1870 roku odmówiono (był to okres popowstaniowy) uznania szlacheckości kowieńszczanina Fortunata Aleksandra Sikorskiego, którego zapisano do „mieszczanskogo roboczago kłassa”...
22 marca 1852 roku Heroldia Królestwa Polskiego potwierdzała rodowitość Jana Stanisława Sikorskiego i jego syna Stanisława Rafała urodzonego z Maryanny Zaleskiej, zamieszkałych w Tykocinie Guberni Augustowskiej; w tymże czasie potwierdzono przynależność do stanu szlacheckiego Franciszka Sikorskiego z Ciechanowca. Wszyscy oni pochodzili z miejscowości Sikory Pawłowięta. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 1094, z. 1, nr 9, s. 1-10). Dopiero 18 września 1872 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość szlachecką tegoż Fortunata Aleksandra Sikorskiego (CAPH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 186, s. 37).
Spis szlachty powiatu lidzkiego z roku 1855 odnotowuje obecność tam siedmiu Sikorskich, wpisanych do pierwszej części ksiąg szlacheckich Guberni Wileńskiej (CAPH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 1692, s. 153-154).
W 1860 roku heroldia wileńska odnotowała w powiecie lidzkim szlachciców Aleksandra, Franciszka, Jana, Rudolfa, Wincentego Sikorskich (CAPH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 77, s. 8).
W 1820, 1837 roku heroldia mińska potwierdziła rodowitość szlachecką Józefa Sikorskiego, właściciela folwarku Laskówka, oraz jego synów Antoniego, Stefana, Edwarda i córek Antoniny, Karoliny, Anieli (CAPH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 486, s. 1820). Jak się wydaje, część z tych Sikorskich przyjęła prawosławie.
Według Spisu ziemian Mińskiej Guberni (Mińsk 1899, s 52 i inne) Sikorscy posiadali tu dobra Laskówka, Kniahinicze, Olesin, Mikulicze.
Sikorscy herbu Mzura pisali się z Sikorzyc i dość licznie gnieździli się w Ziemi Lwowskiej i Sanockiej; ci, którzy pieczętowali się herbem Lis używali przydomku Dumicz. Byli wielokrotnie potwierdzani w rodowitości przez Galicyjski Wydział Stanów. (Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, s., 224, 330, Lwów 1857).
Sikorscy chlubnie się zapisali w dziejach kultury i nauki wielu krajów.
Z tej rodziny pochodzili: Józef Sikorski (1813-1896), znakomity kompozytor (kantat Radość, Dzwon) i historyk muzyki polskiej Kazimierz Sikorski (1895-1986), profesor Konserwatorium Łódzkiego, słynny kompozytor (symfonie, suity, Stabat Mater etc.).
Od 1935 roku działa w Berlinie i Hamburgu znana firma wydawnictw muzycznych „Sikorski”, założona przez pochodzącego z Poznania Hansa Sikorskiego (ur. 30 września 1899), jedna z najbardziej renomowanych oficyn tego profilu na świecie.
Wybitny polski polityk, mąż stanu, generał Władysław Eugeniusz Sikorski (ur. 20 maja 1881 – zginął w zamachu 4 lipca 1943 r.) pochodził z gałęzi rodu, pieczętującej się herbem Kopasina.
Do tejże rodziny należeli Jan Sikorski, wybitny psycholog i fizjognomista, profesor Uniwersytetu Kijowskiego, oraz jego syn Igor Sikorski (1889 Kijów – 1972 Easton, Connectiucut), genialny konstruktor samolotów i śmigłowców. (Patrz o nich: Jan Ciechanowicz, Na styku cywilizacji, Rzeszów 1997, s. 141-210).

SIMONOWSKI herbu Radwan odmienny; w służbie rosyjskiej od połowy XVIII wieku.

SKABISZEWSKI herbu Rola odm.; znani tylko w Rosji, w Koronie Polskiej wygaśli.

SKACZEWSKI herbu Bończa; w służbie rosyjskiej od XIX wieku.

SKAŁOWSKI herbu Łodzia; notowani od XVIII wieku w Ziemi Czernihowskiej.

SKARŻYŃSKI herbu Bończa. Pochodzą ze Skarżyna w Polsce środkowej; ziemi łomżyńskiej. Notowani w źródłach pisanych od około roku 1436. Informuje o nich Spis szlachty Królestwa Polskiego z roku 1851 (s. 221).
Profesor Aleksander Włodarski (1935) pisał: „Skarżyński herbu Bończa...
Jan Bończa ze Skarżyna Skarżyński, syn Pawła, podwojewodzego i sędziego grodzkiego wisskiego, posła na sejm 1613 roku, a deputata na Trybunał Koronny, dziedziczył na Skarżynie Starem i Leśnem, Woli Skarżyńskiej, Broku, Gumowie i innych; towarzysz husarski, wojował przeciwko Tatarom, Szwedom za Jana Kazimierza, a następnie za Sobieskiego pod Chocimem 1673 roku; elektor 1674 roku, podpisał manifest szlachty łomżyńskiej przeciw zasiadaniu dysydentów na sejmach... Z żony Magdaleny Grabowskiej, h. Jastrzębiec, stolnikowej płockiej, pozostawił córki Maryannę, Magdalenę i synów: Stanisława, Stefana, Szymona, rotmistrza wojsk koronnych 1613 roku, Feliksa”...
Były dwie wielkie linie tego rodu. Poprzez małżeństwa do ich żył trafiła krew z matek takich domów jak Stempowscy, Bratoszewscy, Kucharscy, Naoreccy, Korwin-Kochanowscy, Podczascy, Rembielińscy, Oborscy, Gliszczyńscy i in. Ród bardzo patriotyczny, biorący udział we wszystkich polskich powstaniach. Ksawery Skarżyński, około 1850 roku profesor Uniwersytetu Petersburskiego.
Wywód familii urodzonych Skarżyńskich herbu Bończa z 28.VIII.1820 roku stwierdza, że: „familia urodzonych Skarżyńskich od dawna w wojewódzwie i powiecie trockim ziemskie dobra posiadała, a z niej Marcin Skarżyński za prawem zrzecznym od Woydagów Zahorskich i Sawiczówien w roku 1690 majętności Pomusia i folwarku Karklan w powiecie trockim sytuowanych był dzierżącym (...), a od Leona Kazimierza Ogińskiego, podstolego litewskiego, prawem wieczystym roku 1700 w Paszkiszkach włok sześć morgów siedem nabywszy, synom swym Piotrowi i Dominikowi Skarżyńskim zostawił”...
Dominik został zabity, a Piotr miał syna Józefa, który dzierżawił folwark Olany w powiecie oszmiańskim, i zostawił po sobie synów Wawrzyńca, Antoniego, Bartłomieja, Wincentego i Kazimierza oraz Jerzego. W dalszym ciągu rodzina licznie się rozkrzewiła po całej Wileńszczyźnie, dzierżawiąc i posiadając mnogie dobra. W 1820 roku heroldia wileńska uznała część z nich: Marcina, Tomasza, Józefa, Antoniego, Symona, Andrzeja, Wincentego, Jerzego i dalszych Skarżyńskich „za rodowitą i starożytną szlachtę polską”, wnosząc ich imiona do części pierwszej gubernialnych ksiąg szlacheckich. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 258-260).
W roku 1844 heroldia wileńska odnotowała w powiecie trockim Ignacego, Tomasza, Jerzego, Józefa, Antoniego, Wiktora, Aleksandra, Michała, Jana, Benedykta, Ferdynanda i dalszych Skarżyńskich. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 18, s. 49-50, 61-62).
Ambroży Bończa Skarżyński był szefem szwadronu Gwardyi Francuskiej za cesarza Napoleona I. (AGAD w Warszawie, Akta Heroldii Królestwa Polskiego, s. 4, K. 37-57). Za bohaterstwo monarcha Francji nadał mu specjalny herb i tytuł barona.
„Pułkownik stanu rajtarskiego” Piotr Skarżyński osiadł w Moskwie około roku 1661 i zapoczątkował chlubne dzieje tego rodu także w Rosji.

SKAWROŃSKI herbu własnego. Stanowili niewątpliwie gałąź polskich Skowrońskich herbu Tępa Podkowa. Na kresach Rzeczypospolitej posiadali odwieczne gniazda przede wszystkimi w powiecie trockim i wileńskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2695; f. 391, z. 6, nr 7, 707; f. 391, z. 7, nr 2855; f. 391, z. 8, nr 85, 92).
Z tego rodu wywodziła się Katarzyna Skawrońska, żona Piotra I Wielkiego, po jego śmierci cesarzowa Rosji Katarzyna I.
Na liście szlachty powiatu trockiego z 1844 roku figurują Jakub, Józef, Franciszek, Andrzej Skowrońscy. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 85, s. 52).
Drobny szlachcic, geomatra Skowroński, zamieszkały w miejscowości Tatar-Bunar w Besarabii, był śledzony w 1863 roku przez tajną policję rosyjską, gdyż podejrzewano go o skryte przerzucanie do Warszawy broni i złota dla powstańców. (Archiwum Narodowe Mołdawii, f. 2, z. 1, nr 7643, s. 103).
* * *

Jedna z gałęzi przerzuciła się do Rosji, gdzie zyskała ogromne znaczenie i wpływy.
Astolphe de Custine w Listach z Rosji tak te początki interpretował: „Cesarz Piotr chce poślubić markietankę Katarzynę. Aby spełnić to najwyższe życzenie, trzeba najpierw znaleźć przyszłej cesarzowej rodzinę. Wygrzebuje się więc na Litwie, zdaje mi się, czy w Polsce jakiegoś szlachcica nieznanego rodu, oświadcza się, że pochodzi z wielkopańskiej rodziny i wreszcie nadaje się mu tytuł brata wybranej władczyni”.
Szlachcic Samuel Skowroński - pisze Bobrinskij (cz. 2, s. 467-468) w swoim herbarzu - dał początek hrabiowskiej rodzinie rosyjskiej (od jego synów Karola i Teodora poczynając) oraz był ojcem cesarzowej Rosji, drugiej małżonki Piotra I, Jekatieriny Aleksejewny.
Obszczij Gierbownik Dworianskich Rodow Wsierossijskoj Impierii (t. 1, s. 306) zupełnie kuriozalnie zauważa o Karolu Skowrońskim, że był to „kurlandskij kriestianin łatyszskogo proischożdienija”, to jest „chłop kurladzki pochodzenia łotewskiego”. W zasadzie dotychczas wśród genealogów rosyjskich nie ma jedności zdania co do pochodzenia rosyjskiego odgałęzienia tej rodziny.
„Ród hrabiów Skawrońskich pochodzi od Mariana Skawrońskiego, żyjącego w końcu XVII stulecia” pisze A. Wasiljewicz w dziele Titułowannyje rody Rossijskoj Impierii, t. 1, s. 127, SPB 1910).
Niektórzy badacze rosyjscy, wskazując na polskie pochodzenie rodu Skowrońskich, zazwyczaj wspominają, że nazwisko to pochodzi od wyrazu „Skowronek” (żaworonok). W herbie mieli zresztą wizerunek tego ptaszka. Za protoplastę rodu uznaje się w rosyjskiej tradycji Samuela Skowrońskiego, ktory miał trzy córki i dwóch synów:
1. Katarzyna Aleksiejewna, druga żona Piotra I, po jego zgonie cesarzowa Wszechrosji.
2. Krystyna Samuiłowna była za Simonem Hendrikowem. Od nich to poszli hrabiowie Giendrikowy.
3. Anna Samuiłowna była za grafem Jefimowskim (też polskiego pochodzenia).
4. Teodor (Fiodor) Samuiłowicz, zmarł w Moskwie.
5. Karł Samuiłowicz, hrabia rosyjski, miał trzech synów Antoniego, Marcina i Jana; córki: Zofię, Annę, Katarzynę zamężne za Sapiehą, Korffem, Woroncowem. Byli niezwykle wpływowi i skoligaceni z wieloma domami arystokracji rosyjskiej (najczęściej zresztą polskiego pochodzenia, ale nie tylko, bo także z Bagrationami, Palenami, Engelgardtami, Stroganowymi. (Por. Opyt istoriczieskogo rodosłowija grafow Skawronskich, SPB 1841, s. 5-11).
Jeśli zaś chodzi o Martę Katarzynę Skawrońską, czyli cesarzową Rosji Katarzynę I, to jej życie stanowiło jeden z najciekawszych i zaskakujących losów osobniczych w dziejach ludzkości, kiedy to nikomu nieznana młoda kobieta, córka biednych rodziców, niepiśmienna i raczej nieposiadająca wybitnych uzdolnień, staje się – na mocy nieodgadnionych wyroków opatrzności Bożej, lub, mówiąc inaczej, zbiegu przypadkowych okoliczności losowych – władczynią gigantycznego mocarstwa.
Profesor Ludwik Bazylow w Historii Rosji (t. 1, Warszawa 1983, s. 320-321) pisze: „Po śmierci Piotra I od razu zaczęła się obracać i długo pozostawała w ruchu karuzela oszałamiających karier i katastrofalnych upadków – zwykły zresztą we wszystkich epokach i pod każdą szerokością geograficzną los faworytów z najwyższego szczebla. Niełatwo się jednak gdzie indziej dopatrzyć bliskich analogii z Rosją po r. 1725, tylu było wówczas tych faworytów, którzy z niewiarygodną regularnością, właściwie wszyscy bez wyjątku, nie widzieli granic dla swojej pychy w latach potęgi, a potem spadali na dno przepaści.
Piotr też miał swoich faworytów, lecz trzymał ich żelazną ręką w karbach. Wysłuchiwał ich rad, powierzał im prowadzenie najróżnorodniejszych spraw, szczodrze wynagradzał; przy niemałych swoich wpływach nie oni przecież rządzili państwem. Pewnie dzięki temu wszyscy przetrwali, i gdy nie stało ich władcy, starli się w ostrym sporze między sobą o to, kto ma objąć władzę. Zmarły imperator nie zdążył wyznaczyć następcy, a kandydatów (ściślej: kandydatek) miano wielu. Spór był rzeczywiście ostry, ale trwał bardzo krótko – panowanie obwołanej cesarzową żony Piotra, Katarzyny I (1725-1727) liczy się od tego samego dnia, w którym on umarł.
Kariera życiowa nowej władczyni była więcej niż oszałamiająca. Nie ma żadnej pewności co do jej pochodzenia, najprawdopodobniej była córką litewskiego włościanina, katolika, który z jakichś przyczyn przeniósł się czy uciekł z Litwy do Inflant. Tam rodzice umarli na zarazę, a ona, Marta Skawrońska, wychowywała się w domu protestanckiego pastora i oczywiście zrobiono z niej protestantkę; podobno wyszła nawet za mąż za jakiegoś niemieckiego dragona”...
Została kochanką, a potem, na jedenaście lat, żoną cara Piotra I Wielkiego. L. Bazylow kontynuuje: „Przeszłość Katarzyny pozostała jednak w mroku, choć zdaje się nawet z inicjatywy Piotra czyniono wysiłki, ażeby m.in. odszukać jej krewnych, i chociaż znalazł się jej brat, Karol, katolik do końca życia. W związku z tymi bezskutecznymi poszukiwaniami napisał kiedyś jeden z mniej znanych autorów rosyjskich: „Szarzy ludzie i bogowie na Olimpie mają tę wspólną cechę, że pochodzenie ich jest tak samo zakryte zasłoną mitu. O pochodzeniu Marty nie wiedziano dlatego, że mało się tym zajmowano; o pochodzeniu Katarzyny nie można było się dowiedzieć niczego wiarygodnego, bo starano się o to aż nadto gorliwie”...
Na podstawie danych archiwalnych daje się ustalić co następuje. Marta Katarzyna, żona Piotra I, urodziła się w rodzinie bezrolnego, siermiężnego szlachcica Wielkiego Księstwa Litewskiego Samuela Skawrońskiego, który był tak biedny, że musiał szukać swego miejsca pod słońcem, przenosząc się za młodu do różnych prowincji Rzeczypospolitej. Aż w końcu osiadł w Inflantach, a to za sprawą pięknej panny Elizy Doroty Gan, która podbiła serce młodego szlachcica, tak iż poczytywał sobie za wielkie szczęście jej zgodę na małżeństwo. Jednak jej posag też był niewystarczający, by wyżywić z niedużego kawałka ziemi sześcioro dzieci, którymi Bóg raczył niebawem to stadło obdarzyć. Bieda była tak ciężka, że szóste dziecko, właśnie Marta, aż do wieku dwunastu lat mieszkała i wychowywała się u ciotki, Hanny Wesołowskiej, w Kreuzburgu (po łotewsku Krustpils), położonym w pół drogi między Rygą a Dyneburgiem (Daugawpils). Później oddano dziewczynkę jako służącą do domu pastora Glücka, znanego skądinąd działacza na polu oświaty łotewskiej, w miejscowości Marienburg (Aluksne). W kilka lat później piękne i rasowe dziewczę wyszło po raz pierwszy za mąż, za młodego żołnierza w służbie szwedzkiej, Łotysza z pochodzenia Juchana Krusza.
Po zajęciu Marienburga przez wojska rosyjskie urodziwa pani została „wzięta do niewoli” przez jednego z carskich podoficerów. Pogłoski o jej urodzie doszły do generała Mienszykowa, a gdy ją zobaczył, był tak zachwycony, że odkupił brankę od swego podwładnego za kilka tysięcy złotych talarów. (Gdy ów się początkowo opierał, zagroził mu powieszeniem, który to argument okazał się bardzo przekonujący).
Przez dłuższy czas Mienszykow i Skawrońska (nawiasem mówiąc używająca nazwiska ciotki: Wesełowska, a niekiedy też Wasilewska) słodko a krotofilnie spędzali czas w swym towarzystwie, obcując ze sobą, nawiasem mówiąc, w języku polskim, gdyż oboje z dzieciństwa go pamiętali. Ciekawe, że dla maskowania skandalu obyczajowego, zamieszkująca w domu Mienszykowa Marta Skawrońska była nazywana Katarzyną Trubaczową. Mienszykow miał wówczas własną żonę i dzieci, a piękna branka była faktycznie jedną z wielu jego konkubin. Ponieważ jednak był zapamiętałym kobieciarzem, nie zważał ani na obyczaje, ani za zwyczaje, ani na opinię i oddawał się radościom życia z krzepką, a rozmiłowaną w sztuce miłości panią Skawrońską. Był też tak nieostrożny, że podczas jednej z hulanek pochwalił się swym „skarbem” carowi Piotrowi I. Ten, jak zawsze mocno pijany, nalegał, aby natychmiast, wśród nocy, jechać do domu Mienszykowa i obejrzeć damę o rzekomo tak niezwykłych walorach. Żartów z podchmielonym carem nie było, o tym wiedzieli wszyscy, pojechano więc natychmiast. Piotr I osłupiał, gdy zobaczył po raz pierwszy Martę Skawrońską. Mimo iż posiadał już był w swoim hulaszczym życiu dziesiątki kobiet najprzedniejszej urody, ta wydała mu się wysłanniczką niebios.
Nawiasem mówiąc, jeden z ówczesnych pamiętnikarzy rosyjskich opisywał Skawrońską, gdy była już żoną cara, jak następuje: „Katarzyna nie jest pozbawiona swoistej kokieterii: farbowała na czarno swe blond włosy, aby tym bardziej podkreślić świeży kolor twarzy. Zabraniała damom dworu naśladować jej ubiory, tańczyła cudownie i po mistrzowsku wykonywała najbardziej złożone pirouety, w szczególności gdy sam car był jej partnerem. Potrafiła być uprzejmą ze wszystkimi i hamować najbardziej dzikie ataki wściekłości Piotra. Jej niskie pochodzenie w niczym jej nie deprymowało; pamiętała o nim i chętnie o nim rozmawiała z osobami, które ją znały jeszcze przed wyniesieniem na tron”.
Skawrońska była przez pewien czas wspólną kochanką cara Piotra I i A. Mienszykowa, z którą ponoć obaj oddawali się nieraz miłości zarówno osobno, jak i we troje. Równolegle obaj panowie utrzymywali stosunki miłosne z innymi damami, czego wyrozumiała faworytka wydawała się nie dostrzegać i nigdy nie czyniła monarsze wyrzutów z tego powodu. Być może i tym przyciągnęła do siebie serce Piotra I, który powoli tak się przywiązał do Skawrońskiej, że stała się wielką, prawdziwą miłością jego życia.
Prośbami, groźbami i workiem złota zmusił Mienszykowa do odstąpienia mu kochanki i zabrał ją do siebie, zupełnie skądinąd tracąc dla niej głowę. Na długo zresztą przedtem, bo jeszcze w 1698 roku Piotr zamknął swą pierwszą żonę Eudoksję Łopuchinę w klasztorze; tym razem odsunął od siebie i wieloletnią faworytkę Annę Mons, córkę holenderskiego sklepikarza. Car kupił dla nowej ukochanej nieduży domek na Arbacie w Moskwie, w którym spędzał wiele czasu z tą, zamężną przecież, kobietą. Miłość cara była bezgraniczna, tak iż wciąż nalegał, by zgodziła się na poślubienie go. Skawrońska długo się opierała, aż wreszcie dała za wygraną, jak to zwykle niewiasta w obliczu konsekwentnego mężczyzny. [Książę Udarlyk Radziwiłł w swym Kunszcie kochania pisał o kobiecie, że „to objektum niedługo będzie się opierało naszym zapędom, naszemu naleganiu, ale trzeba na to nieustającej trwałości”.]
Stosunki cesarza Piotra I i pani Skawrońskiej nie ograniczały się jednak do alkowy. W 1711 roku Katarzyna została pierwszą w Rosji kobietą, którą nagrodzono orderem. Piotr I nadał jej order o nazwie „Oswobożdienije” za to, że ofiarna pani tajnie się porozumiała z wezyrem Mehmet-paszą, dowódcą wojsk tureckich, i przekazała mu przez pośredników wszystkie swoje ogromne oszczędności w złocie, srebrze i biżuterii w zamian za wypuszczenie młodego cesarza i jego oddziałów z okrążenia. W 1714 roku cesarzowa Katarzyna I ułożyła statut tego orderu, który też został przemianowany na Order Świętej Męczennicy Katarzyny i uchodził za jedno z najzaszczytniejszych odznaczeń Imperium Rosyjskiego.
* * *

Aleksander Dumas (ojciec) w połowie XIX wieku notował: „Piotr odziedziczył imperium lądowe, w którym, jako wieczny jeniec, podobnie do poskromiciela lwów, był zamknięty razem z barbarzyństwem, buntem i przemocą. Dla początku musiał dać sobie radę z tymi trzema ryczącymi bestiami, następnie zwrócił się w kierunku północno-zachodnim; tam się znajdowało europejskie, co prawda, Hiperborejskie (Północne) Morze, lecz ze znakami cywilizacji na brzegach. Są tam Zatoka Fińska i port Ryga – dwa wentyle bezpieczeństwa, przez które się wyrwą na zewnątrz cuchnące ściśnięte miazmaty Azji...
Dziwny przykład, podany światu przez monarchę, przez despotę z urodzenia, położenia i geniuszu, kierującego krajem, w którym arystokrata jest niewolnikiem monarchy, naród – niewolnikiem arystokraty, syn – niewolnikiem ojca, żona – niewolnicą męża, i robiącego więcej dla wolności wszystkich tych ludzi, niż kiedykolwiek zrobili współczesny patriota czy antyczny republikanin! Trzeba było ogniem i mieczem zaprowadzać porządek w tych rozmaitych warstwach niewolników, rozpostartych pod nogami jeden u drugiego.
Arystokraci, kapłani, lud, kobiety, dzieci – wszyscy będą się chwytali za te antyczne barbarzyństwo, za nieokrzesane obyczaje i ciemnotę, czyniące z Rosji raczej mroczny las niż carstwo. Z Piotrem Rosja się na nowo zaczęła”...
A wielki, może nawet przeważający, wpływ na te zmiany wywierały osoby obcego, nierosyjskiego pochodzenia. Nie przypadkiem Max Scheler w dziele Problemy socjologii wiedzy (Warszawa 1990, s. 56) pisał o Rosji, że jej „cała historia określana jest przez zmieniającą się dominację obcych ludów (Tatarów, Szwedów, Polaków, Germanów, Żydów) władających nad skłonną do podporządkowania się mieszaniną ras.”
Niektórzy polscy historiozofowie i historycy posuwali ten pogląd do krańcowości. Tak profesor Stanisław Majewski (Duch wśród materii, Poznań 1927) notował: „Można śmiało powiedzieć, że Rosja od czasów Piotra była zamaskowaną ekspozyturą polityczną Niemców, obliczoną na daleką metę celów zaborczych tego narodu; niemiecko-rosyjska zaś dynastia Romanowych, a właściwie dynastia Holstein-Gotorpów wraz z nadbałtyckimi baronami rządziła Rosją zupełnie tak, jakby była niemiecką agenturą, pracującą całą siłą pour le roi de Prusse.
Przy pomocy tej agentury dokonano rozbioru Polski, posunięto granice Niemiec na wschód i osiągnięto wielki rynek dla zbytu przemysłu niemieckiego; w przyszłości zaś rządy takie miały poddać pod coraz większy wpływ całą Rosję na długie lata...
Wszak rosyjski rząd był tylko pozornie rosyjskim, a istotnie niemieckim i to bodaj jedynie pozwoliło dojść Rosji do tej potęgi politycznej, jaką już w wieku XIX mogła w Europie okazać”...
Wydaje się, że taki punkt widzenia na interesujący nas tu okres dziejów rosyjskich jest zbyt jednostronny, a więc też błędny, gdyż np. ignoruje wyjątkowo ważną rolę, jaką w ekipie Piotra Wielkiego odgrywały osoby polskiego pochodzenia: Jagużyński, Jagodziński, Baranowicz, Burzyński i cały szereg innych, nadając polityce rodzącego się Imperium charakter narodowo rosyjski. Jedną z tych osób była też Skawrońska.
W 1712 roku, po uprzednim przejściu (1708) kochanki na prawosławie, Piotr I zawarł więzy małżeńskie z Martą Katarzyną Skawrońską, co wszelako jeszcze nie uczyniło z niej cesarzowej. Żona cara uchodziła bowiem za „prostaczkę”, chłopkę, nie miała żadnych papierów na dowód swego szlachectwa. By zaś monarcha – nawet despota! – żenił się z chłopką, to było także w Rosji nie do pomyślenia. A przecież Skawrońscy, piszący się też jako Skowrońscy, byli dawną polską szlachtą, pieczętującą się herbem rodowym Tępa Podkowa, a posiadającą swe odwieczne gniazda przede wszystkim w powiecie wileńskim i trockim oraz w sąsiednich na Litwie. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2695; f. 391, z. 6, nr 7, 707; f. 391, z. 7, nr 2855; f. 391, z. 8, nr 85, 92). Pochodzili zresztą podobnie z Wołynia. M. Paszkiewicz i J. Kulczycki (Herby rodów polskich, Londyn 1990, s. 460) donoszą też o Skowrońskich herbu Lew i Prus I; Spis szlachty Królestwa Polskiego (Warszawa 1851, s. 225) o Skowrońskich herbu własnego. Byli też na Podolu.
Być może, niektórzy z nich pochodzili ze wsi Skowronki, znanej jeszcze w średniowieczu w powiecie gdańskim (elbląskim), pisanej też z niemiecka jako Vogelsang. Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce (t. 3, s. 234, Warszawa 1982) informuje o kilkunastu miejscowościach w Polsce środkowej, południowej i północnej mających nazwy Skowrony, Skowronówka, Skowronki, Skowroniec, Skowronowo, Skowronek.
K. Niesiecki (Korona Polska, t. 4, s. 119-120) podaje: „Skowroński herbu Tępa Podkowa, ale z tą odmianą, że powinna być podkowa barkiem prosto do góry postawiona, a we środku jey Prus I albo póltora krzyża. Tym się herbem pieczętują Skowrońscy na Wołyniu, z których Teodor, mąż rycerski pod pancerną chorągwią. Stanisław 1689”...
W. Wittyg (Nieznana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908, s. 293) podaje, że Skowrońscy mieszkali w Wiślicy i używali herbu Lew ukoronowany.
Opisanie procedencyi domu urodzonych Skowrońskich z 1811 roku zaczyna się od słów: „Przodkowie dopiero wywodzących się szczycili się prerogatywą szlachectwa, pełnili rozmaite obowiązki stanowi swemu przyzwoite, z których Aleksander Sebastyanowicz Skowroński dziedziczył w Województwie Trockim majątek ziemski Chorążyszki nazywający się” (akt intromisyjny 1699). Prócz tego posiadali Skowrońscy zaścianek Jelinka w powiecie grodzieńskim, majątek Zagaje w Województwie Krakowskim.
Spokrewnieni byli z Bobrukiewiczami, Turczynowiczami, inną szlachtą kresową. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2695).
Na liście szlachty powiatu trockiego z 1844 roku figurują Jakub, Józef, Franciszek, Andrzej Skowrońscy. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 85, s. 52).
Niektóre gałęzie tej rodziny już w XVII wieku tak okropnie podupadły pod względem majątkowym, że jej reprezentanci byli zmuszani przez ziemian i możnych panów do niewolniczej na nich pracy, a czasem nawet spychani ze stanu szlacheckiego do kmieciego. Stąd też uporczywa pogłoska o rzekomo plebejskim pochodzeniu Marty Katarzyny Skawrońskiej.
Później zresztą genealodzy rosyjscy dotarli do niektórych źródeł archiwalnych, a nawet odnaleźli w Inflantach Polskich (Latgalii) oraz na Litwie i na białoruskiej Witebszczyźnie licznych krewnych M. K. Skawrońskiej: siostry Krystynę i Hannę, braci Fryderyka i Karola. Część z nich sprowadzono na polecenie Piotra I do stolicy Rosji, inni na własne życzenie pozostali tam, gdzie mieszkali dotąd. Hanna Skawrońska była zamężna za Michałem Jakimowiczem i razem z nim została sprowadzona spod Drui do Moskwy. Nadano im tu nazwisko Jefimowski, tytuł hrabiowski oraz rozległe posiadłości ziemskie.
To samo spotkało siostrę Krystynę, której mąż miał na imię Henryk. Ich potomstwu nadano nazwisko „Hendrykow” (Giendrikow), tytuł hrabiowski i liczne majątki.
Brat Marty, Karol Skawroński, został w 1721 roku na rozkaz Piotra I sprowadzony z Kurlandii do Petersburga i tutaj także otrzymał tytuł hrabiowski Imperium Rosyjskiego wraz z bardzo znacznymi nadaniami ziemskimi. Zostały po nim trzy córki, Zofia, Katarzyna i Anna, z których pierwsza była później żoną hrabiego Piotra Sapiehy, szambelana dworu cesarskiego; druga – generała en chef, barona Korfa, a trzecia hrabiego Woroncowa. Wszystkie trzy rodziny kontynuują swój ród do dziś. Inaczej stało się po linii męskiej. Jeden z synów Karola Skawrońskiego, Jan, umarł bezdzietnie; drugi – Marcin, generał i wielki mistrz dworu imperatorskiego, miał co prawda syna Pawła, ambasadora Rosji w Neapolu, ale na nim ta męska linia rodu rosyjskich Skawrońskich się skończyła. Nie wiemy natomiast, jaki był los potomstwa Fryderyka (w Rosji Fiodora) Skawrońskiego, trzeciego brata Marty.
A więc w 1724 roku Piotr I oficjalnie koronował swą żonę na cesarzową Rosji Katarzynę I. Przedtem, w 1723 roku, wydał manifest do poddanych, gdzie oznajmiał swoją wolę koronowania Katarzyny, jak to czynią władcy innych krajów chrześcijańskich, aby nagrodzić żonę za trudy poniesione w różnych kampaniach wojennych. Katarzynę koronowano 18 maja 1724 roku w Soborze Uspieńskim w Moskwie. Po koronacji odbyła się wspaniała uczta i pokaz ogni sztucznych.
Skarwońska była przysłowiowym aniołem-stróżem, natchnieniem i „muzą” cesarza, prawie zawsze towarzyszyła mu w różnych podróżach i wyprawach wojennych. Miała też niemały wpływ na Piotra. U jednego z historyków piszących o Piotrze I (W. Mawrodina) czytamy: „Napady gniewu cara bywały rzeczywiście straszne. Tylko Katarzyna zdolna była uspokoić Piotra. Łagodny dźwięk jej głosu przywracał mu spokój. Katarzyna obejmowała rękami jego głowę i głaszcząc dłonią włosy, usypiała męża. Przez cały czas, gdy spał, Katarzyna nie poruszała się. Po dwóch, trzech godzinach Piotr budził się rześki i wesoły; ze śmiechem trącał się szklanką wina z tym, którego niedawno o mało ciężko nie zranił.”
Piotr I twierdził, że znalazł „w Katarzynie istotę wyższą nad jej płeć i nad wszystkich Rosjan i jedynie zdolną do kontynuacji rozpoczętego przezeń dzieła.” Były to oczywiście słowa człowieka nie tyle myślącego, ile kochającego. A przecież ta druga żona w odróżnieniu od pierwszej niezbyt odpłacała uczuciem mężowi. Lubiła mężczyzn. I jest swoistym paradoksem, że w czasie, gdy mąż czynił ją pierwszą w dziejach imperatorową Rosji, zdradzała go z bratem Anny Mons, Wilhelmem, osobistym adiutantem Piotra I. Zdrada została srodze pomszczona: Mons zginął w mękach i niebezpieczeństwo zajrzało też w oczy Katarzynie. Na szczęście dla niej wkrótce, w styczniu 1725 roku, zmarł nagle Piotr I i pułki gwardyjskie wyniosły na tron ją, Katarzynę I. Nagła śmierć Piotra I uniemożliwiła mu sporządzenie testamentu, w którym miał podobno wyłączyć żonę od władzy. Stanisław August Poniatowski zarzekał się, że istniał podobno testament Piotra: „Pewien Rosjanin, znany powszechnie, ze swej prawdomówności, mówił mi, że wie od swego ojca, który dowodził jednym z pułków gwardii przy śmierci Piotra I, iż cesarz sporządził był testament, i że ulubiony jego karzeł Łukasz wiedział o miejscu, gdzie się ten testament znajdował. Ale Łukasz zniknął w dniu śmierci Piotra i odnaleziono go zaledwie w siedemnaście lat później, gdy cesarzowa Elżbieta, wstąpiwszy na tron, kazała go wyszukać i wrócić z Syberii. Prawdziwy ten testament zniszczony został i Mienszykow panował pod imieniem Katarzyna I.”
To ostatnie zdanie jest jednak, podobnie jak cały wywód, dość wątpliwe. Śmierć Piotra I bowiem nie koniecznie stanowiła osobisty triumf Mienszykowa. Co prawda, w bardzo krótkim okresie panowania Katarzyny I on właściwie rządził państwem, chociaż utrzymywały się także wpływy niektórych przedstawicieli starej arystokracji. Ani za życia Piotra I, ani po jego śmierci jednak nie była Marta Skawrońska marionetką w ręku Mienszykowa, chociaż niewykluczone, że te dwie osoby ze względu na swe polskiego pochodzenie mogły czuć do siebie nawzajem głęboką wewnętrzną sympatię. Musiała jednak M. Skawrońska posiadać niepospolite zalety umysłu, charakteru, urody, by cieszyć się szacunkiem i miłością – a że się cieszyła, wątpliwości nie ma – tak różnych i tak wybitnych ludzi, jak cesarz Piotr Wielki czy generalissimus Aleksander Mienszykow. I nie tylko ich zresztą.
Co prawda S. A. Poniatowski pisze, że „...miłostki jej niemal jawne i bardzo liczne, połączone z nałogiem pijaństwa, zapewniały wielką swobodę córkom, a rzetelną władzę Mienszykowowi”. Marta Skawrońska i owszem była analfabetką. Gdy trzeba było coś podpisać, jakiś dokument, to córka Elżbieta (przyszła caryca) podpisywała się za matkę. Katarzyna miała zwyczaj posyłać ją dla podpisywania dokumentów do sąsiedniego pokoju, do którego drzwi były otwarte. Gdy dokumentów było sporo, to Elżbieta kazała swej powiernicy przewracać dokumenty, aby szelest przekonał mamę, że córeczka Elżbieta pracuje. Elżbieta w tym czasie „biegała na różne schadzki tak, że ją często niełatwo było odszukać”.
Mimo tych, czy innych szczegółów trudno wszelako o jednoznaczną ocenę tak złożonego życia ludzkiego, jakim był los Marty Katarzyny Skawrońskiej. Urodziła swemu mężowi ośmioro dzieci, przez wiele lat była jego wierną żoną, przyjaciółką, powierniczką i pocieszycielką. Taktownie, lecz stanowczo, hamowała również zapamiętałe zamiłowanie cara do pijaństwa i orgii, mącących przecież rozum ludzki. Towarzyszyła Piotrowi i pomagała mu w jego tytanicznych pracach i bojach. Już to samo przez się nie jest bez znaczenia. A to, że ponoć sama nie potrafiła rządzić, nie jest żadnym zarzutem. Jest to bardzo rzadka wśród ludzi sztuka. Jak zresztą mogła „rządzić” i kim, mając takiego męża jak Piotr I Wielki? Po jego zaś śmierci żyła niecałe dwa łata, załamana, przygaśnięta, zrozpaczona, oplatana pajęczyną intryg, wrogości, plotek, pomówień. Najbardziej obezwładnia ludzka nikczemność i podłość, którym człowiek przyzwoity raczej nie ma nic do przeciwstawienia. Katarzyna I zmarła w 1727 roku.
W 1741 roku na tron Rosji wstąpiła jej córka Elżbieta. Zaraz po objęciu władzy zatroszczyła się o swoich następców: sprowadziła z Niemiec zniemczonego ostatniego z Romanowów Karola Piotra Ulryka (późniejszy car Piotr III), a także zaprosiła księżniczkę Zofię Augustę Fryderykę Anhalt-Zerbst (późniejszą słynną Katarzynę II), Niemkę urodzoną w Szczecinie, aby ją wyznaczyć na żonę dla niewydarzonego Piotra III. Był to ciąg dalszy i jedno z ogniw burzliwych i dramatycznych dziejów monarchii rosyjskiej.
J. Ługowski, współczesny rosyjski badacz życia Skawrońskiej, w jednym z tekstów pisał: „Katarzyna I nie knuła dworskich intryg, nie mieszała się bezpośrednio do rządzenia państwem. Widocznie dlatego nie stała się bohaterką powieści historycznych. Lecz ta niewiasta żyła godnie i wyświadczyła niemało dobrych przysług naszej rosyjskiej ojczyźnie.”

SKOROPADZKI vel SKOROPADSKI herbu Bełty; znakomita rodzina arystokratyczna, zasłużona dla Polski, Ukrainy i Rosji.
Miłoradowicz (t. 2, cz. 6, s. 186-189) wywodzi Skoropadzkich z polskiej szlachty siedzącej pierwotnie na prawym brzegu Dniepru.
Skoropadzcy – jak podaje A. Bobrinskij – „polskije wychodcy”, osiedli w pobliżu Humania razem z Koczubiejemi i Łukomskimi (t. 2, s. 5).

SKOWORODA herbu własnego; początkowo byli ukrainną szlachtą królewską. Z tej rodziny wywodził się Hryhorij Skoworoda (1722-1794), wybitny ukraiński myśliciel, pisarz i pedagog.

SKURATOW herbu własnego; ród rosyjski polskiego pochodzenia. Do Moskwy przybyli z Litwy, wywodzili się prawdopodobnie od tutejszych Skuratów czy Skuratowiczów herbu Zadora i Korczak. Na Wileńszczyźnie i Grodzieńszczyźnie do dziś spotyka się potomków dawnej szlachty polskiej o nazwisku Skurat, jak też Skuratowicz.
Wywód familii urodzonych Skuratowiczów herbu Korczak z 16 lipca 1804 roku podaje, iż: „familia ta (...) od najdawniejszych czasów w zaszczytach urodzenia szlacheckiego zostając i prerogatywy temu staniowi przyzwoite piastując, do dziś dnia trwa. Z pomiędzy której w późniejszym czasie licznie rozrodzonej familii wywodzący się urodzeni Skuratowiczowie Hrehorego Skuratowicza, na linii przez nas, deputację konotowany, za protoplastę wskazawszy, próbują rodu swojego (...)
Ów urodzony Hrehory Skuratowicz, był aktualnym szlachcicem polskim, osiadłym w województwie nowogródzkim w okolicy Skuratach; dowodem roku 1615 januarii 5 dnia kwit poborcy ziemi nowogródzkiej z opłacenia z dymów dwóch w okolicy Skuratach przez Wojnę i Hrehorego Skuratowicza podatku...
W pokoleniu drugim tenże Hrehory Skuratowicz spłodił synów dwóch Andrzeja i Eliasza”, z których Andrzej miał syna Eliasza etc.
W 1804 roku heroldia mińska użnała Jana, Szymona Teofila, Wincentego, Bazylego, Michała, Adama, Jakuba, Józefata, Franciszka, Jana Teodora, Józefa, Sebastiana, Andrzeja, Szymona, Grzegorza, Kazimierza Bartłomieja, Pawła, Aleksandra, Ignacego Antoniego, Piotra, Tomasza, Wincentego i wielu dalszych Skuratowiczów „za rodowitą i starożytną szlachtę polską”, wnosząc ich imiona do pierwszej części Ksiąg Szlachty Guberni Mińskiej. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 1, nr 37, s. 127-134).
Drzewo genealogiczne użołone w heroldi mińskiej 28 sierpnia 1860 roku przedstawia jedenaście pokoleń rodu (ponad 160 osób płci męskiej!).
Wśród wielu rycerzy tego rody był m.in. Antoni Skuratowicz ze Skuratów, chorąży kawalerii wojsk litewskich. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 2970).
Jak wynika z materiałów heroldii mińskiej, Skuratowiczowie mieszkali w powiatach oszmiańskim, brasławskim, mińskim, ihumeńskim, bobrujskim, nowogródzkim, borysowskim, wiłkomierskim. Przy tym ci z powiatu wilejskiego, święciańskiego, słuckiego, nowogródzkiego używali godła Zadora. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 11, s. 79 oraz nr. 8, 546, 611, 665, 709).
Spokrewnieni byli z Witkowiczami, Zaliwskimi, Nowickimi, Mojsiewiczami, Michajłowskimi, Ciechanowiczami, Bobrowskimi, Jezierskimi, Czeczotami, Szyszłami, Okołowiczami, Bujkami, Cholewińskimi, Dubowskimi, Bohuszewiczami, Łosickimi, Filipowiczami, Oleszkiewiczami, Romanowskimi, Isajewiczami, Rzewuskimi.
Posiadali Skoroszewo, Kosacz, Skuratowszczyznę, Mikołajewo, szereg dalszych pomniejszych dóbr.
Pisali się „ze Skuratów Skuratowicze”. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 2998, s. 1-849).
Według danych heroldii wileńskiej z 1851 roku Skuratowiczowie dość licznie zamieszkiwali powiat wilejski Guberni Mińskiej. Byli bardzo niezamożni, dzierżawili ziemię od bogatszych braci - szlachty, ale byli potwierdzani w starożytnej rodowitości przez heroldię w Mińsku m.in. w latach 1804, 1852; byli wyznania rzymsko-katolickiego. Spokrewnieni byli tutaj z Siemaszkami, Wiesztortami, Kunickimi, Malewiczami, Czyżewskimi. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2688).
Od bardzo dawna Skuratowiczowie dziedziczyli również na dobrach Kurhan, Sabunie, Leonorowo, Jaworowszczyzna, Mostiszcze na Mińszczyźnie. (Spisok ziemlewładielcew Minskoj Gubiernii, s. 52, Mińsk 1899).
Z tego rodu chyba pochodził twórca opricznimy Maluta Skuratow, „Dzierżyński” XVI wieku.

SKRZETUSKI herbu Jastrzębiec. Nazwisko to stało się szczególnie znane dzięki powieści Henryka Sienkiewicza Ogniem i mieczem, którego bohaterem jest towarzysz pancernej chorągwi kozackiej Jan Skrzetuski. Pierwowzorem realnym tej barwnej postaci literackiej był Skrzetuski autentyczny, żyjący w XVII wieku, ale mający inne imię. O nim właśnie pisał na łamach magazynu historycznego „Mówią Wieki” (wrzesień 1964) profesor Tadeusz Wasilewski: „Mikołaj Skrzetuski był ubogim szlachcicem wielkopolskim herbu Jastrzębiec, dziedzicem części wsi Rożnowa pod Obornikami w województwie poznańskim. Ojca (Jana) stracił za młodu (...). Siostrze i jej dzieciom przekazał swe działy rodzinne w Rożnowie, sam zaś poszedł szukać chleba w służbie żołnierskiej na Ukrainie śladem ówczesnej uboższej szlachty polskiej i swych krewnych, którzy osiedlali się na wschodnich kresach państwa (...).
Mikołaja Skrzetuskiego spotykamy w 1634 roku w warowni ukrainnej Chwastowie. Po pijanemu porąbał tu rotmistrza piechoty królewskiej Poliatyńskiego, za co później miał sprawę w grodzie lwowskim. Odnajdujemy go następnie w źródłach 1649 r., a więc już w dobie powstania Chmielnickiego, jako towarzysza chorągwi kozackiej, czyli pancernej sławnego zagończyka, rotmistrza Marka Gdeszyńskiego. W maju 1649 r. Skrzetuski dowodził częścią tej chorągwi, przebywającej wówczas na Podolu w Międzybożu i obserwował ruchy oddziałów pułkownika perejesławskiego Nestorenki, który poparty przez Tatarów, wyruszył na Międzybóż. Nestorenko obległ Międzybóż, załoga jednak otrzymała odsiecz regimentarza Lanckorońskiego, który wyprowadził z miasta oblężonych i odstawił ich do wojsk cofających się w pośpiechu pod Zbaraż. W Zbarażu chorągiew Gdeszyńskiego, do której należał Skrzetuski, weszła w skład pułku Mikołaja Ostroroga, jednego z regimentarzy królewskich. Ze Zbaraża Skrzetuski przeniósł, w przebraniu kozackim, listy do króla pisane głównie przez Mikołaja Ostroroga, o rozpaczliwym położeniu oblężonych. Korespondencję od Jeremiego Wiśniowieckiego dostarczył królowi porucznik Stapkowski. Inni wysłańcy dostali się w ręce oblegających: jeden z nich został ścięty na rozkaz Chmielnickiego, innego zamęczyli kozacy. Skrzetuski za swój czyn otrzymał bardzo skromną nagrodę – 100 czerwonych złotych, szaty i konia od kanclerza oraz obietnicę oddania „pierwszego wakansu”, tj. paru wsi królewskich w dożywocie. Obietnica ta wprawdzie nie została zrealizowana, czyn Skrzetuskiego przyniósł mu jednak uznanie współczesnych. Zasługi Skrzetuskiego dla Rzeczypospolitej podkreśla jeszcze w lat kilkanaście po oblężeniu zbaraskim w swoich pamiętnikach Władysław Łoś, towarzysz chorągwi pancernej margrabiego Myszkowskiego. W czasie wyprawy beresteckiej w maju 1651 r. dowodził Skrzetuski oddziałem Wołochów i wyprawiony był z obozu królewskiego dla zdobycia języka. Z zadania tego wywiązał się chlubnie, dostarczając 5 kozaków schwytanych w Sasowie, mimo że dziewięć poprzednich podjazdów wróciło z pustymi rękami.
Ponownie zjawia się Skrzetuski w źródłach dopiero w r. 1660 jako porucznik chorągwi tatarskiej Adama Uriela Czarnkowskiego, starosty osieckiego. Chorągiew ta uczestniczyła w wyprawie Czarnieckiego do Danii, a następnie wraz z dywizją Czarnieckiego wyruszyła na Litwę. 14 maja 1660 r. pod dowództwem Skrzetuskiego chorągiew ta stoczyła pierwszą zwycięską potyczkę z cofającymi się wojskami moskiewskimi pod Kozieradami, niedaleko Siedlec. Po zakończeniu kampanii dywizja Czarnieckiego przystąpiła do konfederacji wojskowej, w której Skrzetuski odegrał wybitną rolę, był bowiem dowódcą jednego z pułków.
W r. 1662 lub 1663 r. opowiedział się przy królu Janie Kazimierzu. Dowodził wówczas pułkiem złożonym z 10 chorągwi. Po rozwiązaniu Związku Pobożnego w początkach 1664 r. chorągiew Czarnkowskiego pod porucznikiem Skrzetuskim znajdowała się wśród wojsk, które wyruszyły na wyprawę moskiewską. W czasie wyprawy Trybunał Lubelski skazał zaocznie Skrzetuskiego i towarzyszy jego chorągwi na banicję za nadmierne rekwizycje w dobrach królewskich. Podobny wyrok zapadł także w r. 1666 wskutek gwałtów, jakich dopuściły się chorągwie polskie i tatarskie pod dowództwem pułkownika królewskiego Mikołaja Skrzetuskiego ciągnące w 1665 r. przez miasteczko Bazalię.
Skrzetuski w tym czasie dowodził jako porucznik chorągwią pancerną Czarnkowskiego.
W 1667 r. Skrzetuski, wówczas niemłody już kawaler po pięćdziesiątce, zapragnął się ożenić. Przystąpił do realizacji tego zamiaru po wojskowemu, zajeżdżając zbrojnie wespół z Tomaszem Skrzetuskim, synem swego brata stryjecznego Jana, dwór Zofii Brzezickiej, podkomorzanki bełskiej, bogatej wdowy po Janie Światopełku Zawadzkim. 25 czerwca nasz bohater w otoczeniu 27 konnych i zbrojnych otoczył dwór w Woli Grodeckiej i ujął uciekającą z niego wdowę. Przykładając jej z towarzyszami lufy pistoletów i strzelb do głowy zmuszał ją do złożenia przyrzeczenia małżeńskiego. W podobny sposób zmuszano również księdza z pobliskiego kościoła do udzielenia ślubu, nie szczędząc przy tym ani samej pani domu, ani jej służebnym uderzeń kolbą. Wdowie jednak udało się uciec, a Skrzetuski został zasądzony przez sąd polubowny na wieżę za najazd i usiłowanie porwania szlachcianki. Do odbycia kary nie doszło, bowiem rycerz pozostawał pod jurysdykcją i opieką hetmana Sobieskiego. W r. 1667 wysłał go hetman pod Kamieniec Podolski przeciw Tatarom. W następnym roku Skrzetuski zasądzony został za nieodsiedzenie kary w wieży na infamię, tj. utratę czci. W r. 1671 udał się po raz ostatni na wyprawę przeciw Turkom na Podole, po której, być może ranny, wycofał się do swych stron rodzinnych w Poznańskie. Na wieść o upadku Kamieńca powrócił do wojska i w obozie pod Gołębiem pełnił funkcje strażnika obozowego. W r. 1673 województwa wielkopolskie powierzyły mu formowanie chorągwi pancernej przygotowywanej na wyprawę chocimską. Chorągiew ta, która wsławiła się w swych stronach rodzinnych gwałtami i najazdami na dwory szlacheckie, wyruszyła rzeczywiście pod Chocim. Rotmistrz jej nie dożył już tej wyprawy i zwycięstwa chocimskiego. Data śmierci nie jest znana, w każdym razie 24 października 1673, Stanisław Skrzetuski, brat stryjeczny nieżyjącego już Mikołaja, wpisał jego testament (sporządzony jeszcze w 1671 r.) do akt grodu poznańskiego. W testamencie tym bohater spod Zbaraża cały prawie dorobek swego życia wynoszący 6 tysięcy złotych polskich zapisał klasztorowi poznańskich karmelitów, w których kościele pragnął być pochowany. 2 tysiące złotych przeznaczył na koszty pogrzebu, a pozostałe 2 tysiące przekazał dzieciom swej jedynej siostry Marianny Poniatowskiej. Egzekutorem testamentu został brat stryjeczny Mikołaja, Stanisław Skrzetuski.
Nie był więc Skrzetuski „nieskalanym typem rycerza polskiego”, wzorem rycerskości. Należał do środowiska zawodowych żołnierzy szlacheckich XVII w., bardziej zbliżonych do „Kmicicowej kompanii” niż do sienkiewiczowskich ideałów. Cechowała go jednak wielka bezinteresowność i poczucie obowiązku służenia mieczem Ojczyźnie w każdej potrzebie. Jego awanturnictwo i skłonność do częstego łamania prawa stanowiły ogólną cechę żołnierzy polskich dawnej Rzeczypospolitej. Przyczyny tego stanu rzeczy szukać należy nie tylko w obyczajowości ówczesnej, leżały one także w słabości skarbu i aparatu władzy Polski szlacheckiej, tolerującej samowolę niepłatnego najczęściej rycerstwa, które zmuszone było żyć z wojny, a nie z żołdu. Jeśli weźmiemy pod uwagę tę historyczną poprawkę oraz pominiemy różnice stanu majątkowego, cywilnego i wieku występujące między Skrzetuskim historycznym a sienkiewiczowskim, to uderzyć nas powinna zasadnicza zgodność obu sylwetek. Mikołaj Skrzetuski, podobnie jak i bohater Trylogii był wybitnym dowódcą – zagończykiem i sławnym oraz ofiarnym żołnierzem. Nie zabiegał nigdy o godności i królewszczyzny i nie dorobił się żadnego majątku w ciągu całego życia wypełnionego nieustanną służbą wojskową.”
W XIX wieku panowie Skrzetuscy byli odnotowywani jako ziemianie przez heraldyczne urzędy rosyjskie przede wszystkim na ziemiach tzw. Małorosji czyli Ukrainy.

SŁAWIŃSKI herbu Leliwa, Lubicz, Nałęcz, Ślepowron, Prus. Wzięli nazwisko od dóbr Sławin w Ziemi Łomżyńskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 187, s. 25-28).
Przecław za Sławna Sławiński 23 października 1629 roku podpisał uchwałę sejmiku proszowskiego. (Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. 2, s. 113).
Wywód Familii Urodzonych Sławińskich herbu Prus z 1820 roku donosi, że: „Heronim Sławiński będąc zaszczycony prerogatywą stanu szlacheckiego, ż żoną swą Anną z domu Sankiewiczówną, wydał na świat syna Piotra, któremu pomieniona matka w powtórnem zamęściu Lewkowiczowa folwark Raczuny prawem wlewkowym w roku 1671 Maja 20 datowanym, a 1672 Junii 23 w ziemstwie oszmiańskim aktykowanem, ustąpiła. - Piotr zaś Heronimowicz Sławiński z żoną swą Anną z domu Gumińską posiadając wspomnionego folwarku jedną połowę (...) całość pomienionych Raczun (...) nabył. I w kolei zostawił po sobie syna Jana, z któregoż zostali urodzeni synowie Piotr i Józef Sławińscy... Koleyno Piotr Janowicz Sławiński z żoną swą z domu Kaczanowską dał byt dwóm synom, Ignacemu y Onufremu, a także Józef Janowicz Sławiński, mając w zamęściu Ludwikę Kaczanowską, wydał światu synów dwóch Jana i Michała Sławińskich”..., o czym zachowały się z roku 1775 zapisy w księgach grodzkich oszmiańskich. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 308-309).
Wywód familii urodzonych Sławińskich herbu Leliwa z 1835 roku podaje, że jedna z gałęzi tego rodu posiadała Mejerszyszki i Użurańce w województwie trockim oraz Hermanowicze w powiecie kowieńskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1047, s. 185-186).

SŁONIMSKI. Rodzina polsko-żydowska spod Nowogródka.
Nicolas Slonimsky (ur. 27.IV.1894 w Petersburgu – zm. 1995) wybitny kompozytor, profesor muzyki i językoznawstwa działający w USA (Colorado Springs, Boston, Baltimore i in.). Dzieła: Yellowstone Park Suite, Thesaurus of Scales and Melodic Patterns, Anatomy of Melancholy, Typographical Errors, Sin2x+Cos2x=1, Modinha Russo-Brasileira etc).

SŁODKOWSKI herbu własnego; notowani w Rosji od 1796.

SMIDOWICZ herbu Suchekomnaty, „pierwotnie na Litwie. Antoni dziedziczył w XVII wieku dobra Jastrząbkę w ziemi pilznieńskiej”. (Por. H. Stupnicki, Herbarz polski i imionospis w Polsce zasłużonych ludzi, Lwów 1862, t. 3, s. 71).
Notowani byli w XIX wieku na Podolu, gdzie jako starożytna szlachta polska, wpisani byli do części szóstej tamtejszych ksiąg szlacheckich.
Heroldia podolska potwierdziła rodowitość starożytną szlachecką Wincentego Smidowicza 2 maja 1830 roku; Alojzego Jana, Aleksandra, Juliana, Józefa, Aleksego, Gabryela, Ignacego, Karola, Ludwika, Aleksandra-Wincentego, Władysława, Leona, Benedykta, Antoniego i dalszych Smidowiczów 21 października 1842 roku. Były też potwierdzane inne gałęzie rodu w latach: 1847, 1865, 1872, 1888. (Spisok dworian (...) Podolskoj Gubernii, s. 308).
Z materiałów przechowywanych w zbiorach Państwowego Archiwum Obwodowego w Żytomierzu (f. 146, z. 1, nr 5546) wynika, że Smidowiczowie herbu Suchekomnaty dziedziczyli m.in. na dobrach Smarzyniec, Paszyna, Zbaraż, Kaleńskie. Byli oni potwierdzani w rodowitości przez Podolskie Zgromadzenie Deputatów Szlacheckich 12 grudnia 1828 roku, przez Wołyńskie Zgromadzenie w 1830 roku oraz przez Departament Heroldii Senatu w Petersburgu 21 października 1842 roku.
Z tej rodziny pochodził wybitny pisarz rosyjski piszący pod pseudonimem Wikientij Wieriesajew (1867-1945), autor m.in. poczytnych Zwierzeń lekarza.

SMOLEŃSKI herbu Nieczuja.

SMOTRYCKI herbu własnego. Jeremiasz Smotrzycki, szlachcic Ziemi Chełmskiej, kapłan, członek zakonu Bazylianów, figuruje w zapisie funduszowym świątyni w Sosnowicy z roku 1607. (Akty izdawajemyje..., t. 27, s. 375). Prawdopodobnie jego imiennik Jeremiasz Smotrzycki około 1655 był członkiem konwentu klasztoru ojców Bazylianów w Supraślu.
Mielentej Smotrzycki, „człowiek prosty, nie szlachcic” – tak był zwany w liście Lwa Sapiehy, starosty mohylewskiego z 27 maja 1621 roku znany intelektualista.
Hipolit Stupnicki (Herbarz polski, t. 3, s. 72-73, Lwów 1862) podaje: „Smotrycki Herasim (Erazm), podstarosta kamieniecki, a potem sędzia ziemski, mąż uczony, będąc rektorem szkoły w Ostrogu, wydał pierwszą Biblię słowiańską roku 1581. Melecy, syn jego, hojnością jednego z panów wyprawiony za granicę, zwiedził akademie w Lipsku i Würzburgu, skąd powróciwszy, wstąpił do zakonu Bazylianów. Trzymając z partią księcia Ostrogskiego, był przeciwnym unii kościoła wschodniego; napisał przeto kilka dzieł polemicznych. Od Teofana, patryarchy połockiego, wyświęcony na władykę połockiego, gdy go nie uznał Zygmunt III, który mianował na tę katedrę Koncewicza, wyniósł się do Carogrodu, skąd powróciwszy po kilku leciech, przystąpił do unii świętej i do niej wiele szlachty ruskiej pociągnął. Stolica rzymska mianowała go zatem archymadrytą wileńskim i dermańskim”...

SOBAŃSKI herbu Lubicz. Pochodzili z Ziemi Wileńskiej. Z tego rodu m.in. Henryk Henrykowicz Sobański, wybitny biolog, ekolog, badacz zagadnień myślistwa, pracownik Instytutu Biologii Syberyjskiego Wydziału AN ZSRR, autor szeregu kapitalnych dzieł naukowych (około 1960-1990).

SOBOLEWSKI herbu Ślepowron; jedna z gałęzi tego rodu polskiego zakorzeniła się w Rosji pod koniec XVIII wieku.
Wojciech Wijuk Kojałowicz w Herbarzu podaje: „Sobolewscy w Księstwie Żmudzkim tego kleynotu używają (Łada). Samuel Sobolewski z lubelskiego wojew-wa przeniósł się do Litwy. Jego syn Paweł Sobolewski miał za sobą Pietkiewiczównę, z której zostawiony syn Fabian Sobolewski, sławny żołnierz za Stefana Króla, miał za sobą Bilewiczównę. Syn jego Adam Sobolewski, kapłan zacny in Societatis Jesu. Stanisław Sobolewski w Księstwie Żmudzkim około 1621 roku i potem”.
K. Niesiecki (Korona Polska, t. 10, s. 153) zna Sobolewskich herbu Łada z Lubelskiego oraz herbu Ślepowron, wywodzących się z w-wa Podlaskiego, ale odgałęzionych też na ziemię Lwowską i Łukowską.
Spis szlachty Królestwa Polskiego (Warszawa 1851, s. 229) donosi tylko o Sobolewskich herbu Ślepowron.
Ignacy Kapica Milewski (Herbarz, s. 385, Kraków 1870) podaje: „Dom Sobolewskich h. Ślepowron. Dobra Sobolewo w ziemi drohickiej, które osiadszy dom Piętków od tychże dóbr nazwisko wziął domu Sobolewskich, a początkowe dawne swoje nazwisko Piętka w przydomek zamienił; jakoż z domu Piętków przydomek Pąk mających, od dóbr Sobolewa pisali się Piętka Sobolewski, a nawet w niektórych dokumentach wyrażali Piętka Pąk Sobolewski, potem zaś pisali się z Piętk Sobolewski, a na ostatek teraz pospolicie Sobolewski tylko”...
7 stycznia 1480 roku Aleksander Chodkiewicz, starosta brzeski, „marszałek hospodara korola jego miłości”, dzierżawca wilkijski, ostryński i kruszyński, podpisał przywilej, na którego mocy trzej jego służebnicy, urodzeni panowie Emiljan, Jan i Lucjan (Omielian, Iwan i Łukjan) Sobolewscy („z przodków swych linię urodzenia swego wiodący z ziemi województwa kijowskiego, których przodkowie z tego tam Kraju Kijowskiego, dla ustawicznych niepokojów, w tutejsze państwo Wielkie Księstwo Litewskie na mieszkanie, w tytejszym powiecie grodzieńskim majątki sobie nabywszy dóbr szlacheckich, hospodaru korolu jego miłośti i Rzeczy Pospolitej służąc na wojnach, jako wierni synowie, ojczyzny broniąc od nieprzyjaciela tutejszego państwa, których to zwyż pomienionych osob, my, widząc być godnymi i znacznymi, zdolnymi do posług w służbach rycerskich wojennych, zaciągnęliśmy do posług naszych, przyrzekłszy im słowem naszym pańskim posługi ich uczciwe dobrze wynagradzać”) otrzymali w dziedziczne władanie dwór Kanakulski w pobliżu Puszczy Supraślskiej na Podlasiu. (ASD, t. 7, s. 5-6).
Paweł Kula Sobolewski w 1564 roku mianowany został przez króla Zygmunta Augusta poborcą podatków w Ziemi Zakroczymskiej. (Volumina Legum, t. 2, s. 41).
Poborca ziemski województwa Mińskiego Michajło Sobolewski figuruje w księgach magistratowych miasta Mińska w maju 1582 roku. (Akty izdawajemyje..., t. 36, s. 89).
Jan Sobolewski, właściciel majątku Lachowicze, figuruje w księgach podkomorskich w Wiewiu w 1590 roku. (Akty izdawajemyje..., t. 17, s. 82).
T. Święcki (Pamiątki historyczne, t. 2, s. 121) informuje: „Sobolewski herbu Łada z Lubelskiego, przenieśli się do Litwy. Fabian, sławny żołnierz za króla Stefana. – Sobolewski herbu Ślepowron w podlaskiem województwie. Adam z Piętk Sobolewski, podsędek ziemi drohickiej 1678 roku. Dwór jego w Drohiczynie prawem ziemskim nadany; Sebastian, rejent ziemski warszawski”...
Rotmistrz Jan Sobolewski, będący w służbie cara Dymitra, figuruje w listach tegoż cara z roku 1608 („i na boju jego ranili i w pochodzie so mnoju byti jemu nielzia”).
Symon z Piętk Sobolewski w 1648 roku w imieniu Ziemi Nurskiej podpisał akt elekcji króla Jana Kazimierza. (Volumina Legum, t. 4, s. 111).
Ksiądz Kasjan Sobolewski (Sobolewicz) był członkiem Zakonu Bazylianów w Żyrowicach (1661).
Adam z Piętk Sobolewski, wojski drohicki, Sebastyan Jan z Piętk Sobolewski, Wawrzyniec Nikodem z Piętk Sobolewski posłowie w-wa podlaskiego, w 1674 roku podpisali w Warszawie elekcję króla Jana III Sobieskiego. (Volumina Legum, t. 5, s. 189).
W roku 1730 wielokrotnie występuje w księgach grodzkich mohylewskich Jan Sobolewski, ktoremu magistrat płaci za gorzałkę i piwo. Był to więc widocznie właściciel pierwszorzędnej karczmy.
Na akcie konfederacji ziemian halickich z 5.I.1767 w obronie katolicyzmu i ojczyzny, znajduje się też podpis: „J. Sobolewski, subiudex castr. capit. Haliciensis”. Widnieją tam też podpisy Józefa i Jędrzeja Sobolewskich.
Wywód familii urodzonych Sobolewskich herbu Łada z 9 czerwca 1819 roku podaje: „Familia urodzonych Sobolewskich, jest dawna i starożytna w Królestwie Polskim, zawsze prerogatywami szlacheckimi zaszczycona i gorliwością męstw rycerskich dobrze Ojczyźnie zasłużona oraz z wielu znakomitych familii domami połączona... Z Korony Polskiej, a mianowicie z Lubelskiego, przenieśli się do Litwy, szczególnie zaś Samuel Sobolewski, ktorego potomstwo rozrodzone po różnych Księstwa Litewskiego rozsiedliło się prowincyach”...
Jedna z linii osiadła na dobrach Sielatycze alias Zawiele w powiecie oszmiańskim i spokrewniła się tu z Czyżami, Jatołtami, Masłowskimi, Jabłońskimi. Ponownie przenieśli się do Korony, spokrewniając się tam z Przemyskimi i znów wrócili na Wileńszczyznę. W 1819 roku heroldia wileńska uznała Jana i Jana Aleksandra Sobolewskich „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” oraz wniosła ich imiona do pierwszej części ksiąg szlachty guberni litewsko-wileńskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 42-43).
Jedna z gałęzi rodu Sobolewskich osiadła na dobrach Podabeś w Księstwie Żmudzkim (później posiadali też Bobrowice); od 1708 roku używać zaczęła herbu Ślepowron, zaś skoligacona była m.in. z Wasilewskimi i Pacynkami. W 1806 roku heroldia wileńska uznała Antoniego, Michała, Dominika, Jerzego, Tomasza, Antoniego, Wincentego, Józefa, Jana, Karola, Ignacego z tej i innych linii idących Sobolewskich „za rodowitą i starożytną szlachtę polską”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 55-56, 104-108).
W 1818 roku Stefanowi Sobolewskiemu ukazem carskim zostało odebrane świadectwo o szlachectwie, wydane przez heroldię wileńską. Powodem zdeklasowania był brak oryginalnych przywilejów królewskich i sejmowych. Zapis zaś darowny Radziwiłłów Aleksandrowi i Zofii Sobolewskim na folwark nie został uznany za dostateczny dowód rodowitości. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1694, s. 26-27).
Rodowitość szlachecka Sobolewskich potwierdzana była przez heroldię wileńską wielokrotnie. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1013, s. 121-122, 128),
Prócz Polaków byli też Sobolewscy „Tatarzy”, wywodzący się z Studzianki na Podlasiu. (St. Jadczak, Śladami Tatarów na Podlasiu, s. 11, Lublin b.r.).
Wywód familii urodzonego Sobolewskiego herbu Łada z 13 maja 1835 roku podaje: „Familia Sobolewskich w Xięstwie Litewskim zamieszkała, szczycąc się prerogatywami stanowi szlacheckiemu właściwemi, posiadała dobra ziemskie, pełniła publiczne urzędy (...) Z tej familii pochodzący pradziad proszącego Stanisław Sobolewski, jako aktualny szlachcic, stosownie do praw krajowych samej tylko szlachcie mieć dziedziczne ziemne własności dozwalających, posiadał prawem dziedzictwa po przodkach swoich dobra ziemskie Pogiryszki zwane w w-wie wileńskim leżące z poddaństwem, oraz miał sobie nadaną za przywilejem królewskim wieś Strupkę zwaną w powiecie grodzieńskim i zostawił po sobie naturalnymi sukcesorami wszelkiego funduszu synów dwóch, Jana i Benedykta Sobolewskich; jako tego dowiodły: 1. 1710 maja 22 datowany list w imieniu króla polskiego Augusta II, podpisany przez kanclerza Wielkiego Xięstwa Litewskiego xięcia Karola Stanisława Radziwiłła do Kazimierza Michała Kotta, podskarbiego litewskiego, względem dworzanina skarbowego wsi Strupka zwanej urodzonemu Stanisławowi Sobolewskiemu za przywilejem nadanej (...)
Z tych dwóch synów Stanisława Benedykt, czy zostawił potomstwo, z dowodów nie widać; a Jan, cześnik mozyrski, zostawił po sobie dziedzicem dóbr ojczystych Pagiryszek syna Jakuba Sobolewskiego, a ten zmuszony potrzebami takowe dobra wyprzedał (1775)”.
Wymieniony Jakub Janowicz Sobolewski spłodził syna Stefana (1779), który później nabył majętność Styrnie w powiecie wiłkomierskim z 11 duszami włościańskimi...
Werdykt wileńskiej Deputacji wywodowej szlacheckiej brzmiał: „urodzonego Stefana, syna Jakuba, wnuka Jana, prawnuka Stanisława, Sobolewskiego za aktualnego dworzanina uznać, do Księgi Dworzan Guberni Wileńskiej klassy pierwszej wnieść”... (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1047, s. 65-66).
Sobolewscy herbu Łada od XVII wieku znani byli jako posiadacze majątków na Oszmiańszczyźnie. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 675).
Jan, Jakub i Dawid Sobolewscy figurują na liście szlachty powiatu oszmiańskiego z 1809 roku.
Jedna z gałęzi rodu siedziała na Aleksandryszkach koło Rudominy w powiecie wileńskim, spokrewniona była m.in. z Kosakowskimi i Miłaszewskimi. Potwierdzeni zostali w rodowitości przez heroldię wileńską w 1810 i 1854 roku, przez Senat Rządzący w Petersburbu - 1861. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1202, s. 1-229).
W 1844 roku heroldia wileńska odnotowała w powiecie wileńskim Jana, Józefa, Michała, Jerzego, Polikarpa, Tadeusza, Wawrzyńca i dalszych Sobolewskich. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 18, s. 34, 36, 55).
Z tej rodziny: Friedrich Eduard Sobolewski (1.X.1808 Königsberg – 17.V.1872 St. Louis, USA), znany kompozytor, pedagog i dyrygent polskiego pochodzenia, działający w Niemczech i Stanach Zjednoczonych. (opery: „Imogen”, „Velleda”, „Salvator Rosa”, „Komala”, „Mohega, the Flower of the Forest”; oratoria: „Lazarus”, „Johannes der Täufer”; symfonie i inne utwory).
Z tego rodu wywodził się także Aleksy Sobolewski (ur. 1856) znany językoznawca, profesor filologii uniwersytetów w Kijowie i Petersburgu, autor m.in. dzieł: Oczerki iz istorii russkogo jazyka, Zwuki cerkowno-sławianskogo jazyka, Obrazowannost’ Moskowskoj Rusi i in. Także z tej rodziny pochodził Sergiusz Sobolewski (1803-1870), autor szeregu artykułów poświęconych historii kultury rosyjskiej oraz poczytnych wierszy humorystycznych, przyjaciel A. Mickiewicza i A. Puszkina.
Piotr Sobolewski był w XIX wieku wybitnym specjalistą w zakresie metalurgii.

SOCHOCKI herbu Zagłoba. Pochodzący z tego rodu znakomity matematyk Julian Sochocki urodził się w Warszawie 5 lutego 1842 roku. Po ukończeniu warszawskiego gimnazjum guberńskiego wstąpił na Uniwersytet Petersburski, który ukończył w 1866 roku ze stopniem kandydata. Po dwóch latach obronił rozprawę magisterską Teoria integralnych wyczetow s niekotorymi priłożenijami. W tymże 1868 roku został docentem prywatnym tegoż uniwersytetu, na którym miał wykłady z teorii funkcji matematycznych.
25listopada 1873 roku Sochocki obronił doktorat O opriedielonnych integrałach i funkcjach upotreblajemych pri razłożenii w riady. Od tegoż czasu zostaje profesorem ekstraordynaryjnym, a od 1882 zwyczajnym Uniwersytetu Petersburskiego.
Pracował w różnych działach matematyki, lecz sławę europejską zyskały mu książki Wyższa algebra (1882) i Teoria liczb (1888). Jego odkrycia wyprzedzały o kilka lat takowe Weiherstrassa i Casorati, chociaż są przypisywane tym ostatnim. W tymże okresie Sochocki pełnił funkcję prezesa Petersburskiego Towarzystwa Matematycznego oraz nadal kontynuował wykłady na Uniwersytecie i w Instytucie Cywilnych Inżynierów.
Odznaczał się dużym mistrzostwem jako nauczyciel akademicki. Jeden z jego studentów, później znany uczony, G. Woronoj wspominał: „Prelekcje profesora Sochockiego z kursu specjalnego algebry wyższej przekładam obecnie nad wszystkie pozostałe. Odczuwam teraz prawdziwy pociąg do pracy, bez jakiegokolwiek przymusowego zasiadania do książek. Cóż za wspaniała rzecz! Chociaż mnóstwo formuł, są one tak symetryczne, że lekko się zapamiętują”.
Zmarł Sochocki w wieku 86 lat w Leningradzie 14 grudnia 1927 roku.

SOKOLSKI herbu Pogoń Ruska. Jednym z założycieli reumatologii w Rosji był Grzegorz Sokolski (1807-1886), absolwent wydziału medycyny Uniwersytetu Moskiewskiego (1828) oraz tzw. Instytutu Profesorów przy Uniwersytecie Dorpackim (1832). Od 1835 roku był profesorem patologii i terapii na Uniwersytecie Moskiewskim; opublikował m.in. książkę Uczenije o grudnych bolezniach (1838) jak też kilka pomniejszych tekstów, mających jednak odkrywczy charakter. Do dziś reumatyczne porażenie serca jest nazywane chorobą Sokolskiego (od 1836), a jego prace należą do klasycznych w europejskiej nauce o reumatyzmie.

SOKOŁOWSKI herbu Sokola i Pomian; przesiedlili się z Polski do Moskwy w roku 1694.
Z tego rodu pochodził wybitny dowódca wojskowy i teoretyk wojenny, marszałek Związku Radzieckiego Wasilij Sokołowski (1897-1968).
Sokołowscy herbu Gozdawa, jak twierdzi Ignacy Kapica Milewski (Herbarz, s. 382) wzięli nazwisko od dóbr Sokoły na Podlasiu.
K. Niesiecki (Herbarz polski, t. 8, s. 446-452) pisze o wielu Sokołowskich, zasiedlających dosłownie wszystkie ziemie dawnej Rzeczypospolitej, a używających herbów: Gozdawa, Korab, Kornic, Pomian, Ogończyk, Prawdzic, Rola, Ślepowron, Trzaska. Na ziemiach wschodnich mieszkali przeważnie Pomianowie i Korabowie.
O Sokołowskich herbu Pomian powiada Jan Karol Dachnowski w Herbarzu szlachty Prus Królewskich XVII wieku (Kórnik 1995, s. 78): „Zamilczyć się urodzona z wieków dawnych cnota Panów Sokołowskich nie może, którzy acz byli z Wielkiej Polski, abo też z Kujaw przychodniami, ale dla zacnych zasług swoich in Republicae w tych mianowicie pruskich krajach za indygeny z dawności byli przyjęci. Skąd Mikołaj Sokołowski, de Wrząca et Warzymowo był znacznym dygnitarzem, kasztelanem elbińskim.
Ale znaczniejszym był senatorem Jan Sokołowski, wojewoda pomorski, z których i w Wielkiej Polszcze i na Kujawach wielcy ludzie i w sprawach rycerskich in doma consilio eminebant. W Prusiech niemniej zacnością swą wielu przechodzili, z tych et justiciae administratores et legum defensores et Patriae summi propugnatores bywali. Z tych z dawna fides et industria probata erga Patriam illuxit”.
Ci osiadli w Prusiech Sokołowscy spokrewnieni byli przez małżeństwa z Dąbrowskimi, Kempenami, Działyńskimi, Bystramami, Konarskimi, Kretkowskimi, Rozrażewskimi, Trzebińskimi, Konopackimi.
Cytowany powyżej Bartosz Paprocki w dziele O herbiech książąt i rycerstwa Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1584 roku notował pod herbem Gozdawa: „Sokołowscy w Litwie dom starodawny: był Michał sędzim i chorążym słonimskim, który z młodości na sprawach rycerskich się wychował, potem w domu zasiadłszy, na posługach znacznych bywał, na sejmy walne, z Moskwą, z Szwedy w Inflanciech, z Tatary na Rastawicy i indziej w potrzebach, we krwi nieprzyjacielskiej mężnie szablę swą okrywał. Miał syna Waleryana, Mąża także znacznego, który miaą za sobą Hornostajównę, z którą potomstwo zostawił”.
* * *
W dawnych źródłach, sięgających jeszcze XV wieku, nagminnie spotyka się wzmianki o reprezentantach tego szeroko rozbudowanego domu szlacheckiego.
Mikołaj z Sokołowa Sokołowski wspomniany jest przez księgi grodu poznańskiego 30 kwietnia 1430 roku. (Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 9, s. 220).
Jan z Wrzącej Sokołowski (Szocolofszky, Zockolawszky) około 1438 roku był komornikiem króla czeskiego. (Por. Akta stanów Prus Królewskich, t. 1, s. 190, Toruń 1955).
„Urożenyj i szlachetnyj” Mikołaj Sokołowski figuruje w jednym z dokumentów Metryki Litewskiej z dnia 24 lipca 1469 roku. (Russkaja Istoriczeskaja Bibliotieka, t. 15, s. 239).
„Jacobus de Sokolow, scholasticus Cruschviensis, Johannes de Sokolow, capitaneus Graudenensis, canonicus Vladislavienensis; Paulus de Sokolow, capitaneus in Grodzancz; Nicolaus de Sokolow (Sokolowsky)” figurują pod rokiem 1495 jako uczniowie szkół warszawskich. (Matricularium Regni Poloniae summaria, ed. Theodorus Wierzbowski, t. 2, Varsovie MCMVII).
Jerzy Sokołowski w 1578 roku mianowany został przez króla Stefana Batorego poborcą podatkowym na powiat malborski, miał ściągać specjalny podatek przeznaczony na wojnę z Moskwą. (Volumina Legum, t. 2, s. 197).
Gabryel Sokołowski, łowczy starodubowski, w 1648 roku od województwa trockiego podpisał elekcję króla Jana Kazimierza. (Volumina Legum, t. 4, s. 102).
Pan Aleksander Sokołowski, szlachcic Ziemi Lwowskiej, stawał w 1651 roku do pospolitego ruszenia.
W. Nekanda Trepka zna licznych tego nazwiska „ludzi prostych”, pisze w Liber Chamorum (s. 376): „Sokołowski zowie się chłopski syn. Będąc na cesarskiej służbie, przyuczył się po interlandzku ordynować piechotę. Tak pan Radziwiłł, hetman litewski, wziął go na służbę. Pojął we Żmudzi w Janiszkach miasteczku Dowgierdównę szlachciankę circa 1632”.
Wbrew temu twierdzeniu nie był ten Sokołowski „chłopskim synem”, tylko drobnym szlachcicem, bo by za chłopa żadna Dowgierdówna oddana nie została.
Władysław Sokołowski, podkomorzy Księstwa Inflanckiego, w 1695 roku nabył kamienicę w m. Wilnie. (Akty izdawajemyje..., t. 29, s. 486).
„Jegomość pan Alexander Sokołowski na koniu gniadym z szalbą y pistoletami” oraz „jegomość pan Jakub Sokołowski na koniu kasztanowatym, z szablą, pistoletami” stanęli 5.X.1765 roku do popisu szlachty powiatu grodzieńskiego.
Wywód familii urodzonych Sokołowskich herbu Prawdzic z 28.IV.1802 roku wywodzi jedną z gałęzi od Jerzego Sokołowskiego, który się osiedlił w powiecie rzeczyckim w Latgalii. Kilku jego dalszych potomków uznanych zostało „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” i wniesionych do pierwszej części Ksiąg Szlachty Guberni Mińskiej. (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 1, nr 32a, s. 102-103).
Wywód familii urodzonych Sokołowskich herbu Pomian z 17.XII.1819 roku donosi, iż: „familia urodzonych Sokołowskich od wieków będąc zaszczycona dostojeństwem szlacheckim, prerogatywami temuż stanowi właściwemi oraz herbem Pomian (...) była od wieków zaszczycona urzędami wojskowemi i cywilnemi...
Z której to familii pochodzący, w niniejszym wywodzie wzięty za protoplastę Mikołaj Sokołowski, któren z bratem swoim Antonim poświęciwszy swe życie na obronę Ojczyzny, usługi tronowi Najjaśniejszej Anny, Królowej Polskiej, wierność zawsze zachowywali, a będąc sławni w sztuce rycerskiej, zwycięstwa nad nieprzyjaciółmi odnosili. Za takie zasługi taż Najjaśniejsza Królowa w nagrodę darowała majętność Mizgiry nad rzeką Szłapią leżącą , której powierzchnia zawierała w sobie włok 12, w Xięstwie Żmudzkim położoną; którą Król Zygmunt konfirmował (...)”.
Już na początku XVIII wieku odgałęzili się ci Sokołowscy także na powiat mozyrski i zawilejski, spokrewniając się z Lenkiewiczami. W 1819 roku heroldia wileńska uznała Jana, Onufrego, Eustachego i Justyna Sokołowskich „za rodowitą i starożytną szlachtę polską”, wpisując ich imiona do pierwszej części ksiąg szlachty guberni litewsko-wileńskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 108-109).
Wywód Familii Urodzonych Sokołowskich herbu Korab z 1836 roku donosi, że: „familia urodzonych Sokołowskich, szczycąc się prerogatywami stanowi dworzańskiemu właściwemi, posiadała w Guberni Litewskiej dobra ziemne z poddanymi i piastowała cywilne w kraju urzęda; z liczby której Jan Sokołowski, również jak i przodkowie jego, używając praw i swobód dworzaństwu właściwych, za przywilejem Króla Polskiego Jana Kazimierza posiadał dziedzictwem wieś z ludźmi poddanymi Uszpelki, Dubiny i Wizginie w Księstwie Żmudzkim sytuowane; które w 1696 roku przekazał w spadku synowi swemu Kazimierzowi”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1055, s. 40-42).
Sokołowscy (herbu „Lilija”, jak podawały źródła rosyjskie) spokrewnieni byli z Koncewiczami, Montwiłami, Łabucewiczami, Bałdyszewiczami, Mankiewiczami, Kładowskimi, Sopoćkami, Żukowskimi, Ratowtami.
Władali od początku XVII wieku takimi wsiami jak Kiemiele, Sielce, Zawiszyszki, Horbowszczyzna, Oława na Wileńsczyźnie.
Ci Sokołowscy już od początku XIX wieku jęli się służyć w wojsku rosyjskim.
Pozostawali przeważnie w miejscach pierwotnego pobytu w powiatach trockim, wileńskim, święciańskim, oszmiańskim, grodzieńskim, częściowo wiłkomierskim, dyneburskim, kowieńskim i orszańskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2735).

SOKOWNIN. Mieli pochodzić od przybyłego z Prus Polskich do Moskwy szlachcica Bazylego Sokowni.

SOLECKI herbu Ostoja. W XIX wieku byli potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez Departament Heroldii Senatu Rządzącego oraz kijowskie i charkowskie zgromadzenie deputatów szlacheckich.

SOLSKI herbu Poraj; po przeniesieniu się z Polski do Rosji, zasłynęli tam w XIX wieku.

SOŁOHUB vel SOŁŁOHUB herbu Prawdzic. Dawny ród szlachecki w W.Ks.L. Jeden z jego przedstawicieli przyjął na sejmie w Horodle (1413) polski herb szlachecki Prawdzic. W 1500, 1505, 1514 roku figuruje w zapisach archiwalnych Mikołaj Sołohub odważnie walczący z wojskami moskiewskimi, odpędzający od murów Smoleńska samego cara Wasilija Iwanowicza z jego oddziałami. Występują Sołłohubowie później na Mińszczyźnie i Żmudzi, w okolicach Brześcia, Witebska, Oszmiany, Nowogródka. Spokrewnieni byli z Puzynami, Szczawińskimi, Szamowskimi, Staniszewskimi, Downarowiczami, Bajkowskimi, Margulewiczami, Dzierżanowskimi, Pankiewiczami, Widziskimi. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 328-331).
T. Święcki (Historyczne pamiątki, t. 2, s. 128) pisał: „Sołłohub herbu Prawdzic w Księstwie Litewskim, przyjął przodek tego domu herb ten na sejmie w Horodle 1413 r. Mikołaj, okolniczy smoleński, 1500, 1505 i 1514 roku odważnie bronił Smoleńska. – Drugi Mikołaj, rotmistrz królewski, pod Ułą dla posiłku szturmujących z pułkiem wpław Dźwinę przebył. – Jan, deputat na trybunał 1718 roku, potem podskarbi wielki litewski”.
Sołłohubowie pieczętowali się również godłem Syrokomla.
Byli wielkimi panami, podpisywali unie polsko-litewskie, konstytucje sejmowe, mieli rozległe posiadłości. Wojciech Wijuk Kojałowicz w swym herbarzu pisze o nich: „Sołohub dom dawny w Wielkim Księstwie Litewskim. Mikołaj Sołohub, okolniczy smoleński 1500, 1502, 1504, odważnie bronił Smoleńska Moskwie, zwłaszcza kiedy zostawiony na miejscu wojewody Kiszki, wprzód Dymitra carewicza, potem cara samego Wasila Iwanowicza odbił od wałów”...
„Pan Mikołaj, a pan Stanisław, a pan Wojciech Juriewiczy Sołohubowiczowie majut stawit siemnadcat koniej” – głosi regestr szlachty, ustalony na sejmie wileńskim 1 maja 1528 roku. (Akty izdawajemyje..., t. 24, s. 38).
Stanisław Sołohub około 1582 był podkomorzym mińskim.
W XVIII wieku pełno jest wzmianek w źródłach pisanych o przedstawicielach tego rodu, szczególnie na dalszych Kresach Rzeczypospolitej. 1715 w Mohylewie – Sołłohub, pułkownik Jego Królewskiej Mości; 1716, w Witebsku – „brygadier woysk Rpttey w.x.L”; 1735-1750, Jan z Dowoyna Sołohub, podstoli wielki i pisarz ziemski W.Ks.L.
Adam Kazimierz Sołłohub, ciwun szadowski, pisarz sądowy, urzędnik grodzki Księstwa Żmudzkiego figuruje w aktach rosieńskiego sądu grodzkiego około 1719 roku. (Akty izdawajemyje..., t. 24, s. 90).
Zachował się z owych czasów dokument archiwalny, który brzmi: „Józef z Dewoynów Sołłohub, woiewoda y wojt Witebski, Sanicki, Eyszyski etc. starosta, pułkownik woysk jego królewskiey mści y Rzeczypospolitey, kawaler orderu Orła Białego. Wszem wobec y każdemu z osobna, komuby o tym wiedzieć należało, mianowicie szlachetnym panom burmistrzom, radcom, ławnikom y całemu in genere pospólstwu miasta jego kr. mści Witebska, podaię do wiadomości, iż ponieważ z edyktu stolicy apostolskiey y z processu... biskupa Wileńskiego y metropolity całej Rusi nie jestt zniesiona konserwacja żydów w miastach, ale tylko zabroniona u nich chrześcijanom służba, więc, że mieszczanie y obywatele Witebscy, ... ważyli się żydów infestować, na domy ich nachodzić, okna wybijać, szynków bronić... z władzy moiey woytowskiey zabiegaiąc tym oppressiom y dalszym inconvenietiom, przykazuię, pod winą y karą, aby żaden z mieszczan pomienionych violencyi y agravacyi żadnych czynić nie ważył się... A którzyby temu memu edyktowi nie byli posłuszni... tedy na każdego prześtępuiącego pięćset talarów winy zakładam y karę na móy sąd rezerwuię. Co, dla lepszey wiary y wagi, ręką własną, przy zwykłey pieczęci, ztwierdzaiąc, podpisuię. Datt w Grodnie, dnia 14 mca Septembra 1752 roku. Józef z Dowoynów Sołłohub, woiewoda y woyt Witebski”... (Istoriko-juridziczieskije matieriały, t. 18, s. 409-410).
Wywód Familii Urodzonych Sołłohubów herbu Prawdzic z 1836 roku donosi, że: „wzięty za protoplastę Gasper Dewoyna Sołłohub do niniejszego wywodu, miał trzech synów Jana, Mikołaja i Krzysztofa. Ci, szczycąc się od przodków dostojeństwem dworzaństwa i używając właściwych temu stanowi prerogatyw posiadali zastawą cztery włoki ziemiz poddanemi we wsi Mikozunach w powiecie upickim położonej” (od. 1610). Z tych Mikołaj miał dwóch synów: Konstantego i Stefana, z których pierszy z kolei: Władysława i Hieronima... itd. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1055, s. 18-20).
Justyn i Prosper Sołłohubowie w 1827 roku otrzymali świadectwa o nauce na wydziale fizyczno-matematycznym Uniwersytetu Wileńskiego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 834, s. 41).
Józef, syn Antoniego, Sołłohub po ukończeniu Gimnazjum Słuckiego w 1830 roku wstąpił na Uniwersytet Wileński, gdzie uczęszczał na zajęcia z literatury rosyjskiej i francuskiej, języka łacińskiego, gramatyki ogólnej i in. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 838, s. 104).
W Rosji notowani od 1695. Pochodzą od lechickich Sołłohubów, którzy w Rzeczypospolitej pieczętowali się godłem Prawdzic, Sołłahuba i Syrokomla.

SOŁOWIEW vel SOŁOWJOW herbu własnego; słynna rosyjska rodzina szlachecka, pierwotnie gnieżdżąca się na Wołyniu i Podolu. Z różnych gałęzi tego rodu pochodzili:
1. Sergiusz Sołowjow (1820-1879), profesor historii na Uniwersytecie Moskiewskim, członek Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu, autor m.in. 29-tomowej Istorii Rossii;
2. Syn poprzedniego, Władimir Sołowjow (1853-1900), wielki filozof o wymiarze ogólnoświatowym, autor teorii o wszechjedności bytu; jego dzieła zostały opublikowane we wszystkich językach cywilizowanych.
3. Inny Władimir Sołowjow (ur. 1907), autor poematów Wielikij gosudar i Feldmarszał Kutuzow był cenionym poetą i dramatopisarzem.
4. Pochodzący z innej gałęzi Leonid Sołowjow (1906-1962), to popularny pisarz rosyjski, autor Przygód Hodży Nasreddina, Z księgi młodości, Wesołego grzesznika, szeregu scenariuszy teatralnych i filmowych
Wśród szeregu innych wybitnych reprezentantów rodu można przykładowo wymienić kompozytora Wasilija Sołowjowa-Siedoja (ur. 1907), jak też szereg zasłużonych uczonych.

SOŁTYK herbu Prus odm. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (Red. B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1890, t. 11, s. 68-69) podaje: „Sołtyk, powiat jędrzejewski, gmina Mierzwin, parafia Wrocieryż.
Sołtyków. 1) wieś włościańska, powiat radomski, gmina Gębarzów, parafia Radom, odległość od Radomia 5 wiorst, ma 23 dymy; 2). wieś, powiat konecki, gmina Blizin, parafia Odrowąż, ma 2 dymy”...
Tomasz Święcki (Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski, t. 2, s. 129) odnotowuje: „Sołtyk herbu tejże nazwy. Bazyli Sołtyk, podczaszy czerniechowski, wspomina go konstytucja 1667 roku. – Mikołaj, kasztelan przemyski. – Józef, podczaszy podolski, deputat na trybunał koronny 1723 roku, umarł kasztelanem lubelskim. – Michał Aleksander, stolnik sandomierski, deputat na trybunał koronny 1738 r. – Antoni, podczaszy lubelski. – Kajetan, biskup krakowski, przywiązaniem do ojczyzny i poświęceniem się wsławiony”.
O Sołtykach Polska Encyklopedia Szlachecka (t. 11, s,. 126-127, Warszawa 1938) informuje: „Sołtyk herbu Prus odm. nobilitacja 1460; Sołtyki powiat radomski; wołyńskie, Litwa. Rodzina Sołtykow, pochodząca według hiastoryka rosyjskiego Szczerbatowa z dawnych Prus, już w XV wieku na Litwie i Wołyniu osiadła. Niektórzy członkowie tej rodziny mieli przejść na Ruś, gdzie wysokie urzędy mianowicie wojewodów czernihowskich, smoleńskich sprawowali. W czasie wojny moskiewskiej dostał się jeden z nich do niewoli moskiewskiej, tam uzyskał uznanie, osiedlił się i stał się założycielem gałęzi tej rodziny w Rosji. Z tej gałęzi Anna Sołtykówna została żoną cara Iwana II”.
Z tej rodziny pochodzili m.in. Ferdynand Sołtyk, 1520 kanonik lubelski; Józef, 1724-1731 kanonik bełzki, od 1735 lubelski; Kajetan Ignacy, w latach 1749-1788 biskup kijowski, krakowski, kielecki (1767-1773 na zesłaniu); Maciej, 1743-1749 biskup sufragan chełmiński; Maciej, 1761-1763 kanonik sandomierski; Michał Aleksander, 1749-1757 kanonik wiślicki i sandomierski; Michał, 1727-1742 kanonik przemyski; Tomasz, w latach 1758-1773 wojewoda łęczycki; Tomasz, 1782 kanonik wiślicki; Tomasz, 1779-1781 kanonik zawichojski oraz Roman, generał wojska polskiego w powstaniu 1831 roku.
Hipolit Stupnicki w tomie 3 na stronie 80 swego Herbarza polskiego i imionospisu zasłużonych w Polsce ludzi (Lwów, 1862) podaje: „Opis herbu. W tarczy jest orzeł czarny w prawą stronę obrócony z skrzydłami do góry wspiętemi, mający koronę złotą na szyi i zbrojną rękę ludzką wychodzącą między prawem skrzydłem a szyją z zaniesionym jakby do cięcia pałaszem; u wierzchu zaś mitra książęca.
Przodkowie domu Sołtyków na Rusi, tamże piastowali rozmaite urzęda. Michał w wojnie Polski z Rosją dostał się do niewoli moskiewskiej, gdzie jako mąż waleczny i wyższych zdolności, odzyskał wolność, a osiadłszy tamże, wzrósł w znaczenie i honory.
Podczas zamieszek w Moskwie, gdy tron carski był wakujący, ów Michał Sołtyk nakłonił naród moskiewski, aby wezwał do swego berła królewicza Władysława, syna Zygmunta III; jakoż rzeczywiście wysłano wielkie poselstwo z 40 mężów złożone, do Polski. Gdy atoli naród nie mógł się doczekać przybycia Władysława do swej stolicy, obrany został carem Michał Fiedorowicz z domu Romanowów.
Maciej, biskup margarytański, sufragan chełmiński, prezydował z chwałą na trybunale koronnym. Józef, kasztelan bełzki a potem lubelski, wielbiony z prawości charakteru zm. 1735. - Kajetan, syn jego, biskup krakowski, odznaczył się szczerem przywiązaniem do kraju, a obstając przy każdej okoliczności o całość praw i religii katolickiej w roku 1767 w Warszawie wzięty został pod areszt i wywieziony do Kaługi, gdzie pięcioletnią przetrwał niedolę. Powrócony Ojczyźnie, zakończył życie w odosobieniu w Kielcach roku 1788. Wśród czynności politycznych wspierał on darami bibliotekę krakowską, na odnowienie ratusza zaś, tego starożytnego pomnika zdarzeń krajowych, przeznaczył znaczne fundusze”.
Dziś trudno jest jednoznacznie określić ich pierwotne gniazdo rodowe.
Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce (t. 3, s. 268, Warszawa 1982) zna miejscowości Sołtyków w woj. kieleckim (gmina Bliżyn) oraz radomskim (gm. Skaryszew).
Od polskich Sołtyków odgałęził się wielki ród rosyjskich Sałtykowów.

STREKAŁOW herbu własnego; mieli pochodzić od szlachcica polskiego, Bogdana Streszkałowskiego, który przeniósł się do Moskwy w XVI wieku (1533).

STRELECKI herbu własnego. Wywodzili się z polskiej rodziny szlacheckiej Strzeleckich.
STRESZNIEW herbu Pobóg odm.; ród rosyjski polskiego pochodzenia.

STROGONOW herbu własnego; hrabiowie rosyjscy; według niektórych heraldyków mają pochodzić z polskich przodków.

STROMIŁOW herbu własnego; Rummel i Gołubcow (RS, t. 2, s. 418-438) piszą: „Ród Stromiłowów pochodzi z Litwy, gdzie się mianował Strumiłami. Aleksander Stanisław Pietraszkiewicz (tj. Piertrowicz) wnuk Stromiły, namiestnik lidzki, starosta smoleński, marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego... W Rosji wspomnieni po raz pierwszy w 1424 roku”. Rosyjscy heraldycy wywodzą nazwisko od polskiego „strom, strómyk”... Strumiłowie w Rosji spokrewnili się z innymi Polakami: Piotrowskimi, Katyńskimi, Szubińskimi, Putiatinami.
Pochodzący z tej rodziny historyk i publicysta N. Stromiłow wydał książki: Oczierki russkoj słowiesnosti XVIII stoletija, Moskwa 1837; Czuwstwa Russkago pri izwiestii o miatieżie w Polszie, Sankt Petersburg 1864.

STRUMILIN. Stanowili gałąź panów Strumiłów herbu Dąbrowa i Nałęcz. Ci ostatni używali przydomku Pietraszkiewicz i siedzieli w Ziemi Smoleńskiej.
Wojciech Wijuk Kojałowicz pisał o nich W Herbarzu szlachty litewskiej: „Strumiłowie w województwie nowogródzkim. Jakub, Stefan, Piotr, Mikołaj Strumiło, bracia rodzeni. Teodor Strumiło, syn Jakuba, mężnie stawał w potrzebie pod Zborowem w pułku Kazimierza Sapiehy, podkanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego”.
O kilkaset lat późniejsze źródło genealogiczne podaje: „Strumiło lub Strumiłło herbu Nałęcz i Dąbrowa odmienna. Od 1420 w Wiłkomierzu, Nowogródku, Połocku. Litewska rodzina książęca nieznanego pochodzenia. Godność książęca potwierdzona w Rosji 1824. Zaprzestali używać tytułu książęcego”. (Stefan Graf von Szydlow-Szydlowski, Nikolaus Ritter von Pastinszky, Der polnische und litauische Hochadel, Budapest 1944, s. 92).
Znowuż Kasper Niesiecki zaznacza (Herbarz Polski, Lipsk 1841, t. 8, s. 537-538), iż Strumiłowie „dawniejszemi czasy w ziemi lwowskiej gniezdzili się, z których Jerzy najprzód był chorążym lwowskim, a potem podkomorzym w r. 1463.” Zasłynął z dzielności żołnierskiej i zręczności dyplomatycznej w rozgrywkach z Moskwą Aleksander Stanisław Strumiło, starosta smoleński (1489). Liczne jego potomstwo także miało wielkie wpływy na wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej.
W przekazach archiwalnych to nazwisko (pochodne od starosłowiańskiego imienia Stromiło) można spotkać jeszcze w pierwszej połowie XVv wieku. Georgius Strumiło de Camyonka (pisany też jako Strumiło de Gay, de Clodno, de Dynossin), vexillifer leopoliensis, figuruje w zapisach do ksiąg grodzkich i ziemskich lwowskich z lat 1440-1456. W latach 1463-1456 był on podkomorzym (succamerarius) lwowskim (Akta ziemskie i grodzkie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej, t. 2, s. 171, 201, i in., Lwów 1870).
9 marca 1466 roku Mikołaj Grzymała, sędzia nadworny królewski, potwierdził specjalnym dokumentem zamianę dóbr między Janem z Sienna, a Klemensem Strumiłą, mianowicie wsi Gaje w powiecie lwowskim za Strawczyn, Przędnik i Chełmce w Ziemi Sandomierskiej (Strumiło był właścicielem trzech ostatnich) (Archiwum Sanguszków, t. 2, s. 204).
W okresie około 1479-1485 Jerzy Strumiło pełnił funkcje kasztelana lwowskiego.
Pan Pietraszko Strumiło, kuchmistrz Królowej Jej Mości, figuruje jako świadek transakcji handlowej w Trokach między Janem Kuczakiem, marszałkiem królewskim, namiestnikiem lidzkim, a szlachcicem Leszkiem Lubiczem 24 lutego 1477 roku. (Archiwum Sanguszków, t. 1, s. 73-75).
W roku 1495 w. księżnę moskiewską Helenę Iwanownę, odbywającą podróż do Wielkiego Księstwa Litewskiego, witał w Markowie wysłany przez Aleksandra Jagiellończyka, ks. litewskiego, marszałek Stanisław Stromiłło w towarzystwie księcia Konstantego Ostrogskiego oraz Iwana i Wasila Glińskich. „Przywiózł on od Aleksandra wóz szkarłatem obity a wewnątrz wysłany zielonym aksamitem. Prosił, aby księżna w niem wjeżdżała do Wilna, lecz ona przesiąść ze swego wozu nie chciała...” (Ignacy Daniłowicz, Skarbiec diplomatów, t. 2, s. 240, Wilno 1862).
W następnych wiekach także nagminnie się spotyka w źródłach archiwalnych wzmianki o reprezentantach tego rodu.
Tak np. Teodor Michał Strumiło w 1648 roku od województwa nowogródzkiego podpisał elekcję króla Jana Kazimierza (Volumina Legum, t. 4, s. 107).
W roku 1655-1665 występuje w księgach grodzkich Mścisławskich szlachcianka Dominika Strumilanka, której cały dobytek został przez oddziały moskiewskie rozgrabiony i spalony (Istoriko-juridiczeskije materiały..., t. 25, s. 488).
W lipcu 1733 „Jan Strumiła, jako nieumiejący pisma, kładnie krzyż” pod uchwałą brzeskiego sejmiku szlacheckiego.
Józef syn Antoniego Strumiłło w marcu 1804 roku uznany został urzędowo „za rodowitego i starożytnego szlachcica”. Rodzina mieszkała od lat w Wilnie, gdzie miała własną kamienicę. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 160).
Istniała ongiś legenda o tzw. „tatarskim” pochodzeniu tej rodziny, wydaje się jednak, iż była to typowa mistyfikacja.
Wywód Familii Urodzonych Zgierskich Strumiłłów herbu Dąbrowa z 1820 roku podaje: „Familia urodzonych Zgierskich Strumiłłów początkowie pochodząca od Arczygiereja Sołtana Murzy Zgiera, od którego za postępkiem czasu od nazwisk majątków w kilka domów ta familia została rozkrzewiona. I tak jedne z nich osiadłszy na uprzednich swych przodków rodzinie, nazywającej się Horodec-Zgiery, zaczęli nazywać się Zgierami Zgierskimi, drudzy z nich zaczęli nazywać się Zgierskimi Kiszkami, trzeci z nich od majętności Kamionki zaczęli nazywać się Kamieńskimi, a czwarty z nich, założywszy sobie siedlisko przy Krasnym Strumieniu y posiadłszy po oycu wyż rzeczoną majętność Horodec nazwał Strumilczem, skąd późniejsi jego potomkowie zaczęli nazywać się Strumiłłami z przydomkiem Zgierski (...).
Familia Zgierskich Strumiłłów jest starożytna y znakomita w całym Państwie Rossyjskim y w Wielkim dawniej Xięstwie, a teraz Królestwie Polskim, więcey dwóchset lat dostoynością szlachecką y possydowaniem niegdyś bardzo znacznych dóbr ziemskich zaszczycona y z wielu innych zaszczytnych domów familiami połączona, a przez przychylność ku tronom panujących łaskawie monarchów miała w swym rodzie znakomitych w Kraju Rycerskim w posłudze obywatelskiey, w stanie duchownym mężów. (...).
Z liczby jakowej familii dziś wywód przedsiębiorący, pełniąc zupełną uległość ustawom prawa dyplomatycznego, a niechcąc dalszego osiągać krzewa ukrytego w cieniach głębokiej starożytności i tytułów wszystkich familii swej, biorąc więc tylko na poprzednika swojego niegdyś żyjącego Krzysztofa Zgierskiego Strumiłłę, który będąc dziedzicem dóbr Mokran w powiecie brzeskim sytuowanych, wydał światu synów trzech:Macieja, Józefa i Teodora y takową majętność w równym dziale onym do użycia zostawił”... Stało się to w roku 1706.
Następnie jedna z gałęzi rodu dziedziczyła majątek Choroszewicze (Sawonie) koło Wołkowyska. Żony brali Strumiłowie z Łopotów, Bykowskich, Massalskich, Kunickich, Niemczynowiczów, Bryndzów, Andrzejkowiczów, Rewieńskich, Bordziłowskich, Piotrowskich, Suchozanetów, Łaniewskich i in.
Później rozgałęzili się i posiadali folwarki: Łotoki (Wizgirdy), Mąciaki (Szyrki), Hojniki (Bołtniszki), Dworczany (Bohdzie) i inne. Zamieszkali w okolicach Mińska, Mozyrza, Wiłkomierza, Kowna.
Uznani zostali w 1820 roku i ogłoszeni urzędowo przez deputację wywodową szlachecką w Litwie „za rodowitą y starożytną szlachtę polską” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 312-323, 335-336).
Z tego rodu wywodził się wybitny ekonomista, socjolog i planista radziecki Stanisław Strumilin (1877-1974).

SUBOTOWICZ herbu Brochwicz. Pochodzili z Ziemi wileńskiej. Z tego rodu wywodzi się Halina Subotowicz-Romanowa, wybitna organizatorka życia polskiego w ZSRR i Rosji, absolwentka Wileńskiego Instytutu Pedagogicznego, wieloletnia prezeska Związku Polaków w Rosji.

SUCHAREW herbu Zaremba; ich przodek przeniósł się z Polski do Moskwy.

SUCHOZANIET herbu Szczytomir. Znani od XVIII wieku.
Wywód familii urodzonych Suchozanietów herbu Szczytomir z 22 stycznia 1801 roku twierdzi, że: „familia wywód czyniących Suchozanietów piczętując się herbem Szczytomir (Lilia biała wpół rozdarta w polu błękitnym, obok której z lewej strony połowa księżyca barkiem obrócona)... w znacznie odległych czasiech dostojeństwy szlacheckiemi będąc zaszczyconą, wszelkich konduicie szlachetnej właściwych używała wolności i swobód. Skutkiem jakowych utrzymując swą bytność, szczególnie w województwie mińskim na possessyach ziemskich, obowiązki prawem krajowym dla szlachty wskazane, tak w cywilnej, jako i w wojennych potrzebach realnie domierzała i wszem nosząc na sobie nieskalany charakter dostojności szlacheckiej, dowody tej prawdy w dziś żyjących następców przeniosła.
Z liczby których wywód czyniący Onufry Suchozaniet, za poprzednika swojej rodowitości Piotra Suchozanieta wskazawszy, następne pochodzenie od niego tak wyjaśnił, że niegdyś żyjący Piotr Suchozaniet, prerogatywą wolności szlacheckiej zaszczycony, pędząc dni życia swego w właściwych swobodach swojej konduicie, zostawił po sobie syna jednego Jana, w pokoleniu drugim umieszczonego (...), a do tego, że jako szlachetnie urodzony, zajmując się obowiązkiem professyi w Kraju Pruskim zyskał świadectwo przez patent szkół narodowych Kraju Pruskiego” w roku 1741...
„Ten więc Jan, sukcesor wszelkiego spadku, mając dobra ziemne prawem zastawnym przez ojca zapossydowane folwark Wiesieje zwany w słuckim powiecie położony, rzadził się onym wedle praw krajowych, w ciągu czego dał życie dwóm synom, Tomaszowi, bez potomstwa zeszłemu, i Onufremu, wywód czyniącemu, w pokoleniu trzecim zostającym”...
Onufry nabył później także majątek Kudzinowicze i pozostawił po sobie trzech synów: Jana, Piotra i Mikołaja.
Wszyscy oni zostali potwierdzeni przez heroldię mińską „za rodowitą szlachtę uznani” i wpisani do części pierwszej Ksiąg Szlachty tejże guberni. (Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 3153, s. 19-22).
Onufry Suchozaniet, porucznik wojska litewskiego, został nobilitowany powtórnie w listopadzie 1790 roku z nadaniem herbu Szczytomir, przy czym przez dłuższy czas ignorował wezwanie do kancelarii królewskiej, aby odebrał wreszcie świadectwo nobilitacji. Prawdopodobnie i bez tego uważał się – i słusznie – za szlachcica, dokument zabrał dopiero po tym, jak sekretarz kancelarii zagroził mu powtórnie na pismie poważnymi konsekwencjami. Nic w tym bodaj dziwnego, jego ojciec Jan (Johann) de Suchozaniet jest nazywany „Eques Polonus” (rycerz polski) w dyplomie o ukończeniu Uniwersytetu Królewieckiego (Academiae Regiomontanae) z 27 kwietnia roku CDDCCLI. Z tegoż dokumentu dowiadujemy się, że Jan Suchozaniet urodził się 6.III.1735 roku. Jego ojcem był Piotr a matką Maryna Łapicka. Ochrzczony został w kościele Przemienienia Pańskiego w Słucku.
W 1791 roku źródła archiwalne wspominają na Wileńszczyźnie o tymże Onufrym Suchozaniecie, poruczniku milicji książąt Radziwiłłów. Później byli w służbie wojskowej rosyjskiej.

SUCHY vel SUCHOJ herbu Poraj i Rawicz; rodzina szlachecka od wielu wieków siedząca w Ziemi Orszańskiej i Witebskiej. Niekiedy używali przydomku Lipiński. Z tego rodu pochodził wybitny konstruktor techniki lotniczej Paweł Suchoj (1895-1975), urodzony w miasteczku Głębkie na Witebszczyźnie. Był konstruktorem około 50 samolotów bojowych, z których ponad 20 produkowano seryjnie.

SUDIJENKOW herbu Trąby; pochodzili z Polski. Donosi o nich Obszczij gierbownik, t. 3, s. 97.

SUDZIŁOWSKI herbu Lubicz.
Sudziłowskich wywodzi Miłoradowicz (t. 2, cz. 6, s. 192-193) z polskiej szlachty guberni mińskiej.

SUKIN herbu własnego; notowani od 1629 roku. Ponoć wywiedli się z Polski.

SUMAROKOW herbu Włoszek odmienny i Ostoja. Wydaje się, iż pochodzili z północnych prowincji Wielkiego Księstwa Litewskiego, tu bowiem od dawna znano szlachecką rodzinę o nazwisku Sumorok, pieczętującą się przeważnie herbem Ostroja.
Znani już w wieku XV jako mężni rycerze polscy.
Nieznany z imienia pan Sumorok figuruje na liście szlachty znajdującej się na służbie króla polskiego w Ziemi Smoleńskiej przed rokiem 1482. (RIB, t. 15, s. 265). Onże w 1486 roku otrzymał źrebię ze stajni królewskiej w Wilnie. (tamże, s. 330).
Inny Sumorok, radogoszczanin, wspominany jest w księdze wydatków W.Ks.Litwy z lat 1506-1511. (tamże, s. 627).
Piotr Sumorok, bojar hospodarski spod Radunia, figuruje w 1528 roku w regestrze królewskim. (Akty izdawajemyje..., t. 24, s. 35).
Jego imiennik, także Piotr Sumorok, bojar spod Obola, wspomniany jest w Metryce Litewskiej w roku 1529. (RIB, t. 15, s. 1835-1837).
Michał Sumorok, ewangelik, był około 1583-1591 roku pisarzem ziemskim kowieńskim. (Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae, t. 1, z. 1, s. 60; Akty izdawajemyje..., t. 30, s. 34). Około roku 1660 pełnił funkcje sędziego ziemskiego powiatu kowieńskiego. (Por. Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, s. 117, Vilnius 1988). W tymże okresie znany był tu Paweł Sumorok, sędzia wiłkomierski.
Rozgałęzieni byli także na ziemiach Białej Rusi i Inflant. Z tych ostatnich przenieśli się do Nowogrodu, a stamtąd później do Moskwy, dając początek rodzinie rosyjskich Sumorokowów. Dlatego Obszczij Gierbownik dworianskich rodow Wsierossijskoj Impierii (t. 1, s. 309) podaje, że rosyjscy Sumorokowowie są „nowgorodskogo proischożdienija”.
Pan Samuel Sumorok, koniuszy powiatu lidzkiego, i jego żona Joanna z Michniewiczów figurują w 1700 roku w księgach sądu brasławskiego. (CPAH Litwy w Wilnie, F.DA, rok 1700, nr 46, s. 695-696).
W latach 1800-1850 Sumorokowie, będący potomkami dawnej szlachty z powiatu lidzkiego, wielokrotnie dobijali się o oficjalne ich potwierdzenie w szlachectwie. Mimo iż przedstawili do urzędów m.in. dokument (przywilej króla Augusta III z 1742 roku) świadczący o przynależności do stanu rycerskiego Krzysztofa Sumoroka, czy Ignacego Sumoroka z 1791, to jednak sprawa nie była załatwiona pomyślnie, ponieważ z kilku zachowanych dokumentów nie starczało, by ułożyć nieprzerwany wywód genealogiczny. Sumorokowie zaś tłumaczyli te luki „zatraceniem papierów przez wynikłe pożary”. W końcu znaleziono dowody na to, że Krzysztof Sumoroka i jego syn Adam władali folwarkami Popowicze, Ostrowno i Zaworonie w powiatach newelskim i siebieżskim guberni witebskiej. W spisach szlacheckich 1795 roku umieszczony też był Franciszek Józef Sumorok, syn Tadeusza, jak również Mikołaj Ambroży i Dominik Franciszek. W zapisach metrykalnych kościołów w Raduniu, Wasiliszkach, Wawiorach odnaleziono zapisy chrztu przedstawicieli tej rodziny.
Jak świadczą zapisy archiwalne, Sumorokowie (herbu Ostoja) władali pierwotnie dziedzicznymi majątkami Lebiódka i Jałtociszki w powiecie lidzkim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 5, nr 635). Znani są tu od XVII wieku. Uważany w oficjalnie zatwierdzonej przez heroldię grodzieńską w 1833 roku genealogii za protoplastę rodu Adam Sumorok miał synów Krzysztofa, Felicjana i Michała. August III, król Polski, nadał Krzysztofowi Sumorokowi hako lenno majątki Zaworonie, Ostrowno i Popowicze (1742). Miał on syna Adama, a po nim wnuków Józefa Michała, Karola Juliana, Michała Adalbrechta, Wincentego i Antoniego. Felicjan Sumorok miał jednego bezpotomnie zmarłego syna Szymona, oraz Tadeusza i Ignacego, po których wnuków - Franciszka, Józefa i Józefa Mikołaja. Na początku XIX wieku widzimy już na Kresach aż jedenastu Sumoroków: Tomasza, Dominika Franciszka, Kazimierza Aleksandra, Feliksa Jana, Wincentego, Franciszka, Rafała, Ambrożego, Aleksandra, Jana i jeszcze jednego Tomasza. Spokrewnieni byli m.in z Wierzbickimi, Kamieńskimi, Judyckimi, Migdałami, Gutowskimi, Budkiewiczami, Emmami. Za majątek rodzinny uważali od XVIII wieku Wiewiórkę na Grodzieńszczyźnie, ale siedzieli też na Chodziłoniach, Zaworoniu, Kozłach, Pupowiczach, Ostrowniu.
Spis szlachty powiatu lidzkiego z 1835 roku wymienia około 50 Sumoroków tam zamieszkałych. (CPAH Litwy wWilnie, f. 391, z. 4, nr 1692, s. 150-152).
Wywodzili siebie Sumorokowie z reguły od protoplasty Belka seu Baltazara Sumoroka, który miał syna Bartłomieja alias Bartosza. Ten z kolei miał synów Borysa i Dmitra, z których drugi osiadł w Rosji, a pierwszy dał początek gałęzi, zachowującej przez wieki polskość.
Jedna z linii Sumoroków zamieszkiwała w powiecie dziśnieńskim Guberni Wileńskiej, a więc na terenach wysuniętych dalej na wschód od pierwotnego ich gniazda. Widymus z Ksiąg Ziemskich Sądowych Prowincyi Połockiey z roku 1773 donosi m.in.: „Herb ichmościów Sumoroków Ostoja za Króla Polskiego Bolesława Śmiałego różnym familiom i rzeczonym (Sumorokom) nadany właściwie służy (...) Ponieważ JW Pan Borys Bartoszew Bartłomiejów Sumorok po poprzedniku swoim Belku vel Baltazarze w różnych prowincyach Korony Polskiey i W.X.Litewskiego, pryncypalnie na Wołyniu dobra dziedzictwem possydował, a brat jego Dmitr w Rossyi osiadał”, ponieważ Iwan Borysewicz Sumorok pierwiey od Nayjaśniejszey Królowey Heleny, żony Króla Polskiego Aleksandra nadanie pewnych dóbr, pośledniey w roku 1511, indykta 2, potwierdzenie pierwszey daniny i z przyłączeniem wielorakich gruntów od Nayjaśniejszego Króla Polskiego Zygmunta I otrzymał, pomieniony syn drugi tegoż JW Pana Borysa Sumoroka na mocy uchwały wolney Seymu Wileńskiego z roku 1528 pod pierwszeństwem JM Xiążęcia Chwedora Michayłowicza Czartoryskiego, starosty łuckiego, jako szlachcie, popisował ku potrzebie publiczney, wojenney, zarówno z drugimi obywatelami szlacheckiego stanu, konie stawił, na to popis in autentico pokładał. Ponieważ syn JW Pana Konstantyn Iwanowicz Sumorok w roku 1564, czyniąc testamentową dyspozycyą, synów starszych w Litwie będących, Michała, pisarza ziemstwa kowieńskiego, i Wasila, o którym autor Niesiecki wspomina, wymienił i pieczęć herbową swoją po zapieczętowaniu ruchomości dla ocalenia substancyi młodszym sukcessorom niżeli syny starsze z Litwy przybędą złamać w dół przy sobie wrzucić y przez testamentową dyspozycyą nakazał. Ponieważ JW Pan Michał Konstantynowicz Sumorok, dworzanin pierwiey Króla Zygmunta Augusta w roku 1571 Septembra 10 dnia przywiley na woytowstwo wisztynieckie otrzymał i też woytowstwo wisztyńskie otrzymał y też woytostwo do dziedziczenia swego objął. Ponieważ wspomniany JW Pan Michał Sumorok po śmierci Zygmunta Augusta Króla Polskiego nieodstępny towarzysz Króla Stefana Batorego i doświadczony żołnierz, tenże Monarcha przywiley na pisarstwo ziemskie powiatu kowieńskiego w roku 1580 septembra 6 dnia w Wielkich Łukach podpisał. Ponieważ nieraz mieniony JW Pan Michał Sumorok, pisarz ziemski powiatu kowieńskiego, w roku 1596 na Trybunał Główny W.X.Litewskiego deputat, w roku 1598 na seym poseł i z seymu kommisarz, i że wielu publicznych Rzeczypospolitey posług odbywał (...), prokreowawszy dwóch synów JW Panów Romana i Andrzeja Michajłowiczów Sumoroków odumarł”. (...)
W 1604 roku Adam Wasilewicz Sumorok, podstoli kowieński, otrzymał wojtostwo wisztynieckie i 15 włok ziemi we włości olickiej. Seweryn Sumorok, brat powyższego, w 1605 roku otrzymał od Zygmunta III 20 włok we włości puńskiej. Nadano też im dobra Chodasewicze w powiecie orszańskim i innych za nadzwyczaj wierną, dzielną i roztropną służbę Rzeczypospolitej. Byli Sumorokowie nosicielami najrozmaitszych tytułów i piastowali najrozmaitsze urzędy. W 1628 roku Krzysztofowi Adamowiczowi Sumorokowi „za swe zasługi Oyczyźnie zasłużonemu żołnierzowi” nadał Zygmunt III 60 włok w okolicach Newla. W 1639 roku Władysław IV nadał kolejnemu z Sumoroków - Karolowi - urząd stolnika kowieńskiego, który „z niemałym własney fortuny kosztem z JW Panem Jerzym z Tenczyna Ossolińskim, podkanclerzym koronnym, do cudzych krajów posłem od Rzeczypospolitey chwalebnie odbył” i „wdzięczność nieśmiertelną” zdobył.
Jak wynika z przekazów archiwalnych, brali Sumorokowie w tym czasie panny z domów Abramowiczów, Szepielewiczów, Korsaków. Ponieśli ogromne szkody w czasie wojny z Moskwą w latach 1654-1665; zniszczeniu uległ wówczas ich majątek Zamszany na Mińszczyźnie. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1230, s. 1-70).
Inne przekazy archiwalne mówią, iż przejawiali Sumorokowie „honor życie ludzkie przewyższający”, byli „wielkiej czci mężami”. Sami siebie wywodzili od towarzysza „mężnego i walecznego pułkownika Ostoi, gromiącego nieprzyjaciela etiam nocą przy oświecającym xiężycu”. Zostali też herbem Ostoi za swe męstwo zaszczyceni. Później „ta familia kwitnęła w Polszcze, Litwie, na Wołyniu i na Rusi”.
Jeszcze 17 maja 1911 roku „potomstwiennyj dworianin” czyli dziedziczny szlachcic Juliusz Antoni Ezechiel (syn Jana Józefa) Sumorok, zamieszkały w m. Wilnie na ulicy Staro-Chersońskiej 1, zwrócił się do Wileńskiej Deputacji Szlacheckiej o zatwierdzenie jako przynależnych do stanu rycerskiego synów jego: Mariana Grzegorza i Juliana Józefa, urodzonych przez Wilhelminę Matyldę Schacht, prawną żonę pana Sumoroka. Zostali też dwaj młodzieńcy „bez protestu”, jak stwierdza oficjalny dokument, do ksiąg szlacheckich pierwszej klasy jako rodowita szlachta polska wpisani. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1049).
Prawdopodobnie przodek rodu Sumarokowów był litewskim szlachcicem z Inflant, które przez długi czas stanowiły część składową Litwy, Rzeczypospolitej, a następnie Szwecji. Legenda rodzinna bowiem głosiła, że protoplastą rodu był „Szwed”, ale rodzina pieczętowała się przecież odmianą polskiego godła Włoszek (na czerwonej tarczy dwa skrzyżowane srebrne miecze i cztery białe róże, nad hełmem korona królewska).

SUMIN herbu własnego; pochodzą jakoby od szlachcica Marka Dziemidowicza, który za czasów książęcia Iwana Michajłowicza przeniósł się z Litwy do Tweru.

SUPONIEW. Mieli pochodzić od przybyłego do Moskwy z Prus Polskich szlachcica Eustachego Suponia.

SUSZYŃSKI herbu własnego. Pochodzący z tego rodu Piotr Suszyński (ur. 1875) był znakomitym geologiem, uczniem W. Wernadskiego; zginął w sowieckim gułagu.

SUWCZYŃSKI vel SUFCZYŃSKI. Autorem libretta do opery Szostakowicza Idiota był Piotr Suwczyński (1892-1985), potomek hrabiowskiego rodu, używającego herbu Szeliga; nawiasem mówiąc, także wybitny muzyk (pianista), muzykolog, redaktor, filozof, publicysta, pedagog bardzo wysoko ceniony w Rosji i we Francji.

SWINJIN herbu własnego; od 1680; pochodzą prawdopodobnie od polskich Świnków herbu Świnka.

SYMONOLEWICZ herbu Zaworonowicz. Stanisław Zieliński w książce Wybitne czyny Polaków na obczyźnie (Wilno 1935, s. 95) odnotowuje: „Symonolewicz Konstanty, ur. 23.X.1884; orjentalista; był w 1908-1911 asystentem katedry sanskrytu w Petersburgu oraz pomocnikiem kustosza w wydziale numizmatycznym Ermitażu i sporządził wówczas inwentarz zbioru numizmatów starożytnych Indyj, tudzież sporządził inwentarz polskich numizmatów; był w 1911 attache poselstwa rosyjskiego w Pekinie, od 1924 konsulem tytularnym Rzeczypospolitej i zastępcą delegata przy rządzie chińskim, w 1929 kierownikiem delegacji Polskiej na Chiny.”

SYPNIEWSKI herbu własnego. O początkach tego rodu pisze Jerzy Łempicki w Herbarzu mazowieckim (t. 3, s. 561), że pochodzą z powiatu bielskiego:
„1. Pochodzenie rodziny
Rodzina pochodziła z Sypniewa, będącego przysiółkiem Miodus. Nazwa Sypniewo zanikła w XVII wieku. Dziedzicząca tam rodzina była innego pochodzenia niż Mioduscy, nosiła herb Jastrzębiec i przyjęła nazwisko Sypniewski.
2. Linia A. Sypniewski z przydomkiem Pursta (?)
Stanisław. Był dziedzicem w Sypniewie-Dzierżkach. Zmarł przed 1537 rokiem. Pozostawił synów: Jana, Mikołaja i Rafaela.
Jan. W 1537 roku Jan odstąpił swoją część w Sypniewie bratu Mikołajowi.
Mikołaj. W 1537 roku Mikołajowi odstąpił swoją część w Sypniewie brat Jan. W 1552 roku Mikołaj podzielił dobra w Sypniewie i Gieżynie z bratem Rafaelem.
Rafael. W 1546 roku u Rafaela zeznał dług Stanisław Rogienicki, syn Jakuba z Grąbcza pod zastaw 1 łana w Rogienicach Wielkich. W następnym roku Rafael pokwitował tego Stanisława. W 1552 Rafael podzielił dobra w Sypniewie i Gieżynie z bratem Mikołajem. W 1572 roku był żonaty z Anną, córką Mikołaja Mlickiego z Mlic-Kosterów. Odstąpił części w Gierzynie Stanisławowi Ubyszowi, synowi Jana z Dębska. Rafael zmarł przed 1608 rokiem. Pozostawił syna Stanisława”...
Od XVII wieku zadomowieni na Smoleńszczyźnie.

SZABISZEW herbu własnego. Panowie Szabiszewowie z miasta Połocka byli w XIX wieku potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 2398).

SZADURSKI herbu Ciołek. Pochodzili pierwotnie z miejscowości Szadurki na Lubelszczyźnie; później szeroko rozgałęzieni w Inflantach, w Ziemi Wileńskiej i Mińskiej. Z tego rodu Konstanty Stanisławowicz Szadurski (ur. 1912), profesor farmakologii na uniwersytetach w Tomsku, Moskwie i Mińsku, wybitny chemik i wynalazca leków.

SZAFAREWICZ herbu Łuk; od XVI wieku notowani na Wileńszczyźnie i Nowogródszczyźnie, skąd przenieśli się później na Ziemię Smoleńską i rozgałęzili się szerzej po różnych guberniach Rosji. (Volumina Legum, t. 5, s. 200).
Z tej rodziny wywodzi się Igor Rościsławowicz Szafarewicz (ur. 1923), wybitny matematyk i myśliciel rosyjski. Urodzony w Żytomierzu, studia kończył na Uniwersytecie Moskiewskim. Zasłynął jako teoretyk patriotyzmu rosyjskiego, zwalczający m.in. „żydowską dominację” w Rosji. W okresie lat około 1970-1985 powstały główne jego teksty postulujące odrodzenie Rosji w duchu prawosławnego fundamentalizmu. Zło bolszewizmu i utopii socjalistycznej było dla niego efektem eksperymentatorskiego awanturnictwa ustrojowego, realizowanego przez „mały naród”, mniejszość etniczną, duchowo i moralnie obcą Rosjanom. Winę za ludobójstwo stalinowskie i „koszarowy socjalizm” ponoszą, oprócz zdeklarowanych „rusofobów”, również zachodnia lewica intelektualna oraz myśl liberalna, idee „postępu”, oderwane od gleby i ducha narodowej tożsamości, zakładające transformację ludzkiej zbiorowości wedle arbitralnych i zmiennych teorii naukowych. Doniosłą rolę w umocnieniu systemu bolszewickiego, według Szafarewicza, odegrali bankierzy pochodzenia żydowskiego (Rotschild, Brodski). Szczególną jego negację wywołuje kult cywilizacji technologicznej, ponieważ „eliminuje (ona) z życia wszystko, co żywe, zastępując je tworami sztucznymi”. Podobną groźbę stanowi fetysz obiektywizmu eliminujący jedyne autentyczne źródło wiedzy – przeżycie subiektywne. Z tej postawy wyrasta radykalna negacja przez Szafarewicza cywilizacji w ogóle, europocentryzmu i progresizmu. Odwołująca się do ksenofobicznych i antysemickich emocji jego publicystyka – jak twierdzą niektórzy polscy autorzy – czerpie inspirację z „idei rosyjskiej”, wedle której Rosja stanowi odmienny od Zachodu organizm duchowy. Nie znała ona inkwizycji i eksterminacji obcych plemion, obcy też był jej zawsze materializm, konsumpcjonizm, wybujały indywidualizm oraz rodzący duchową pustkę racjonalizm. Zachodniej bezduchowości Rosja przeciwstawia harmonię osobowości integralnej, czerpiącej siłę ze zbiorowości narodu i „miękkiego”, tolerancyjnego prawosławia. W tej sytuacji zagrożeniem dla Rosji są również pretensje Ameryki do przewodzenia światu, arogancja kultury sukcesu, hedonizmu i moralnego zagubienia.
Grigorij Klimow, były oficer KGB i pisarz, w książce Czerwona kabbała prezentuje inny punkt widzenia i pisze: „Spośród wszystkich żydowskich dysydentów, którzy buntują się w Moskwie w ciągu ostatnich 20 lat XX wieku, najmądrzejszym okazał się Żyd i członek korespondencyjny Akademii Nauk Szafarewicz... Napisał on broszurę o socjalizmie i przytacza w niej cały szereg faktów, które dowodzą, że komunizm i socjalizm wcale nie są wynalazkiem Karola Marksa, że w dziejach ludzkości już kilka razy usiłowano wprowadzać komunizm i zawsze się to kończyło masowym głodem... K. Marks doskonale o tym wiedział, ale świadomie podsunął swą nową religię zamiast chrześcijaństwa. A cała jego Międzynarodówka była złożona z masonów i różnych psychopatów”. A jednak Igor Szafarewicz jest pochodzenia polsko-szlacheckiego, co się widzi nawet w jego usposobieniu.

SZAFIROW herbu własnego. Baronowie Cesarstwa Rosyjskiego. Pochodzili z białoruskiego miasta Orsza, a uszlachceni zostali za cara Fiedora Aleksandrowicza (1672-1682). Protoplastą był Paweł Filipowicz Szafirow, tłumacz w Posolskim Prykazie czyli w ministerstwie spraw zagranicznych Rosji, znający m.in. – podobnie jak jego sławny syn Piotr Szafirow – języki polski, niemiecki, francuski, łaciński i angielski.

SZAFOŃSKI herbu Śreniawa odm.; ród rosyjski polskiego pochodzenia. Obszczij gierbownik (t. 7, s. 159) odnotowuje: „Przodek rodu Szafońskich, pochodzący ze starożytnego Polskiego szlachectwa Andriej Szaciło z synami Marcinem i Stiepanem z Polski przesiedlili się do Małorosji. Potomek tego rodu Filimon Szaciło służył w urzędach Małorosji i pisał się Szaciłowskim, a potem przyjął nazwisko Szafońskich.”
Także hrabia Miłoradowicz (t. 2, cz. 6, s. 218-219) twierdzi, iż rosyjscy Szafońscy pochodzili od starożytnej szlachty polskiej rodu Szaciłów. Początkowo zmienili nazwisko na Szaciłowski, potem – Szafoński.

SZALAPIN. Z niektórych źródeł wynika, że pochodzą z Ziemi Witebskiej. W latach 1815-1819 w Akademii Połockiej studiował „studentus logicae Michael Szalapin, annorum 20, filius Adami.” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1082).

SZCZERBA herbu Rawicz; notowani wśród szlachty Ziemi Czernihowskiej od około 1650 roku.

SZARKOWSKI herbu Dołęga, Pobóg i Krzywda. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 7). W 1676 roku Wiktor Szarkowski podpisał akt konfederacji generalnej warszawskiej (Volumina Legum, t. 7, s. 70).
Wywód familii urodzonych Szarkowskich herbu Krzywda, zatwierdzony w wywodowej deputacji wileńskiej 8 maja 1817 roku brzmi: „Przed nami, Teodorem Roppem, marszałkiem guberńskim i kawalerem prezydującycm, oraz deputatami ze wszystkich powiatów Guberni Litewsko-Wileńskiej do przyjmowania i roztrząsania wywodów szlachekich obranymi, złożony został wywód familii urodzonych Szarkowskich (herbu Krzywda), przez który (...) dowiedzionym zostało, że ojciec wywodzących się Paweł, Antoniego syn, Szarkowski, rodowitością szlachecką po przodkach swoich zaszczycony z województwa krakowskiego, gdzie jego familia od dawna jest zamieszkała, w młodym wieku do Litwy przybyły, w różnych powiatach, a mianowicie w powiecie wileńskim, obowiązującymi służby zajmując się, odpowiednie urodzeniu swemu prowadził życie i synów trzech z żony Katarzyny Leonowiczówny: Tomasza, Mateusza i Michała, spłodził. O czem pewność przyniosło świadectwo urzędników i obywatelów powiatu wileńskiego w roku 1812 januarii 20 wydane. Nadto, że bracia Michała rodzą się z ojca Pawła a matki Katarzyny z domu Leonowiczów Szarkowskich, przekonały to: metryki chrzestne, pierwsza 1790 septembra 19 Mateusza i druga 1787 oktobra 23 Tomasza w księgach Kościoła Szyrwintskiego zapisane, a 1811 apryla 3 wydane przez xiędza Karola Szmatowicza, plebana szyrwintskiego.
Tenże Michał Szarkowski, ma w zamęściu szlachciankę Katarzynę Aleksandrowiczównę, podług dowodów metryki szlubnej 1814 januarii 7 z Kościoła Staroponiewieskiego wydanej, i jest już drugie trzechlecie w obowiązku woźnego powiatu wileńskiego z wyboru obywateli tegoż powiatu, dopełnionego na elekcyach w 1811 i 1814 odbytych, jak zapewniły świadectwa marszałka powiatowego (...)”.
Z dokumentów będących w dyspozycji heroldii wileńskiej m.in. wynikało, że Paweł Szarkowski przez około 30 lat dzierżawił od panów Sienkiewiczów folwark Pikuny w powiecie wileńskim; że jego syn „Michał Szarkowski w ciągu pełnienia obowiązku woźnego przy sądzie granicznym apellacyjnym powiatu wileńskiego był pilnym, akkuratnym, w obyczajach swych nienagannym” etc...
Toteż rezolucja deputacji wywodowej brzmiała: „Na fundamencie przeto takowych zaprodukowanych dowodów, rodowitość familii urodzonych Szarkowskich próbujących, my, marszałek guberński i deputaci powiatowi, stosownie do przepisów (...) familię urodzonych, a mianowicie wywodzących się, Tomasza, Mateusza i Michała, synów Pawła Antonowicza, Szarkowskich, za rodowitą i starożytną szlachtę polską uznajemy, ogłaszamy i onych do Księgi Szlachty Guberni Litewsko-Wileńskiej pierwszej klassy zapisujemy”... (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 994, s. 114-115; f. 391, z. 4, nr 2920).
W zbiorach Narodowego Archiwum Historycznego Białorusi w Mińsku zachował się testament Piotra Szarkowskiego: „W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Amen. Ja, Piotr Szarkowski, chorąży wojsk litewskich, widząc z ustawicznego doświadczenia consequentio, że komu kiedyś rodzić się dostało, temuż samemu i umrzeć potrzeba, co mając na pamięci, a przy zdrowych umysłach będąc, czynię ostatniej mej woli rozporządzenie.
Najprzód duszę moją tanquam legitimi heredi Stwórcy Panu memu oddaję, ciało zaś moje grzeszne, jako z ziemi powstałe, tak też ziemi ma być oddane bez żadnej światowej pompy. Na pogrzeb i mszy święte za duszę moją destynuję trzysta złotych polskich, jakową summę kochani synowie moi Michał i Kazimierz Szarkowscy z gotówki najdującej się w szkatule mojej wezmą i wypłacą. Folwark Szarkowszczyzna zwany w województwie mińskim położony ze wsią poddańską dymów sześciu tegoż nazwiska jako spadły na mnie sukcesywnie po przodkach moich, jakowy zapisuję i przeznaczam dla kochanych synów moich Michała i Kazimierza, z tem jednak, aby z tego folwarku dla kochanych córek moich, a sióstr swoich Jadwidze i Barbarze wypłacili złotych polskich cztery tysiące nie pierwiej, aż im Bóg pozwoli pójść za mąź, a nim to nastąpi, pozostawać będą w domu przy matce a małżonce mojej z dożywotniej majętności Prudzia, otrzymanej z łaski ojca mego Szarkowskiego Szymona, rotmistrza wojsk litewskich, za konsensem Najjaśniejszego Króla całej substancyi uzbieranej z tej majętności w gotowych pieniądzach, złocie, srebrze, miedzi, w naczyniu cynowym, pojazdach, koniach, bydle rogatym, w zbożu i dalszych zapasach podług prawa pisanego nie kto inny jak moi synowie i córki mają być sukcesorami, przeto wkładam na nich obowiązek, ażeby miłą małżonkę moją, a swoją matkę, szanowali, słuchali i wszelkie jej potrzeby załatwiali. Co kończąc żegnam kochaną małżonkę moją, dziatek moich, krewnych, przyjaciół, sąsiadów i domowników i takowe testamentum-rozporządzenie własną ręką podpisuję i, aby przyjaciele moi podpisali, uprosiłem. Dan w Mińsku 1749 roku miesiąca decembra 21 dnia”... (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 3500, s. 108).
Jak wynika z przekazów archiwalnych, Szarkowscy mieli ziemską posiadłość Szarkowszczyzna w województwie mińskim, jak też inne. Używali herbu Pobóg. Często służyli w wojsku Wielkiego Księstwa Litewskiego. Odgałęzili się na powiat oszmiański, lepelski, borysowski. Drzewo genealogiczne z 1857 roku zatwierdzone w heroldii mińskiej bierze za protoplastę Szymona Szarkowskiego i opisuje siedem pokoleń jednej z gałęzi rodu.
Mieli trudności z uznaniem przez urzędy carskie swej szlachetności. W 1831 roku zostali częściowo zaklasyfikowani jako tzw. „jednodworcy”, czyli wolni chłopi mający własny dwór.
Paweł Szarkowski około 1840 roku służył w Erywańskim Pułku Karabinierów.
Spokrewnieni byli z Przekorowskimi, Michałowskimi, Gładkowskimi, Sadowskimi, Bohdziewiczami i dalszą szlachtą kresową.
Z tej rodziny pochodził m.in. znany kompozytor rosyjski, autor hymnu państwowego Tajlandii; jak również Józef Szarkowski (1902-1961), urodzony w Dyneburgu na Łotwie, absolwent Uniwersytetu Smoleńskiego, profesor oftalmologii Uniwersytetu Północno-Osetyńskiego (1945-49), kierownik Katedry Chorób Oczu Instytutu Medycznego w Stalingradzie (1950-1961), autor 45 prac naukowych, znakomity uczony i pedagog, kawaler szeregu orderów i medali ZSRR.

SZATSKI herbu własnego: Jedni z Szackimi. Z tego rodu pochodził wybitny geolog Mikołaj Szatski (1895-1960).

SZCZODROW herbu własnego. Panowie Szczodrowowie zamieszkali w województwie witebskim na Białorusi byli w XIX wieku potwierdzani w godności szlacheckiej przez heroldię wileńską (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 1816).

SZCZUCKI herbu Ślepowron; z Ziemi Czernihowskiej przenieśli się w XVIII wieku do Rosji.

SZCZUKA herbu Pobóg i Nowina; powiat wileński i inne. Jedna z gałęzi pieczętowała się godłem Grabie.
W 1601 roku w księgach ziemskich witebskich występuje szlachcic Tomasz Szczuka. (Istoriko-juridiczieskije matieriały, t. 31, s. 78-82).
Stanisław, referendarz koronny, poseł województwa lubelskiego i Ziemi Łukowskiej, oraz Wacław, kuchmistrz koronny, starosta wiski i wąwolski, Szczukowie podpisali w 1696 atk konfederacji generalnej warszawskiej. Michał Szczuka, ciwun i pisarz ziemski trocki, deputat ad pacta conventa, złożył podpis pod uchwałą (1697) o zwołaniu w Warszawie sejmu walnego. (Volumina Legum, t. 5, s. 416, 420).
Od XVII wieku znani byli także w powiecie wiłkomierskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2597, s. 207-208).
Wywód familii urodzonych Szczuków herbu Pobóg (Wilno, 24 czerwca 1804 roku) podaje, że była to rodzina neoficka. Chodzi jednak o to, że neofici nie mieli nic wspólnego prócz nazwiska ze starożytnymi Szczukami. Jan Szczuka przeszedł z judaizmu na katolicyzm w 1764 roku. Jego synowie Antoni, Wincenty i Ignacy uznani zostali przez heroldię wileńską „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” Guberni Litewsko-Wileńskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 994, s. 203-204).
W 1902 roku Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu potwierdził rodowitość Franciszka Macieja Szczuki i dalszych członków tego rodu zamieszkałego na Grodzieńszczyźnie. (CPAH Białorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 5, s. 113).

SZCZUKIN herbu własnego; wpływowy ród rosyjski idący od szlachcica polskiego Jakuba Szczuki (ok. 1691).

SZEJNFOGIEL (SCHÖNVOGEL) herbu własnego; z Prus Polskich w końcu XVIII wieku przenieśli się do Rosji.

SZEMIOT herbu Łabędź; jak podaje tom 10 Obszcziego gierbownika, pochodzą „iz polskogo szlachectwa”, a w granicach Państwa Moskiewskiego znaleźli się jeszcze w roku 1476. Od dawna byli znani na Litwie.
Heroldia wileńska w 1819 roku zatwierdziła wywód szlachecki Szemiotów herbu Łabędź, biorących za protoplastę Melchiora, jeszcze w XVI stuleciu właściciela majątków Dziewiałtów i Perkale. Gnieździli się oni przeważnie w powiecie wiłkomierskim. Wywód obrazuje dzieje siedmiu pokoleń (21 osób płci męskiej) tej rodziny. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 5, nr 659).
Także posiadali na Żmudzi dobra Szawlany i Worniany. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2947).
Niejaki pan Szemiot figuruje w zapisie Metryki Litewskiej przed rokiem 1483. (Russkaja Istoriczeskaja Bibliotieka, t. 15, s. 298).
„Jan Szemyoth, z woyewodsthwa Nowogródzkiego, ręką swą” podpisał wyrok sądu głównego na sesji odbytej w Oszmianie 22.V.1591 roku. (Lietuvos vyriausiojo teismo sprendimai, s. 89, Vilnius 1988).
Stanisław Szemiot w roku 1673 był słuchaczem wydziału fizyki Akademii Wileńskiej.
W 1838 roku Mohylewskie Zgromadzenie Szlacheckie potwierdziło rodowitość Jana Stefanowicza i Jana Mikołajewicza Szemiotów. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 633).
Jak podaje również A. Bobrinskij, Szemiotowie rosyjscy byli polskiego pochodzenia (t. 1, s. 561-562).

SZENSZIN herbu Bończa odm.; ród rosyjski polskiego pochodzenia.

SZEPTYCKI herbu Korczak; arystokratyczna rodzina zasłużona dla Polski, Ukrainy i Rosji. Nazwisko mieli wziąć od wsi Szeptyc w ziemi Przemyskiej.

SZEREMIETIEW herbu własnego. Jedne źródła rosyjskie podają, że ich przodkiem miał być legendarny Andrzej Kokora, zwany Kołyczem, który przybył do Rosji z Prus Polskich. Obszczij gierbownik (t. 2,) twierdzi, że hrabiowie Szeremietiewowie pochodzą od niejakiego Andrzeja Kobyły (vel Kambily) pochodzącego od króla pruskiego Wejdewuta (ok. 305 r. n.e.).
Jeszcze inne źródło donosi: „Szeremietiewy. Wyjechali iz Prusii. Nazwanije priniali ot odnogo iz potomkow wyjechawszego i nazywawszegosia Szeremet; no poczemu, nieizwiestno.” Jest to zwykła mistyfikacja. Przodkami Szeremietiewów byli niewątpliwie szlachcice spod Połocka i Witebska o nazwisku Szeremet i Szyramet, często występująca w źródłach pisanych z XVI-XVII wieku.

SZESZKOWSKI herbu Ostoja odm.; ród rosyjski polskiego pochodzenia.

SZKLAREWICZ herbu Kościesza; notowani urzędowo w Ziemi Czernihowskiej od XVII wieku.

SZKLAREWSKI herbu Sulima odmienna; służyli wojskowo w Rosji od około 1728 roku.

SZLIKIEWICZ herbu Doliwa odmienna. Polska szlachta Guberni Czernihowskiej. Pisze o nich Miłoradowicz (t. 2, cz. 6, s. 8-9).

SZOKALSKI herbu Larysz i Jastrzębiec. Różne źródła genealogiczno-heraldyczne nieco się między sobą różnią, gdy donoszą o początkach tego rodu. Tak jest zresztą i w przypadku innych rodzin, których początki kryją się w mroku stuleci, tym bardziej, że nawet oficjalne zapisy heraldyczne w dawnej Rzeczypospolitej dalekie były od systematyczności, a nawet od elementarnego porządku, cóż dopiero mówić o legendach i podaniach rodzinnych czy półliterackich, w których rojno od rozmaitych zmyśleń i bajek. W tej sytuacji wypada tylko się ściśle trzymać faktów rejestrowanych w przekazach archiwalnych, co pozwala przynajmniej prześledzić proces odnotowywania reprezentantów tego czy innego rodu w dokumentacji urzędowej.
Jeśli chodzi o przekazy archiwalne, to jedną z najwcześniejszych wzmianek o reprezentancie tego rodu jest zapis do ksiąg grodzkich m. Lwowa z 1500 r., w którym figuruje niejaki pan Schokalsky, obywatel miasta Bełza. (Patrz: Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej, t. 15, s. 396. Lwów 1891).
Imię niejakiego Teodora Szokalskiego, (Służebnika władyki chełmskiego i bełzkiego Leontego Zachariaszowicza), figuruje w aktach ziemskich chełmskich w zapisie z dnia 24 listopada 1580 r. Mianowicie podczas napadu na majątek władyki tenże Szokalski, będący najprawdopodobniej drobnym szlachcicem, karmiącym się przy dworze wielkiego dygnitarza duchownego, padł ofiarą napastnika (Teodora Omnisa), który „nie wiedzieć gdzie go podział, jeśli żywego, albo zamordowanego uchował”. (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju..., t. 19, s. 245).
Instrukcję szlachty województwa brzeskiego deputatom, udającym się na sejm walny do Warszawy w roku 1672 podpisał m.in. Kazimierz Szokalski, mierniczy jego królewskiej mości. (Akty izdawajemyje..., t. 4, s. 146).
W roku 1673 na sejmiku szlachty grodzieńskiej rozpatrzono zagadnienie dość znacznych malwersacji pieniądza skarbowego, popełnionej przez liczną grupę poborców podatkowych, którzy „odebrawszy od Żydów pieniądze z podatku przy sobie detinnerunt, do skarbu rzeczy–pospolitej nie wniosszy, summy złotych tysiąca siedmiuset czterdziestu, groszy dwudziestu pięciu”. Z tej sumy „przy jegomość panu Szokalskim - poborcy wziętych z Kobrynia złotych sto sześćdziesiąt trzy”. (Akty izdawajemyje..., t. 5, s. 224-228).
W końcu postanowili bracia - szlachta, że brakujące pieniądze powinny być oddane „do skarbu rzeczy-pospolitej w. x. Lit...”. W 1675 roku poborcy królewscy panowie Bóbr i Szokalski wadzili się sądownie z prawosławnym monasterem Św. Symeona w Brześciu Litewskim o poziom ściąganych podatków (Archeograficzeskij Sbornik Dokumientow, t. 11, s. 32). Skoro więc pan Kazimierz Szokalski nadal przez szereg lat pozostawał na urzędzie poborcy królewskiego, wnioskować można, że zarzuty o malwersację mu stawiane były bezpodstawne i zostały dowodnie oddalone.
28 czerwca 1680 roku sąd kapturowy Brześcia skazał grupę Żydów na karę śmierci za okrutne zamordowanie chrześcijanki-katoliczki Marianny Szokalskiej ze Smogorzewszczyzny. Odnośny fragment z aktów sądowych brzmi: „Pomienieni Żydzi, Bejrech Mejerowicz, Fejbisz Szmujłowicz, Lejba Moszkowicz, Ilia Szajewicz, Moszka Pinkasowicz, jako też y inni, zniósłszy się ze sobą, jednostajnie czyniąc nie tylko opresję wiary chrześcijańskiej i kondemnując oną, wzruszając prawem pospolitym, śmieli i ważyli się bezbożnie, zapamiętale, tyrańsko w wierze katolickiej zostającą pannę Szokalska, potajemnie uprowadziwszy zamordować i o śmierć przyprawić. I ciało panny nie wiedzieć gdzie podzieli...” Za popełnienie tej zbrodni grupa Żydów skazana została na ćwiartowanie, a kahał na wysokie odszkodowanie. (Akty izdawajemyje..., t. 29, s. 102-103).
Na przełomie XVII-XVIII w. Szokalscy są odnotowywani już na terenach Rzeczypospolitej bardziej wysuniętych na wschód, graniczących z Rosją. Posiadali m. in. majątek Starodubie w województwie mscisławskim. Liczne wzmianki o nich znajdują się w archiwach grodzkich mohylewskich i witebskich, w tych miastach bowiem pełnili Szokalscy funkcje drobnych urzędników. Jeden z XVIII-wiecznych przekazów pisanych donosi: „Wypis z Xiąg Magdeburgii Mohylewskiey. Roku 1751 miesiąca marca 22 dnia. Przed nami, Stefanem Korobanko, woytem, Michałem Owsiejowskim, Heronimem Botwinko, burmistrzami, także przed raycami y ławnikami Miasta Jego Królewskiey Mości Mohylowa, tego roku na sprawach zasiadającymi stanowszy oblicznie ichmościowie panowie Woyciech, oyciec, Marko, Jan, Stefan, Franciszek, Jerzy y Leon, synowie, Szokalscy intomissyą swą na majętność Starodubie w aktach mieyskich mscisławskich prawa magdeburskiego w roku przeszłym 1750 miesiąca apryla 17 dnia zeznaną do przeaktykowania ad acta (...) przyznali de Thenore segnenti. Wypis z Xiąg Mieyskich Mscisławskich prawa magdeburskiego roku 1750 miesiąca apryla 17 dnia na urzędzie Jego Kr. Mości Mieyskim Mscisławskim prawa magdeburskiego przede mną Antonim Franciszkiem, Tołpyho, skarbnikiem smoleńskim, lantwoytem Miasta JKM Mścisławia, od JW Pana Jerzego Wołłowicza, referendarza Wielkiego Xsięstwa Litewskiego, starosty poradnińskiego, woyta mścisławskiego instalowanym y przed nami, raycami, ławnikami y całym generaliter magistratem Miasta JKM Mścisławia comparens personaliter generał JKM województwa Mścisławskiego niżey wyrażony kwit swóy intromissyjny przyznał in ium pisany. „Ja, generał JKM W-wa Mścisławskiego niżey na podpisie ręki mey wyrażony zeznawam tym moim rellacyjnym czynioney intromissyi kwitem, komuby o tem temporis et futurus erat his minibus wiedzieć należało y należy, iż w roku teraźniejszym 1750 apryla 15 dnia byłem użytym y wezwanym od ichmość panów Woyciecha, oyca, Marka, Jana, Stefana, Franciszka, Jerzego y Leona, synów, Szokalskich dla podania we władanie majętności Starodubie y intromittowania ichmościom vigore prawa rozdziałkowego danego ichmościom panem Pawłem Szokalskim w roku 1685 miesiąca marca szóstego dnia czynionym na majętność Starodubie w W-wie Mścisławskim leżąco. Na fundamencie y attestacyą tedy wyż pomienionych ichmościów panów Szokalskich, ja, generał, przybywszy ze stroną szlachty ichmościami Janem y Pawłem Ulskiemi y Stanisławem Zawadzkim, pomienioną majętność Starodubie z ziemio oromo y nieoromo, lasami, borami, gajami, trzebieżami, wygonami, sianożęciami, rzekami, rzeczkami y krynicami, y poddanymi obojey płci, ich dobytkiem y z zabudowaniem dwornym y gumiennym ut supra nominatis J. Panom Szokalskim w moc, dzierżanie y spokoyne używanie podałem, intromitowałem, posłuszeństwo należyte poddanym zaleciłem. A zatym, sprawijąc to według funkcji urzędu mego generalskiego we wszystkim, na co tu był użytym, ten móy intromissyjny kwit zapisałem. Datt ut supra”.
„U tego intromissyjnego kwitu podpis generała temi słowy: Michał Głuchowski, generał JKM W - wa Mścisławskiego. Który takowy intromissyjny kwit za oczewistym generalskim przyznaniem jest do Xsiąg Mieyskich Mścisławskich przyjęty y wpisany, z których y ten wpis pod pieczęcią lantwoyta y z podpisem ręki pisarskiej jest wydan. Antoni Franciszek Tołpyho, skarbnik smoleński, lantwoyt mścisławski; Leon Osmołowski, vice regent, grodzki pisarz JKM Miasta Mścisławia. Który to intromissyjny kwit za ustnym y oczewistym wyż wymienionych osób zeznaniem jest do przeaktykowania do akt Xiąg Mieyskich Mohylowskich przyjęty y wpisany... Jan Jaroszewski, woyt Miasta JKM Mohylowa; Theodor Kozłowski, pisarz Miasta JKM Mohylowa...” (Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 2983).
Niektórzy z tych Szokalskich przenieśli się z powrotem do Korony Polskiej i z nich to pochodzi słynny lekarz Wiktor Szokalski, inni pozostali na Kresach Rzeczypospolitej, a jeszcze inni przesiedlili się dalej na wschód, do Państwa Rosyjskiego.
Byli rodem wysoce ofiarnym i patriotycznym, cieszącym się powszechnym szacunkiem. Nie znany z imienia pan Szokalski, „obywatel latawicki”, był np. z ramienia Ziemi Czerskiej w czasie powstania kościuszkowskiego wysokiej rangi funkcjonariuszem w administracji centralnej władzy narodowej (Por.: Akty Powstania Kościuszki, t. 1, cz. 1, s. 85, Kraków 1918).
Z tej rodziny wywodził się Juliusz Szokalski (1856-1940), wybitny oceanograf i kartograf, członek honorowy Akademii Nauk ZSRR. (Patrz o nim: Jan Ciechanowicz, W bezkresach Eurazji, Rzeszów 1997, s. 317-332).

SZOŁOCHOW herbu Ślizień; od dawna znani w ziemi Grodzieńskiej, Brzeskiej i Wileńskiej. Pierwotna wersja nazwiska: Szołucha.

SZOSTAKOWICZ herbu nieznanego. Nazwisko jest pochodne od starosłowiańskiego imienia Szostak. Spotykane było nagminnie w XV wieku zarówno wśród bojarstwa, jak też wśród mieszczan i chłopów Wielkiego Księstwa i Korony Polskiej.
Według listy z 1528 roku w razie potrzeby wojennej szlachcic z Wasiliszek pan Mikołaj Szostakowicz miał stawić pięciu zbrojnych żołnierzy na koniach, to znaczy, że należał do szlachty raczej zamożnej. (Russkaja Istoriczeskaja Bibliotieka, t. 15, s. 1513).
Mikołaj Szostakowicz, dworzanin hospodarski, czyli królewski, był w 1532 roku gońcem króla polskiego Zygmunta do Moskwy. (Sbornik matieriałow otnosiaszczichsia k istorii Panow Rady W.Kn. Litowskogo, Tomsk 1911, s. 170).
Stefan Szostakowicz, szlachcic ziemi pińskiej, razem z Janem Dostojewskim, Mikołajem Janem Stachowskim i innymi podpisał 13 marca 1660 roku postanowienie sądu grodzkiego w Pińsku. (Akty izdawajemyje..., t. 18, s. 402).
W roku 1665 podczas wojny z Moskwą na Pińszczyźnie oficer chorągwi tatarskiej (w składzie oddziałów polskich będącej) Gurski „najechawszy gromadnie z czeladzią na folwark nazwany Wysockie do Dawygródka należący, dnia 20 septembra, bydło ze wsi Olszan spędzone poddanych zostawało, wybiwszy y wyciowszy wrota do obory zabrali (...) gdzie z przestrachu białogłowa na imię Maryanna Bobrówna Ratkowa Szostakowiczowa od strzelania umarła”. Komisja śledcza również ustaliła, że pani Szostakowiczowa, należąca najprawdopodobniej do drobnej szlachty „z przestrachu od strzelania przy tym gwałtownym nayściu umarła”... (Akty izdawajemyje..., t. 34, s. 398-399).
P. Szostakowicz z powiatu święciańskiego brał udział w Powstaniu Listopadowym w 1831 roku. (Por. K. Bieliński, Rok 1831 w powiecie zawilejskim, s. 128, Wilno-Święciany 1930).
Z tej rodziny wybitny kompozytor XX wieku Dymitr Szostakowicz (1906-1975), jak też znakomity historyk Bolesław Szostakowicz.

SZPAKOWSKI herbu własnego; ród rosyjski (1696) pochodzenia polskiego.

SZUBA herbu Prawdzic; należeli początkowo do ziemian województwa czernihowskiego.

SZUM herbu Połota odmienna; notowani urzędowo od około 1680 roku.

SZUMICKI herbu Jastrzębiec; są w spisach szlachty czernihowskiej od XVIII wieku.

SZUMSKI herbu Jastrzębiec. Stanisław Szumski, szlachcic z powiatu słonimskiego, służył w wojsku litewskim, brał udział we wszystkich wyprawach Jana III Sobieskiego, nie otrzymując zresztą za to ani grosza, aż w końcu „te służby przez niedanie ze skarbu Rzeczy Pospolitej zasług wpędziły go w nędzę”. Majętności zaś nieruchomej rycerz nie miał. Doprowadzony do ostateczności udał się w końcu do Moskwy, gdzie został w 1689 roku przyjęty na służbę państwową i otrzymał nadania ziemskie.

SZUWAŁOW herbu własnego. Herbarze rosyjskie wskazują na polskie pochodzenie tego znakomitego rodu.

SZWERIN herbu własnego. Panowie Szwerinowie zamieszkali w powiatach słuckim i wilejskim na Białorusi byli w XIX wieku potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 708, 709, 1621, 1626).

SZYDŁOWSKI herbu własnego; w roku 1535 przesiedlili się z Polski do Moskwy.
W XVI wieku przybył do Państwa Moskiewskiego Kazimierz Szydłowski, od którego poszły dwie różne rodziny rosyjskie: Szidłowskich i Sziłowów. Już w XVII wieku byli stolnikami i wojewodami. Ostatecznie Sziłowowie zajęli wybitne miejsce wśród dworianstwa woroneżskiego, a Szidłowscy – kijowskiego. (L. Sawiełow, Woroneżskoje dworianstwo, Moskwa 1895, t. 1, s. 11).

SZYLING herbu własnego: Pochodzili z Niemiec, ale też gnieździli się w Ziemi WIleńskiej i Grodzieńskiej, gdzie spokrewnili się z wieloma polskimi rodzinami szlacheckimi. Z tego rodu wywodził się zmarły w 1837 roku wybitny elektrotechnik Paweł Szylling, wynalazca izolowanych przewodów, konstruktor pierwszego w świecie (1832) telegrafu elektromagnetycznego i autor licznych innych projektów inżynierskich.

SZYŁEJKO herbu Bibersztajn i Kalinowa. Pochodzili z Wileńszczyzny. O jednym z nich Józef Mineyko (Wspomnienia z lat dawnych, s 46-47) pisze: „Do Wornian za karę został zesłany z Wilna słynny kaznodzieja, ksiądz prałat [Jakub] Szyłejko. (...) Ksiądz prałat pochodził z ludu. Był to człowiek już starszy, bardzo wykształcony, uczony nawet, świątobliwy i rozumny. Parafia zyskała ogromnie na dłuższym pobycie tak światłego i zacnego kapłana. Jego wspaniałe kazania tak świetnie zastosowane do ludu, jego stosunek do parafian i niezmiernie wielka dobroć wzbudziły miłość ku niemu ogółu. Ksiądz Szyłejko przemieszkał w Wornianach wiele lat i tam świątobliwie życie zakończył ku żalowi wszystkich parafian”...
Z tej rodziny pochodził w Rosji znakomity znawca literatur klasycznych i wybitny tłumacz K. Szyłejko.
Dawne źródła nie przemilczają dziejów tej rodziny.
K. Niesiecki (Herbarz polski, t. 8, s. 605, Lipsk 1841) podaje pod hasłem „Szyleyko”: „Jan Szyleyko porucznik w wojsku Polskiem dla męztwa nobilitowany na sejmie 1662 roku”.
Szyleykowie, piszący się „z Borowia”, używali herbu Kalinowa i dobrze znani byli już w XVII stuleciu na Oszmiańszczyźnie, gdzie dziedziczyli od pokoleń majątek Jukszyszki. Za protoplastę uznawany był Krzysztof Szyleyko, po którym nastąpili Adam, Józef, Ignacy, Jerzy, oraz trzyimienny Adolf Ferdynand Wincenty. Ta gałąź została potwierdzona w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską 27 lutego 1854 roku. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 10, nr 414).
Byli potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską w latach 1805, 1835, a przez Senat Rządzący Imperium Rosyjskiego w roku 1841. Ich gniazdem rodzinnym była posiadłość Kasperyszki w powiecie oszmiańskim, później dokupili też Mejłuny w powiecie brasławskim. Spokrewnieni byli m.in. z Bukowskimi. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 27, nr 1997, s. 32).
Jak podają niektóre źródłas, Szyleykowie pieczętowali się herbem „Strzała darta do pierścienia”...
Spokrewnieni byli z Błażewiczami, Dowborami, Maciulewiczami, Nielipowiczami, Zaleskimi, Marcinkiewiczami.
2 czerwca 1805 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość Ferdynanda Adolfa Wincentego, Konstantego Waleriana Józefa i Jerzego Szyleyków spod Żyżmor. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1017, s. 7-8).
Wywód familii urodzonych z Zaborowa Szyleyków herbu Kalinowa, ułożony w Wilnie 12 czerwca 1805 roku, donosi, że: „Ta familia od dawnych czasów w Wielkim Xięstwie Litewskim prerogatywami szlacheckiemi zaszczycona w biegu swoim przyzwoitych stanowi używała godności y różne miała nadania dóbr ziemskich za odbywane służby wojenne z wiernością dla tronu y przychylnością dla Kraju, a mianowicie Stanisław y Mikołay Szyleykowie za przywilejem Nayjaśnieyszego Króla Polskiego Stefana niemało mieli włók gruntu tak ludźmi osiadłego, jako y nieosiadłego w powiecie oszmiańskim leżącego, jako to niezawodną przyniosła pewność kopia listu podawczego 1619 roku... (...)
Z tey familii pochodzący, a do ninieyszego wywodu za protoplastę wzięty Krzysztof z Zaborowa Szyleyko possydował po przodkach swoich majętność ziemną w powiecie oszmiańskim leżącą Jukiszki nazywającą się y onę zostawił prawem naturalney sukcessyi synom czterem Janowi, Hieronimowi, Alexandrowi y Adamowi”...
Jan Szyleyko i jego żona Katarzyna z Kościuszków sprzedali w 1666 roku swą część majątku... Po ponad stuleciu jednak zbiegiem okoliczności tenże majątek wrócił w posiadanie Jerzego Szyleyki i jego małżonki Aloizy z Mackiewiczów...
W 1805 roku deputacja wileńska uznała „za rodowitą y starożytną szlachtę polską” Jakuba, Jerzego, Mateusza, Andrzeja, Marcina, Ignacego, Krzysztofa, Ludwika, Dominika, Jana, Kazimierza z Zaborowa Szyleyków, wpisując ich do ksiąg szlacheckich klasy pierwszej Guberni Litewsko-Wileńskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 994, s. 55-58).
Wywód familii urodzonych Szyleyków herbu Kalinowa (Wilno, 30 maja 1835 roku) donosi, iż: „familia Szyleyków od dawnych czasów prerogatywą szlachecką zaszczycona, używała herbu Kalinowa, z którey Andrzey Szyleyko wespół z żoną swoją dziedziczył ziemną majętność Kasperyszki z ludźmi poddanemi w powiecie wówczas oszmiańskim w parafii święciańskiey położoną”... Było to około roku 1770. „Tenże Andrzey prócz wymienioney majętności Kasperyszek dziedziczył folwark Tukiszki oraz zostawił po sobie synów dwóch Kazimierza y Macieja” z żony Anny Bukowskiej. Kazimierz nabył później majątek Meyłuny w powiecie brasławskim. Zostawił po sobie trzech synów: Konstantego Mariana Gabryela, Jana Pawła i Antoniego Sylweryusza, którzy też odziedziczyli po nim Kasperyszki i Meyłuny. W 1835 roku kilkunastu członków tej rodziny uznanych zostało „za dworzan”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1047, s. 69-70; 117-119).
20 listopada 1819 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość szlachecką Grzegorza Eliaszewicza Szyleyki; rotmistrza, z synami Sykstusem Józefem i Tomaszem Wincentym, mieszkańców powiatu wiłkomierskiego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 919, s. 77). 22 zaś listopada podobne potwierdzenie otrzymali Antoni, Wincenty, Marcin, Tadeusz, Jerzy, Leon, Stanisław, Franciszek, Ignacy Szyłłeykowie, stanowiący prawdopodobnie jedno z odgałęzień tegoż rodu; podobnie jak Ferdynand Adolf Wincenty i Konstanty Walerian Józef Szyłeykowie z powiatu rosieńskiego. (tamże, s. 106).
Na liście szlachty Guberni Wileńskiej z 1839 roku figurują Franciszek, Ignacy Franciszek, Tadeusz Szymon, Józef Edward, Martynian, Donat Józefat, Michał, Antoni, Kazimierz Michał, Ignacy, Albin Aleksander i Wincenty Szylejkowie. (CPAH Litwy w Wilnie,f. 391, z. 8, nr 83, s. 22).
12 maja 1848 roku heroldia wileńska rozpatrywała kwestię o rodowitości szlacheckiej Adolfa i Konstantego Szylejków, na stałe zamieszkałych w Wilnie. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 182, s. 49-50).
Ksiądz Jakub Szyłejko był profesorem Wileńskiego Seminarium Diecezjalnego. W roku 1848 ukazał się w Wilnie nakładem drukarni A. Marcinowskiego nieduży jego druczek pt. Przemowa, którą miał do wiernego ludu przy położeniu węgielnego kamienia na Kościół Niemienczyński...
W 1857 roku Antoni Sylweriusz, Konstanty Marian Gabryel i Jan Paweł Szyłejkowie wciągnięci zostali na listę szlachty Guberni Kowieńskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 595).
Szylejkowie herbu Bibersztajn dziedziczyli m.in dobra Bandoryszki w powiecie szawelskim oraz folwark Wismonty alias Markontyszki w powiecie upickim. Władali też okolicą Jodziszki w parafii święciańskiej powiatu zawilejskiego, oraz w tymże powiecie majątkiem Buywidy, Rudziany, folwarkiem Kasperyszki. Często zarządzali majątkami bogatszej szlachty.
W 1876 roku Jerzy Szylejko, lat 60, razem z żoną Rozalią z Muraszków i czterema synami, Wincentym (21 l.), Onufrym (18 l.), Józefem (16 l.), Janem (20 l.) mieszkał w powiecie zawilejskim w dzierżawionym zaścianku Pobielu, należącym do majątku Miedziuszany księdza kanonika Kiełpszy. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3036). W tymże czasie Joachim Szylejko ze swą żoną Józefą Zdanowską i rodzonymi braćmi Kazimierzem i Rafałem mieszkał w tymże powiecie, dzierżawiąc zaścianek Zaprudzie ziemianina Bielikowicza. Dość znacznie występowali też w powiecie brasławskim.
Drzewo genealogiczne Szylejków herbu Bibersztajn, zatwierdzone w Wilnie w roku 1910 przedstawia osiem pokoleń tego rodu (51 osób płci męskiej), siedzącego od 1662 roku na Bondaryszkach magdeburgii janiskiej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 1997, s. 34).

SZYŁKARSKI. Pochodzili z Litwy, dali kulturze europejskiej wybitnego filozofa, o którym B. Łosski pisał w swej Historii filozofii rosyjskiej: „Włodzimierz Siemionowicz Szyłkarski (1882-1960) był profesorem Uniwersytetu w Juriewie. Po rewolucji bolszewickiej został profesorem Uniwersytetu Kowieńskiego na Litwie, a później Uniwersytetu Bonskiego.
Główne prace Szyłkarskiego: „Tipołogiczeskij mietod w istorii fiłosofii” (1916), „Problema sszczego” (1914), „Soloviev’s Philosophie der All-Einheit” (1932), „Teichmüllers philosophischer Entwicklundsgang”, „Adolf Duroff. Ein Blick auf sein Leben und sein Werk” (1947).
W książce „Tipołogiczeskij mietod w istorii fiłosofii” Szyłkarski rozpatruje typowe koncepcje filozoficzne jako stopnie samoświadomości naszego twórczego ja i wyznacza cztery takie stopnie: naiwny realizm, zajmujący się materialnymi przedmiotami świata zewnętrznego; sensualizm, zajmujący się odczuciami; intelektualizm, zajmujący się procesem myślowym i prowadzący do abstrakcyjnego idealizmu, jak, na przykład, w filozofii Hegla; konkretny idealizm, który jest konkretnym spiritualizmem.
Stopnie te są wyrażeniem ruchu myśli filozoficznej od peryferii do centrum, od przedmiotów świata zewnętrznego do substancjalnego ludzkiego ja. Filozofia, która stawia substancjalne ja jako fundament swego tłumaczenia świata, jest personalizmem.”

SZYMANOWSKI herbu własnego; rodzina polsko-żydowska. W Rosji jej odgałęzienie istnieje od 1654 roku. Z tej rodziny żona Adama Mickiewicza Maria.
Johann Wolfgang Goethe w 1823 roku napisał wiersz pt. An Madame Marie Szymanowska:
„Die Leidenschaft bringt Leiden! – Wer beschwichtigt,
Beklommenes Herz, dich, das zu viel verloren?
Wo sind die Stunden, überschnell verflüchtigt?
Vergebens war das Schönste dir erkoren!
Trüb ist der Geist, verworren das Beginnen;
Die hehre Welt, wie schwindet sie den Sinnen!

Da schwebt hervor Musik mit Engelsschwingen,
Verflicht zu Millionen Tön’ um Töne,
Des Menschen Wesen durch und durch zu dringen,
Zu überfüllen ihn mit ew’ger Schöne:
Das Auge netzt sich, fühlt im höhern Sehnen
Den Götterwert der Töne wie der Tränen.

Und so das Herz erleichtert merkt behende,
Dass es noch lebt und schlägt und möchte schlagen,
Zum reinsten Dank der überreichen Spende
Sich selbst erwidernd willig darzutragen.
Da fühlte sich – o dass es ewig bliebe! –
Das Doppelglück der Töne wie der Liebe.”


SZYMAŃSKI herbu własnego; od XVII wieku znani także w Rosji (Por.: Obszczij gierbownik, t. 13, s. 32).
„Kulturą zamieszkujących Syberię ludów, warunkami ich bytu i ich językami zajmowali się liczni przedstawiciele (...) polskich zesłańców, którzy stali się badaczami Syberii. I tak, Adam Szymański napisał pracę pt. „Ziemia jakucka i jej mieszkańcy”. (Wiesław Iwanicki, Na wschód od Uralu, s. 85).

SZYMKIEWICZ. Używali herbów: Łabędź, Mogiła i Ślepowron. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 83, 85, 623, 2541).
Ród Szymkiewiczów od dawna należał do wpływowych i patriotycznych rodzin kresowych. A. Boniecki w fundamentalnym dziele Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI wieku (Warszawa 1883, s. 347) pisze: „Szymko Maćkiewicz, wnuk Andruszki, ciwun i horodniczy wileński, dzierżawca użpolski, pomiański i raduński, sprawca województwa wileńskiego, umarł 1542 roku. Z żony Zofii Pawłowiczówny pozostawił synów: Jana i Hrehorego, którzy Szymkowiczami zwać się poczęli. Jan Szymkowicz był w latach 1551-1568 marszałkiem królewskim... Paweł Szymkowicz został chorążym wiłkomierskim w 1531 roku”.
Jan Szymkiewicz, sekretarz królowej Bony, wymieniany jest w aktach urzędowych około roku 1542. Prawdopodobnie tenże Jan Szymkiewicz, marszałek i pisarz królewski, starosta tykociński, figuruje jako świadek w akcie darowizny księżny Anastazji Mścisławskiej, żony kniazia Stefana Zbaraskiego z roku 1564. (Akty otnosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, t. 3, s. 136). Syn jego, rotmistrz, otrzymał od króla Stefana Batorego (1578) sioła Wierżaty i Skarniki w gminie gargżdajskiej za zasługi bojowe w wojnach z Moskwą, Wołochami, Turkami, Tatarami i Niemcami, podczas których „z nielitowaniem gardła, krwi przelania i majętności swojej” bił się „dosyć mężnie i znacznie sobie poczynając”. (Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. 3, s. 234).
W 1597 roku księgi brzeskie wspominają o Janie Szymkowiczu, szlachcicu, staroście tykocińskim. (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 6, s. 154); nie wiadomo, czy chodzi o wyżej wspomnianego.
Zachowała się pewna liczba dokumentów z XVII-XIX wieków dotycząca przedstawicieli tej rodziny. Jeden z przekazów archiwalnych brzmi: „Ja, Kazimierz Szymkiewicz, dworzanin skarbu Jego Królewskiej Mości W.X.Lit.... czynię wiadomo moią testimonią, iż afectatią jms. Justiniana Niemirowicza Szczyta, podwojewódzkiego Połockoho, dla wyświadczenia wydaię ten moią testimonią, że w tym roku 1668 męca Julia dnia wtórego zniosszy się z regestrem, gdy faktor jm. pana Waleriana Arciszewskiego, pan Andrzey Ankowski, nie innego czasu, ale tego dnia prowadził z Rygi strug ieden y szkutkie także iedną z sobą, z winem, korzeniem, cukrzem, śledźmi y różnemi rzeczami kupieckiemi, który pomieniony faktor... nigdzie do nikogo tu w Połocku nie był hamowany ani turbowany; z tym strugiem y szkutką w górę odszedł, a więcey tego czasu tu w Połocku nie był... Pisana w Połocku roku 1668, msca Nowembra 26 dnia. Kazimierz Szymkiewicz, dworzanin skarbowy rękę swą”. (Istoriko juridiczieskije matieriały..., Witebsk 1901, t. 28, s. 237).
Spotykamy w XVII stuleciu przedstawicieli tej rodziny w różnych zakątkach Rzeczypospolitej. We włości retowskiej np. „podle rzeki Ławki” mieszkał w 1646 roku pan Stanisław Szymkiewicz. (Akty izdawajemyje..., t. 25, s. 438).
Jan Szymkiewicz był adwokatem w Wilnie w 1672 roku.
Gabryel Szymkiewicz (13.V.1644-1.X.1709) w latach 1689-1691 był wykładowcą kanonicznego prawa na Wszechnicy Wileńskiej; pełnił funkcje rektora kolegium jezuickiego w Krożach, a także pracował w innych szkołach prowincji litewskiej; był autorem zarówno utworów dramatycznych i poetyckich w języku polskim, jak też w litewskim oraz w makaronicznej polsko-łacińsko-litewskiej „mieszance”.
W jednym z uniwersałów króla Jana III Sobieskiego z 1689 roku wymienia się z imienia „urodzony Jerzy Wawrzyniec Szymkiewicz”, poborca podatkowy z Brześcia. (Akty izdawajemyje..., t. 4, s. 296).
Maciey Szymkiewicz był pieczętarzem magistratu wołkowyskiego 1792. (Akty izdawajemyje..., t. 38, s. 175).
Jak się wydaje, niektóre linie tego domu były tzw. „pochodzenia tatarskiego”, przytłaczająca większość jednak z całą pewnością należała, do szlachty rdzennie lechickiej, jak i samo nazwisko jest paternalikiem od staropolskiego imienia Szymko.
Przechowywany w zbiorach dawnej heroldii wileńskiej Wywód urodzonych Szymkiewiczów herbu Ślepowron” z 1799 roku donosi, iż: „Szymkiewiczowie z dawna mieli w powiecie lidzkim possessye y mają dotąd w Paszkiewiczach, jak o tem daje wiedzieć prawo zastawne od Hrehorego Zapaśnika dane Kazimierzowi Szymkiewiczowi pod rokiem 1669... Mateusz Szymkiewicz, dziad wywodzących się, w dowodzie prerogatywy szlachectwa swego possydował wieczysty folwark po oycu swoim w okolicy Paszkiewiczach, gdzie wszedłszy w małżeńskie związki zostawił trzech synów Kazimierza, Macieja y Jana (...) Kazimierz y Jan poumierali nieżenni, Maciey zaś będąc dziedzicem całego majątku Szymkiewiczowskiego miał dwóch synów Antoniego y Tadeusza Szymkiewiczów, dopiero wywodzących się”... Oni też obaj uznani zostali „za rodowitą y starożytną szlachtę polską”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 948, s. 412-413).
Także w 1811 roku potwierdzono rodowitość szlachecką należących do tego gniazda Jana, Michała, Józefa, Wincentego, Jakuba, Macieja, Bartłomieja, Mikołaja, Jerzego, Krzysztofa i innych Szymkiewiczów.
O jeszcze jednej gałęzi tego wielkiego rodu zawiadamia Wywód familii urodzonych Szymkiewiczów herbu Siestrzeniec z 21 maja 1809 roku, który podaje, że „taż familia, szczycąc się od dawna kleynotem szlachectwa, possydowała dobra ziemskie (...) Żełniewicze w powiecie trockim”... Deputacja wywodowa uznała wówczas „za rodowitą y starożytną szlachtę polską” Kazimierza Szymkiewicza z synami Stanisławem i Józefem, wpisując ich do ksiąg szlachty Guberni Litewsko-Wileńskiej, klasy pierwszej. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 994, s. 80-81).
Natomiast Wywód Familii urodzonych Szymkiewiczów herbu Kościesza z 1832 roku informuje, że rodzina ta „od dawnych czasów zasiedlona w Polszcze, z przodków swoich herbu Kościesza używała i używa dotąd prerogatyw szlacheckich, zamieszkała w różnych powiatach, prowadząc życie właściwe stanowi szlacheckiemu, posiadała dziedzictwa i dzierżawiła w possessyach zastawnych różne majątki i chociaż inkursya wojenna w roku 1812 niszcząc ze szczętem prawie całą fortunę, zniszczyła też największą część papierów utwierdzających rodowitość szlachecką (...)”. Jednak mimo tej klęski pozostały jeszacze szczątki dawnych dokumentów...
W roku jeszcze 1696 Stanisław syn Mikołaja Szymkiewicz przeszedł z Xięstwa Żmudzkiego na Litwę „szukając losu stanowi szlacheckiemu przyzwoitego”... Tenże Stanisław Szymkiewicz „posiadał prawem wieczystym w powiecie wiłkomierskim w parafii kowarskiej folwark Pniewszczyzna zwany, (...) który zostawił trzem synom swoim Xaweremu, Ludwikowi i Stanisławowi”. Ten ostatni przesiedlił się do Księstwa Inflanckiego i miał syna Ignacego. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1028, s. 48-52).
Jak wynika z zapisów metrykalnych, Szymkiewiczowie brali żony m.in. z Zakrzewskich, Marcinkiewiczów, Lakowskich, Szaczkowskich, Lebiedziów, Andruszkiewiczów, Kondrackich, Mierzyńskich. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3029).
Była to rodzina zacna i wielce patriotyczna, za co w dobie rozbiorów spadały na nią szykany i prześladowania.
Paweł Szymkiewicz zasłynął w swoim czasie jako uczestnik Powstania Styczniowego 1863 roku na Litwie; przez co skonfiskowano mu całe mienie, a sam on musiał uchodzić za granice.
Imienna lista urzędników wyznania rzymsko-katolickiego zwolnionych ze służby od 1863 roku ze względu na polityczną nieprawomyślność, z oznaczeniem ich obecnego miejsca zamieszkania dotycząca Guberni Wileńskiej (24 listopada 1866 roku) (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1866, nr 181) zawiera następujący punkt: „Tytularny radca Kazimierz, syn Dominika, Szymkiewicz, były śledczy sądowy. Zajmuje się gospodarką w majątku swej żony Zosinie”.
Także Ignacy, syn Wincentego, Szymkiewicz znajdował się w latach 1863/68 na mocy ukazu gubernatora witebskiego pod tajnym nadzorem policji, gdyż był „nieprawomyślny politycznie”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 6, nr 64, s. 16).
Z tej rodziny pochodził m.in. Włodzimierz Szymkiewicz (1858-1923), wybitny fizjolog, profesor Uniwersytetu Petersburskiego. Znakomitym językoznawcą był Fiodor Szymkiewicz (1802-1843). (Patrz o nich: Jan Ciechanowicz, Z rodu polskiego, t. 1, Rzeszów 1999, s. 206-218).

SZYPCZYŃSKI. Z tej rodziny pochodził Mikołaj Walerianowicz Szypczyński (1886-1953), zasłużony profesor botaniki na Uniwersytecie Tomskim.

SZYPNIEWSKI herbu Pobóg odm.; ród rosyjski polskiego pochodzenia. W Moskwie od 1655 roku.
Obszczij gierbownik (t. 9, s. 79) stwierdza: „W 1655 szlachcice Smoleńscy Jerzy, a po chrzcie Sawwa i syn jego Jakub Szypniewscy za ochrzczenie [czyli przyjęcie prawosławia – J.C.) obdarzeni zostali majątkami”.

SZYRIAJ herbu własnego; „iz polskogo szlachectwa”, w rosyjskim dworianstwie potwierdzeni 1708. Pochodzą od polskich Szyrajów. Obszczij gierbownik (t. 9, s. 125) podaje: „Familia Sziriajew proischodit iz driewniego polskogo szlachectwa”.

SZYRYN (SZIRIN) herbu własnego. Hrabiowie Szyrynowie (Szirinowie) byli potwierdzani w swych godnościach także przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3338a).

SZYSZKIN vel SZISZKIN herbu Ostoja; znakomity ród rosyjski polskiego pochodzenia; w Rosji od około 1630 roku, otrzymali nadania początkowo w Guberni Jarosławskiej.
Z tego rodu pochodził znakomity rosyjski artysta malarz Iwan Szyszkin (1832-1898).
Z szeregu rosyjskich wskazówek genealogicznych wynika, że np. Szyszkinowie pochodzą od przybyłego z Polski szlachcica, który miał nazwisko „Szyszka”, a Szyszkowowie od innego szlachcica polskiego o nazwisku „Szyszko”. Inne natomiast źródła mówią o wspólnym przodku tych rodów.

SZYSZKOW vel SZISZKOW herbu Ostoja; jak podaje Obszczij Gierbownik (t. 10, s. 25), mieli pochodzić od szlachcica polskiego Jerzego Łazynicza, który przeniósł się do Księstwa Twerskiego jeszcze za czasów kniazia Iwana Michajłowicza zwanego Twerskim.
Szyszkowowie poszli od niejakiego Mikołaja Szyszki (druga połowa XVI wieku), siedzieli w XVII wieku we włości bielskiej niedaleko miasta Nowy Torżok. (A. A. Siwers, Gieniealogiczeskije razwiedki, Petersburg 1913, s. 99-109). Byli jednego pochodzenia z Borozdinami.
O jednym z reprezentantów rodu historyk literatury Wolfgang Kasack pisze: „Szyszkow Wiaczesław Jakowlewicz, 3.10. (21.9) 1973 Bieżeck (gub. twerska) – 6.3.1945 Moskwa, prozaik. Urodził się w rodzinie kupieckiej. W 1881 ukończył szkołę techniczną w mieście Wyszni Wołoczok. Do 1917 pracował w swoim zawodzie, najpierw w europejskiej części Rosji, a od 1894 przez 20 lat na Syberii, gdzie po uzyskaniu odpowiednich uprawnień był kierownikiem ekspedycji naukowych, badających stan techniczny rzek. W 1915 przeniósł się do Piotrogrodu i pracował w ministerstwie komunikacji. Od 1908 zamieszczał swoje pierwsze utwory w periodykach. W 1916 opublikował zbiór opowiadań pt. Sibirskij skaz (Gawędy syberyjskie), oparty na bogatych doświadczeniach życiowych, wyniesionych z licznych swoich wypraw naukowych. Od 1917 uprawiał pisarstwo zawodowo i stopniowo zmierzał ku większym formom epickim. W 1924 należał do współwędrowców, protestujących przeciwko napastliwym atakom ugrupowania Oktiabr’. W 1926-29 wyszła największa, 12-tomowa edycja dzieł Sz. Poczynając od 1928 pracował nad dużą powieścią historyczną Ugrium-rieka 1933 (Rzeka posępna, 1949), w której ukazał historię Syberii sprzed roku 1917. W czasie minionej wojny do 1942 przebywał w oblężonym Leningradzie i pracował nad powieścią Jemieljan Pugaczow 1941-45 (Jemelian Pugaczow, 1950), poświęconej historii XVIII-wiecznej Rosji. Zmarł tuż przed ukończeniem swego dzieła, za które pośmiertnie wyróżniono go nagrodą Stalinowską I st. za 1943/44. W swej prozie, nacechowanej realizmem i dobrym smakiem literackim, ujawnił doskonałą i wszechstronną znajomość różnych dziedzin życia Syberii oraz fascynację językiem ludowym. W powieści Wataga 1924 (Wataha) przedstawił rewolucję bolszewicką jako wyuzdany żywioł, niosący rozboje, śmierć i chaos. Utwór poddano surowej krytyce i od 1927 niewznawiano. Natomiast opowieść Pejpus-oziero 1925 (Jezioro Pejpus) cieszyła się stałym uznaniem. W opowieści Stranniki 1941 (Włóczędzy) ukazał Sz. los bezdomnych dzieci („biesprizornych”). W opowieści Ugrium-rieka naświetlił proces zubożenia syberyjskiej rodziny kupieckiej, śledząc jej dzieje od końca XIX wieku do początku I wojny światowej. Na materiale powstania chłopskiego 1773-1775 pod przywództwem Kozaka Pugaczowa, podającego się za cara Piotra III, oparł powieść Jemieljan Pugaczow, w której zarysował panoramiczny obraz epoki. Uniknął przy tym „typowej idealizacji chłopstwa i potępienia arystokracji” (Slonim)”.

W


WADKOWSKI herbu własnego; w 1695 przenieśli się z Polski do Rosji.

WADOWSKI herbu Ostoja; w Rzeczypospolitej heroldia wileńska notowała ich jeszcze w XIX wieku w powiecie wiłkomierskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2577a).

WAKAR herbu Korwin; ród rosyjski polskiego pochodzenia. Obszczij gierbownik (t. 7, s. 166) podaje: „Przodek rodu Wakarów, Mikołaj Wakar, w 1586 roku od Króla Polskiego za zasługi i sztukę w wojnie okazane, obdarzony został przywilejem na majętności. Potomkowie tego rodu równym sposobem przebywając w dostojeństwie szlacheckim, posiadali w Polsce majątki nieruchome, a niektórzy, przesiedlając się do Rosji, służyli Tronowi Rosyjskiemu i władali majętnościami nieruchomemi”...

WAŁKIEWICZ herbu Strzała Rozdarta odm.; ród rosyjski polskiego pochodzenia; w Moskwie od przełomu XVII-XVIII w.
Obszczij gierbownik (t. 7, s. 110) informuje: „Przodek familii Wałkiewiczów, Wasyli Wałkiewicz, przesiedlił się z Polski, służył w Wojsku Zaporoskim; w 1661 i 1672 roku nadano mu za zasługi od hetmanów Małorosji wsie”...
Także Miłoradowicz (t. 2, cz. 6, s. 24) pisał: „Przodek tej familii – Bazyli Walkiewicz, po wyjściu z Polski służył w Wojsku Zaporoskim i na mocy uniwersałów hetmanów małorosyjskich 1661 i 1662 r. nadano mu za zasługi dobra w siołach – Meżeniki i Pantusów powiatu starodubowskiego”.

WAŁUJEW herbu Kierdeja; baronowie. Wałujewowie mieli pochodzić od niejakiego Wała, który przybył do Moskwy z Litwy w 1240 roku.

WARAKSIN. Mieli pochodzić od przybyłego do Moskwy z Prus Polskich szlachcica Waraksy.

WARENCOW herbu własnego. Panowie Warencowowie osiedli na ziemiach byłego W. Ks. Litewskiego byli w XIX wieku potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 2395).

WARSZEWICZ herbu Leliwa. Józef Warszewicz (ur. 8 IX 1812 na Litwie, zm. 29 XII 1866 w Krakowie) studiował na Uniwersytecie w Wilnie, praktykując jednocześnie w tamtejszym ogrodzie botanicznym. Po upadku powstania listopadowego, w którym brał udział, wyemigrował do Niemiec, gdzie pracował w ogrodach botanicznych w Insterburgu (ob. Czerniachow) w Prusach oraz w Berlinie i Poczdamie. Tutaj zetknął się po raz pierwszy i zaprzyjaźnił z Aleksandrem Humboldtem.
W grudniu 1844 wyjechał do Ameryki Środkowej, by zbierać dla europejskich ogrodów botanicznych okazy tamtejszej flory. W ciągu 5 i pół roku zbadał dokładnie dziewicze tereny dzisiejszych republik środkowoamerykańskich: Gwatemali, Salwadoru, Hondurasu, Nikaragui, Kostaryki, Panamy (będącej wówczas częścią Nowej Grenady), a również i Meksyku, gdzie na półwyspie Jukatan penetrował ruiny Majów. Kilkakrotnie przekraczał Kordyliery Ameryki Środkowej, wchodząc, jak pisał, m.in. na wulkany Izalco w Salwadorze, Irazú w Kostaryce i Chiriqui w Panamie. Często zapuszczał się samotnie w niezbadane tropikalne dżungle. Z miast odwiedził m.in. Santo Tomas w Gwatemali, skąd rozpoczął swoją wędrówkę, Belize w Hondurasie Brytyjskim, San José w Kostaryce oraz David, Dolega i Boquette w Panamie. Warszewicz zbierał głównie orchidee, będące przedmiotem największego zainteresowania ogrodów europejskich. Zebrał i opisał przeszło 300 nowych gatunków tych roślin, stając się najwybitniejszym znawcą w tym zakresie. Przesłane przez niego okazy opisywali również inni wybitni botanicy europejscy, jak J. D. Hooker, J. Lindley, H. G. Reichenbach, W. Dietrich, nazywając niektóre z nich jego imieniem. Warszewicz nie ograniczał się jednak wyłącznie do botaniki, polował również na ptaki (głównie kolibry) i preparował je, zbierał muszle (ok. 200 gatunków) oraz okazy fauny ichtiologicznej.

WASILEWSKI. Rozdzieleni na cztery różne domy lub duże gałęzie, pieczętujące się odpowiednio herbami: Drzewica, Ostoja, Pobóg, Rogala. Rozgałęzieni na ziemiach Polski, Białej Rusi , Litwy, Żmudzi; znani na Węgrzech, w Niemczech, Austrii i Rosji.
Protoplasta Wasilewskich jeszcze w 1520 roku otrzymał od króla polskiego Zygmunta I herb Ostoję i dobra Maszurzyn w powiecie wołkowyskim, które też i pozostały ich wieczystym gniazdem, mimo iż w następnych wiekach odgałęzili się Wasilewscy też na powiat orszański, mścisławski, witebski, wileński, telszewski, trocki, szawelski, oszmiański, lidzki i dalsze. W 1582 roku księgi grodzkie wileńskie wspominają o Aleksandrze Wasilewskim, szlachciu powiatu trockiego (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeografczeskoju Komissijeju, t. 30, s. 7). W 1609 roku Łukasz Wasilewski pełnił funkcje pisarza grodzkiego wileńskiego (Akty izdawajemyje..., t. 20, s. 217). Około 1625 Mikołaj Wasilewski był horodniczym witebskim… We wrześniu 1641 roku dworzanin królewski województw witebskiego i połockiego Jan Wasilewski przekazał (na mocy przywileju królewskiego) Pawłowi Wasilewskiemu, wojskiemu witebskiemu, i żonie jego, księżnie Ewie Dolskiej we władanie dożywotnie „dobra Orlija, w wdstwie Witebskim leżące, z folwarkiem do tego Orleje, z poddanemi osiadłemi, w siele mieszkającemi, z ych powinnościami, z gruntami oromemi y nieoromemi, sianożęciami, łuhami, lasami, borami, puszczą, barciami, rzekami, z jeziorem… z łowieniem ryb w tych ieziorach wszelakiemi sieciami, przyprawami, z łowy zwierzynnymi i ptaszymi, z gony bobrowymi, a zgoła ze wszystkim a wszystkim” (Istoriko juridiczeskije matieriały izwleczionnyje iz aktowych knig gubernij Witebskoj i Mogilewskoj, t. 26, s. 429).
Do ksiąg grodzkich mohylewskich w 1695 roku wniesiono m.in. następujący wpis: „Panu Wasilewskomu, kotoryj prijechał z Połocka do Mohylewa uczyć chłopców w szkole brackoj po łacinie i śpiewać na chó¬rze w cerkwi, dali jemu zł. 1”.
Od początku XVIII wieku Wasilewscy liczni byli w powiecie wiłkomierskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 369).
W styczniu 1712 roku magistrat mohylewski wydatkował: „Na strażnika orszańskiego Władysława Wasilewskiego 74 złote 26 groszy, w tym na pałeczkę smołki weneckiej: przy czym wypito im miodu, piwa i wódki na 12 złotych, 11 groszy i 1 szeląg…”. Zapisy o podobnej treści powtarzały się także kilkakrotnie w lutym owegoż roku.
W 1711 roku w księgach grodzkich witebskich wspomina się Wasilewskich, właścicieli wsi Sanników Szarypina, Sobótki Witebskiej. W 1716 roku mówią akta grodzkie o Franciszku Wasilewskim, rocznym administratorze hibernowym w-wa witebskiego. W tymże roku figuruje w nich Józef Wasilewski, poborca tegoż województwa (Istoriko juridiczeskije materiały…, t. 23, s. 10).
W 1713 roku spotykamy Józefa Franciszka Wasilewskiego, strażnika i komornika powiatu orszańskiego; Kazimierza Wasilewskiego, krajczego witebskiego; Barbarę Wasilewską, podczaszynę smoleńską. W roku 1714 „Michał Wasilewski, podczaszy w-wa Witebskiego, kapitan jego królewskiey mosci regimentu konnego od kawalerij jaśnie wielmożnego pana Ogińskiego, kasztelana witebskiego”, jest wzmiankowany w wielu notatkach archiwalnych.
Wspomniany powyżej krajczy witebski Jan Kazimierz Wasilewski w 1719 roku sprzedał swój majątek Dziahilowo nad Dźwiną Janowi Franciszkowi Romanowskiemu (Istoriko juridiczeskije matieriały…, t. 26, s. 401).
W 1720 roku Mikołaj Janowicz Wasilewski, ziemianin króla jegomości Ziemi Żmudzkiej, zapisał w spadku synowi swemu Marcinowi majątek Burbiszki w powiecie powondeńskim leżący. On zaś w 1721 roku sprzedał ten majątek Michałowi Stefanowiczowi Jakubowskiemu za trzysta pięćdziesiąt tynfów monety pruskiej. Świadczą o tym materiały przechowywane w CPAH Litwy w WiInie (f. 391, z. 4, nr 3192, s. 5-7). 16 lipca 1732 roku w księgach grodzkich Mohylewa znalazł się zapis: „Jmc pan Józef Wasilewski, regent grodzki y komornik powiatu orszańskiego, upomina się o pięćset pięćdziesiąt talarów od miasta”. Ponieważ jednak dokument o ongisiejszym zaciągnięciu długu u tego szlachcica się zagubił, miasto nie kwapiło się ze spłaceniem należności.
Tadeusz, Franciszek, Stanisław, Maciej i dalsi Wasilewscy w 1764 roku podpisali akt konwokacji warszawskiej (Volumina Legum, t. 7, s. 73).
Józef Wasilewski podpisał 5.VI.1767 akt konfederacji ziemian halickich w obronie wiary katolickiej i całości ojczyzny.
* * *
Piotr i Aniela z Kudrewiczów Wasilewscy byli właścicielami folwarku Wieliczkowskiego w powiecie trockim ok. 1822 roku.
W 40-tych latach XIX wieku heroldia odnotowywała w powiecie wileńskim obecność kilku niezamożnych rodzi szlacheckich o nazwisku Wasilewscy, spokrewnionych z równymi sobie Pawłowskimi, Turczyńskimi itd. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 291, s. 5-6).
W 1852 roku heroldia wileńska zarejestrowała Mikołaja Wasilewskiego, szlachcica powiatu wilejskiego (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 431, s. 2).
Szlachcic powiatu dryseńskiego Wincenty syn Aleksandra Wasilewski był w latach 1863/68 tajnie obserwowany przez policję i uchodził za nieprawomyślnego pod względem politycznym (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 6, nr 64, s. 19).
* * *
O odgałęzieniu tego rodu używającym godła Ostoja czytamy: „Wasilewscy. Protoplasta starożytnego rodu szlachciców Wasilewskich, Bazyli Bohdanowicz Wasilewski herbu Ostoja, pisarz ziemski witebski, posiadał majętność Audziewicze w województwie Połockim, nabytą przezeń 1579 r. od kniazia Klinskiego” (N. Szaposznikow, Heraldica, t. 1, s. 144, Petersburg 1900).
Z Herbarza Orszańskiego, pochodzącego z końca XVIII wieku dowiadujemy się: 106. WASILEWSCY.
Roku 1774, msca Oktobra 29 dnia. WW. J. PP. Adam, mieczny powiatu Orszańskiego y Ignacy Wasilewscy, bracia rodzeni, herbem poniżey odrysowanym pieczętujący się, wywód swóy w ziemstwie Orszańskim uczynili.
Herb OSTOJA (odmienna).
Ma być miecz do góry rąkojeścią, końcem na dół, z jedney strony którego miesiąc niepełny, rogami do miecza obrócony, a z drugiey, prawey strony, gwiazda o sześciu rogach; na koronie dwie synagarlice bjałe, jedna do drugiey obrócona główami; pole czerwone.
Dowodzili szlachectwa swego:
1653, msca Decembra 2 dnia. Zapisem darownym na summę od Halszki Szczerbianki mężowi swemu Janowi Wasilewskiemu danym.
1673, Apryla 23 dnia. Inwentarzem przy prawie zastawnym na maiętność Jagiellony od J. PP. Ihnatowiczow Janowi Wasilewskiemu danym.
1688, Maja 31 dnia. Testamentem tegoż Jana Wasilewskiego pro parte synow jego Michała, Bazylego, Konstantego y Piotra Wasilewskich służącym.
1730, Maja 30 dnia. Testamentem Piotra Wasilewskiego Janowi Wasilewskiemu synowi służącym”.
Jan Dworzecki-Bohdanowicz w Herbarzu szlachty litewskiej obszernie informuje o tej gałęzi, wskazując, że rozsiedleni byli w powiatach: połockim, orszańskim, nowogródzkim, mohylewskim; spokrewnieni byli z Leśniewskimi, Wołczkami, Onackiewiczami, Boratyńskimi.
Z innych źródeł wynika, że siedzieli też w powiecie wołkowyskim, oszmiańskim, wileńskim, gdzie się spokrewnili z Brużewiczami, Narmontami, Pacewiczami, Steckiewiczami, Satkowskimi, Połubińskimi, Turczyńskimi, Pawłowskimi, Petrusewiczami (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3192).
Wywód Familii urodzonych Wasilewskich herbu Ostoja z 1819 podaje, „że dom imienia Wasilewskich od czasów najdawniejszych rodowitością szlachecką zaszczycony w powiatach wołkowyskim, oszmiańskim i orszańskim posiadał za prawami wieczystemi i zastawnemi dobra ziemskie. Pierwszy przodek tego domu od nayjaśnieyszego króla Polskiego Zygmunta I dobra Masuszyna nazwane w powiecie wołkowyskim leżące około 1520 roku miał sobie nadane, z potomków którego jedni też dobra w części w Wołkowyskim po dziś dzień possydują, drudzy zaś do innych województw i powiatów powynaszali się, mianowicie urodzony Samuel Wasilewski majętność Zahoranki w powiecie orszańskim (…)” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1010, s. 37-38).
Drzewo genealogiczne Wasilewskich herbu Ostoja zatwierdzone w Mińsku w 1826 roku podaje opis siedmiu pokoleń tego rodu (47 osób) od Samuela, protoplasty, zaczynając (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 1, nr 126, s. 69).
Wasilewscy herbu Ostoja z powiatu prużańskiego guberni grodzieńskiej potwierdzeni zastali w rodowitości przez heroldię grodzieńską i Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu w roku 1848 (CPAH Białorusi w Grodnie, f. 332, z. 3, nr 1, s. 54-58). Jedna z gałęzi nie została jednak uznana za szlachtę, chociaż należała do tegoż rodu (tamże, s. 59-60).
Wasilewscy, gnieżdżący się na Mińszczyźnie, od początku XIX wieku mieli za tradycję rodzinną wstępowanie do rosyjskiej służby wojskowej (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 433, s. 1-71).
* * *
Wasilewskich herbu Drzewica wywodzi Kapica Milewski (Herbarz, s. 438) z dóbr Wasielewo w Ziemi Drohickiej.
W 1802 roku kilku Wasilewskich herbu Drzewica uznanych zostało przez heroldię mińską „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” z wpisaniem ich imion do pierwszej części ksiąg szlachty Guberni Mińskiej (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 1, nr 32a, s. 155-156).
Wywód familii urodzonych Wasilewskich herbu Drzewica z 28 sierpnia 1820 roku podaje, iż „familia ta od niepamiętnych czasów dostojnością szlachecką zaszczycona, miała sobie nadane rozmaite majątki za osobiste zasługi i liczne dzieła rycerskie, mianowicie Andrzej Wasilewski, będąc obdarzony przez najjaśniejszego Króla Jagiełłę starostwami bereznickim i bobrujskim, oraz dziedzicząc dobra Moszuszyn w powiecie wołkowyskim…”. Jego potomkowie dziedziczyli w powiecie oszmiańskim dobra Miśniewicze, Szczepanowicze i Horodek Mały, jak również liczne posiadłości w województwach: Trockim, Witebskim, Mińskim, Nowogródzkim. Ród był niezwykle szeroko rozgałęziony, wykazywał dużą siłę biologiczną. Służyli od dawna w wojskach polskich, pruskich, rosyjskich. Byli zarówno katolikami, jak i prawosławnymi (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2597, s. 246-249).
Inni Wasilewscy tego herbu szli od Mikołaja Wasilewskiego, woźnego województwa witebskiego; potwierdzeni w rodowitości przez heroldię witebską w 1835 roku. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 609, s. 130).
Inny Wywód Familii urodzonych Wasilewskich herbu Drzewica podaje, że „ta familia od niepamiętnych czasów dostojnością szlachecką zaszczycona miała sobie nadane rozmaite majątki za osobiste zasługi i liczne dzieła rycerskie, a mianowicie Andrzej Wasilewski będąc obdarzony przez nayjaśniejszego króla Jegomość Jagiełłę starostwami Bereznickim i Bobrujskim oraz dziedzicząc dobra Mosuszyn w powiecie Wołkowyskim leżące, spłodził Andrzeja”. Ten zaś miał synów: 1. Pawła, władającego Miszniewiczami, Szczepanowiczami i Horodkiem Małym w w-wie wileńskim; 2. Janusza; 3. Piotra, mającego dobra w powiecie trockim; 4. Wacława, zamieszkałego w w-wie Witebskim; 5. Michała, mającego majątki w województwach Mińskim i Nowogrodzkim; 6. Stanistawa, dziedziczącego po przodkach majątek Mosuszyn. Dalsze pokolenia Wasilewskich również wyróżniały się płodnością i rozgałęziły się szeroko po całej Rzeczypospolitej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1010, s. 167-171).
Wasilewscy herbu Drzewica posiadali na początku XIX wieku m.in. majętności Rukuyże w powiecie wiłkomierskim (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 369). Gnieździli się także w powiecie brasławskim (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1660, s. 30-33, 34). Oniż mieli posiadłości w powiecie oszmiańskim. Drzewo genealogiczne z 1827 roku rodziny Wasilewskich herbu Drzewica ukazuje jako protoplastę rodu Józefa Wasilewskiego, miecznego witebskiego, który po synu Antonim miał wnuków Pawła, Karola i Macieja oraz prawnuków: Kazimierza, Marcina, Antoniego, Jana i Dominika (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1775 a, s. 47).
* * *
Jeśli chodzi o Rogalów-Wasilewskich, to krzewili się oni przede wszystkim na Żmudzi. Ich drzewo genealogiczne, sporządzone 4 maja 1902 r. w heroldii wileńskiej, przedstawia dzieje sześciu pokoleń tego rodu, za protoplastę którego wzięto Jana Antoniego Wasilewskiego, który w 1735 roku nabył od S. Barcewicza majętności Jankojcie vel Medidy vel Pikturny w powiecie szawelskim na Żmudzi (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 1744).
* * *
Trzy różne rozgałęzione rodziny szlacheckie polskie Wasilewskich od dawna gnieździły się na Podolu (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodosłownuju knigu Podolskoj Gubernii, Kamieniec-Podolsk 1897, s. 17, 196).
W świetle przekazów archiwalnych widać, iż Wasilewscy używający różnych herbów stanowili jednak ten sam ród, którego reprezentanci ze względu na ogromne rozrodzenie pieczętowali się odmiennymi godłami.
* * *
Biskup – poeta Ignacy Krasicki pisał w wierszu Pszczoły do Aleksandra Wasilewskiego:
„Ty, któryś zrzucił jarzmo uprzedzenia,
Chęć dumnych różnic i dworszczyzny troski,
Ty, coś w mierności szukał utajenia
I znalazł szczęście w kącie twojej wioski,
Tam, gdzie liść szemrze, gdzie mruczą strumyki,
Siądź na murawie, czytaj te wierszyki.
(…) Paście się, pszczółki, po rozkosznej łące,
Zbierajcie słodycz z kwiatów wybujałych,
Póki wam służą dni lata gorące,
Póki wam stanie żeru z ziół dojrzałych.
Wasz brzęk rozkoszny nikogo nie nudzi,
Lepiej być z wami niżli wpośród ludzi”.
Z tej rodziny pochodził prawdopodobnie i Joseph Wilhelm von Wasilewski (17.VI.1822 w Grossleesen – 13.XII.1896 w Sondershausen) jeden z najwybitniejszych niemieckich skrzypków i historyków muzyki XIX wieku, utalentowany organizator życia muzycznego w Niemczech, przyjaciel R. Schumanna i L. van Beethovena.
Jeśli chodzi o Rosję, to Wasilewscy zjawili się tam już w wieku XVII. Widzimy wówczas np. wśród szlachty twerskiej rajtara Kornela, syna Jana, Wasilewskiego, mającego dobra w powiecie rżewskim. Obok Wasilewskich spotykamy na przełomie XVII-XVIII wieku w Guberni Twerskiej Buchowieckich, Bielikowiczów, Balickich, Wierzchowskich, Wysockich, Chrapowickich, Dudzińskich, Kowzanów (zwanych tam z rosyjska Kowzanowymi), Kowalewskich, Korbutowskich, Frołowskich, Chonikiewiczów, Wielkopolskich, Weryhów, Galinowskich, Ciechanowiczów, Dobrowolskich, Kosińskich, Przybyszewskich i in. (por. M. Czerniawski, Genealogija gospod dworian Twerskoj Gubiernii, s. 27 i inne. Rękopis przechowywany w Bibliotece im. W. Lenina w Moskwie).
Z tej rodziny pochodził wybitny dowódca radziecki z okresu II wojny światowej Aleksander Wasilewski (1895-1977), marszałek Związku Radzieckiego.

WASILJEW herbu własnego. Panowie Wasiljewowie zamieszkali w województwie połockim na Białorusi byli w XVIII-XIX wieku potwierdzani w godności szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w WIlnie, f. 391, z. 6, nr 5).

WAWRAWSKI herbu własnego. Hrabia Miłoradowicz (t. 2, cz. 6, s. 23) podaje: „Familia Wawrawskich pochodzi od polskiego szlachcica Lucjana Wawrawskiego. Jego wnuk Jarosz, syn Stefana, Wawrawski za szczególne zasługi na mocy przywileju króla polskiego Jana Kazimierza w 1659 roku obdarzony został zaściankiem Wielikowszczyzna. Syn jego Jakub Wawrawski po wyjściu z Polski do Małorosji osiadł w powiecie starodubowskim, służył w Wojsku Małorosyjskim i był towarzyszem wojskowym, a syn jego Bazyli po zostawieniu służby polskiej w Pułku Rejtarów w 1709 roku także potem służył w Wojsku Małorosyjskim”. Hetman Skoropadzki nadał mu dobra Wołujce w Guberni Czernihowskiej.

WERNADSKI herbu własnego (Róża). Z tego rodu plejada wybitnych uczonych: Włodzimierz, Grzegorz, Nina Wernadscy.

WERYHA vel WERIGO herbu Śreniawa. Byli ongiś liczni w Ziemi Wileńskiej, Witebskiej, Połockiej, Lwowskiej.
Dworzanin hospodarski z Grodzieńszczyzny Piotr Weryha jest wspomniany w liście Mikołaja Olechnowicza do Mikołaja Pacowicza z 29 czerwca 1530 roku. (Lietuvos Metrika, t. 25, s. 103).
W XIX-XX w. zasłużyli się Państwu Rosyjskiemu szczególnie w zakresie badań naukowych. Ich obszerny wywód patrz w książce: Jan Ciechanowicz, Rody rycerskie W. Ks. Litewskiego, t. 5, s. 330-333.

WESOŁOWSKI vel WIESIEŁOWSKI. Zdaje się, że pochodzili od polskich Wesołowskich herbu Korczak.
Ogromnie zasłużeni dla Rosji na polu badań naukowych.
Pochodzący z tego rodu profesor Mikołaj Wesełowski (1848-1918), absolwent fakultetu orientalistyki Uniwersytetu Petersburskiego był profesorem archeologii prehistorycznej w Instytucie Archeologii, autorem szeregu cenionych tekstów naukowych: Oczerk istoriko-geograficzeskich swiedienij o Chiwinskom chanstwie s drewniejszych wriemien do nastojaszczego (1877); Prijom w Rossii i otpusk srednieaziatskich posłow w XVII i XVIII stoletijach (1884); Pamiatniki dipłomaticzeskich i torgowych snoszenij Moskowskoj Rusi s Persijej (t. 1-3, 1890); Istorija Impieratorskogo Archeołogiczeskogo Obszczestwa za 50 let (1900); Kurgany Kubanskoj obłasti w pieriod rymskogo władyczestwa (1907); Tanais Mładszyj (1909); Tatarskoje wlijanije na russkij posolskij ceremoniał w moskowskij pieriod russkoj istorii (1910); Mieczieti Samarkanda (1905):
Mikołaj Wesełowski prowadził liczne prace wykopaliskowe na Kaukazie, Ukrainie, Turkiestanie, a jego teksty są oparte na własnych poszukiwaniach i odkryciach naukowych.

WĘGIERSKI herbu własnego; w Rosji notowani od roku 1622.

WIAZMITINOW herbu własnego; pochodzący z rodu polskich Wiszowatych (1645) znakomity ród rosyjski.
Genealodzy uważają, że przodkowie hrabiów Wiazmitinowów przybyli z Polski w 1587 roku. Ich protoplastą był Abraham Witowaty, były podkomorzy ziemi brańskiej. Benedyk Witowaty około 1632 roku „służył w wojskach polskich pod maistem Wiaźma, a potem pozostał w Rosji, a przezwisko swe Witowaty przemienił na Wiazmitinow”...


WIELHORSKI herbu własnego. Hrabiowski ród wywodzący się z polskiej arystokracji.

WIELICZKO herbu Syrokomla. Wieliczkowie od dawna należą do najszerzej rozgałęzionych domów na terenie dzisiejszej Polski, Białorusi, Ukrainy i Litwy. W ich dzielnicy ojczystej na Wołyniu odnotowywani byli już w połowie XV wieku. Nieco później Wieliczkowie i Wieliczkowiczowie występują też w okolicach Wilna, Nowogródka, Pińska, Staroduba, Lidy, w Inflantach. Pieczętowali się pierwotnie herbem Syrokomla, później też innymi.
K. Niesiecki (Herbarz polski, t. 9, s. 296) podaje: „Wieliczko czyli Wielicki herbu Syrokomla odmienna. W Metryce Wołyńskiej 1528 czytam kniazia Wasila Wielickiego, ziemianina wołyńskiego…”. Polska Encyklopedia Szlachecka (t. 12, s. 127, Warszawa 1938) informuje tylko o Wieliczkach herbu Syrokomla i wywodzi ich, jak się wydaje, z powiatu lidzkiego. Książę Piotr Dołgorukow (Rossijskaja Rodosłownaja Kniga, cz. I, s. 32, Petersburg 1854) mówi o Wieliczkach jako o rodzinie znanej w Polsce i W. Ks. Litewskim jeszcze przed rokiem 1600, a więc należącej do starożytnej szlachty polskiej.
Jednak w źródłach archiwalnych odnaleźć można o wiele wcześniejsze ślady tej rodziny. Tak np. swirenny trocki Wieliczko figuruje w zapisach Metryki Litewskiej w roku 1489, kiedy to miał otrzymać wóz soli z klucza brzeskiego (Russkaja Istoriczeskaja Bibliotieka, t. 15, s. 376, 380). Inny Wieliczko figuruje w księgach grodzkich grodzieńskich już później, bo w roku 1541, jako świadek sądowy (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 7, s. 415). 27 kwietnia 1582 roku przed sądem grodzkim mińskim „umocowany jego mości pana Radziwiłła pan Jan Wieliczko czynił żałobę sam od siebie y od poddanych lebiedziewskich na pana Janusza Dybowskiego, który w Lebiedziewie y w Hożowej urzędnikiem był, mieniąc być niejakie krzywdy sobie i poddanym lebiedziewskim (…) a rejestru spisania szkód nie dawał…”. Ze względu na co sąd umorzył postępowanie (Akty izdawajemyje…, t. 36, s. 5-6).
Pan Jan Wieliczko z województwa trockiego figuruje w 1590 roku w księgach trockiego sądu podkomorskiego. (Akty izdawajemyje…, t. 18, s. 81). Jego imiennik, też Jan Wieliczko, ziemianin i podstoli powiatu oszmiańskiego, około 1591 roku pełnił obowiązki starszego, czyli przełożonego, wileńskiego zboru ewangelickiego (Akty izdawajemyje…, t. 20, s. 61, 228, 419 i in.). Onże, ale już nie tylko jako podstoli, lecz i jako deputat oszmiański, 27 kwietnia 1598 roku podpisał wyrok Sądu Głównego Trybunalskiego w Wilnie (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, Vilnius 1988, s. 139). Samuel Wieliczko, ziemianin powiatu oszmiańskiego, w 1617 roku sprzedał w Wilnie kamienicę odziedziczoną po przodkach (Akty izdawajemyje…, t. 20, s. 417). Onże naraził się królowi Zygmuntowi III przez samowolne zajęcie gruntów w tym mieście (Akty izdawajemyje…, t. 20. s. 262).
Krzysztof Wieliczko, szlachcic z Lidy, został 20 listopada 1643 roku skazany „na 6 niedziel siedzenia w zamek lidzki” za obrazę podczas procesu sędzi Jana Szkleńskiego (Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo sprendimai, s. 419-420). Samuel Wieliczko, podstoli starodębski i cześnik mścisławski, wspomniany jest w liście Władysława IV z 1646 roku.
9 maja 1657 roku do ksiąg grodzkich powiatu brasławskiego wniesiono następującą skargę: „Żałował y opowiadał ziemianin Jego Królewskiey Mości przedtym województwa witebskiego y powiatu orszańskiego, a na ten czas rezydujący w powiecie brasławskim, wygnaniec pan Krzysztof Wieliczko na ziemianina województwa połockiego powiatu siebieskiego, na jegomość pana Kazimierza Pawła Belka, za daniem sobie sprawy y takowey wiadomości od bliskich somsiad swoich y różnych ludzi o tym, iż jegomość pan Belk, z kompanią swą powracający w Kray zawojowany z obozu jaśniewielmożnego jegomość pana Wincentego Korwina Gosiewskiego, podskarbiego Wielkiego Xięstwa Litewskiego y hetmana polnego z pod chorągwi jegomość pana Kroszyńskiego, ku rodzicowi swemu jegomość panu Pawłu Belku do województwa połockiego w Trakcie Siebieskim, który jadący przez powiat brasławski y przez wieś jaśniewielmożnego jegomość pana Pawła Sapiehy, wojewody wileńskiego, hetmana Wielkiego Xięstwa Litewskiego, Zamosze, nieopodal stajni żałującego pana Wieliczka w roku 1657, miesiąca maja 2 dnia, wyjachawszy z pomienionej wsi Zamosza upatrzywszy na polu konia jegomości żałobliwego własnego, sierścią karego, który kosztował złotych sześćdziesiąt, rozkazał go na tymże polu wziąć gwałtem y pograbić cze¬ladnikowi swemu Samuelowi Warpachowskiemu, a uwodzić go co nayprędzey do domu rodzica swego w kray zaprzysięgły za Dźwinę do województwa połockiego w Trakcie Siebieskim mieszkającego (…) y nie czyniąc sprawiedliwości z czeladnikiem ujechał (…) y konia tego do domu oyca swego zaprowadził y na swóy pożytek obrócił, a żałującemu wygnańcowi gwałt, grabież y szkodę uczynił…” (Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3243, s. 1-2). Był to jeden z nierzadkich przypadków ograbienia uchodźcy polskiego, uciekłego, z reguły bez dobytku, od agresora moskiewskiego, przez zachłannych rodaków.
Spotyka się wzmianki archiwalne dotyczące Wieliczków także w innych kontekstach. Percepta prowentów publicznych do skarbu Rzeczypospolitey W.X.L. z roku 1661 donosi: „Na odprowadzenie z Warszawy do Wilna gońca moskiewskiego Aphanasieja Nesterowa, który był na seymie w roku 1659, dano do przystawa jego, pana Alexandra Wieliczka, podstolego starodubowskiego, złotych 200…”. W księgach magistratu mohylewskiego z roku 1689 zaznaczono, że „Wieliczko napił komisarzem będąc 80 garncy miodu, piwa garncy sto”, za co zarząd miasta zapłacił karczmarzowi ponad 66 złotych... wartość dobrego konia.
Pod 1713 rokiem spotykamy w dawnych dokumentach wzmiankę o panu Wieliczce, prawdopodobnie pisarzu grodzkim województwa mścisławskiego, który pożyczał pieniądze zarządowi miasta Mohylewa, a któremu podarowano za to kopę jabłek za 3 złote. W grudniu 1715 roku „idąc do pana Wieliczki”, członkowie magistratu wzięli cztery kwarty wina za 4 złote i głowę cukru za 6 złotych, widocznie jako swoistą zachętę do ponownego wyręczenia miasta z kłopotów finansowych. Jak wynika ze skrupulatnie wówczas prowadzonej księgowości, w tymże celu użyto, gdy pertraktacje się przeciągnęły, wina na 4 zł, miodu – na 7, piwa – na 5 zł., wódki na 1 zł itd., wszystkiego na prawie 30 złotych (Istoriko-juridiczeskije matieriały izwleczionnyje iz aktowych knig gubernij Witebskoj i Mogilewskoj, Witebsk 1871-1906, t. 25, s. 45).
17 października 1748 roku w księgach magistratu mohylewskiego zapisano: „Imć pan Stanisław y Klara z Wieliczków Poniatowscy, czesznikowie lubelscy, mając dawną pretensyą do miasta, za obligami jeszcze zeszłemu imć panu Wieliczce, podstarościemu mścisławskiemu, należącą, a dopiero na ichmościów spadłą, złotych dziewięć set pięćdziesiąt. (…) którą summę ma miasto oddać…”. W inwentarzu miasta Dyneburg z roku 1765 zaświadczono: „Imść pan Józefat Wieliczko, regent grodzki inflantski, za prawami kupnemi trzyma sznurów 63” (Istoriko-juridiczeskije matieriały…, t. 31, s. 10). Tenże Józefat Antoni Wieliczko, regent grodzki Księstwa Inflanckiego, wspomniany jest nieraz w dalszych latach (Akty izdawajemyje..., t. 35, s. 149). Natomiast Mikołaja Wieliczkę, kanonika inflanckiego, w roku 1784 źródła pisane wspominają jako rektora szkół wydziału żmudzkiego, proboszcza kościoła pojezuickiego w Kownie (Dział rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego, DC-26, s. 36-72). W aktach archiwów grodzieńskich pod rokiem 1779 odnajdujemy „obywateli starostwa wielońskiego” panów Kazimierza i Kaspra Wieliczków.
Już na samym początku wieku XIX, bo w roku 1801, potwierdzono rodowitość Wieliczków w heroldii mohylewskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1692, s. 14). Na Liście szlachty powiatu wileńskiego, mających prawo wybierać i być obranymi na urząd z 1809 roku znajdują się Ignacy i Stanisław Wieliczkowie. Atanazy tegoż nazwiska w 1812 roku był zarządcą starostwa dziewoszyckiego w powiecie borysowskim (Akty izdawajemyje…, t. 37, s. 451). Liber continens Nomina et Cognomina Studentium in Imperaria Academia Polocensi Societatis Jesu podaje, że w latach 1815-1818 studiował tu logikę „Paulus Wieliczko, annorum 19, filius Ioannis ex districtu Mścislaviensi…”. Uczelnię tę ukończył pomyślnie, składając egzaminy z wielu dziedzin wiedzy (m.in. Logica, Politica, Dialectica, Metaphysica, Ethica, Zoologia, Litteratura Gallica etc.), o czym donosi odpowiednie Testimonium w języku łacińskim. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 1082, 1083).
Stanisław Wieliczko, były chorąży powiatu kowieńskiego, od sierpnia 1834 roku znajdował się ze względu na sympatie propowstańcze pod tajnym nadzorem policji w majątku Poszumerle (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1840, nr 174, s. 49). Na liście szlachty Guberni Wileńskiej z 1839 r. figurują Kazimierz, Ignacy, Stanisław, Jan, Karol Adam Jan, Joachim Albert Marcelin, Adam Józef Spirydon i inni Wieliczkowie (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 83).
Karol Wieliczko zamieszkały w Kownie zwracał się w końcu 1840 roku do Wileńskiego Zarządu Cywilnego ze skargą na swego stryja Stanisława o to, iż ów dopuszcza się rozmaitych nadużyć zarządzając ruchomym i nieruchomym mieniem swego nieletniego krewniaka. Gdy w 1828 roku zmarł Adam Wieliczko, ojciec Karola, wiłkomierska opieka szlachecka powierzyła troskę o chłopcu stryjowi. Ten zaś używał chłopów pańszczyźnianych należących do zmarłego do pracy na siebie, wyrąbał i wysprzedał drzewostan, zdjął z hipoteki i obrócił na własny użytek kapitały zmarłego brata itd. W końcu stryjek tak się doopiekował swym krewnym, że ten nie miał nawet podstawowych środków wyżywienia i sprawa wylądowała w sądzie. 14-letni Karol Wieliczko otrzymał prawo samodzielnego zarządzania swym majątkiem, a stryj musiał mu złożyć szczegółowe sprawozdanie na piśmie za cały okres „opieki” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1840, 154).
Wieliczkowie, ze względu na to, że byli bardzo szeroko rozgałęzieni i spokrewnieni z licznymi domami szlacheckimi, porzucali niekiedy pierwotny herb własny Syrokomla i jego odmiany i zaczynali używać innych. Interesująco wypada pod tym względem porównanie oficjalnych materiałów z różnych heroldii. A więc Wywód familii urodzonych Wieliczków herbu Syrokomla, zatwierdzony w Mińsku 3 maja 1799 roku i wydany Wieliczce, podstolemu starodubowskiemu, donosi że rodzina ta „od dawnych czasów kleynotem szlachectwa będąc zaszczyconą, używała tych wszystkich przywilejów i prerogatyw, jakie tylko dla stanu szlacheckiego są dozwolone, urzęda w kraju cywilne i rangi woyskowe oraz possessye ziemskie dziedziczne posiadała, a koleje dostoyności na liczne rozgałęzione potomstwo przeniosła…”. Za protoplastę tej linii wzięty został Jan Wieliczko, podstoli oszmiański, dziedzic majętności Roczyn i Jakientany w tymże powiecie. „Istotny i niekwestyonowany szlachcic”, który zostawił po sobie na przełomie XVI-XVII w. pięciu synów: Samuela, Andrzeja, Jana, AIbrychta i Aleksandra (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 475, s. 142).
Jan Dworzecki-Bohdanowicz w rękopiśmiennym dziele Herbarz szlachty litewskiej podaje urywkowe informacje: „Wieliczko herbu Syrokomla, nad Abdankiem strzała żelezcem do góry, na niej poprzecznica… 1528 Wieliczko Zienowiewicz z bojarów wołkowyskich; Jan, podstoli oszmiański, sługa x. Radziwiłła Stanisława; 1602 Jan, pisarz grodzki trocki…”. Herbarz Orszański z roku 1774 mówi, że 9 listopada tegoż roku „wywód swój w ziemstwie orszańskim uczynili”: Stefan i Nikodem, synowie Izaaka; Remiasz, syn Stefana; Ignacy, syn Remiasza; Maciej z trzema synami Andrzejem, Kasprem i Kondratem; Teodor, syn Andrzeja; Paweł, Swiryd, Zacharyasz z synem Jakubem; Wasil; Awłas i Jan, synowie Macieja; Heliasz, syn Wasila; Jan, syn Awłasa; Hrehory z synami Andrzejem, Kondratem i Mikołajem; Stefan i Antoni, synowie Andrzeja; Andrzej i Jan, synowie Bazylego z Zabołotnia Wieliczkowie.
Dodatek II do Spisu szlachty Królestwa Polskiego (Warszawa 1854, s. 50) pisze o Albinie Franciszku i Henryku Janie Wieliczkach herbu Syrokomla. Drzewo zaś genealogiczne tego rodu, sporządzone w heroldii wileńskiej w roku 1902, uznaje za protoplastę linii Melchiora, syna Jana, właściciela dziedzicznego majątku Gudenie w powiecie upickim, który przekazał w 1763 roku do dziedziczenia synom Ignacemu, Maciejowi i Antoniemu (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 1744). Dotycząca innej linii rodu Lista familii szlachcica Joachima Wieliczki w powiecie wiłkomierskim żyjącego z 1799 r. podaje: „Joachim Wieliczko herbu Abdank, wywód jego następny: Trzey bracia rodzeni, pradziadowie Józeff, Eliasz y Jan, z Jana rodzący się, kupili majętność Wigie w powiecie wiłkomierskim leżącą od panów Szopowskich y Łukaszewiczów; w dowód takowe prawo w extrakcie w dacie 1662 julii 3.
Józeff, pradziad, spłodził synów czterech: Piotra, Jana, Kazimierza y Jana… Piotr spłodził córek dwie, Annę y Maryannę, na Annę aktorstwo majętności Wigiów spadło… Maryanna zaś wy¬posażona została; Jan, drugi Jan y Kazimierz bezpotomni zmarli y suk¬cessya na brata Piotra spadła… Eliasz, pradziad, spłodził syna Macieja, chorążego Jego Królewskiey Mości. Maciey spłodził sy¬nów trzech: Franciszka, koniuszego y regenta grodzkiego wiłkomierskiego z pierwszey żony, Stanisława y Mateusza z drugiey żony, to jest Białobrzeskiey, spłodzonych… Franciszek spłodził synów trzech: Ignacego, Józeffa już nieżyjącego xiędza, y Joachima… Ignacy miał zastawną w powiecie wiłkomierskim possessyą Narmoynie alias Drabiszki y Prozoryszki (…), teraz zaś posiada dziedziczną possessyą Bogusławiszki w powiecie wiłkomierskim leżącą, ma synów trzech: Kazimierza, Stanisława y Jana. Joachim, teraz wywodzący się, ma synów dwóch, Józeffa y Adama. W 1781 r. Anna z Wieliczków primo voti Schwabowa, secundo Łukjanowa, zrzekła się Wigiów na korzyść Joachima, który dokupił jeszcze Jucuny w tymże powiecie”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 355).
O innej znów gałęzi rodu opowiada Wywód familii urodzonych Wieliczków herbu Oghińczyk z roku 1804, zatwierdzony przez Deputację Wywodową Guberni Litewsko-Wileńskiej, który stwierdza, „że dom Wieliczków jest od dawna dostoynością szlachecką zaszczyconym, z którego pochodzący Jan Woyciechowicz Wieliczko, przez wywodzących się dopiero na linii za protoplastę wzięty, w imieniu brata rodzonego y w imieniu synów swoich, z synem Tomaszem na seymie w Warszawie zebranym, utwierdzenie przywileju szlachectwa od Króla Zygmunta Trzeciego w przytomności zebranych senatorów y posłów uzyskał, któremu tenże Monarcha herbu Oghińczyk czyli Jastrzębiec używać dozwolił, y wyrysowany dać Wieliczkom zalecił oraz swobodami wszelkiemi szlacheckiemi cieszyć się dozwolił, jak roku 1593 junij 10 dnia datowany (…) przywiley Króla Zygmunta Wieliczkom służący poświadczył.
Tomasz Janowicz Wieliczko, że wydał na świat syna Alexandra, a Alexander Tomaszewicz Jana y Teodora, Teodor zaś Alexandrowicz, że spłodził synów dwóch Alexandra y Konstantego, o tym świadectwo od senatorów, urzędników, dygnitarzy y szlachty z powiatu starodubowskiego na seymik do Wilna w roku 1690 zebranych (…) Wieliczkom wydane dało się wiedzieć. Jan Alexandrowicz Wieliczko, syn drugi Alexandra, zostawił po sobie synów dwóch: Krzysztofa y dwuimiennego Teodora Jana, z którego pochodzą wywodzący się…”. Ta gałąź Wieliczków posiadała folwark Zaborze w powiecie brasławskim. W 1804 roku Kazimierz, Adam, Andrzej, Mateusz, Szymon, Michał Jerzy, Antoni, Ignacy, Jan i Karol Wieliczkowie uznani zostali urzędowo „za rodowitą y starożytną szlachtę polską” oraz wpisani do pierwszej klasy Ksiąg Szlachty Guberni Litewsko-Wileńskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3243, s. 34-35).
Dotyczący tejże linii Produkt rodowitości szlacheckiey urodzonych Wieliczków herbu Oghińczyk albo Jastrzębiec z powiatu brasławskiego ułożony w 1800 roku podaje, że „dom Wieliczków w Xięstwie Litewskim zamieszkały z dawna y od wieków zaszczycony prerogatywą szlachecką, pełnił zawsze obowiązki stanowi szlacheckiemu przyzwoite, posiadał dobra ziemskie, odbywał służby wojenne, cnotliwie, nie szczędząc krwi swojey za monarchów y Oyczyznę. A dosyć w dzieła znakomite będąc zamożny, kiedy późniey przez zrządzenie nieprzyjazney fortuny schylony został do ubóstwa, familia z niego rozeszła po różnych mieyscach y panach, służbę przyjmować y zarabiać na chleb zmuszoną została. Ponownie zatem urodzeni Wieliczkowie przez uczciwe staranie y pracę dorobili się majątku y posiadali dobra w powiatach mińskim y oszmiańskim, a lękając się, ażeby upadek pierwszy, który zniszczył ślady przodków, stanu ich szlacheckiego późniey jakiey wątpliwości nie poddał – Jan Woyciechowicz Wieliczko w imieniu brata rodzonego y w imieniu synowców swoich y (między któremi Tomasz Janowicz Wieliczko pra-pra-pradziad wywodzących się umieszczony) prosił Zygmunta III-go, Króla Polskiego o utwierdzenie sobie przywileju szlachectwa na seymie walnym roku 1593 junij 10 dnia w Warszawie zebranym, na co Król Zygmunt III utwierdził przywilejem swoim prerogatywą szlachectwa JWPanów Wieliczków w przytomności zebranych senatorów y posłów, dozwolił herbu Oghińczyk czyli Jastrzębiec używać, któren wyrysować y dać Wieliczkom zalecił oraz swobodami szlacheckimi cieszyć się dopuścił…”. Dalszy ciąg tego dokumentu jest zbieżny z powyżej przytoczonym Wywodem… (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1660, s. 19-21).
I wreszcie Wywód familii urodzonych Wieliczków herbu Jastrzębiec z 1819 roku po stwierdzeniu, że „ta familia z przodków swoich w Litwie zamieszkała, zawsze prerogatywami szlacheckiemi i dostojeństwy zaszczycona, ciągle ziemne possydowała własności”, powtarza treść dwóch poprzednich dokumentów, precyzując wszelako, że chodzi tym razem o gałąź rodu Wieliczków, siedzącą na folwarku Zaborze w powiecie brasławskim i zaścianku Jurkiszki w powiecie oszmiańskim. Ta linia poprzez małżeństwa spokrewniona m.in. była z Leszczyńskimi, Woronieckimi, Usakowskimi, Ciechanowiczami, Niewiarowskimi, Jundziłami. W 1819 roku Deputacja Wywodowa Wileńska uznała cały szereg reprezentantów tej gałęzi „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1010, s. 76-77).
W XVIII-XIX wieku, gdy obszerne połacie ziem byłej Rzeczypospolitej znalazły się w obrębie Państwa Rosyjskiego, Wieliczkowie zaczynają i tam odgrywać coraz to bardziej zauważalną rolę, chociaż L. M. Sawiołow, znany heraldyk rosyjski, w swych skrupulatnych zapiskach genealogicznych z 1908 roku nawet nie umieszcza Wieliczków w poczcie szlachty rosyjskiej, słusznie ich uważając za niewątpliwie przynależących do tradycji polskiej. Co jednak Wieliczkom nie przeszkodziło w „dostarczeniu” licznych wybitnych jednostek, zasłużonych dla rozwoju kultury i nauki nie tylko Polski, ale też Białorusi, Litwy, Ukrainy i Rosji.
Z tej rodziny pochodził Aleksander Wieliczko (1792-1867), zasłużony organizator oświaty i życia gospodarczego Syberii, autor mającego duże znaczenie naukowe atlasu (14 map) historycznego tej prowincji w okresie od 1533 do 1843.

WIELIKOPOLSKI herbu własnego; nazwisko wzięli od miejscowości Wielkie Pole. Przybyli do Moskwy jeszcze przed 1595 rokiem i przekształcili się w rozgałęziony i bogaty ród rosyjskich wojewodów i ziemian.

WIENIEWITINOW herbu własnego; według Rummla i Gołubcowa (RS, t. 1, s. 172-177), mają pochodzić z Wieniewy, skąd przesiedlili się do powiatu woroneżskiego. Terencjusz Wieniewitinow w 1622 roku otrzymał nadania ziemskie w tym powiecie.
Spokrewnieni byli m.in. z Wielhorskimi, Wołkowymi, Obolenskimi, Oleninymi, Borowskimi.
Dmitrij Wieniewitinow (1805-1827) był znakomitym poetą rosyjskim. (Patrz też: Obszczij gierbownik, t. 4, s. 87).
Wieniewitinowowie rosyjscy, jak się wydaje, pochodzą od polskiego szlachcica Fiodora (Teodora), który za cara Aleksego Michajłowicza, prawdopodobnie przed rokiem 1650, przyjęty został jako „gość” do carskiej służby i nadzorował produkcję żywności w Astrachaniu i Kazaniu. Jego syn Nicefor w marcu 1679 roku uzyskał od cara Fiodora Aleksiejewicza potwierdzenie nadań ojca oraz liczne nowe przywileje, łącznie ze zniesieniem jakichkolwiek podatków z handlu i majątku. (Akty istoriczeskije, t. 5, Sankt Petersburg 1842, s. 65-68).
Być może pochodzili z Wieniewiczów z powiatu oszmiańskiego czy Wienickich herbu Nałęcz z wileńskiego.

WIERCHOWSKI herbu Pobóg odm. i własnego; ród rosyjski polskiego pochodzenia; w Moskwie od 1609.

WIERCIŃSKI vel WERTYŃSKI herbu Janina, Ogończyk, Rawicz, Ślepowron, Wieniawa. Używali przydomku Snopek, pochodzili z Polski środkowej, ale bardzo wcześnie odgałęzili się też na wschodnie połacie Rzeczypospolitej.
Snopkowie zaś – jak podaje Przemysław Dąbrowski (Wędrówki rodzin szlacheckich, Lwów 1925, s. 9) – ród swój wiedli z Małopolski. Pisali się „z Mozgawy”, już w XV wieku posiadali liczne wsie na Rusi Halickiej.
Floryan Wierciński w 1718 był cześnikiem Ziemi Drohickiej, który to tytuł przez pokolenia członkowie tego rodu nosili. Tak np. Marcin Werciński już w końcu XVIII w. był też cześnikiem Ziemi Drohickiej, ale jako ostatni, gdyż władze rosyjskie położyły niebawem kres polskim tytułom i rangom (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3240, s. 31).
Wywód familii urodzonych Wiercińskich herbu Rawicz podaje: „Roku 1799 miesiąca stycznia 12 veteris a 23 novi stili dnia.
Przed nami, Ludwikiem hrabią Tyszkiewiczem, aktualnym taynym konsyliarzem, marszałkiem guberńskim, kawalerem różnych orderów, Prezydującym, y deputatami ze wszystkich powiatów Gubernii Litewskiey do przyjmowania y roztrząsania wywodów szlacheckich obranymi, złożony został wywód rodowitości szlacheckiey urodzonych Wiercińskich herbu Rawicz, przez który gdy dowiedzionym zostało: iż Andrzey Hrehorowicz Wierciński w zaszczycie rodowitości szlacheckiey posiadał dobra Wierciałki zwane, które synowi jego Marcinowi, a po nim Jerzemu Marcinowiczowi Wiercińskiemu w spadku dostały się. Który to Jerzy, dziedzic Wierciałek, zapisując one synowi Maciejowi Wiercińskiemu, komornikowi lidzkiemu, dopiero z potomstwem wywodzącemu się, prawem wieczystym w roku 1771 miesiąca stycznia 5 dnia wydanym, wyraził, iż te dobra po oycu Marcinie, a dziadu Andrzeju Hrehorowiczu Wiercińskich posiada. Tenże Jerzy prócz syna Macieja Wiercińskiego miał synów jeszcze trzech, dopiero wywodzących się, Jana, Józefa y Franciszka.
Z tych Franciszek ma synów dwóch Ludwika y Apolinarego, wyświecił to testament Jerzego Wiercińskiego, oyca, dobra Surkonty synom swym, dopiero wywodzącym się zapisujący, w roku 1784 sierpnia trzeciego dnia uczyniony.
Na fundamencie przeto złożonych dowodów, rodowitość szlachetną imienia urodzonych Wiercińskich próbujących, My, marszałek guberński y deputaci powiatowi, stosownie do przepisów (…) familię urodzonych Wiercińskich, jako to: wywodzących się Macieja Jerzewicza, komornika lidzkiego, z synami Jerzym, Wincentym, Kazimierzem, Jakubem, Ignacym, Adamem, Dominikiem y Franciszkiem, Jana, Józefa y Franciszka Jerzewiczów oraz Ludwika y Apolinarego Franciszkowiczów z possessyi Surkont urodzonych Wiercińskich za rodowitą y starożytną szlachtę polską ogłaszamy y onych do Xięgi Szlachty Gubernii Litewskiey pierwszey klassy zapisujemy.
Działo się na sessyi Deputacyi Generalney Wywodowey Szlacheckiey Gubernii Litewskiey w Wilnie”. (Lietuvos Valstybinis Istorijos Archyvas, f. 391, z. 1, nr 948, s. 316-317).
Dekret wywodowy familii urodzonych Snopków Wiercińskich herbu Wieniawa z 21 października 1800 roku donosi, że Felicjan Franciszek dwuimienny Snopek Wierciński, krajczy brasławski, miał sześciu synów: Tomasza, Łukasza, Antoniego, Kazimierza, Bonifacego i Stefana; z których Tomasz był ojcem Franciszka, a ten – Mateusza, Wincentego i Dyonizego, zatwierdzonych w szlachectwie właśnie wówczas.
Wywód familii urodzonych Snopków Wiercińskich herbu Rawicz z 31 marca 1819 roku głosi, iż rodzina ta „jest tak dawna i starożytna w Królestwie Polskim, że nastanie jej pierwiastkowych początków w cieniach głębokiej nawet starożytności z pewnością dośledzać niepodobna, to tylko pewna: iż w Województwie Podlaskim, z chlubnym Domu swojego kwitnąc zaszczytem, od kilku wieków w Ziemi Drohickiej na Wielkim i Małym Wiercinie, dziedzictwy, zasiedlona, wielu znakomitych w Ojczyźnie, odważnych w boju rycerzy i użytecznych krajowi mężów wydała. O których pisząc autor Historyi Polskiej Niesiecki w tomie IV dzieła swojego na karcie 515 między innemi wymienia: Jana, jeszcze w roku 1598, a Pawła, że Jana III podpisał elekcyą królewską. Akta zaś Ziemi Drohickiej, z których nadpradziad wywodzących się własną ręką wypisał notacyą najdujących się licznych tam tranzaktów, poczynając prosto od roku 1600, świadczą o ciągłym Małego i Wielkiego Wiercina dziedziczeniu tej familii, aż do pomienionego pradziada Floryana Wiercińskiego, czesznika drohickiego, który dostawszy się w Xięstwo Litewskie, possydował już dobra Trowpie w powiecie wiłkomierskim, i z tych w roku 1700, jak poświadczył kwitt wojskowy 4 oktobra mu wydany, że w czasie boju krwawego pod Olkienikami stawał z wojennym uzbrojony rynsztunkiem, a będąc towarzyszem hetmańskiej pancernej chorągwi, kilkakroć był wojskowym deputatem, o czem przekonały 1702 Julij 16 i 1706 februaryi 17 ordynanse hetmana Wielkiego Xięstwa Litewskiego xięcia Wiszniowieckiego, który mu w nagrodę pomienionych strat i trudów wojennych assygnował 1708 februaryi 15 z dóbr Fiedoryszek w wiłkomierskim powiecie złotych 300 a oktobra 7 w tymże roku zabezpieczył swą ochroną dobra jego Trowpie od wszelkich nadużyciów wojskowych.
Jakową majętność niebawnie potem wspólnie z żoną swą Heleną Szołkowską prawem wieczystym od Szołkowskich w 1715 apryla 29 na wieczność kupił (…). Tenże Floryan Wierciński, czesznik drohicki, jak się dopiero okazało, miał żonę Helenę z domu Szołkowską i z nią dwóch spłodził synów, Jakuba i Józefa, którym majętność główną Trowpie, a trzeciemu starszemu Antoniemu, z pierwszej żony urodzonemu, folwark Degianice i Narmojnie, od dawna w jego antecessorów imieniu zostający, prawem wieczystym przez ostatnie testamentu swego rozrządzenie w 1746 apryla 27 sporządzonym, rozpisał i w spadku przyrodnej sukcessyi zostawił (…).
Po śmierci ojca dwaj młodsi jego synowie stosownie do testamentowej dyspozycji pomienionym majątkiem Trowpiami, wioskami i onych poddanemi, Józef i Jakub Floryanowiczowie Wiercińscy zarówno podzielili się, a starszy Antoni przy pierwszym wydziele ojca na Degieńcach i Narmojniach został (…)”.
Jakub Wierciński zostawił po sobie trzech synów: Antoniego, Hieronima i Franciszka. Z nich Antoni ożenił się z Ewą Mickiewiczanką i zostawił po sobie synów Justyna i Floryana. On też nabył majątek Szyły, poprzednio sprzedawszy Trowpie. Justyn z kolei ożenił się z Teklą Grądzką, z którą miał synów Erazma i Jerzego.
Inne linie domu Wiercińskich rozgałęzili się po powiecie wiłkomierskim, wchodząc w posiadanie licznych zaścianków, folwarków i majątków. Spokrewnili się przez branie żon z Biaduckimi, Chrzczonowiczami, Jurkiewiczami, Stomami, Stankiewiczami, Bunikowskimi, Wilkańcami, Walickimi, Nowomiejskimi, Grotuzami, Pietkiewiczami. W 1819 roku heroldia wileńska uznała aż dwudziestu dziewięciu Snopków Wiercińskich z powiatu wiłkomierskiego „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2597, s. 263-270).
Wywód familii urodzonych Snopków Wiercińskich z 13 marca 1819 roku wskazuje na starożytność rodziny, na posiadanie folwarku Hruszakowszczyzna w powiecie oszmiańskim i na jej spokrewnienie z takimi domami, jak Rodziewiczowie, oraz ogłasza Antoniego, Joachima, Leona, Michała i Wincentego, synów Ignacego, Wiercińskich „za starożytną szlachtę polską” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1010, s. 5-6).
Wywód familii urodzonych Snopków Wiercińskich herbu Rawicz, ułożony w Wilnie 18 czerwca 1836 roku, m.in. donosi, że „familia Wiercińskich od naydawnieyszych czasów podług świadectwa kronikarzy polskich (…) szczycąc się dostoynością i prerogatywami stanu szlacheckiego, używa herbu Rawicz, którego opisanie następne: „panna siedząca na niedźwiedziu w polu żółtem”.
Wzięty za protoplastę rodu Wiercińskich Floryan Snopek Wierciński, cześnik drohicki, jako aktualny szlachcic znaydował się na generalnym zjeździe senatorów, dygnitarzy, urzędników ziemskich i grodzkich, rycerstwa i szlachty roku 1700 oktobra 2 pod Olkienikami odbytym (…). Następnie wzmieniony teraz Floryan Wierciński, że oprócz majątku oyczystego po przodkach Narmoynie zwanego wspólnie z żoną swoją Heleną Szołkowską posiadał majętność ziemną Sroupie z poddanymi w powiecie wiłkomierskim (…). Zostawił on po sobie synów trzech: Antoniego, Józefa y Jakóba Wiercińskich, jak o tem poświadczył testament tegoż Floryana Wiercińskiego roku 1746 Apryla 27 sporządzony.
Antoni Wierciński z dwóch żon spłodził synów siedmiu. Z pierwszey Magdaleny Mąkiewiczówny Onufrego, Michała, Tadeusza y Marcina; z drugiey Katarzyny Chrzczonowiczówny: Wincentego, Macieja i Jana, którzy po nim osiągnęli majętność Degiańce (…).
Drugi syn Floryana, a brat Antoniego, Józef Snopek Wierciński dziedziczył po oycu majętność Sroupie zwaną, był oycem synów trzech: Bogusława Jakuba, Franciszka Germana i Ignacego (…).
Trzeci syn Floryana Jakub Wierciński, dziedzic części folwarku Sroupiów był oycem synów trzech: Antoniego, Heronima Mateusza y Franciszka…”. W następnych pokoleniach stali się Wiercińscy bardzo liczni i posiadali rozmaite folwarki na Wileńszczyźnie, jak i w Litwie etnicznej. W 1836 roku Adam Mikołaj, Antoni Izydor Wincenty, Stefan, Mateusz Ignacy, Marceli Antoni Piotr, Antoni Feliks, Paweł Fabian, Jakub Ignacy, Stanisław Józef, Bogusław, Franciszek Michał, Hipolit Kazimierz, Aleksander Jakub Antoni, Stanisław Ludwik, Edward Donat, Jan Justynian, Piotr Marian, Teofil, Medard Kazimierz, Stanisław Napoleon Wiercińscy uznani zostali przez deputację wywodową wileńską „za aktualnych y starożytnych dworzan” i wpisani do Ksiąg Genealogicznych części szóstej Guberni Wileńskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1055, s. 101-103).
W 40-tych latach XIX wieku heroldia odnotowała w powiecie wileńskim Adama Mikołaja Wiercińskiego z żona Teklą z domu Grzybowska, dwoma synami i jedną córką (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 291, s. 8).
Heroldia wileńska w 1851 roku potwierdziła rodowitość szlachecką Michała Wiercińskiego, zamieszkałego w zaścianku Kopane Błoto w powiecie oszmiańskim, nadzorcy magazynów zbożowych, oraz jego żony Wiktorii z Grużewskich, synów Felicjana i Antoniego jak też córek Anny i Emilii. W tymże czasie potwierdzenie szlachectwa uzyskał Tomasz Wincenty Wierciński, dzierżawca ziem Anny Ułanowskiej, zamieszkały w okolicy Łoszany tegoż powiatu z żoną Scholastyką z Mikulskich i synami Justynem, Karolem Edwardem, Florianem, Stefanem. Ówcześnie też w powiecie wileńskim miał własny majątek Maciejuńce Adam Mikołaj Wierciński (żona: Tekla z Grzybowskich; synowie: Antoni Izydor Wincenty, Stefan – radca tytularny, lekarz powiatu jekatierinbaumskiego Guberni Permskiej) (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3240, s. 81-91).
Także heroldia grodzieńska nieraz potwierdzała rodowitość kilku gałęzi rodu Wiercińskich. W 1817 i 1835 roku został potwierdzony w rodowitości szlacheckiej Aleksander Kazimierz Wierciński, właściciel części dóbr Wałki i Wiercienie w powiecie drohiczyńskim guberni grodzieńskiej, jak też kilkudziesięciu dalszych członków tego rodu (CPAH Białorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 4).
Wiercińscy herbu Janina i Rawicz powiatu bielskiego w 1848 roku zostali potwierdzeni w rodowitości przez heroldię grodzieńską i przez Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu (CPAH Białorusi w Grodnie, f. 332, z. 3, nr 1, s. 133-154).
Z tej rodziny wywodził się Aleksander Wierciński (1889-1957), znakomity wykonawca piosenek, aktor teatralny i filmowy, poeta i pisarz. Jego córka Anastazja (ur. 1944), jedna z najbardziej utalentowanych i najpiękniejszych aktorek radzieckich była też zasłużonym pedagogiem od lat pracującym na Zachodzie.

WIERIGIN herbu Bończa odm.; ród rosyjski polskiego pochodzenia. Widocznie stanowili odgałęzienie Weryhów.

WIERIOWKIN herbu własnego. Panowie Wierowkinowie z Witebszczyzny byli w XIX wieku potwierdzani w godności szlacheckiej także przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 13).

WIGURA herbu Szaława i własnego. Pochodzili z Wołynia. W służbie rosyjskiej od XIX wieku.

WILKICKI herbu Pogonia i Nowina; siedzieli na Wileńszczyźnie w powiecie oszmiańskim oraz na Żmudzi w powiecie szawelskim (ci drudzy używali herbu Pogonia).
Antoni, Marcin, Stefan Wilkiccy w 1764 roku podpisali akt konfederacji generalnej warszawskiej (Volumina Legum, t. 7, s. 61 i in.).
W roku 1774 Jan Wilkicki sprzedał synowi swemu Marcinowi posiadłość Osowiny alias Szklańce w powiecie oszmiańskim.
Rodzina urodzonych Wilkickich w lutym 1808 roku potwierdzona została w rodowitości szlacheckiej przez dekret Mińskiej Deputacji Szlacheckiej. Z tegoż dokumentu wynika, że Wilkiccy posiadali dobra ziemskie w powiecie oszmiańskim (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 2, nr 510, s. 1-401). Według Regestru szlachty czynszowej i okolicznej powiatu borysowskiego z roku 1812 w okolicy Kapuścin mieszkał jw pan Maciej Wilkicki (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 37, s. 308).
7 września 1812 roku do prefektury polskiej policji w Borysowie wpłynęła skarga „od obywatela tegoż powiatu Felixa Tracewskiego, regenta”. Tekst ten daje wymowne świadectwo zarówno ludziom, jak i czasom, które ilustruje. A więc: „Jaśniewielmożny Pan Antoni Wilkicki, mieszkający w Dzierużkach, z innemi szlachtami, mając do mnie niechęć za spełnianie woli przeszłego rządu rossyjskiego, (…) mszcząc się tedy za to, za pierwszym wejściem komendy (francuskiego generała Kolberta) porucznika Rostowskiego, wnet J. Pan Wilkicki przybiegł do Dokszyc i w najwyższym sposobie mię udawał, że jakoby ja największym jestem przyjacielem Rossyi, że zasadzko czyli pułk rossyjski w lesie chowam i furaż onym dostarczam (…) i różne inne dziwotwory przed pomienionym porucznikiem przedstawił.
Porucznik, będąc o mnie tak uprzedzony, zwokowawszy mię, czynił zapytanie, – azali ja istnie w Puszczy Bucławskiej przechowywam pułk rossyjski i jemu furaż dostarczam. Kiedym się ja zaparł i dowodził, że to jest płonna wieść, porucznik tenże dla przekonania większego wysłał szpiegów, a mnie tymczasem pod aresztem utrzymywał. J. Pan Wilkicki, jeżdżąc razem z żołnierzami, którzy byli komenderowani dla wyśledzenia o pułku rossyjskim, w tym czasie naprowadził z tych jednego żołnierza Krzyżanowskiego na dom mój Witunicze, któren różne szturmy robił i konia strokatego mego zabrał. Kiedy już Wilkicki nie mógł okazać tym żołnierzom przeze mnie ukrytego pułku, rzucił się do innego sposobu. Zaczął zbierać podobnych w postępkach sobie różnych szlacht, którzy na piśmie równie i sam na punktach wyż rzeczonych mnie udających dali świadectwo…”.
Skoro nie udało się domniemanego moskalofila zniszczyć, to postanowił pan Wilkicki przynamniej nie zwracać Tracewskiem zabranego przez żołnierza konia. Gdy podkomisarz policji Wańkowicz udał się do Wilkickiego, by odebrać konia, on „nie odpowiadając niczego z domu uciekł”. Sprawa, oczywiście, na tym się jeszcze nie skończyła. „Powtórnie kiedy W. Wańkowicz do jego przybył i zapotrzebował albo zwrotu konia, albo dania objaśnienia, - on, chociaż umiał czytać i pisać, jednak tego zaparł się, a tylko tłumaczył się, że jakoby odprowadził jego do Bobru i oddał tym żołnierzom, od których miał danego…”. Skarżył się więc F. Tracewski na A. Wilkickiego, prosząc sąd o rozstrzygnięcie sprawy. (Akty izdawajemyje…, t. 37, s. 417-418).
Nie wiemy, czy zdążyły polskie władze wnieść jasność w tę sytuację, ale z pewnością ze strony władz rosyjskich spotkać musiały pana Wilkickiego nie lada nieprzyjemności. Przecież w miesiąc po spisaniu tego listu tereny te zajęły już oddziały Kutuzowa i pan Tracewski nie przegapił chyba okazji, by siebie wystawić w oczach nowych panów jako męczennika sprawy rosyjskiej, tyle ucierpiałego za swoją miłość do Rosji od sąsiada A. Wilkickiego…
W 1851 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość szlachecką Anastazji z Derwojedów Wilkickiej, wdowy po Józefie Wilkickim, zamieszkałej w miejscowości Gudele powiatu wileńskiego z synami Bernardem (19 lat), Hipolitem (17), Wilhelmem (9) i Wacławem (7) oraz córką Pauliną (11). Utrzymywała rodzinę z dorywczych zarobków. Z zapisu tego dowiadujemy się też, że rodowitość Wilkickich była potwierdzona również w 1808 roku przez heroldię mińską (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3306).
Z tej rodziny dwaj sławni podróżnicy i uczeni rosyjscy w dziedzinie hydrografii, ojciec Andrzej Wilkicki (1858-1913), generał służby geodezyjnej, oraz syn Borys Wilkicki (1885-1961), zasłużony w tejże dziedzinie.

WISŁOGURSKI herbu Nałęcz; notowani w ziemi Czernihowskiej od XVII wieku.

WISZNIEWSKI. Prężny ród szlachecki szeroko rozgałęziony na terenach od morza Bałtyckiego i Czarnego aż po Sachalin i Wyspy Kurylskie. W różnych odnogach używali herbów Gozdawa, Lubicz, Prus 1, Ramułt, Trzaska. W Małopolsce pieczętowali się godłem Grzymała. Znani w Ziemi Łomżyńskiej przed 1423 r.; nazwisko od tamtejszych dóbr Wiszniewo (Por.: Kapica Milewski, Herbarz, s. 452, Kraków 1870). Od XV wieku notowani też w Małopolsce. Stiborius de Wisznia w latach 1455-1460 pełnił funkcję sędziego grodzkiego we Lwowie (Akta ziemskie…, t. 2, s. 142 i in.).
Kniaziowie Wiszniewscy mieli rozległe posiadłości na Wołyniu. Iwan i Fedor Wiszniewscy figurują w księgach buhalteryjnych W. Ks. L. z lat 1506-1511 (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. 15, s. 660). W 1511 roku król Zygmunt darował im majątek Peremil w powiecie łuckim (tamże s. 840-842). Józef Wiszniewski podpisał w 1764 roku akt konfederacji generalnej warszawskiej (Volumina Legum, t. 7, s. 68).
Szymon Wiszniewski, podkomorzy powiatu preńskiego, był uczestnikiem Powstania Polskiego 1794 roku, wchodził do najwyższych władz rewolucyjnych w Wilnie. Jak wynika z akt, przechowywanych w CPAH Republiki Litewskiej w Wilnie (f. 391, z. 4, nr 3295, s. 1-98) Wiszniewscy zamieszkali na kresach używali herbów Prus-I, Trzaska i Ramult. Gnieździli się w powiatach: wileńskim, trockim, oszmiańskim i w mieście Wilnie. Dzierżawili przeważnie od wielkich panów – bo sami należeli najczęściej do szlachty drobnej – ziemie w takich miejscowościach jak Sokołojcie, Worona, Podbarcie, Zarzeczany, Połusze, Pugowicze. Spokrewnieni byli z Zmitrowiczami, Szymonowiczami, Janowiczami, Rokickimi, Znoskami, Ciechanowiczami, Łukaszewiczami, inną szlachtą kresową (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 291, s. 1-5).
Wywód familii urodzonych Wiszniewskich herbu Trzaska, zatwierdzony przez heroldię wileńską w 1819 roku, m.in. głosi: „familia ta dawna i starożytna, będąc zaszczycona dostojeństwem szlacheckim, dziedziczyła dobra ziemskie i różnego stopnia urzęda w Kraju piastowała. Z tej familii pochodzący Joachim Wiszniewski, dziad wywodzącego się, z przodków swoich zaszczycając się rodowitością szlachecką, spłodził synów Andrzeja i Bogusłwa, którym dobra Miluny w Xięstwie Żmudzkim w powiecie rosieńskim leżące, przez się nabyte, na wieczność odstąpił (1739)…
Rzeczony Bogusław będąc wyposażony z dóbr ojczystych Milun przeniósł się do Litwy, gdzie po długiem swym życiu zostawił po sobie syna Adama, wywodzącego się…”. Deputacja wywodowa uznała Adama Bogusławowicza Wiszniewskiego „za rodowitego i starożytnego szlachcica polskiego”, wpisując go do klasy pierwszej księgi szlacheckiej Guberni Litewsko-Wileńskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3295, s. 6-7).
Poświęcony innej gałęzi tegoż rodu Wywód familii urodzonych Wiszniewskich herbu Trzaska z 18 grudnia 1819 roku podaje, że „Dom imienia urodzonych Wiszniewskich od najdawniejszych czasów prerogatywami szlacheckimi i possydowaniem dóbr ziemskich zaszczycony” jest, a za protoplastę bierze Joachima Wiszniewskiego, który zostawił po sobie synów Andrzeja i Jakuba. Pierwszy z nich z kolei zostawił synów trzech – Wincentego Joachima (1766), Aleksego Jana (1782) i Augustyna Ignacego (1787).
Ród ten posiadał nieduże majętności w powiecie kowieńskim, nieco później - także w trockim. Jakub zaś (ur. 1771) – jak podaje zapis archiwalny – miał synów Stanisława, Bernarda i Michała. Oni też w 1819 r. uznani zostali przez heroldię w Wilnie „za rodowitą y starożytną szlachtę polską”. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1010, s. 78-79).
W grudniu 1819 roku Jan, Bartłomiej, Wiktor, Stanisław, Tomasz, Andrzej, Sylwester, Ludwik, Józef, Wincenty, Paweł, Tadeusz i Antoni Wiktor Wiszniewscy herbu Trzaska z powiatu wileńskiego, jak też liczni inni szlachcice tego nazwiska, potwierdzeni zostali przez heroldię wileńską w swej starożytnej rodowitości (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1006, s. 90 i in.). Posiadali też dobra Nowoszuce w powiecie pińskim.
Wywód familii urodzonych Wiszniewskich herbu Ramult zatwierdzony przez heroldię wileńską w 1819 roku głosi, że „od dawnych czasów zaszczycona prerogatywą szlachecką familia Wiszniewskich, gdy przez różne rewolucje krajowe dowody rodowitości onych zatraconemi zostały, dziś bez rodziców sierotami pozostali urodzeni Wiszniewscy na mocy świadectw obywateli i szlacht godnych wiary urzędników, zapewniających szlachetne urodzenie, pierwsze pod rokiem 1803, marca 2 dnia, a na mocy tegoż 1804 marca 4 dnia, wprzódy przez obywateli powiatu wiłkomirskiego, a te drugie przez marszałka tegoż powiatu JW Pana Balcewicza wydane Jakubowi Józefowiczowi Wiszniewskiemu, ojcowi dziś wywodzących się, który to Jakub czterech wydał światu synów, jako to Franciszka, Izydora, Michała i Antoniego, jak o tym przekonały metryki chrzestne Franciszka 1717 nowembra 12 dnia, Izydora 1800 maja 10 dnia, obie w księgach Kościoła Parafialnego Puńskiego zapisane; Michała 1804 augusta 25 w Kościele Parafialnym Pioszuńskim, i Antoniego 1812 decembra 18 dnia w księgach Kościoła Parafialnego Stokliskiego zapisane, przekonały pochodzenia z ojca Jakuba Wiszniewskiego”. Na podstawie tych świadectw heroldia wileńska uznała Franciszka, Izydora, Michała i Antoniego Wiszniewskich „za rodowitą szlachtę polską”, wpisując ich do klasy drugiej ksiąg szlacheckich Guberni Litewsko-Wileńskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3295, s. 12-13).
Wywód familii urodzonych z Witosulów Wiszniewskich herbu Prus 1 z 30 lipca 1819 roku donosi: „Dom imienia tego od przodków rodowitością szlachecką, possydowaniem dóbr ziemskich oraz piastowaniem urzędów cywilnych i wojskowych zaszczycony, gdy dla wielolicznych w Kraju Polskim rewolucyi inkursyi początkowe domu tego pochodzenie nie jest łatwe do wyświecenia, przeto poczynają linię genealogiczną od Samuela Wiszniewskiego, który zostawszy po ojcu w roku dziewiątym wieku swego wzięty został przez Kozaków, stamtąd uszedłszy w roku siedemnastym służył w Woysku Polskim i kiedy król szwedzki powracał z Polskiey do domu, pozostał w służbie JO Xięcia Bohdana Radziwiłły i ożeniwszy się spłodził synów pięciu, jako to: Kazimierza, Jana, Władysława, Stanisława i Andrzeja; i possydował w Koronie dobra dziedziczne ziemskie Wiszniew za przywilejem xięcia Mazowieckiego, biskupa płockiego, oraz posesyę zastawną trzymał, późniey wyszedł z Korony Polskiey do Litwy jeszcze za Jana Kazimierza, Króla Pol¬skiego, opuściwszy swoje dziedzictwo ziemskie dla zapadłego prawa na aryanów, w którey sekcie zostawał.
Tu zaś był w obowiązkach u xiężniczki Radziwiłłówny i od jey przodków miał posesyę zastawną. A że szczycił się dostoynością szlachecką, objawiły następne dokumenta: 1. Proces o zgubione papiery na posesyę Rusiałka i Swinka zwane oraz inne majętności pod rokiem 1669 miesiąca augusta 26 dnia w Ziemstwie Słuckim zaniesiony. 2. Cessyą na folwark Śliwy w w-wie Nowogródzkim od Winklerowey temuż Samuelowi pod rokiem 1677 (…)
Z tych Kazimierz, syn Andrzeja, Wiszniewski spłodził synów dwóch Franciszka, pułkownika byłych Woysk Polskich, i Józefa, szambelana byłego dworu polskiego, y possydował zastawą dobra Surwiliszki w Xięstwie Berżańskim sytuowane. Że zaś był stolnikiem województwa Bracławskiego, dowiódł tego przywiley Nayjaśnieyszego Króla Polskiego Augusta III konferowany”. Pozostawił on po sobie synów Józefa, Chryzostoma i Ignacego.
W roku zaś 1819 heroldia wileńska uznała „za rodowitą y starożytną szlachtę polską” pochodzących z tejże linii Jakuba Daniela, Zygmunta Gaspra i Juliana, synów Marcina, prawnuków Andrzeja, Wiszniewskich, wpisując ich do pierwszej części ksiąg szlachty Guberni Litewsko-Wileńskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1010, s. 11-12).
Wywód familii urodzonych Wiszniewskich herbu Lubicz zatwierdzony przez heroldię wileńską 3 lipca 1807 roku głosi: „Adam Wiszniewski, pierwszy protoplasta domu tego, będąc dostojnością szlachecką zaszczycony, possydował dobra ziemskie dziedziczne Zabieliszki zwane z ludźmi poddanemi, i wydawszy na świat synów czterech, to jest: Jerzego, Józefa, Andrzeja i Samuela Adamowiczów Wiszniewskich, aktorstwo dóbr dziedzicznych Zabieliszek im zostawił; z których najstarszy Jerzy Adamowicz Wiszniewski wydał na świat syna Franciszka, którego metryka pod rokiem 1703 Julij 10 poświadcza. Z Franciszka rodził się Dominik (…)”. W 1807 roku heroldia wileńska uznała Marcina, Jana, Wincentego, Antoniego, Józefa, Juliana, Ignacego i kilku innych Wiszniewskich z powiatu oszmiańskiego „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 984, s. 7-8).
Wiszniewscy potwierdzani byli w rodowitości przez heroldię wileńską m.in. w latach 1805, 1819, 1845, 1848 i in. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 131, s. 16). Józef, Chryzostom, Augustyn, Tomasz Benedykt i liczni kolejni Wiszniewscy w 1819 roku także potwierdzeni zostali w rodowitości szlacheckiej przez heroldię w Wilnie (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1017, s. 27-28).
W latach 40-ych XIX wieku w powiecie wileńskim heroldia odnotowała obecność co najmniej dziewięciu gniazd szlacheckich, należących do Wiszniewskich. Były to rodziny z reguły liczne i niezbyt zamożne. Licznie zamieszkiwali pograniczny powiat dziśnieński (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 4117, 1). Wiszniewscy na Czernihowszczyźnie szli od Michała Eustachego, szlachcica z połowy XVIII w. Pochodzili z powiatu nowoaleksandrowskiego (Miłoradowicz, Rodosłownaja kniga, t. 1, s. 17).
Jedna z gałęzi Wiszniewskich herbu Prus od 1859 roku posiadała tytuł hrabiów włoskich.
Z tego rodu w Rosji zasłynęli m.in. Wincenty K. Wiszniewski (1781-1855), zasłużony astronom, profesor Uniwersytetu Petersburskiego, członek Cesarskiej Akademii Nauk; Aleksander W. Wiszniewski (1874-1948), wybitny chirurg, członek rzeczywisty Akademii Nauk Medycznych ZSRR, autor szeregu wynalazków w zakresie medycyny; Aleksander A. Wiszniewski (ur. 1906), syn poprzedniego, także znakomity chirurg, członek rzeczywisty ANM ZSRR, dyrektor Wszechzwiązkowego Instytutu Chirurgii im. A. W. Wiszniewskiego, autor wielu publikacji naukowych; Wsiewołod Wiszniewski (1900-1951), znany pisarz rosyjski o orientacji komunistycznej; Halina Wiszniewska (ur. 1926), sławna śpiewaczka, w okresie 1952-1974 w Teatrze Wielkim w Moskwie, później na Zachodzie była rodowitą Rosjanką o nazwisku Iwanowa, a nazwisko Wiszniewska zachowała po swym pierwszym mężu.
Karol Florianowicz Wiszniewski (ur. 11 listopada 1805, zm. 1 kwietnia 1863) ukończył w 1830 roku Uniwersytet Wileński; od 1837 był profesorem Uniwersytetu w Charkowie, gdzie założył m.in. szkołę praktycznej weterynarii. Opublikował ponad 20 prac naukowych w języku polskim, łacińskim i rosyjskim o hodowli, chorobach i leczeniu rogacizny. Był jednym z pionierów weterynarii na Ukrainie i w Rosji.

WITKIEWICZ herbu Nieczuja; pochodzili z Ziemi Wileńskiej. Do tej rodziny należał m.in. Wiktor Witoldowicz Witkiewicz, kierownik pracowni radioastronomii Instytutu Fizycznego AN ZSRR, autor szeregu prac o plazmie słonecznej i pulsarach; odkrywca superkorony Słońca, laureat Nagrody Państwowej ZSRR w roku 1968.

WITKOWICZ herbu Syrykomla i in. Nazwisko nieraz używane w zapisach archiwalnych zamiennie z nazwiskiem „Witkiewicz”, choć nie zawsze stanowili z nimi jedną rodzinę. Byli drobną szlachtą siedzącą w osadzie Witkowszczyzna w powiecie wileńskim, a odnotowywaną dokumentalnie jeszcze przed rokiem 1528.
Dobrze znani też na Żmudzi. Stefan, Jan, Piotr Witkowiczowie figurują obok innych reprezentantów tego rodu w 1528 roku na liście szlachty Ziemi Żomojtskiej (Russkaja Istoriczeskaja Bibliotieka, t. 15, s. 1655). Piotr oraz Wojciech Witkowiczowie, bojarowie hospodarscy powiatu retowskiego Ziemi Żmudzkiej, są wzmiankowani w przywileju króla Zygmunta Augusta z 12 lutego 1555 roku (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 24, s. 184, 187).
Ponownie uszlachceni w Cesarstwie Rosyjskim w końcu XVIII wieku jako dworianie Guberni Czernihowskiej (Por.: Miłoradowicz, t. 1, s. 77-78).
Z tej rodziny pochodził Wiktor Witkowicz, poczytny w swoim czasie pisarz rosyjski (XX wiek)

WITKOWSKI. Znani od dawna w Ziemi Grodzieńskiej, Wileńskiej, w Małopolsce, Mazowszu, Śląsku. Pieczętowali się godłami Korzbok, Nowina, Oręż, Poraj, Sas, Sternberg, Złotogoleńczyk i in.
Witkowscy, herbu Nowina, pochodzili z w-wa krakowskiego ze wsi Witkowice. Była to rodzina zasłużona i zamożna, spowinowacona z Dembińskimi, Ujejskimi, Gawrońskimi, Boratyńskimi i innymi słynnymi rodami polskimi. Już w XVII wieku znaleźli się także na Wileńszczyźnie, Smoleńszczyźnie i Mińszczyźnie. Często gęsto stwierdzają działalność członków tego rodu polskie kroniki wojenne. Była też inna, nie tak dobrze znana, rodzina o tym nazwisku używająca herbu Poraj, zasłużona dla Lwowszczyzny, i szerzej, Rusi Czerwonej. Ci właśnie Witkowscy herbu Poray (róża biała o pięciu listkach zielonych w czerwonym polu, u góry hełm, korona i takaż róża) najdawniejsze swe gniazdo mieli w w-wie łęczyckim. Aleksander Witkowski zostawił po sobie trzech synów: Łukasza, dziekana katedry lwowskiej (1665), oraz Macieja i Stefana, rycerzy, z których pierwszy walczył przeciwko Prusakom niemieckim i Szwedom, drugi – przeciwko Moskwie i Kozakom. On też osiadł na Rusi, otrzymawszy tu skrawek ziemi za przelaną dla dobra Rzeczypospolitej krew. W 1720 roku wymieniani są Witkowscy jako właściciele wsi Makszyna; zachowały się metryki chrztu latorośli tego rodu w plebanii witebskiej z lat 1767, 1770, 1772.
Witkowscy, piszący się z Cwilla oraz z Dołęga Witkowscy, wywodzili się z Korony Polskiej, ale już dość wcześnie osiedli w Księstwie Kurlandzkim, skąd się odgałęzili na Litwę, Żmudź i Białą Ruś; posiadali m.in. własności ziemskie w powiatach: oszmiańskim, wileńskim, kroskim, szawelskim, kowieńskim, birżańskim, lidzkim, trockim. Zawsze uchodzili za starożytną szlachtę polską i jako tacy potwierdzani byli wielokrotnie przez heroldię wileńską (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3328, s. 1-106).
Tomasz Święcki (Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski, t. 2, s. 304) odnotował: „Witkowski herbu Nowina z krakowskiego województwa. Seweryn z Rudułtowic, chorąży księstwa zatorskiego, odbywał liczne posługi na walne sejmy i trybunały koronne. – Marcjan poległ w bitwie ze Szwedami pod Kaliszem. – Jan, jezuita, rektor poznański, podróżował do Francji i tam życie zakończył. – Jarosz Witkowski, ten miał synów dziesięciu, którzy wszyscy prawie w potrzebach wojennych, broniąc kraju i swobód polegli. – Maciej i Stefan Witkowscy herbu Poraj z łęczyckiego województwa, mężowie sławni odwagą w potrzebach przeciw kozakom i Szwedom w Prusiech. – Stanisław przydomku Targo, uczony i w języku greckim biegły, młodsze lata przepędził w Krakowie na naukach, mianowany poborcą komory celnej mazowieckiej w Łomży mieszkał. Zaleca go prawość i nieinteresowność; nie spanoszył się jak inni, owszem nienawidził zdzierstwa celników, pisał przeciw nim, zowiąc szarańczą, co wszystko pożera, drapieżną gawiedzią, która się krwią z ludu ubogiego wyssaną, tuczy. Wolny czas od urzędowania poświęcał ulubionym naukom i muzom. Wydał pism kilka za panowania Zygmunta III, najwięcej w rymach, które jeżeli nie są gładkim wierszem pisane, oznaczają jednak rozsądek w uwagach głęboki i cechują Witkowskiego, że był kochającym kraj i ojczyznę obywatelem…” etc.
Na Żmudzi Witkowscy posiadali m.in. w powiecie telszewskim dobra Bordza. Byli oni potwierdzani w rodowitości przez heroldię wileńską w latach 1795, 1816, 1830 (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1019).
Jeśli chodzi o polskie źródła heraldyczne, to np. W. Wittyg pisze o Witkowskich herbu Nowina z powiatu śląskiego woj. krakowskiego.
K. Niesiecki (Herbarz polski, t. 9, s. 364-366) pisze o Witkowskich herbu Nowina, wywodzących się z Ziemi Krakowskiej, oraz o Witkowskich herbu Poraj „w Łęczyckiem województwie, od Jaroskowskich swoję linię prowadzą, gdy bowiem Aleksander Jaroskowski syn Jakuba i Oszkowskiej herbu Lubicz wziął działem Witkowice, od nich przezwany Witkowskim…”. Tenże autor w dziele Korona Polska (t. 4, s. 555-556) pisze o Witkowskich z województwa krakowskiego, spokrewnionych przez małżeństwa z takimi domami, jak Rusoccy, Dembińscy, Ostrogorscy, Kuczkowscy, Bolestraszyccy, Jezierniccy, Gawrońscy, Ujejscy, Lubomirscy, Drozdowscy; oraz herbu Poraj z w-wa łęczyckiego, połączonych z domami Koszkowskich, Kalińskich i in.
Kolejne dzieło genealogiczno-heraldyczne donosi: „Witkowscy. Ród urodzonych Witkowskich herbu Poraj, zdawna osiadłych w województwie Łęczyckim, wymieniany jest w dziele Niesieckiego. Aleksander Witkowski miał trzech synów: Łukasza, dziekana Katedry Lwowskiej 1665 r., Macieja i Stefana służących w wojsku. Maciej przy Janie Kazimierzu uczestniczył w wojnach z Niemcami i Szwedami, Stefan przeciw Kozakom” (N. Szaposznikow, Heraldica, t. 1, s. 144-145, Petersburg 1900).
Na Podolu gnieździło się pięć różnych polskich rodzin szlacheckich o nazwisku Witkowski, wpisywanych do części pierwszej, trzeciej i szóstej ksiąg szlacheckich Guberni Podolskiej (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodosłownuju knigu Podolskoj Gubernii, Kamieniec – Podolsk 1897, s. 14, 146, 195).
Jan Bohdanowicz-Dworzecki odnajduje Witkowskich herbu własnego w 1526 roku na Żmudzi w Wileńszczyźnie, o czym donosi w swym rękopiśmiennym Herbarzu szlachty litewskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 113).
Jak podaje Spis ziemian Mińskiej Guberni (Mińsk 1899, s. 10) Witkowscy posiadali w mińskim powiecie dobra Białorucze, Prudyszcze, Zbarewicze, Dubno, Wałowszczyzna.
* * *
W dawnych zapisach sądowych i kronikarskich dość często spotyka się wzmianki o reprezentantach tego wielkiego domu. Tak dla przykładu, Petrus Witkowski (Vithkowski) figuruje w jednym z zapisów archiwalnych, pochodzącym z 28 listopada 1500 roku, a wystawionym w Krakowie (Archiwum Sanguszków, t. 2, s. 282).
Źródła z 1520 r. powiadają, że już wówczas w okolicy Kiejdan, posiadłości książąt Radziwiłłów, mieszkali dwie rodziny szlacheckie Witkowskich (Archeograficzeskij sbornik dokumientow, t. 7, s. 11).
Nobiles Johannes, Mathias et Stanslaus Vitkowsczi w roku 1521, a Petrus Wythkowsky w 1558 r., figurują w aktach kapituły we Włocławku (Akta kapituł z wieku XVI, s. 254, 337, Kraków 1908).
Jan Witkowski, bojar włości wilkijskiej, wzmiankowany jest w zapisie Metryki Litewskiej z dnia 9 marca 1529 r. (Por.: Russkaja Istoriczeskaja Bibliotieka, t. 15, s. 1819, 1821).
„Szlachetny pan Stanisław Witkowski, podstarosczi Ratenski” figuruje w 1559 roku w księgach ziemskich chełmskich jako poręczyciel w jednej ze spraw finansowych (Akty izdawajemyje…, t. 19, s. 115).
Piotr Witkowski około 1579 roku był miecznikiem dobrzyńskim (Por. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI-XVIII wieku, s. 276, Kórnik 1990).
Pan Jan Witkowski, ziemianin hospodarski powiatu mińskiego, był świadkiem na sądzie w maju 1582 roku (Akty izdawajemyje…, t. 36, s. 58).
Rosina Withkowska i Nicolai Withkowski wymienieni zostali w liście hetmana Jana Zamoyskiego z 21.X.1582 r. (Akty otnosiaszczijesia k istorii Jużnoj Rossii, t. 3, s. 473).
W 1584 roku znany jest Mikołaj Witkowski (herbu Nowina), instygator wielki koronny (Patrz: T. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej, t. 24, s. 131, Poznań 1902).
Nobilis Nicolaus Witkowski, konsul miasta Krakowa, figuruje w dekrecie króla Zygmunta III z 18.VI.1591 roku. (Prawa, przywileje i statuta miasta Krakowa, t. 2, s. 28, 66, 88, Kraków 1890).
13 kwietnia 1600 roku „do urzędu y do xiąg teraźnieyszych grodzkich mielnickich oblicznie przyszedszy uczciwy Łukasz Markowicz, burmistrz miasta jego królewskiey mości Mielnika, mając przy sobie woźnego szlachetnego Macieja Sikorskiego z pewnymi szlachcicami Jakubem Maliszewskim a Marcinem Wysokińskim, przed urzędem ninieyszym opowiadali, iż gdyśmy chodzili umyślnie do jego mości xiędza Jana Witkowskiego, plebana mielnickiego, mówiąc w te słowa do onego, iżeś wielmożny xięże plebanie nas do dworu króla jegomości niewinnie zapozwał. To jest mianowicie strony siedlisk, które waszmość mienisz gruntem kościelnym, zjednaj waszmość sobie miernika, który by to wymierzył wedle regestru rewizorskiego, z których jeśli się co najdzie gruntu kościelnego, gotowiśmy zarazem z tych sprawiedliwość uczynić y zarazem ex nunc ustąpić.
Na którą przemowę jego mość xiądz Jan Witkowski nic nie odpowiedział, y owszem się zmilczał. Tamże przy tem tenże jegomość xiądz Jan Witkowski, pleban mielnicki, (…) gdy był napominany, aby sobie queres czynił, jeśli tu na którym mieszczaninie co zaległo, gotowiśmy sami z siebie y z inszych sprawiedliwość uczynić. A co się tknie strony dziesięciny, o którąś wielmożny xiężę Janie Witkowski, plebanie mielnicki, nas zapozwał, tey nigdy jako przodkowie naszy ani my sami nie dawali y teraz dawać nie powinni, co się prawnie być pokaże z czasem swym. Dla czego tedy nie skwapiając się z tych na żadną rzecz, prosimy y napominamy, abyś waszmość tego przedsięwzięcia swego z nami poprzestał…”.
Nie takie to było jednak łatwe, dać radę z krnąbrnym kapłanem, który przez dłuższy czas prowadził sądowe wojny podjazdowe z częścią prawosławnych mieszczan miasta Mielnika (Akty izdawajemyje…, t. 33, s. 150, 156, 157, 191-192).
Seweryn z Witkowic Witkowski w 1606 r. był krakowskim posłem na sejm.
1 marca 1610 roku ksiądz Witkowski złożył w magistracie Mielnika skargę na prawosławną ludność tegoż miasta o to, iż urządziła przed świątynią katolicką pijacką farsę i burdę, uwłaczając majestatowi kościoła. „Ad officium capitaneale actaque praesentia castrensia mielnicensia personaliter venies venerabilis Joannes Witkowski, plebanus Mielnicensis, coram eodem officio praesenti solenniter et summa cum dolore questus et protestatus est contra et adversus (…) Qui quidem Ruteni tam masculini, quam feminini sexus die dominico proximo in festo Sanctissimae et Individuae Trinitatis atque die hesterna et die hodierna, a mane ad vesperas usque circumcirca circulum, plateas, vicos, campos, agros, silvas et circa plebaniam residentiae protestantis sub ipsa ecclesia in oppido Mielnik prope circulum erecta cum cornicenibus alias „z dudami”, tympanis et aliis multis instrumentis rusticis ad saltum praeparatis, saltus varios more gentili ad instar locustarum sursum et infra salantes clamantesque et vociferantes „Baal, Baal!”, ebrii existentes perficiunt et id exequi sine intermissione non cessant atque aliquoties in diem sub ecclesiam venientes et sese refinentes clamores et tumultus magnos exicitant, scandala et crimina sceleratissima profana et auditu indigna faciunt et perficiunt, nonnullique ebrii sibi met ipsis cultro se concutiendo in honorem Baal mortem violenter inferunt, cum maximo dedecore christianitatis, contra jus divinum et humanum, in magnum scandalum ecclesiae mielnicensis et ipsius plebani protestantis, in contrarium quodque decreti sacrae regiae majestatis…” (Akty izdawajemyje…, t. 33, s. 185).
Lubasz Witkowski, podczaszy kijowski w latach 1622-1629, był właścicielem wsi Owrupiec i Szałomki w Województwie Bracławskim (Akty otnosiaszczijesia k istorii Jugo-Zapadnoj Rossii, cz. 7, t. 2, s. 421, Kijew 1890).
Maciej Skarbek Witkowski podpisał 4.VI.1648 laudum ziemian województwa ruskiego utrzymane w patriotycznej tonacji polskiej. Natomiast Seweryn Witkowski figuruje w regestrze szlachty przemyskiej na okazowaniu pod Medyką 28.IX.1648.
W 1651 roku do Moskwy przybyli na pertraktacje posłowie króla polskiego Stanisław Witkowski i Filip Obuchowicz (Por.: L. Abecedarski, Biełorussija i Rossija, Mińsk 1978, s. 127).
Wielu Witkowskich „ludzi prostych” próbuje wymienić Walerian Nekanda Trepka w Liber generationis plebeanorum (s. 446-447): „Witkowski nazwał się… od wytkania, że wytykał będąc u tkacza ojca w Wągrowcu, miasteczku opacim w Wielkiej Polszcze. Służył niedalekoż u pana Palęckiego, potem panu Radolińskiemu w Wielkiej Polszcze. Pojechał był od tego pana, a potkawszy tego pana jadącego w drodze anno 1627, będąc z kilką kompaników hultajów, rzekł panu: „czemuś mi nie zapłacił?” i wziął mu parę koni z wozu, zjechał z nimi do Poznania. Dostawszy innych koni, pan Radoliński puścił się po nim. Zastał go w Poznaniu na Wałszewie. Wtem prosił pana starosty o hajduki, z któremi pojmał go i dał do wieże wsadzić, i ściąc go miano, ale pan Jan Zebrzydowski, co tam blisko mieszkał, wyprosił go i odkupił. Służył potem temu panu Zebrzydowskiemu kilka lat, jeszcze do tego i z panią jego pana sypiał, aby się wysłużył za to tem prędzej panu, co go odkupił, acz miał od pani dobre obrywki niemałe. Był tamże w tej służbie i anno 1632.
Witkowski nazwał się syn Stelmacha Wojciecha z Wągrowca (…) Wzięła go służyć sobie pani Palęcka wdowa, co była otruła męża w Wielkiej Polszcze… Potem z temże służką Witkowskim do Krakowa jechała. Mieszkała najmem (…) na Psim Rynku anno 1638 i 1639. Dawała temu to siła. Miał od niej konia, rządzik oprawny, szablę litą, bałtę oprawną, ładownicę z brajcary, ostrogi srebrne. W bławacikach chodził, szlamami ferezyjka podczyta, czapka wydrowa z sobolczykiem, wąs białokurowaty.
Witkowski zową się w oświęcimskiej i krakowskiej ziemi anno 1634. Tych dziad był chłopski syn Barutów ze Śląska z Rudułtowic wsi. Syn tego Baruta dał był kilka tysięcy panu Mikołajowi Komorowskiemu na Ludwigowice, potem na kilka wiosek. Tenże uwiódł mu mniszkę profeskę Gierałtowską z klasztora zwierzynieckiego i brał z nią ślub, z którą miał syna Seweryna; Witkowskim nazwał się. Tego udziałano było chorążym zatorskim. Miał synów kilku…” etc.
Jak zawsze jednak Trepka nie przytacza żadnych dowodów na potwierdzenie podawanych przez siebie pogłosek, nie mogą więc jego powiastki być traktowane poważnie.
W 1662 roku w księgach buhalteryjnych rządu moskiewskiego figuruje imię Kazimierza Witkowskiego, chorążego Wojska Zaporoskiego, na którego utrzymanie w ciągu roku wydano ponad 130 rubli (AJuZR, t. 5, s. 98). Trudno powiedzieć, co robił w Moskwie ten szlachcic polski, jasne jednak jest, że był na żołdzie Rosji, co nie stanowiło zresztą specjalnego ewenementu.
Niekiedy przybywali do Moskwy, szukając tu zajęcia, byli oficerowie i urzędnicy polscy, jak np. ów Obram Dubowskij (najprawdopodobniej Abraham Dębowski), „krakowskiego powiatu szlachcic”, który zbiegł przez Ukrainę, Litwę i Rygę do Pskowa i w maju – czerwcu 1648 roku – jako zawodowy wojskowy – przyjęty został na służbę, całując uprzednio krzyż na wierność carowi i przechodząc na prawosławie (AJuZR, t. 3, suplement, s. 9-10). Zdarzało się, że uciekali za wschodnią miedzę pospolici zbrodniarze, uchodzący przed sprawiedliwością. Z reguły znajdowali w Moskwie zrozumienie, chleb i możliwość „samorealizacji” na niwie walki z Polską…
Zachował się list z roku 1669 Tomasza z Witta Witkowskiego, chorążego mielnickiego, z którego wynika, że autor jego dbał – mimo własnego katolickiego wyznania – także o duchowne potrzeby swych prawosławnych (a raczej już grecko-katolickich) poddanych. Oto ten list do Wincesława Benedykta Glińskiego, unickiego biskupa włodzimierskiego i brzeskiego, pisany w ślicznej polszczyźnie ówczesnej: „Jaśnie wielmożny mości xięże episkopie Włodzimierski! Donoszę do wiadomości wacpana, iż cerkiew w maiętności moiey dziedziczney Żwadzkiey bez swieszczenika wakuie od lat kilku, za czym upatrzywszy człowieka zgodnego, za zaleceniem teyże unii świętey oyców duchownych, którzy się za nim przyczyniali do mnie, na imie Jana Wasilewicza, w woiewództwie brzeskim urodzonego, za którym upraszam, bo tego iest godny do szafowania sakramentów świętych, onego zrozumiawszy, poświęcić raczył y onemu tę cerkiew w moc podał y te dobra iako za antecessorów moich nadane, iako zażywali przeszłe swieszczenicy, y ia onemu toż mocą podaię, to iest, włokę iedną we trzech polach y sianożęci, aby się chwała Boża odprawowała, o co iterate upraszaiąc, łasce mię wacpana oddaię. Z Wahanowa, 29 Nowembra, anno 1669.
Tomasz z Witta Witkowski, chorąży Mielnicki.” (Akty izdawajemyje…, t. 3, s. 65-66, Wilno 1870).
Było to postępowanie szeroko rozpowszechnione, o czym np. świadczy nadanie w roku 1686 przez Adama Skaszewskiego, stolnika zakroczymskiego, gruntów i przywilejów cerkwi i kapłanowi unickim w majątku Neple (tamże, s. 110-112).
W XVII stuleciu Witkowscy posiadali majątki Romejki i Mikiszkajcie w powiecie wiłkomierskim. W 1669 roku czterej bracia: Maciej, Ignacy, Stanisław i Antoni Witkowscy, prawnukowie uznawanego za protoplastę rodu Jana Kazimierza, musieli wszystkie dziedziczne majętności wysprzedać i odtąd najwidoczniej rozproszyli się na różne strony w poszukiwaniu pracy i chleba (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 10, nr 70).
W 1711 roku w aktach grodzkich chełmskich figuruje „generosus” – „szlachetnie urodzony” Jan Witkowski, właściciel folwarku (villa) Serebryszcze (Akty izdawajemyje…, t. 27, s. 45).
W latach 1720/21 Jan i Andrzej Witkowscy sądzili się z chełmskim klasztorem Bazylianów o miedzę; w tymże roku małżeństwo Jana i Anny Witkowskich miało podobnąż sprawę z chełmskim klasztorem Pijarów.
W kwietniu 1721 roku w księgach grodzkich witebskich odnotowano, że woźny Krzysztof Ziemacki na wniosek sędzi ziemskiego połockiego Samuela Przysieckiego przybył do majątku „Lubawicze, alias Krzywokoniec, w powiecie orszańskim leżącego” i przekazał go na własność panu Ludwikowi Witkowskiemu i żonie jego Krystynie (urodzonej Reutt) „ze wszystkiemi służbami, w prawie zastawnym wyrażonemi, z budynkami dwornemi y gumiennemi, z gruntami, z lasami, gaiami, borami, puszczą, sianożęciami, łąkami, sadzawkami, stawami, z rzekami, rzeczkami, w dawnym, pewnym ograniczeniu będącemi, z poddanemi etc.” (Istoriko-juridiczeskije matieriały…, t. 26, s. 410-411, Witebsk 1895).
Stanisław Witkowski figuruje w księgach grodzkich chełmskich w zapisie z dnia 31 grudnia 1738 roku. Onże 11 września 1742 roku podpisał uchwałę sejmiku szlachty Ziemi Chełmskiej (Akty izdawajemyje…, t. 27, s. 310).
W księgach grodzkich chełmskich pod datą 11 maja 1739 figuruje następujący zapis: „My niżey podpisani burmistrze, raycy, ławnicy y pospólstwo jego królewskiey mości miasta Chełma, imieniem jeden za drugiego podpisujemy się, że za grunt kupiony sławetnego pana Józefa Łabędzia przez wielmożną jeymość panią Annę Katarzynę Witkowską, bierzemy na ewikcyą złotych polskich sto, a to na wypłacenie z tychże gruntów hiberny wiecznemi czasy od przewielebnych ichmościów xięży Scholarum Piarum, wolnych ich czyniąc na potomne czasy od wszelkich ciężarów mieyskich z pomienionych gruntów do miasta y Rzeczy pospolitey należących…” (Akty izdawajemyje…, t. 27, s. 278).
22 grudnia 1742 r. do ksiąg grodzkich Chełma wpisano następujące zobowiązanie „wewnątrzrodzinne” Witkowskich: „Niżey na podpisie wyrażony znam tym skryptem moim, iż z porachowania zostaję winien jegomości xiędzu Raymundowi Witkowskiemu, profesorowi konwentu pokrzywnickiego zakonu oyców Cystersów, złotych polskich 1074, którą tą summę na każdą rekwizycję jego do rąk, lub komu dyspozycya będzie, gotów będę oddać. Datum w Lublinie, anno millesimo septingentesimo trigesimo sexto, die sexta Maij. Piotr Witkowski manu propria.” (Akty izdawajemyje…, t. 27, s. 313).
W 1743 roku księgi grodzkie witebskie wymieniają imię Tomasza Witkowskiego, rajcy mścisławskiego.
A oto świadectwo o posmaku kryminalnym: „Roku 1752 msca Marca 20 dnia. Na urzędzie iego kr. msci mieyskim mohylowskim, comparendo personaliter uczciwy Kużma Paciomka, mieszczanin mohylowski, wydał relacyą w tey kathegoryi, że będąc w Buyniczach dnia 19 eiusdem mensis anni paesentis, w karczmie tych że Buynicz, w posessyi czerńców będącey y zostaiącey, pod którą porą przybył do tey że karczmy Symon Witkowski; post modum przybył czerniec, nomine Onika, monastyra Buynickiego. Który czerniec, przybywszy, siadł z szynkarką, a potym się z tąż szynkarką położył na łóżko. Widząc to, pan Symon Witkowski rzekł do czernca, że to się czerncowi nie godzi czynić, z szynkarkami na łóżku leżeć; dla nas nam czynisz zgorszenie. Na te tedy słowa rzekł uczciwy Kuzma Paciomka, przez żart, że to żona moia; w tym punktcie czerniec poszedł do klasztoru. Po odeyściu iego począł Pauluk Krzyżapusk tę szynkarkę napominać tymi słowy: ponieważ ty duchownych zwodzisz, to bardziey świeckich możesz zwieść. W tym razie szynkarka pobiegła do monastyra y sprowadziła tak czernców, iako y innych ludzi, parobków, różney czeladzi. Jak prędko przybyli, zaraz czerniec, nomine Hawrył, począł Symona Witkowskiego bić, mordować, pod którą porą poboiu tego wzięto u tegoż Symona Witkowskiego talarów czternaście y tynf…” (Istoriko-juridiczeskije matieriały, t. 15, s. 368-369).
Sprawa wylądowała w sądzie, jak wiemy, gdyż chodziło zarówno o czynną obrazę godności szlachetnego pana Witkowskiego, jak i o ograbienie tegoż.
Nie wiemy, jaki wyrok zapadł w tej sprawie, najprawdopodobniej jednak niekorzystny dla biednego szlachcica, gdyż ustawodawstwo staropolskie zabraniało szlachcie przebywania w karczmach z chłopami.
Jedna z ustaw staropolskich głosiła: „Szlachcicy w karczmie nie mają bywać, … ani z kmiotkami w rząd siedzieć i piwa pić przystoi. A jeśliby szlachcicowi, tak w karczmie umyślnie w rządzie z chłopy siedzącemu, będącemu i pijącemu przydało się, żeby przez kmiotka, abo kmiotki ubit, abo ranion był, tedy o jakążkolwiek ranę, abo o wszelakie ubicie, nie ma bydź słuchan, ani sądzon przez żaden sąd, wyjąwszy to, żeby szlachcicy byli w mieście dnia targowego, a czasu roków, albo dla jakiey inney potrzeby pilney…”.
W jednym z dokumentów magistratu połockiego, spisanym 24 czerwca 1754 roku, znajduje się konstatacja, iż „we włości Siebeżskiey w pohoście Sinim imc pan gubernator iegomość pan Witkowski y iegomość xiądz pleban tameczny budować tę cerkiew zabronili, co pospólstwo z wielko krzywdo y molestyo zostaie…”.
Antoni Witkowski podpisał 23 czerwca 1764 roku uchwałę konfederacji generalnej koronnej w Warszawie (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewódzka w Rzeszowie, Rk-3, k. 177).
„Mikołaj Witkowski swym i Jana, brata młodszego imieniem” podpisał 5.VI.1767 akt konfederacji ziemian halickich w obronie wiary katolickiej i integralności terytorium Polski (Akta grodzkie i ziemskie z archiwum państwowego we Lwowie, t. 25, s. 645, Lwów 1935).
Maciej Witkowski, Bartłomiej Sawicki, Jan Boreyko, wespół z kilkudziesięcioma innymi szlachcicami powiatu wileńskiego zmuszeni zostali w 1770 roku do złożenia przysięgi, że oni nie będą nadal buntować się i łamać praw Rzeczypospolitej (Akty izdawajemyje…, t. 8, s. 537-538).
Józef i Regina z Witkowskich Gaydamowiczowie, mieszczanie wileńscy, figurują w aktach archiwalnych z 1787 roku. (Akty izdawajemyje…, t. 9, s. 104).
Józef Witkowski około roku 1780 pełnił funkcje superintendenta jurborskiego (S. Kościałkowski, Antoni Tyzenhauz, t. 2, s. 199, 208, Londyn 1971).
Anioł Witkowski był chorążym w 21 chorągwi wielmożnego Rokossowskiego, starościca bachtyńskiego, w Brygadzie Drugiej tzw. Ukraińskiej (a szóstej w numeracji ogólnej) Kawalerii Narodowej Wojska Koronnego w 1790 r. stacjonującej w Tulczynie (Materiały do bibliografii genealogii i heraldyki polskiej, t. 1, s. 28, Buenos Aires – Paryż 1963).
Dominik Witkowski, szlachcic parafii wilkiskiej w Księstwie Żmudzkim, 27 sierpnia 1793 roku uwierzytelnił swym podpisem testament swego sąsiada i przyjaciela Franciszka Siemaszki (Dział rękopisów Biblioteki Akademii Nauk Litwy, F. 12-943).
Spis szlachty powiatu wiłkomierskiego z 1795 roku zawiera Listę szlachetney rodowitości imienia z Cwilla Witkowskich w powiecie wiłkomierskim znaydującego się (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 373). Czytamy w tym dokumencie: „Imię z Cwilla Witkowskich w szlachetney prerogatywie, że zawsze znaydowało się i praw wszelkich dobrego urodzenia swojego używało, przynosi wywodzący się na w sprawie tey pewności Testymonium obywateli Xięstwa Żmudzkiego Janowi z Cwilla Witkowskiemu, dziadowi swojemu w roku 1721 wydane…
Tenże Jan Witkowski miał synów Jakuba y Karola, oyca wywodzącego się…”.
Karol Witkowski a następnie jego syn Jan, w 1795 roku mający 29 lat, gospodarowali na folwarku Moryszkach, parafii birżańskiej.
Podpis pod godłem brzmi: „Herb z Cwilla Witkowskich: Panna na Niedźwiedziu z rozpostrzonionemi rękoma trzymająca w prawey ręce kielich. Którego Herbu przodkowie dziś wywodzącego się Jana z Cwilla Witkowskiego od Naydawnieyszych czasów używali, i teraz Dom ten z Cwilla Witkowskich takowego Herbu wyobrażeniem pieczętuje się…”.
Adam i Karniey Witkowswcy służyli parobkami w 1794 roku w majątku Krzczeniszki na Wileńszczyźnie, nie byli więc szlachtą (Akty izdawajemyje…, t. 38, s. 192). Nazwisko swe wzięli najprawdopodobniej od imienia poprzedniego pana.
Najbardziej znani w początkach XIX wieku byli Witkowscy, mieszkający tuż w sąsiedztwie Rosji (to oni byli najbardziej narażeni na ciosy i pokusy rusyfikacji), w okolicach Połocka, Witebska, Mińska, Orszy.
W. Witkowski w październiku 1812 roku pełnił funkcje kwatermistrza borysowskiego sądu ziemskiego (Akty izdawajemyje…, t. 37, s. 461).
Na sesji Deputacji Wywodowej Wileńskiej 13 kwietnia 1804 r. roztrząsano wywód urodzonych Witkowskich z powiatu kowieńskiego, których wpisano do pierwszej klasy Księgi Szlachty Guberni Litewsko-Wileńskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 985, s. 21).
3 sierpnia 1812 r. szlachcic powiatu borysowskiego Stanisław Witkowski zwrócił się do ustanowionych przez Napoleona władz polskich ze skargą na swego sąsiada: „Do Kommissyi powiatowey Borysowskiey.
Ode mnie niżey podpisanego prośba.
Od wstąpienia woysk wielkich Francuskich y od ogłoszenia nam przywrócenia przez wielkiego Cesarza y Króla Napoleona exystencyi polskiey, zawsze z chęcią y ochoczo odbywam wszelką przyporuczoną mi w obywatelstwie posługę y w każdym względzie przychilnego oyczyźnie okazuję, co wiadomo jest Kommissyi.
Żyd Abraham Zamorski, kwatermistrz jeszcze za rządu Rossyi, mając nienawiść do mnie, kwaterunkowemi postojami dokuczał mnie, również y teraz pod niebytność moją w domu raz czterech officyerów postawił, y tych z ludźmi do ich przybyłemi karmić więcey tygodnia musiałem. Teraz zaś, kiedy żaden dom nie jest zajęty, powtórnie ochroniwszy wszystkich żydów y domy nie zajęte żadnym postojem u mnie postawił dwóch officyerów z ludźmi y kilku żołnierzami. Gdym go o to napominał, z nieprzyzwoitemi słowami do mnie odezwał się, y że tak zawsze czynić mnie przykrości będzie, oświadczył.
Domiar ten krzywdy nie może być, aby nie był ukarany, osobiste moje pokrzywdzenie każe mi prosić Kommissyi o ukaranie oraz z mieysca tego kwatermistrza zrzucenie, gdyż jeżeli sprawiedliwego wyroku nie otrzymam, jako nie cierpiący uległości żydom, y to tak podłey konduyty, jakim jest kwatermistrz, szukać będę śrzodka na uczynienie z jego satysfakcyi; lecz nie pierwey, chiba bym mniey pomyślną uzyskał rezolucyą.
Prosi o domiar sprawiedliwości Stanisław Witkowski. Dnia 3 augusta 1812 Roku, Borysów” (Akty izdawajemyje…, t. 37, s. 258).
Męskie postawienie sprawy – nie może być co do tego dwóch zdań. Nic dziwnego, sam Witkowski był komisarzem rządu polskiego na powiat borysowski, dość wysokiej rangi urzędnikiem w strukturach nowych władz polskich, tworzonych przez Napoleona na byłych wschodnich terenach Rzeczypospolitej po ich uwolnieniu od Rosjan (tamże, s. 275).
Liber continens Nomina et Cognomina Studentium in Imperatoria Academia Polocensis Societatis Jesu podaje, że w latach 1815/16 studiował tu logikę (od 1817 r. – prawo) „Henricus Witkowski, annorum 17, Filius Jozephi ex districtu Orsensi”, zaś w latach 1816/17 uczył się tu „pro lectionibus Juris Civilis et Eloquentia” Julianus (filius Jozephi) Witkowski, który później przeszedł na wydział fizyki, a jeszcze później – matematyki (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 1083).
19 kwietnia 1819 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość Andrzeja, Adama, Jana, Patrycjusza, Józefa, Tadeusza, Tomasza, Andrzeja, Wincentego i innych Witkowskich herbu Poraj, szlachciców powiatu wiłkomierskiego (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 919, s. 7).
23 września tegoż roku potwierdzenie uzyskali Jakub, Józef oraz Wincenty Witkowski herbu Nowina z powiatu trockiego (tamże, s. 47).
W grudniu 1819 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość Leonarda, Arnulfa, Jana, Andrzeja Macieja, Stanisława i Franciszka Witkowskich (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1017, s. 45-46).
Ks. Grzegorz Witkowski w roku szkolnym 1822/23 pełnił funkcje kapelana Szkoły Powiatowej Mozyrskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 26, s. 17).
Niemało zachowało się z XIX wieku wzmianek i o rodzinie, zamieszkałej na Żmudzi, a używającej herbu Nowina.
Spis szlachty na pustoszach w majątku Jodziszkach w powiecie wileńskim parafii giedroyćskiey sytuowanym, mieszkających z roku 1829 donosi m.in.: „Andrzey syn Tomasza Witkowski ma wymóg rodowitości swoiey pod rokiem 1820, augusta 23 dnia, w Deputacyi wywodowey szlacheckiey Guberni Litewsko – Wileńskiey nastały (…)” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 3802).
Alojzy Witkowski od października 1832 r. znajdował się pod tajnym nadzorem policji za udział w powstaniu listopadowym. Mieszkał w majątku Szylany powiatu kowieńskiego (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, op. 1840, nr 174, s. 56).
W 1836 roku Mińska Deputacja Szlachecka uznała rodowitość Wawrzyńca Witkowskiego i jego synów Bazylego (Wasilija), Fomy (Tomasza), Mikołaja. Na liście szlachty Guberni Wileńskiej z 1839 r. figurują Andrzej, Leonard, Arnold, Konstanty Witalis Piotr i Patrycjusz Witkowscy (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 83, s. 4).
Na liście zaś szlachty powiatu trockiego z 1844 r. znajdują się Walerian, Alfons, Julian i Wincenty Witkowscy (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 85, s. 12).
Niejaki pan Wincenty Witkowski, opiekun nieletnich Marianny Zaleskiej i Anieli Łukaszewiczówny, zaskarżony został w maju 1840 roku w urzędzie generał – gubernatora z powodu niewłaściwego traktowania swych podopiecznych (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1840, nr 100).
22 maja 1841 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość szlachecką Wincentego, Jakuba, Józefa, Tomasza, Stefana, Bartłomieja Filipa, Jana Dementego i Kazimierza Witkowskich, mieszkańców powiatu trockiego, szlachciców polskich używających herbu Nowina. Za protoplastę rodu uznano wówczas Michała Piotrowicza Witkowskiego, który w 1673 r. przekazał w spadku swemu synowi Piotrowi majątek Nacewicze – Poszwile – Witkuny. Około roku 1740 Michał, syn Piotra, Witkowski był też właścicielem majątku Korkozyszki w tymże powiecie trockim (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 5, nr 744).
W latach 40-tych XIX wieku heroldia odnotowywała w powiecie wileńskim obecność kilku gniazd Witkowskich spokrewnionych m.in. z Grzybowskimi, Ilgiewiczami, Iwanowskimi, Kadarowskimi, Borewiczami, Jakubowskimi, Rygmuntami.
Lista członków patriotycznego Towarzystwa Demokratycznego Polskiego z lat 1832-1851 podaje m.in. informację o jednym z członków interesującej nas rodziny: „Witkowski Ludwik, ur. Roś, powiat wiłkowyski, gub. Grodno, 1817. Uczeń gimnazjum we Świsłoczy, powstaniec w Puszczy Białowieskiej, więziony w Gdańsku, na emigracji buchalter w Paryżu. (…) Umarł w Paryżu 1873” (Materiały do bibliografii genealogii i heraldyki polskiej, t. 1, s. 65, Buenos Aires – Paryż 1963).
Szlachcic Aleksander syn Cypriana Witkowski, pochodzący z Guberni Kowieńskiej, w latach 1863/68 przebywając w powiecie połockim znajdował się pod ścisłym nadzorem policji, gdyż w sierpniu 1863 ukrywał powstańców w lasach Pokrupowskich i Korewskich (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 6, nr 64, s. 25).
Antoni Witkowski, mieszkający w powiecie dynaburskim, znajdował się w okresie po 1863 roku przez długie lata pod nadzorem policji „za przechowywanie broni i podburzających książek, przekazanych mu przez Popowa” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 6, nr 64, s. 35).
Po 1863 roku za polityczną nieprawomyślność w guberni kowieńskiej zwolniony ze służby został m.in. kancelarzysta Mikołaj Witkowski (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, o. 1866, nr 181, s. 25).
15 sierpnia 1863 roku w kościele rzymsko-katolickim w Worniach na Żmudzi ochrzczono chłopaka o imieniu Jan Arnolf Witkowski, syna Mikołaja i Zofii (CPAH Litwy w Wilnie, f. 1481, z. 1, nr 2, zapis 112).
Znani byli Witkowscy również w Wilnie i Ziemi Wileńskiej w wieku XIX i XX. Tak np. Jakub Witkowski, szlachcic wileński, właściciel kamienicy na przedmieściu Śnipiszki, zwrócił się do władz miejskich w 1840 roku w imieniu mieszkańców tej dzielnicy z prośbą, by zwolnić ich od opłat za prawo przejazdu przez Zielony Most, łączący Śnipiszki ze Śródmieściem, które to opłaty nie tylko są nader uciążliwe, ale i hamują rozwój rzemiosła i handlu. Urząd generał – gubernatora nakazał im wszelako i nadal płacić po 2 kopiejki cła od woza, powołując się na… przywilej króla polskiego Zygmunta z 1536 roku. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1840, nr 102).
Wincenty Witkowski (ur. 1841), wilnianin, był założycielem i przywódcą kół młodzieży szkolnej i rzemieślniczej Wilna. Aresztowany w 1860 roku, zesłany został do rot aresztanckich do Orenburga i ślad po nim odtąd zaginął.
Michał Witkowski po powrocie z zagranicy w 1867 roku znajdował się pod nadzorem policji i gospodarzył we własnym folwarku Kiewleniki. Jak chce zapis policyjny, miał wówczas żonę Matyldę, syna Gustawa oraz córki Franciszkę i Ludwikę, znajdujących się za granicą. Uważano, że nadal trzeba go obserwować (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 1868, nr 228, s. 4).
We wspomnieniach Chłopaka ze Sławuty Wacława Olaskowicza (Warszawa 1987, s. 26-39, 52) występuje niejaki pan Witkowski, „patriota z wilczym biletem”, z pewnością osoba realna. Autor tak go charakteryzuje: „W tym czasie (początek XX W. – przyp. J. C.) w domu Igora zamieszkał niejaki pan Witkowski pochodzący z Warszawy, przestępca polityczny z tak zwanym „wilczym biletem”, zmuszającym do ciągłego włóczenia się po bezkresnych obszarach carskiej Rosji, z prawem krótkiego jeno pobytu w dowolnie przezeń wybranej miejscowości… Teraz dopiero Igor zaczął pobierać lekcje głębokiego patriotyzmu. Teraz dowiedział się o warszawskiej cytadeli, o Traugucie, o powstaniu styczniowym i jego bohaterach. Teraz dowiedział się o kibitkach, Sybirze, zesłaniach i katordze. Teraz, przesiadując godzinami z panem Witkowskim, nauczył się śpiewać „Jeszcze Polska nie zginęła…”.
* * *
Na zakończenie naszego przeglądu archiwaliów warto przytoczyć fragmenty zapisów, przechowywanych w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Litwy w Wilnie.
Oto Wywód Familii Urodzonych Witkowskich herbu Nowina z 1819 roku (f. 391, z. 1, nr 1010, s. 22-23) głosi: „Przed Nami Michałem Römerem, radcą stanu, Litewsko-Wileńskim guberńskim marszałkiem, orderu Św. Anny 2-giej klasy kawalerem, prezydującym, i deputatami z powiatów guberni Litewsko- Wileńskiej, do przyjmowania i roztrząsania wywodów szlacheckich obranymi, złożony został wywód rodowitości szlacheckiej familii urodzonych Witkowskich (herbu Nowina), z którego się okazało, że Michał Piotrowicz Witkowski (…) dziedziczył dobra ziemskie w Xięstwie Żmudzkim w powiecie dawniey Eyragolskim, teraz głównym rosieńskim, położone Nacewicze – Poszyle – Witkuny zwane, których czwartą część synowi swemu Piotrowi Michałowiczowi Witkowskiemu na wieczność darem odstąpił. Udowodnił tę pewność zapis wieczysto darowny roku 1673”.
W 1719 roku Piotrowi Witkowskiemu urodził się syn Michał, z którego poszli dalsi: Maciej (1739), Bartłomiej (1744) i Jan (1754).
Maciej miał syna Wincentego, ochrzczonego w kościele mereckim w październiku 1789 r., później ożenił się z Marcjanną Kadorowską.
Bartłomiej Witkowski i jego żona Marcjanna z Olechnowiczów, posiadali majątek Włochowicze. Jan miał posiadłości w powiecie trockim… Komisja wywodowa stwierdziła, że „(…) Witkowskich) za rodowitą i starożytną szlachtę polską uznajemy, ogłaszamy i onych do xięgi Szlachty guberni Litewsko-Wileńskiej klassy pierwszej zapisujemy…”.
Inny Wywód Familii Urodzonych Witkowskich herbu Poray z tegoż 1819 roku (f. 391, z. 1, nr 1010, s. 39-40) podaje, „że familia urodzonych Witkowskich od dawna zaszczycona prerogatywą szlachecką, z którey pochodzi urodzony Maciey Witkowski, protoplasta dziś wywodzących się, miał synów dwóch Józefa y Stanisława; o tym zapewnił testament Jerzego, rodzonego brata Macieja Witkowskiego, czyniony w roku 1762 (…) w kancelaryi grodzkiej kowieńskiej”. Mieli oni majątek Roszczuny. Stanisław Witkowski nabył później też folwark Jeziory w powiecie kowieńskim… Tak więc „wywodzący się” Walerian, Alfons i Julian Witkowscy uznani zostali „za rodowitą y starożytną szlachtę polską”.
Jeszcze inny wywód szlachecki podaje (tamże, s. 160-163), że Witkowscy herbu Poraj posiadali również dobra Romejki, Wabaliszki, Koumpoliszki, Szymkuny, Smoliszki, Uroczyszcza i in. w Księstwie Żmudzkim.
Kojarzyli małżeństwa z pannami ze szlacheckich rodzin Blinstrubów, Grzybowskich, Szarkowskich, Mikuckich, Downarowiczów (f. 391, z. 1, nr 1051, s. 137-139).
Szlacheckość Witkowskich potwierdzona została przez deputację wywodową w-wa wileńskiego ponownie w 1820 r. (f. 391, z. 1, nr 1011, s. 27).
Wywód familii urodzonych Witkowskich herbu Poraj z 28 sierpnia 1820 r. podaje, „że Dom ten starożytny od bardzo dawnych czasów klejnotem szlacheckim zaszczycony w biegu swoim używał prerogatyw stanowi swemu przyzwoitych, a mianowicie Stefan i syn jego Jan Kazimierz Stefanowicz Witkowski, w zaszczytach starożytnej rodowitości szlacheckiej prócz ojczystych majątków ziemskich possydował i dziedziczył wspólnie z żoną swoją Heleną z domu Łaszewiczówną primi voti Samuelową Szczęsnowiczową Eytwidową, ad praesens Kazimierzową Witkowską dobra ziemskie Romejki, Wabaliszki, Koumpoliszki, Szymkuny i uroczyszcza do nich przynależące w Xięstwie Żmudzkim w powiecie wiłkomierskim leżące” (od około 1670 r.).
Na kresach mieszkający Witkowscy znani byli w Kurlandii, w powiecie rosieńskim, wiłkomierskim, oszmiańskim, wileńskim. W 1820 roku heroldia wileńska uznała ponad dwudziestu Witkowskich herbu Poraj „za rodowitą i starożytną szlachtę polską” (f. 391, z. 8, nr 2597, s. 285-288).
Wywód familii urodzonych Witkowskich herbu Nowina (Wilno, 17 sierpnia 1832 r.) podaje, że Stanisław Franciszek Witkowski za Augusta III (1738) był jenerałem czyli woźnym Księstwa Żmudzkiego, miał żonę Apolonię Butkiewiczównę i z nią syna Józefa (f. 391, z. 1, nr 1029, s. 10-12).
Według jeszcze jednego zapisu urzędowego ród Witkowskich herbu Nowina (f. 391, z. 5, nr 744) od połowy XVII wieku rejestrowany jest na Litwie w powiecie ejragolskim, gdzie posiadał wsie Nacewicze, Poszwile i Witkuny. Michał (syn Piotra) Witkowski, pierwszy dokumentalnie „dowiedziony” przedstawiciel tej rodziny w 1673 roku opisał swój majątek jedynemu synowi Piotrowi. Później dobra te przewędrowały do rąk kolejnego Michała Witkowskiego, który miał trzech synów: Macieja, Jana i Bartłomieja. O ile ten ostatni został księdzem, to pierwszy miał syna Wincentego i po nim wnuków Tomasza Stefana i Bartłomieja Filipa, a drugi odpowiednio Józefa, Wincentego (obaj bezdzietni) oraz Jakuba (z niego wnuków Jana Dementego oraz Kazimierza). W XVIII wieku posiadali też Witkowscy dobra ziemskie na Wileńszczyźnie, w okolicach Merecza.
Także inne linie tego rodu nieraz potwierdzane były w rodowitości. Na przykład słonimska gałąź Witkowskich została potwierdzona w rodowitości przez Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu w roku 1848 (CPAH Białorusi w Grodnie, f. 332, z. 3, nr 1, s. 206-207).
Wywód genealogiczny rodu Witkowskich herbu Nowina zatwierdzony w heroldii wileńskiej w roku 1909 przedstawia dzieje ośmiu pokoleń tego rodu (126 osób). Za protoplastę tej gałęzi uznany został Mikołaj syn Bartłomieja Witkowski, właściciel majątku Nacewicze – Poszyle w Księstwie Żmudzkim, który zostawił po sobie syna Stanisława Franciszka (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 4126, s. 8).
Z tej rodziny: Georges - Martin Witkowski (ur. 6 stycznia 1867 r. w Mostaganem w Algierii, zm. 13 sierpnia 1943 w Lionie), zna¬komity francuski kompozytor, dyrygent Konserwatorium Liońskiego w latach 1924-1941; skomponował Le Maitre de Chanter, Le Poeme de la Maison, Mon Lac, La Princesse Lointaine, Le Docteur Ox, szereg innych sławnych dzieł. Jego synem byi Jean Witkowski (23 maja 1895 w Vouziers - 24 maja 1953 w Lionie), wybitny skrzypek, kierownik Liońskiej Orkiestry Symfo¬nicznej i profesor tamtejszego konserwatorium.
Z tegoż rodu wywodził się Wasilij Witkowski (1856-1924), generał, wybitny geodeta, profesor Akademii Sztabu Generalnego w Petersburgu, autor szeregu dzieł naukowych.

WITT herbu własnego. Jan Witt (1781-1840), generał rosyjski, był synem Zofii Potockiej i jej pierwszego męża Józefa Zygmunta Witta; pełnił funkcję szefa policji politycznej na południu Rosji, zdemaskował dekabrystów. W wojnie 1831 roku dowodził III korpusem jazdy rosyjskiej; po upadku powstania został gubernatorem wojennym Warszawy i prezesem sądu wyrokującego w sprawach powstańców.

WITTE herbu własnego. Ludwik Korwin, zaznaczając, że żydowskość hrabiów Witte nie jest pewna (Szlachta neoficka, t. 2, s. 247, Kraków 1939), notuje: „Z rodziny tej Sergiusz Juliewicz, urodzony w Tyflisie w 1849 roku, premier rosyjski oraz minister finansów, excelencja, posiadający prawie wszystkie odznaczenia w Europie, otrzymał tytuł hrabiowski w 1905 roku. Ożeniony z Matyldą Nurek. Jego jedyna córka wyszła za Cyryla Wasiliewicza Naryszkina. żona jego Matylda Nurek była kuzynką hrabiny Zofii Tołstoj, z domu żydowskiego Behrs, żony zmarłego w 1910 roku sławnego pisarza Lwa Mikołajewicza Tołstoja”.

WOJCIECHOWICZ herbu Prus. „Przodek familii Wojciechowiczów, Jan (Iwan) Wojciechowicz po wyjściu z Kraju Polskiego do Małej Rosji służył Tronowi Rosyjskiemu i posiadał dobra w słobódce Dubrowna od roku 1658”. (Miłoradowicz, t. 2, cz. 6, s. 27).

WOJEJKOW. Jak podaje Obszczij gierbownik (cz. 2, s. 59), w 1383 roku do Moskwy przybył z Prus Wojejko Wojtiegowicz Ternowski, od którego poszli słynni rosyjscy wojewodowi i stolnikowie Wojejkowowie.

WOJEWÓDZKI herbu Abdank. Pochodzili z Polski. Od 1668 roku znani i wpływowi byli w Rosji
Stiepan Wojewódzki (ur. 1859), wiceadmirał, członek Rady Państwa w latach 1906-1908, pełnił funkcję dyrektora Korpusu i Akademii Morskiej w Petersburgu; w 1908-1909 był towarzyszem ministra żeglugi morskiej, w 1909-1911 zaś ministrem.
Z tej rodziny pochodził też Władysław Wojewódzki (1917-1967), zasłużony radziecki fizyko-chemik, członek rzeczywisty Akademii Nauk ZSRR, w latach 1946-1952 wykładowca katedry kinetyki chemicznej na Uniwersytecie Moskiewskim, 1953-1961 Moskiewskiego Instytutu Fizyczno-Technologicznego, 1961-1967 dziekan wydziału przyrodniczego Uniwersytetu Nowosyberyjskiego. Był autorem kilku cenionych monografii oraz redaktorem naczelnym periodyku „Strukturnaja chimija”.
Z tego rodu wywodzi się również Władimir Wojewodskij (Włodzimierz Wojewódzki), wybitny matematyk XXI wieku, profesor uniwersytetu w Princeton.

WOLF herbu Wolf czyli Wilk; pochodzili z powiatu wiłkomierskiego i poniewieskiego (CPAH Litwy w Wilnie, f. 708, z. 2, nr 403, 1192).

WOLSKI. Był to dawny, szeroko po całej Rzeczypospolitej rozbudowany dom szlachecki, używający w różnych częściach różnych herbów; pierwotnym ich godłem był Odrowąż. Kasper Niesiecki (Korona Polska, t. 4, s. 585-591) wymienia herby Belina, Gierałt, Gryf, Jelita, Junosza, Kościesza, Lis, Lubicz, Łabędź, Nałęcz, Nowina, Odrowąż, Ogończyk, Ostoja, Pobóg, Pogoń, Pomian, Prus, Półkozic, Rawicz, Rola, Stemborg, Topór, Złotogoleńczyk. O Wolskich herbu Półkozic Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego notował w XVI wieku: „Dom Wolskich, którzy się piszą z Podhalec, w tym wieku byli bracia rodzeni, ci, za pamięci mojej, ludzie możni, jako naprzód: Mikołaj Wolski, kasztelan sędomierski, ochmistrz królowej Bony, wiślicki, łomżyński, sanocki, lanckoroński etc. starosta. Była persona gravis, w sprawach Rzeczypospolitej dobrze zasłużony. Mikołaj Wolski, biskup kujawski, który był wzięty po Uchońskim z domu Radwan w roku 1562… Zygmunt Wolski, kasztelan czerski, warszawski, lanckoroński etc. etc. starosta… Stanisław Wolski był kasztelanem sędomierskim, marszałkiem nadwornym warszawskim, krzepickim starostą…”.
Herbarz starodawnej szlachty (Paryż 1858) podaje: „Najliczniejszą rodziną w Polsce są Wolscy… Między szlachtą litewską dopiero w XVI wieku natrafiamy na imię Wolskich jako przybyłych z Polski”.
O rodzinie tej Jan Karol Dachnowski w Herbarzu szlachty Prus Królewskich XVII wieku (Kórnik 1995, s. 367) mówi: „Dom Wolskich z łęczyckiego województwa wyszedłszy, używa herbu Jelita w egzystymacji dobrej z dawna w tych tu krajach starożytnej sławy nie ulega. Mają swe pokrewności i spowinowacenia z domami w Prusach znacznymi.
Był niedawno Maciej Wolski, Sądowy ziemski chełmiński, człek wysokiego rozsądku i niedościgłej cnoty. Zostawiwszy zacne obojej płci potomstwo, zmarł…” etc.
… Natomiast autor późniejszy pisze: „Wolscy. Starożytny ród urodzonych Wolskich herbu Odrowąż, mieszkal od dawna w Wielkopolsce w województwie Rawskim… Z tego rodu Andrzej Wolski za długą służbe i czyny bohaterskie nagrodzony został ziemiami w Województwie Uświackim”. (N. Szaposznikow Heraldica, t. 1, s. 145, Petersburg 1900).
Stanislaw, Jan, Stefan, Mikolaj, Łukasz, Marcin, Jarosz, Krzysztof, Dadźbog i Filip Wolscy w 1648 roku od Ziemi Rawskiej podpisali akt elekcji króla Jana Kazimierza. Od województwa malborskiego uczynił to samo Stanislaus Wolski (Volumina Legum, t. 4, s. 112, 114).
Jan Konstanty Wolski około 1696 był pisarzem grodzkim wiIeńskim, a Piotr Przemyk Wolski w 1710 – podczaszym bracławskim.
Benedykt Jan z Rusinowa Wolski w 1724 roku był podwojewodzim wileńskim, starostą strubiskim (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 20, s. 515).
Franciszek Piekosiński przytacza jeden z wywodów genealogicznych z XVIll wieku, w którym czytamy: „Wolscy, herbu Odrowąż, pochodzą z wielkopolskiego województwa rawskiego. Jeden z tej rodziny, Andrzej Wolski za zasługi rycerskie otrzymał nadania ziemskie na Witebszczyźnie”. W końcu XVIII wieku byli tak niezamożni, że „exkuzując się ubostwem y odległym zamieszkaniem od familij w Wielkopolszcze, lecz tylko schedę takowey descendencij wypisaną prezentowali; jednak ponieważ 3 testimonia 1773 y 1774 roku wydane, od komissarzow y ekonoma starostwa Uświatskiego prezentowali, w których ci komissarze y ekonomi świadczą, iż wywodzący się dopiero Ipp. Wolscy wedle dawnego nadania zostaiąc przy wolności y mieszkaiąc na gruntach Uświatskich do żadney równey z poddaństwem powinności pociągani nie byli, lecz jako ślachta z possydowanych gruntów hibernę tylko do Skarbu opłacaiąc zachowani byli przy wolnościach ślacheckich; a 4-te świadectwo od magistratu Wielizkiego, rekognoskuiące stan ślachecki, zaczym sąd ziemski prowincij Witebskiey na fundamencie takowych świadectw tychże Ipp. Wolskich w tymże zachował stanie”.
Byli z pewnością i plebeusze tego nazwiska.
W. Nekanda Trepka w XVIII stuleciu opisywał 24 różnych „miejskich i chłopskich synków”, czyli nieszlachtę, przeważnie w Małopolsce, próbujących używać nazwiska Wolski (Liber chamorum, s. 450-455).
Wolscy byli w XIX wieku domem szeroko rozsianym po Kresach, mieszkali w powiecie wileńskim, zawilejskim, oszmiańskim, wilejskim, borysowskim, mińskim i innych. Spokrewnieni byli (poprzez branie żon) z Rutkowskimi, Mackiewiczami, Zawadzkimi, Bildziukiewiczami, Gabryałowiczami, Stefanowiczami, Sajkowskimi, Stankiewiczami (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3353).
Wolscy herbu Półkozic posiadali na Kowieńszczyźnie początkowo majątek Podlinkowskie, a potem folwark Wolany; później majątek Ponierecze w powiecie upickim (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 4126, s. 46).
Na liście osób wysłanych na Syberię z Guberni Wileńskiej za udział w powstaniu 1863 roku znajdowali się m.in. Wincenty Wolski i Marcin Olszewski z powiatu trockiego, Aleksander Wasilewski z powiatu lidzkiego, Piotr Iwaszkiewicz i inni. Znaleźli się w Kraju Jenisiejskim (CPAH Litwy w Wilnie, f. 381, z. 19, nr 364).
Szlachcice powiatu rzeczyckiego Antoni, Kazimierz i Karol Wolscy, razem z Bolesławem Osendowskim, Adolfem Orłowskim i Franciszkiem Grocholskim znajdowali się pod ścisłym nadzorem policji, gdyż podejrzewano ich o chęć „przyłączenia się do szajki buntowników” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, z. 6, nr 64, s. 20).
W Rosji liczni są też Żydzi tego nazwiska.

WOŁCZACKI herbu Rawicz; na Wileńszczyźnie i Grodzieńszczyźnie (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3353). Znani też w Rosji.

WOŁCZECKI herbu Abdank; powiat oszmiański, nowogródzki, wileński (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3374).

WOŁCZKIEWICZ vel WOŁCZKOWICZ vel WILCZKIEWICZ herbu Olizar; mieli posiadłości ziemskie na Żmudzi w powiecie rosieńskim (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 546, 707; f. 708, z. 2, nr 612). Nazwisko jest patronimikiem utworzonym z lechickiego imienia Wołczko. Przed wieloma stuleciami istniało w Ziemi Podlaskiej sioło szlacheckie Wołczki. Balzer von Vyltzkowitz figuruje na liście uczestników bitwy pod Grunwaldem 1410 roku po stronie niemieckiej (Johannes Voigt, Namen-Codex der Deutschen Ordens Beamten, Königsberg 1843, s. 124).
Tiszko Wowczkiewicz, ziemianin spod Turowa, figuruje w liście kniazia Konstantego Ostrożskiego z roku 1496 (Siewiero Zapadnyj Archiw, t. 1, s. 3).
Według listy z 1528 roku w razie potrzeby wojennej szlachcic dworu mińskiego Bohdan Wołczkowicz miał stawić jednego żołnierza w zbroi i na koniu (Russkaia Istoriczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1446-1453).
Maćko Wołczkowicz spod Nowogródka miał sam stanąć pod broń (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. 15, s. 1446, 1453).
Jurij Wołczkowicz był podkomorzym i koniuszym wileńskim, dzierżawcą wasiliskim około roku 1540 (Sbornik materiałow otnosiaszczichsia k istorii Panow Rady W. K. Litowskogo, s. 350, Tomsk 1901).
Ludwik Olizar Wołczkiewicz, poseł województwa kijowskiego, w 1632 roku podpisał akt konfederacji generalnej warszawskiej Omnium ordinum Regni, a później i akt elekcji króla Władysława IV (Volumina Legum, t. 3, s. 352, 366).
Hrehory Jan Januszków Wołczkiewicz przed rokiem 1664 był posiadaczem majętności z sianożecią nad rzeką Waką w województwie trockim (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 9, s. 379). W 1798 roku administratorem kościoła we wsi Małe Żuchowicze dziekanatu nowogródzkiego był unicki ksiądz Jan Wołczkiewicz, syn Marcina i Maryanny.
W Rosji zasłużeni na niwie nauki i kultury.

WOŁEJKO. Z przekazów archiwalnych dowiedzieć się można, że w 1786 r. Wołejkowie trafili pod sąd Głównego Trybunału Litewskiego za ciężkie pobicie sąsiadów.
W roku 1832 sąd powiatowy wileński wydał następujące „Świadectwo”: „Po wysłuchaniu prośby szlachcica Wawrzyńca, syna Jana, Wołejki i po przejrzeniu dowodów, a mianowicie: rezolucyi Izby Skarbowej Wileńskiej 1828 roku novembra 17 dnia, że w 1795 roku Jan, syn Kazimierza, Wołejko z synem Wawrzyńcem i z dalszemi w liczbie szlacht są zapisani; świadectwo od xięcia proboszcza parafii inturskiej 1832 roku lipca 19 dnia za Nr 19 wydane i przez Konsystorz Wileński poświadczone o zgorzeniu metryk dalszych lat, a także metryka 1830 miesiąca octobra 18 dnia o urodzeniu dwóimiennego Zygmunta Alexandra z Kościoła Dubińskiego wydana i przez tenże Konsystorz potwierdzona - Niniejszym poświadcza, iż proszący Wawrzyniec z synem Zygmuntem nie jest zajęty w podusznym okładzie i takowe do dołączenia do Dekretu Wywodowego 1800 roku miesiąca decembra 22 dnia w Wileńskiej Deputacyi nastałego, z urzędu marszałka powiatu wileńskiego za należytym podpisem przy wyciśnieniu urzędowej pieczęci wydaje się 1832 septembra 2.
Zastępujący marszałka powiatu wileńskiego assesor sądu powiatowego – Stanisław Drzewicki…” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3353, s. 122).
Wołejkowie potwierdzani byli w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską w latach 1842, 1845, 1848, 1866. Przez małżeństwa spokrewnili się z Algminowiczami, Góreckimi, Strzemkowskimi, Glińskimi, Pieślakami, Tomaszewskimi, Żukowskimi, Niedruszlańskimi, Tuczyńskimi, Sosnowskimi, Szybińskimi, Łowmiańskimi.
Drzewo genealogiczne jednej z gałęzi rodu Wołejków, sporządzone w heroldii wileńskiej w roku 1848, obrazuje dzieje sześciu pokoleń i 45 osób płci męskiej. W ciągu kilku wieków ich niezmiennym gniazdem dziedzicznym był zaścianek Wilkiszki parafii dubińskiej w powiecie wileńskim, skąd dopiero ekspandowali m.in. na miasta Wilno, Kowno, Jekatierinburg (Gubernia Permska), do powiatu lidzkiego, wiłkomierskiego, oszmiańskiego i in.
17 września 1912 roku Deputacja Wywodowa Wileńska potwierdziła rodowitość Gustawa (ojca), Kornela Mateusza (syna), Tadeusza Antoniego (wnuka) Wołejków (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 54). W tym czasie był już ten ród szeroko rozgałęziony nie tylko po powiatach województwa wileńskiego i grodzieńskiego, ale i daleko poza ich granicami.

WOŁK herbu Dwie Wieże, Korczak, Kościesza, Trąby. Był to pradawny ród rycerski, używający różnych przydomków i gnieżdżący się po majątkach na przestrzeni między Grodnem a Smoleńskiem. Odnotowywani w powiatach: grodzieńskim, wileńskim, trockim, kowieńskim, zawilejskim, oszmiańskim, upickim, poniewieskim, szawelskim, w m. Wilnie (CPAH Litwy Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1051, s. 65-66; f. 391, z. 1, nr 1010, 1539; f. 391, z. 4, nr 3351; f. 391, z. 7, nr 4096, 4126, 2855).

WOŁKOŃSKI herbu własnego. Panowie Wołkońscy, dziedziczący na dobrach ojczystych w namiestnictwie połockim byli potwierdzani w godności szlacheckiej także przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 5).

WOŁKOW herbu Trąby odm.; znany ród rosyjski lechickiego pochodzenia; w Rosji od roku 1626.
Baronowie Wołkowowie pochodzili od Polaka Wołka.
Zacni panowie Wołkowowie, mieszkający w powiecie wiłkomierskim Wileńszczyzny, jak też w województwie połockim, byli w XVIII-XIX wieku nieraz potwierdzani w godności szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 5; f. 708, z. 2, nr 649).

WOŁOSOWICZ herbu Lis. Ich przodkowie znani byli jeszcze w XIV wieku. W jednej ze swych polskojęzycznych hramot, czyli przywilejów, z 20 lutego 1383 roku książę Witold pisał: „My, Wieliki Kniasz Vitowd, dali jesmi sludze swemu Wołoszowi seliszcze na imie Woloska, a dworziscza na rzecze Kalusze, Pesecz y Kamienna Kucza w ziemie Podolskiey, w wolosczi Bakotskiei. A zapissaliszmi jemu na thoi seliscza sto kop poluhrosskow ruskiej liczbi. A koli bichom libo sami hotili teij seliscza w Wolosza odniathi, ili komu prziswolili bichom wikupiti, thedi imajem libo sami zaplatiti jemu za ti seli¬scza, alibo toth, komu przizwoliliesmo, perweij sto kop dati poluhroskow ruskiej liczbi toz odniati…” (Russkaja Istoriczeskaja Bibliotieka, t. 15, s. 6, SPb. 1895).
Od XV stulecia nagminnie spotyka się w źródłach archiwalnych wzmianki o przedstawicielach tego rodu. Bojarzyn piński Michno Wołosewicz figuruje w 1524 roku w jednym z przywilejów, podpisanych przez królowę Bonę (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 24, s. 30).
W listopadzie 1529 roku księgi magistratu m. Wilna wymieniają imię Jana Wołosewicza, księdza w Kraśnym Siole (Akty izdawajemyje…, t. 9, s. 136).
Joniecz Wołosowycz, mieszkaniec sioła Torokańskiego, włości horodyckiej, będącej własnością biskupa wileńskiego Waleriana Protasewicza, figuruje w aktach archiwalnych w 1558 roku. (Akty izdawajemyje…, t. 25, s. 7).
W 1589 roku. księgi grodzkie brzeskie wymieniają imię rolnika, mieszkańca wsi Hanki Harasyma Wołosowicza (Akty izdawajemyje…, t. 6, s. 36).
Marcjan Wołosowicz, przełożony klasztoru krońskiego (przed rokiem 1695) (Akty izdawajemyje…, t. 11, s. 265).
Eliasz Włosowicz, kapłan unicki we wsi Bezka na Chełmszczyźnie 1737 (Akty izdawajemyje…, t. 27, s. 236).
Od 1764 roku do co najmniej 1798 parochem kościoła unickiego we wsi Łysica był ks. Ignacy Wołosewicz. Ksiądz unicki Łukasz Wołosewicz około lat 1775/80 był proboszczem miasteczka Mikołajew w Ziemi Nowogródzkiej.
Ignacy Włosiewicz był regentem Ziemi Wołkowyskiej, około 1795 roku, a Jerzy Wołąsewicz, majstrem „strony polskiej” cechu szewców wileńskich w 1797.
Wywód Familii Urodzonego Wołosewicza herbu Lis z 1819 roku stwierdza, że „familia urodzonych Wołosewiczów jest dawna y starożytna w Królewstwie Polskim y prerogatywami szlacheckiemi zaszczycona oraz dobrze krajowi oyczystemu i tronom panujących Monarchów wiernością dla nich zasłużona, tudzież męstwem dzieł rycerskich na wielu woynach wsławiona…” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1061, s. 150).
Inny Wywód Familii Urodzonych Wołosewiczów herbu Lis z 1832 roku podaje, że „familia urodzonych Wołosewiczów od najdawniejszych czasów w Xięstwie Litewskim zamieszkała, szczyciła się zawsze prerogatywami stanowi szlacheckiemu właściwemi i używała herbu Lis. Z tey familii pochodzący Dawid Salomonowicz Wołosewicz, protoplasta niniejszego wywodu, w nagrodę znakomitych zasług, a mianowicie męstwa okazanego w czasie Wojny Inflanckiej, miał sobie nadane od Zygmunta III, króla polskiego, dobra ziemne Rekoszajcie zwane, w ziemi żmudzkiej sytuowane”. Sukcesorem tych dóbr około 1631 r. został Bohdan Benedykt Wołosewicz, a później tegoż syn Faustyn i (po nim) wnukowie Stanisław i Jan. Syn tego ostatniego Jerzy, miał dwóch potomków, Józefa i Antoniego (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1029, s. 7-9).
Julian Wołosewicz ukończył w 1817 roku jezuicką Akademię Połocką, składając liczne egzaminy z dziedziny filozofii katolickiej i nauk ścisłych (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 1082, s. 29).
27 listopada 1819 roku heroldia wileńska potwierdziła rodowitość Dominika Teodora Wołłosewicza, herbu Lis, szlachcica powiatu wileńskiego (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 919, s. 83).
Antoni syn Wincentego Wołosewicz po ukończeniu nauk w Gimnazjum Wileńskim w 1823 roku wstąpił do uniwersytetu, gdzie się uczył rysunków, malarstwa, rzeźby i muzyki. W 1827 r. otrzymał dyplom o ukończeniu studiów (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 834, s. 44).
Po 1863 roku za polityczną nieprawomyślność w guberni kowieńskiej zwolniony ze służby został m.in. w powiecie rosieńskim „sekretarz koleżski Wiktoryn syn Antoniego Wołosewicz. Ma majątek Rakotajcie” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 378, o. 1866, nr 181, s. 25).

WOŁOSOWSKI wydaje się, że herbu Sas; powiat dziśnieński (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 1130, 2724, 2725).
E. A. Kuropatnicki pisał (1789), że Wołosowscy: „pochodzą z Korony; przez wojenne zasługi otrzymali Po¬ssessyą w Inflantach; Stefan Kazimierz Wołosowski, Poseł z Inflant na Konwokacyą w roku 1648”.

WOŁOSZYN herbu Sas. Władysław, książę opolski, 31 grudnia 1377 roku zapisał rycerzowi swemu Ładomirowi Wołoszynowi posiadłość Hodle Pole w okolicach Dubiecka, o czym donoszą dawne archiwa lwowskie. Bazyli Wołoszyn spod Brześcia miał według rejestru z 1528 roku stawiać do pospolitego ruszenia jednego konia (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. 15, s. 1532).

WOŁYŃSKI. herbu własnego; przodek tego domu przybył z Polski do Moskwy w XV wieku.

WOŁŻENIN herbu własnego. Zamieszkali w województwie witebskim Białorusi panowie Wołżeninowie byli w XIX wieku potwierdzani w godności szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 609).

WOŁŻYŃSKI herbu Przosna; w XIX wieku odnotowywała ich jeszcze heroldia wileńska w powiatach kresowych. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 362).
Od 1654 część z nich przyjęła prawosławie i poddaństwo rosyjskie.

WOMPERSKI. Zdaje się, że używali herbu Zagłoba. 1672 roku czasznik połocki Maciej Womperski na rozkaz króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego sprawował pieczę nad posłem moskiewskim Iwanem Djakowem oraz nad uciekinierem z tejże delegacji poselskiej o nazwisku Czaadajew.
Na początku XVIII i aż do końca XIX w. Womperscy posiadali dobra Niewisze Kijuciowskie w powiecie lidzkim na Wileńszczyźnie. W połowie XIX-go wieku mieszkali także w Podbrzeziu koło Wilna, w Oszmianie, Mohylewie, Kownie i powiecie rosieńskim na Żmudzi.
Nie tylko władze rosyjskie, ale i sami rodacy szczuli zbiedniałą polską szlachtę. W 1842 roku ziemianin Kosmowski samowolnie zapisał szlachciców Jana i Stanisława Womperskich oraz ich matkę Apolonię, jako swych rzekomych chłopów pańszczyźnianych należących do majątku Rostyniany. Sprawę przez kilka lat wałkowało wileńskie gubernialne zgromadzenie szlacheckie i sąd. Dopiero w 1852 roku Rada Państwa i Senat Rządzący w Petersburgu potwierdziły szlachectwo (tym samym ratując ich przed podłymi intrygami rodaków) Jana Womperskiego z synami Kazimierzem Leonem, Florianem Janem, Joachimem Jakubem, Franciszkiem, jak też Floriana Stanisława Womperskiego.
Z tym, że władze rosyjskie musiały jeszcze mieć kłopoty z miejscowym „samorządem”, zanim słuszne prawa tej rodziny zostały zaakceptowane.
12 stycznia 1845 roku heroldia wileńska, a 16 października 1852 roku Departament Heroldii Rządzącego Senatu w Petersburgu potwierdziły szlachecką rodowitość Jana, Kazimierza, Floriana, Jakuba, Franciszka Womperskich z powiatu lidzkiego (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 7, nr 869).
W 1860 roku władze rosyjskie odmówiły uznania za szlachcica mieszkańca powiatu wileńskiego Kazimierza Antonowicza Womperskiego (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3221).
Reprezentanci tego rodu spokrewnieni byli m.in. z Wojtulewiczami i Monkoszewskimi (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 606; f. 391, z. 4, nr 3221; f. 391, z. 7, nr 869).
Z tej rodziny pochodził m.in. Walenty Womperski (1924-1995), zasłużony historyk kultury i językoznawca, profesor Uniwersytetu Moskiewskiego, oraz jego stryjeczny brat Stanisław Womperski (ur. 1930), dyrektor Instytutu Lasoznawstwa Rosyjskiej Akademii Nauk, wybitny ekolog.

WONLARLARSKI vel WONLARSKI vel LARSKI herbu własnego. Rodzina pierwotnie niemieckiego pochodzenia, która jednak po trwającym kilka pokoleń pobycie w Polsce i zupełnym spolszczeniu się przesiedliła się na Smoleńszczyznę. Prawosławie i rosyjskość przyjęło (1672) tylko dwóch przedstawicieli rodu, Aleksy i Konstanty, inni pozostali przy polskości i katolicyzmie.
Patrz hasło: „LARSKI”.

WOROBJOW herbu własnego. Panowie Worobjowowie, zamieszkali na ziemiach dawnego W. Ks. Litewskiego byli w XIX wieku potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 355).

WORONCOW herbu Tępa Podkowa; rosyjski ród hrabiowski polskiego pochodzenia, „iz smolenskogo szlachectwa”.
Panowie Woroncowowie, siedzący na dobrach dziedzicznych w województwie połockim Białorusi, byli potwierdzani w godności szlacheckiej także przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 5).

WORONIEC herbu Lubicz, Pobóg i Tępa Podkowa. W listopadzie 1456 roku kniaź Jury Łyngwieniewicz nadał swemu bojarowi Worońcowi, za „jego znamienituju służbu k nam, nigdy nie omieszkanuju” majętności w powiecie mścisławskim i Mglinie: Hrydkowo, Noriczino „z ludźmi i bortniki, i z słobodziczy… i z sienożatiami z miedowymi dańmi…” (Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. 15, s. 232-234).
W 1567 roku w regimencie starosty orszańskiego Filona Kmity Czarnobylskiego ciągnął przeciw Moskwie „pachołek Mikołaj Woroniec, na nim zbroja: przyłbica, szabla, tarcza, drewko, drygant pod nim siwy z piętnem” (Archeograficzeskij Sbornik Dokumentow, t. 4, s. 218).
Mikołaj Woroniec, obywatel miasta Wileńskiego, figuruje w przekazach archiwalnych z roku 1608. 19 czerwca 1624 roku wojewoda Wiaźmy Fiodor Wołyński pisząc list do pisarza ziemskiego i kapitana wojsk polskich Mikołaja Worońca w Dorohobużu prosił, aby nie nazywał królewicza polskiego Władysława „carem Wszech Rossyi”, bo „mu tego Bóg nie dał…” (Akty istoriczeskije, t. 3, s. 204-206, Petersburg 1841).
Mikołaj Woroniec w 1625 roku był wojewodą dorohobuskim (Russko-biełorusskije swiazi. Sbornik dokumentow, Mińsk 1963, s. 88-89). Inny tegoż imienia, sędzia ziemski smoleński, w 1627 roku był poborcą podatków na to województwo (Volumina Legum, t. 3, s. 262).
Krzysztof Woroniec, podstarości rzeczycki i przyłucki, sługa Lwa Sapiehy, wojewody wileńskiego, w imieniu swego pana zaskarżył w sądzie grodzkim brzeskim w maju 1631 roku poddanych Stanisławy Niemiery na Niemirowie o zabicie chłopa królewskiego Iwaszka Niestierowicza.
Paweł Woroniec w 1654 roku osobiście walczył w obronie Smoleńska przed nawałą moskiewską. Natomiast Kazimierz Woroniec z majętności Kościuszkowo stawił jednego szlachcica.
W 1654 roku w carskiej hramocie do mieszkańców Wieliża car Aleksy Michajłowicz wymieniał nazwiska tych, którzy przeszli na służbę do niego po zajęciu miasta przez wojska moskiewskie. Wśród nich byli: „książę Samuel Drucki - Sokoliński, podkomorzy smoleński; Jan Krzemieniecki, sekretarz królewski; rotmistrz pan Stankiewicz, rotmistrz pan Baka, i pan Woroniec”. Natomiast odeszli wojewoda Filip Obuchowicz i pułkownik Korf (Akty istoriczeskije, t. 4, s. 233, Petersburg 1842).
Aleksander Woroniec, stolnik i rotmistrz smoleński 1712.
Jan (Iwan) Woroniec, rotmistrz szlachty smoleńskiej 1754. Wydaje się, że od polskich Worońców pochodzi znakomity rosyjski ród Woroncowów.
Jan Dworzecki-Bohdanowicz podaje na ten temat dość nieklarowne wywody, informuje mianowicie o Worońcach herbu Pobóg i Tępa Podkowa, jak również o hrabiach Worońcach vel Worońcowach „w Państwie Ruskim herbu Tarcza podzielona ukośnie z prawej strony na lewą na dwie części; z nich wierzchnia albo lewa srebrna, niższa czyli prawa ma pole czerwone na linii są dwie róże, między niemi Gozdawa; róże i Gozdawa w polu srebrnym czerwone, a w polu czerwonym srebrne; nad hełmem korona… Ze Smoleńskiego… Z Niemiec do Kijowa przybyli”.
Historyk rosyjski o tej rodzinie zauważa: „Woroniec. Ród polskiego pochodzenia, herbu Lubicz. W Rosji pozostały dwie gałęzie - jedna idzie od Pawła Worońca, który otrzymał ziemie w Województwie Smoleńskim, syn jego Piotr w 1656 r. po wzięciu Smoleńska przyjął poddaństwo rosyjskie i służył w szlachcie smoleńskiej, w 1686 był stolnikiem. Druga gałąź idzie od Dymitra Worońca, także mającego posiadłości w Województwie Smoleńskim, syn jego Kazimierz przyjął w 1656 r. poddaństwo rosyjskie, w 1686 stolnik moskiewski”. (L. M. Sawiołow, Rodosłownyje Zapiski, t. 2, s. 123).

WORONIECKI herbu Korybut IV i własnego.
Mieli pochodzić, podobnie jak Druccy-Lubieccy, Druccy-Sokolińscy, Światopełk-Mirscy, Kozłowscy (siedzący na włości kozłowskiej) od Ruryka. Kasper Niesiecki wywodzi ich z tegoż pnia co książąt Wiśniowieckich.
Jan Dworzecki-Bohdanowicz pisze o nich: „Woroniecki, Korybut herbu xiążąt Wiśniowieckich. 1614 Iwana Markowicza żona Anna Bieniaszowna Józefowiczówna (…) 1663 Samuel, … Franciszek, brat Samuela, a brat stryjeczno – rodzony Alexander; 1695 Michał Alexander i Stanisław z w-wa Nowogródzkiego…”.
Spokrewnieni z Wołochowiczami, Wyrozembskimi, Ciecierskimi, Podoskimi, Jabłonowskimi, Hatowskimi. Siedzieli w powiatach: kamienieckim, ciechanowskim, mielnickim, pińskim, bracławskim itd.
W XIX wieku Woronieccy, bardzo już zbiedniali, mieszkali po części w Wileńskiej, a po części w Kurlandzkiej Guberni. Byli tak bezbronni, że jednego z nich, Michała, udającego się pieszo z powiatu wiłkomierskiego do Mitawy, złapali 7 stycznia 1816 roku po drodze chłopi ze wsi Sałaty ziemianina Medema, i oddali do rekruta, skąd otrzymał zwolnienie dopiero w maju 1830 roku. W 1858 roku jego syn Adam również z trudem dowiódł władzom carskim swej szlacheckości (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3365).

WORONOW herbu Korwin; znany ród rosyjski polskiego pochodzenia. Jeden z genealogów rosyjskich podaje: „Woronowy. Wyjechali iz Polszi i połuczili nazwanije ot wyjechawszego Michajła Woronowskogo.”

WOROPAJ herbu Nałęcz odm. Od połowy XVI w. w powiecie orszańskim. Andrzej Woropay, pisarz ziemski orszański od 1571, w 1590 roku podpisał konstytucję sejmu warszawskiego (Volumina Legum, t. 2, s. 304).
Krzysztof Bazyli Woropay, pieczętarz miasta Mohylewa w 1652. Leon Woropay w 1764 roku złożył podpis pod aktem elekcji ostatniego króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego (Volumina Legum, t. 7, s. 124).
Od polskich Woropajów pochodzi znakomita rodzina rosyjska Woropajewów.

WOROPAJEWICZ vel WOROPAJEW herbu Nałęcz odm.; powiat wiIeński (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3287).
Panowie Woropajewowie mieszkający na ziemiach byłego W. Ks. Litewskiego byli potwierdzani w godności szlacheckiej także przez heroldię wileńską (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 5, nr 3287).

WOROPANOW herbu własnego; ród rosyjski polskiego pochodzenia.

WOROSZYŁOW herbu własnego. Litewsko-białoruscy Woroszyłłowie herbu Lis i Wolf zamieszkiwali powiat kobryński i połocki (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 12, 18, 707).
Ludwik z Owdzonowa Woroszyłło, poseł województwa kijowskiego, w 1648 roku podpisał uchwałę konfederacji generalnej warszawskiej (Volumina Legum, t. 4, s. 86). Onże jako chorąży żytomierski w 1659 roku był członkiem komisji sejmowej do ustalenia granic województwa kijowskiego (Volumina Legum, t. 4, s. 296).
Woroszyłowie herbu Wolf nieraz w XIX w. potwierdzani byli w rodowitości przez heroldię grodzieńską (CPAH Białorusi w Grodnie, f. 332, z. 2, nr 1, s. 101-102).

WOROTYŃSKI herbu Prus. Wywód familii urodzonych Worotyńskich herbu Prus z 6 maja 1837 r. donosi: „Familia urodzony Worotyńskich, szczycąc się od dawnych czasów dostojnością szlachecką, używa herbu Prus. Przodkowie tej familii, używając praw i swobód stanowi szlacheckiemu właściwych, posiadali dobra ziemskie, pełnili urzęda publiczne cywilne, z których pochodzący, a wzięty za protoplastę Antoni Mikołajewicz Worotyński, klucznik kowieński, posiadał dobra ziemne Pakalniszki” w pierwszej połowie XVIII w. Zostawił po sobie synów Stanisława Jakuba i Szymona. Worotyńscy spokrewnieni byli m.in. z Wronowskimi.
Później posiadali też nieduże majętności w powiecie wileńskim, wiłkomierskim, upickim. W 1837 roku ponad 20 Worotyńskich heroldia wileńska uznała za starożytnych i rodowitych szlachciców polskich (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1060, s. 102-104). Byli to jednak inni Worotyńscy niż książęcy (wygasły) ród wielkorosyjski.

WOROWSKI herbu Lis. Pochodzili z Małopolski Wschodniej. „Adam Worowski, pisarz grodzki Krasnostawski, z sejmu 1647 r. komisarzem naznaczony do rewizji ksiąg ziemskich Chełmskich i Krasnostawskich… Wawrzyniec z ziemi Wyszogrodzkiej, podpisał elekcję Jana III Króla” (K. Niesiecki, Herbarz polski, t. 9, s. 432, Lipsk 1842; Volumina Legum, t. 4, s. 67). Wawrzyniec Worowski, poseł Ziemi Wyszogrodzkiej, w 1674 roku złożył podpis na akcie elekcji króla Jana III Sobieskiego (Volumina Legum, t. 5, s. 158).
Antoni Worowski podpisał uchwałę sejmiku szlacheckiego Ziemi Chełmskiej 11 września 1742 roku. (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 27, s. 309).
Z tej rodziny wywodził się Wacław Worowski (1871-1923), znakomity krytyk literacki, eseista i publicysta socjaldemokratyczny, piszący po polsku i po rosyjsku; jeden ze współtwórców socjalistycznej państwowości w Rosji w latach 1917-1923, dyplomata zamordowany przez białogwardzistów w Genui.

WOSKRESIENSKI herbu własnego. Panowie Woskresieńscy, siedzący na dobrach ojczystych w Wielkim Księstwie Litewskim, byli w XIX wieku potwierdzani w godności szlacheckiej także przez heroldię wileńską (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 361).

WOZNICYN herbu własnego; około roku 1570 przybyli z Polski do Moskwy. Protoplastą miał być niejaki pan polski o przezwisku Woznica. (Obszczij gierbownik, t. 1, s. 703).

WRANGEL herbu Wrangel; wielka, wybitnie uzdolniona rodzina o znaczeniu ogólnoeuropejskim.
Ród Wrangel, początkowo „Wrang”, pochodził z Danii, ale w XII wieku odgałęził się na Estonię, potem na Inflanty, Wielkie Księstwo Litewskie, Szwecję, Austrię, Niemcy, Holandię, Hiszpanię, Polskę, Rosję. Był niesłychanie utalentowany w dziedzinie wojskowości, polityki, administracji, duchowości. Za zasługi w różnych krajach nadawano om tytuły hrabiów i baronów. Spośród nich wywiodło się (od XII do XX wieku, w różnych krajach) 7 feldmarszałków, 35 generałów, 8 admirałów; w Rosji było kilkunastu senatorów, ministrów, gubernatorów i uczonych. Wranglowie rosyjscy byli spokrewnieni z licznymi polskimi rodzinami szlacheckimi.

WRASKI herbu własnego; notowani w Rosji od 1654 roku.

WROŃSKI herbu Kościesza i Lubicz. Znani byli ongiś w powiecie pińskim, wiłkomierskim, święciańskim (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 7, 611, 612; f. 708, z. 2, nr 229).
Rotmistrz Andrzej Wroński w roku 1563 figuruje jako jeden z uczestników z polskiej strony w rozmowach pokojowych z Moskwą (Sbornik matieriałow otnosiaszczichsia k istorii Panow Rady W. K. Litowskago, s. 272, Tomsk 1901).
Jan Wroński 1.V.1619 podpisał uchwałę szlachty w-wa krakowskiego na okazowaniu pod Kazimierzem.
Spis szlachty powiatu wiłkomierskiego z 1795 roku zawiera m.in. „Listę familii szlachcica Jana Wrońskiego, regenta ziemskiego powiatu oniksztyńskiego, żyjącego w powiecie wiłkomierskim” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 1690, s. 370).
Czytamy w tym dokumencie: „Jan syn Grzegorza Wroński, lat 41. … Nieżenny… Herbu Jeleń czyli Brochwicz N. 2-do… (Jeleń czerwony w białym polu tarczy głową obrócony, rogaty, bez korony na szyi; w hełmie pióra strusie)…”.
Wywód jego następny. „Grzegorz Wroński, towarzysz w znaku pancernym woysk litewskich, w ciągu służby pojął w małżeństwo Elżbietę Polakowską, herbu Podkowa, gdzie w obowiązku służby wojskowej bawiąc się w Litwie zostawił w małoletności na edukacyi wywodzącego się. Ten w różnych powiatach, tu w W.X. Litewskim, bawiąc się służbą dworską stanowi szlacheckiemu przyzwoitą, na reszte w powiecie wiłkomirskim od lat kilkunastu znaydując się, gdy dla odległości mieysca a szczupłości czasu przy niesposobności, do Korony jako mieysca przodków swoich, to jest w powiat gnieźnieński, celem doprowadzenia dynastyi familij swoiey zdążyć nie może, przeto do potrzeby wywodu, iż jest znany w obywatelstwie jego powiatu oprócz złożonych dowodów zasług swoich w tym powiecie składa świadectwo obywatelskie w roku 1790 Januaryi dwunastego dnia sobie wydane…
Jan Wroński, regent ziemski oniksztyński”
Spotykani byli Wrońscy i w innych zakątkach Rzeczypospolitej, m.in. bardzo licznie reprezentowani byli na Podolu (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodosłownuju knigu Podolskoj Gubernii, Kamieniec – Podolsk 1897, s. 15, 145).
W Cesarstwie Rosyjskim słusznie byli uważani za starożytny ród polsko-rrycerski i pieczętowali się godłem Jeleń Srebrny.
Hrabia Miłoradowicz (t. 2, cz. 6, s. 29) podaje: „Wroński Jan (Iwan),szlachcic, był żonaty z wdową Gabryela Lewszina Heleną z domu Mańkiewiczanką (...) Przodkowi tej familii, szlachcicowi Iwanowi Wrońskiemu za okazane przezeń zasługi i męstwo król polski Władysław IV 8 marca 1636 roku nadał, razem z jego żoną Heleną, dobra osiadłe we wsi Juchnowo powiatu nowogród-siewierskiego”...

WRÓBEL herbu Jastrzębiec. Bardzo liczni do dziś na Podkarpaciu.
Heroldia grodzieńska, białostocka i mohylewska, jak też Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu potwierdzały nieraz rodowitość tego domu w ciągu XIX w. (Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Białorusi w Grodnie, f. 332, z. 2, nr 1, s. 129-132).
Jeszcze średniowieczne polskie źródła pisane zawierają wzmianki o różnych reprezentantach tego rodu, szczególnie na ziemiach Małopolski. Szlachcic o nazwisku Wróbel wymieniany jest np. przez księgi sądowe miasta Sanoka w latach 1423, 1424, 1426.
Johannes Wróbel, nobilis Ziemi Sanockiej, w 1501 roku wspomniany jest w tamtejszych księgach ziemskich. Inny honestus „Nobilis Albertus Wróbl de Marzwsche” figuruje w aktach krakowskich z początku XV w. (Por.: Pomniki dziejowe wieków średnich, Ed. B. Ulanowski, t. 18, s. 232, Kraków 1918).
„Wróbel Walenty, kaznodzieja sławny i tłumacz psalmów Dawida” – wzmiankuje krótko w 3 tomie swego Herbarza polskiego Hipolit Stupnicki, pozostałe polskie edycje milczą o tym bądź co bądź rozgałęzionym rodzie szlacheckim. Johannes Wrobl figuruje w aktach kapituły poznańskiej z roku 1565 w tekście debietu króla Zygmunta Augusta.
Walentinus Wróbel, scabinus Stradomiensis, wspomniany jest przez źródła archiwalne w roku 1586 (Prawa, przywileje i statuta miasta Krakowa, t. 1, s. 376, Kraków 1885).
Jakub Wróbel (Jacobus Wrobel), szlachcic, wzmiankowany jest w księgach grodzkich krakowskich 22 lutego 1590 roku. (W. Semkowicz, Wywody szlachectwa, nr 203).
W późniejszych wiekach Wróblowie rozgałęzili się także na Kresach Wschodnich, znani byli na Wileńszczyźnie, Witebszczyźnie, Kijowszczyźnie, Smoleńszczyźnie. W większości zachowywali wierność polskości i katolicyzmowi.
Józef Wróbel, żołnierz wojsk polskich walczących pod NapoIeonem w 1812 roku, figuruje w notatkach powiatu bobrujskiego z tamtych czasów (Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju, t. 37, s. 340).
Jedna z odnóg rodu zakorzeniła się w Wilnie, gdzie była spokrewniona m.in. z Lipińskimi (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 1664, s. 52-53).
Prawdopodobnie jednym z pierwotnych gniazd tego rodu mogło być szlacheckie sioło Wróble w Ziemi Podlaskiej, z którego wywodzili się m.in. Wróblewscy herbu Ślepowron (Por.: Ignacy Kapica Milewski, Herbarz, s. 465, Kraków 1870).
Wydaje się, że niektórzy Wróblowie pochodzą od Janczewskich herbu Jastrzębiec z Ziemi Bielskiej na Mazowszu, o których Jerzy Łempicki w trzecim tomie Herbarza mazowieckiego (s. 239-241) wywodzi:
„1. Pochodzenie rodziny
Drobni dziedzice działów w Jączewie przyjęli nazwisko Janczewski. Należeli oni do rodu Jastrzębców i kilkakrotnie w XVI wieku świadczyli z tego herbu. W ciągu XVIl wieku potomkowie pierwotnych dziedziców Janczewa wymarli lub przenieśli się w inne strony. Wobec istnienia na Mazowszu kilku innych rodzin tego samego nazwiska nie ma możliwości odróżnienia w późniejszych czasach Janczewskich - Jastrzębców od osób innego herbu.
2. Linia A. Janczewscy z przydomkiem Rogacz
Mikołaj. Zmarł przed 1532 rokiem. Pozostawił synów: Jana, Jakuba i Wojciecha.
Jan. Występował z bratem Janem w 1532 roku. W 1537 roku byt dziedzicem w Janczewie - Rogaczach, a Mikolaj Łysakowski, syn Andrzeja, zastawił mu pole w Łysakowie. W 1541 roku Janowi odstąpił Mikołaj Łabunia z synami 1 łan w Łysakowie. Jan zmarł przed 1546 rokiem. Pozostawił wdowę Annę N, córkę Małgorzatę, w 1576 roku wdowę po Józefie Rudowskim, oraz synów: Mikołaja, Marcina i Macieja.
Mikołaj. W 1546 roku wraz z braćmi i stryjem Wojciechem procesował się z Janem Łysakowskim Łabunią z Łysakowa.
Maciej. W 1546 roku wraz z braćmi i stryjem Wojciechem procesował się z Janem Łysakowskim Łabunią z Łysakowa. W 1554 roku wraz z matką i bratem Marcinem proce¬sował się ze stryjem Wojciechem. W 1558 roku wraz z bratem Marcinem przeprowadził podział dóbr w Łysakowie i Janczewie z braćmi stryjecznymi, synami Wojciecha, też po stryju Jakubie i dalszych krewnych - X. Stanisławie, Andrzeju i Dersławie Rogaczach. W 1563 roku Maciejowi zastawił części w Łysakowie Maciej Łysakowski z Łysakowa. W 1565 roku Maciejowi odstąpił części w Łysakowie Maciej Łysakowski, syn Jana. W 1597 roku do dóbr Macieja wprowadzony został Wojciech Mańkowski, syn Stanisława. Maciej zmarł w 1597 roku. Pozostawił córkę Dorotę oraz synów Andrzeja i Stanisława.
Andrzej. W 1597 roku do dóbr Andrzeja w Janczewie wprowadzony został Andrzej Gierzyński, syn Mikołaja. Zmarł przed 1627 rokiem. Pozostawił wdowę Praksedę, córkę Mikołaja Gutowskiego.
Stanistaw. W 1802 roku był żonaty z Dorotą, córką Mikołaja Gutkowskiego, która w 1613 roku wprowadzona została do dóbr brata Jana w Gutkowie.
Marcin. W 1546 roku wraz z braćmi i stryjem Wojciechem procesował się z Janem Łysakowskim Łabunią z Łysakowa. W 1554 roku wraz z matką i bratem Maciejem proce¬sował się ze stryjem Wojciechem. W 1558 roku wraz z bratem Maciejem, przeprowadził podział dóbr w Łysakowie i Janczewie z braćmi stryjecznymi, synami Wojciecha, też po stryju Jakubie i dalszych krewnych – X. Stanisławie, Andrzeju i Dersławie Rogaczach.
Jakub. Występowal z bratem Janem w 1532 roku.
Wojciech. W 1541 roku Wojciechowi odstąpił Mikołaj Łabunia z synami 1 łan w Łysakowie. W 1545 roku Wojciech procesował się ze Stanisławem Grembeckim z Rogienic. W 1546 roku wraz z bratankami, synami Jana, procesował się z Janem Łysakowskim Łabunią z Łysakowa. W 1547 roku do dóbr Wojciecha w Janczewie wprowadzony został Jan Ośnicki, stolnik płocki. W 1554 roku był dziedzicem w Łysakowie i procesował się z bratową Anną i jej synami. W 1555 roku Wojciech zeznał dług na Łysakowie i Janczewie u X. Mikołaja Ślepkowskiego. Był żonaty z Agnieszką, córką Mikołaja Miłodroskiego. W 1560 roku u Wojciecha zeznał dług Stanisław Ubysz, syn Jana z Dębska. Pozostawił córkę Małgorzatę, w 1576 roku żonę Wacława Dramińskiego, syna Stanisława, oraz synów: Marcina, Jerzego i Jakuba.
Marcin. W 1558 roku wraz z braćmi przeprowadził podział dóbr w Łysakowie i Janczewie z braćmi stryjecznymi Maciejem i Marcinem, synami Wojciecha, też po stryju Jakubie i dalszych krewnych – X. Stanisławie, Andrzeju i Dersławie Rogaczach. W 1591 roku Marcinowi odstąpiła matka spadek po rodzicach, a także Paweł Miłodroski, syn Daćboga, darował mu dług.
Jerzy. W 1558 roku wraz z braćmi przeprowadził podział dóbr w Łysakowie i Janczewie z braćmi stryjecznymi Maciejem i Marcinem, synami Wojciecha, też po stryju Jakubie i dalszych krewnych – X. Stanisławie, Andrzeju i Dersławie Rogaczach. W 1576 roku zapisał posag siostrze Małgorzacie. Jerzy zmarł przed 1606 rokiem. Pozostawił syna Jakuba.
Jakub. W 1605 roku zapisał posag żony Katarzyny, córki Andrzeja Konarskiego. W 1606 roku do dóbr Jakuba w Janczewie - Rogaczach wprowadzony został Jan Kleniewski z Kleniewa - Broniszewic, w 1608 roku zaś Jakub wprowadzony został do dóbr Piotra Kęsickiego, syna Mikołaja w Skoczkowie Wielkim. W 1622 roku do dóbr Jakuba i jego bratanicy Doroty, córki Macieja, w Łysakowie wprowadzony został Paweł Umiński, syn Mikołaja.
Jakub. W 1558 roku wraz z braćmi przeprowadził podział dóbr w Łysakowie i Janczewie z braćmi stryjecznymi, Maciejem i Marcinem, synami Wojciecha, też po stryju Jakubie i dalszych krewnych - X. Stanisławie, Andrzeju i Dersławie Rogaczach.
3. Linia B. Janczewscy z przydomkiem Wróbl.
Andrzej. Zmarł przed 1530 rokiem. Pozostawił synów: Mikołaja, Wojciecha i Stanisława.
Mikołaj. Występował w 1530 roku. W 1546 roku nabył części w Umieninie-Nagietkach od Doroty Strusińskiej, żony Stanisława Garbacza z Rycharcic, od Wojciecha Trębińskiego z siostrami, a także części po Michale, synu Urbana z Podkonic. W 1550 roku Mikołaj zeznał dług na Janczewie - Jeziorkach u Jakuba Sudraskiego z Gozdowa, a w 1563 roku u Jakuba Ciołkowskiego. W 1554 roku procesował się z Mikołajem Kotarskim, synem Jana. W 1555 roku Mikołaj zeznał dług u Andrzeja Trąbki Kolczyńskiego z Włoczewa. W 1566 roku żoną Mikołaja była Barbara, córka Mikołaja Tokarskiego, wójta w Czermnie.
Wojciech. Występował w 1530 roku. W 1546 roku Wojciechowi odstąpił części w Łysakowie Michał, syn Urbana z Podkonic, wraz z częściami po Strusińskich. W 1552 roku Wojciech byt podstarościm płockim, u Wojciecha zaś zeznała dług Katarzyna, wdowa po Mikołaju Niszczyckim, wojewodzie bełzkim. W 1553 i w 1556 roku Wojciech zeznal dług na Janczewie - Jeziorkach u Jakuba Sudraskiego z Gozdowa. W 1560 roku Wojciech był wójtem w Bielsku. W 1575 roku Wojciech zapisał synom sumy na wójtostwie w Bielsku, które miał u króla. Zmarł przed 1577 rokiem. Pozostawił synów: Andrzeja, Wojciecha i Jana.
Andrzej. W 1575 roku wraz z braćmi otrzymał od ojca sumy na wójtostwie w Bielsku. W 1586 roku był żonaty z Barbarą N., wdową po Tomaszu Sędziczku Kowalewskim. W 1591 roku Andrzej z żoną uwolnił poddanego z Zawad. W 1583 roku Andrzeja oskarżyła wdowa po bracie Wojciechu, Elżbieta Noskowska. W 1594 roku Andrzejowi zastawiła 1/2 łana w Kowalewie Dorota Dobrska, wdowa po Stanisławie Kowalewskim. W tym samym roku Andrzejowi odstąpił części w Kowalewie Jan Kowalewski, syn Tomasza z Zawidza. W 1596 roku wprowadzony został do dóbr w Kowalewie Jakuba Kowalewskiego, syna Heliasza. W 1596 roku wprowadzony został do Rudowa, dóbr Sebastiana Rudowskiego, syna Jana. Andrzej zmarł przed 1600 rokiem. Pozostawil syna Adama.
Adam. Zastawił części w Janczewie - Jeziorkach stryjowi Wojciechowi.
Wojciech. W 1575 roku wraz z braćmi otrzymał od ojca sumy na wójtostwie w Bielsku. W 1583 roku Wojciech był żonaty z Elżbietą Noskowską, wdową po Jakubie Kosso¬budzkim. Wojciechowi zastawił części w Janczewie - Jeziorkach bratanek Adam. Zmarł w 1583 roku.
Jan. W 1575 roku wraz z braćmi otrzymał od ojca sumy na wójtostwie w Bielsku. W 1577 roku Jan ożenił się z Ewą, córką Macieja Wielickiego, wdową po Baltazarze Brze¬chowskim.
Stanisław. Występował w 1532 roku. W 1537 roku zapisał posag żony Elżbiety N.”
Niewykluczone, że niektórzy z Janczewskich-Wróblów po odgałęzieniu się na inne dzielnice i kraje mogli zachować jako nazwisko tylko przydomek „Wróbl” vel „Wróbel”.
Pochodzący z tego rodu wybitny malarz Michał Wróbel (1856-1910) studiował na Uniwersytecie oraz na Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Już w wieku około trzydziestu lat cieszył się sławą znakomitego artysty malarza i rzeźbiarza. Autor wspaniałych malowideł: Poranek, Południe, Wieczór, Baśń wschodnia, Hamlet i Ofelia, Demon siedzący, Pan, Królewna Łabędź, szeregu fresków w kościołach prawosławnych Kijowa, Moskwy, Petersburga; ilustracji do utworów literackich M. Lermontowa. Ostatnie dziesięć lat życia chorował na schizofrenię.

WRÓBLEWSKI herbu Jastrzębiec. Z tej rodziny pochodzili dwaj rodzeni bracia: Zygmunt Florenty Wróblewski (ur. 1845 w Grodnie, zm. 1888 w Krakowie), absolwent Uniwersytetu Kijowskiego, sześć lat spędził na zesłaniu syberyjskim, później był znakomitym fachowcem w zakresie fizyki molekularnej i termodynamiki na Uniwersytecie Jagiellońskim; Edward Wincenty Wróblewski (ur. 1848 w Grodnie, zm. 1892 w Petersburgu), absolwent Petersburskiego Instytutu Technologicznego, a następnie wieloletni jego profesor, wybitny fizyko-chemik, autor szeregu odkryć nowatorskich dzieł naukowych, współorganizator Rosyjskiego Towarzystwa Fizyko-Chemicznego (1871).

WUJACHIEWICZ herbu Korczak; początkowo mieszkali w województwie kijowskim.

WIEDEŃSKI vel WWIEDEŃSKI. Nazwisko wzięli od miana którychś dóbr na wschodzie Polski. Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce (t. 3, Warszawa 1982, s. 538) zna miejscowość Wiedne w woj. przemyskim, Wiedeń w bielskim i tarnowskim. Zamieszkiwali Wiedeńscy w Kamieńcu Litewskim, Brześciu Litewskim, Ossowcu, Grodnie. W lutym 1897 roku Departament Heroldii Senatu Rządzącego w Petersburgu potwierdził rodowitość koleżskiego asessora Aleksego Wwiedeńskiego, syna Tomasza, wnuka Michała, z rodziny unickiej gnieżdżącej się na Grodzieńszczyźnie. (CPAH Białorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, s. 174).
Z tego rodu wywodził się wybitny fizjolog i narkolog Mikołaj Wwiedeński (ur. 1852) oraz poeta, o którym w swym słowniku literatury rosyjskiej profesor Wolfgang Kasack pisze:
„WWIEDIENSKI Aleksandr Iwanowicz, 6.12.(23.11.)1904 Petersburg – 20.12.1941 (?) w więzieniu. Syn urzędnika. Podjął studia filozoficzne na uniwersytecie w Petersburgu, lecz ich nie ukończył. Najwcześniejszy z zachowanych jego wierszy pochodzi z 1920. Od końca 1925 razem z D. Charmsem brał udział w wieczorach literackich grupy Lewyj Fłang. W 1926 i 1927 zamieścił po jednym wierszu w almanachach, inne utwory poetyckie rozpowszechniał w odpisach i recytował na imprezach literackich. Najważniejszą formą jego pracy twórczej była działalność w różnych stowarzyszeniach „lewicowej” awangardy, a przede wszystkim w ugrupowaniu Oberiu, które wespół z Charmsem i N. Zabołockim założył w 1926. Podobnie jak inni członkowie grupy swoją surrealistyczną, opartą na absurdzie twórczością przeciwstawiał się wrogim eksperymentowi tendencjom literackim. Z wczesnych jego utworów zachował się krótki dramat „Minin i Pożarskij” 1926 (Minin i Pożarski), którego sceniczne losy nie są znane. Publiczne recytacje oberiutów zakończyły się w kwietniu 1930, kiedy ich działalność została potępiona jako przejaw „protestu przeciwko dyktaturze proletariatu” (Smiena 1930.9.4). Od wiosny 1927 W. (także Charms), dzięki S. Marszakowi miał możność współpracować z działem dziecięcym wydawnictwa państwowego. W 1928-41 wydał co najmniej 32 książeczki dla dzieci, zawierające po 12-14 stron każda, złożone przeważnie z wierszy i ilustracji. W 1932 W. przebywał w więzieniu, a w 1936-41 mieszkał w Charkowie, gdzie w 1938 napisał sztukę Jołka u Iwanowych (Choinka u Iwanowów), która była pierwszym jego utworem opublikowanym na Zachodzie. 27.9.1941 został ponownie aresztowany i w trakcie ewakuacji wojennej stał się kolejną ofiarą systemu. Dopiero po rehabilitacji w 1956 wznowiono druk jego poczytnej książeczki dla dzieci pt. „Kto?” (1930) oraz jedynej opowieści „O diewoczkie Masze, o sobakle Pietuszkie i o koszkie Nitoczkie” (1937) (O dziewczynce Maszy, piesku Koguciku i kotce Niteczce). Od tego czasu utwory W. były wymieniane i cytowane w prasie sowieckiej. Pierwszy zbiorek jego utworów, przeznaczonych dla dorosłych czytelników, zawierający teksty rozpowszechniane przez Samizdat, został przygotowany w Kolonii w 1974. W 1980 w USA wyszła edycja dzieł zebranych W., przygotowana przez M. Miejłacha na podstawie materiałów, pochodzących z archiwum J. Druskina. W kraju jego wiersze dla dorosłych zaczęły się pojawiać w periodykach dopiero w latach pieriestrojki.
W manifeście Oberiu przedstawiono W. jako najbardziej skrajnego przedstawiciela lewego skrzydła stowarzyszenia, jako radykalnego eksperymentatora. Stopień wyobcowania w jego zachowanych utworach jest różny. W pozycjach, w których udział elementów absurdu jest mniejszy, wyraża swój lęk i przerażenie przed ciemnymi mocami (demonami) i ludzkim okrucieństwem. Punktem wyjścia surrealistycznych wizji rzeczywistości W. jest rozumienie czasu nie jako określonego porządku, lecz jako chaotycznego splotu odrębnych segmentów. W sztuce „Minin i Pożarskij” tworzy groteskowy obraz rzeczywistości, w której działają postacie historyczne z różnych epok. W sztuce „Jołka u Iwanowych” występują „dzieci” w wieku od jednego do 82 lat. „Rodzice” wprowadzają ich do pokoju z choinką, gdzie wszystkie dzieci nieoczekiwanie giną. Śmierć i seks, często sprowadzone do czynności mechanicznych, a także samotność to częste, powtarzające się motywy twórczości W. W wierszach dla dzieci stosuje absurd w celach wychowawczych”...

WYSOCKI herbu własnego; w Rosji odnotowywani od roku 1622.
O początkach rosyjskich Wysockich hrabia Miłoradowicz (t. 2, cz. 6, s. 39) podaje: „Familia Wysockich pochodzi ze szlachty Guberni Mohylewskiej. Przodek ich Rodion Adamowicz Wysocki władał dobrami szlacheckimi Zalesie w powiecie rzeczyckim od roku 1670”.
Z tego rodu wywodził się Władimir Wysocki (1938-1980), wybitny rosyjski bard, poeta, aktor filmowy i teatralny.

WYSZYŃSKI herbu Trzywdar.
Jedni z nich wywodzili swe nazwisko od miejscowości Wyszonki w Ziemi Bielskiej, gdzie byli odnotowywani już około 1415 roku, inni z województwa kieleckiego. W pomniejszych gałęziach pieczętowali się również godłami Grabie i Krzywda. (Patrz o nich: Jan Ciechanowicz, Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 5, s. 421-424Rzeszów 2001,). Z tego rodu pochodził szereg wybitnych osób, w ten czy inny sposób zapisanych w dziejach Polski, Litwy, Białorusi, Ukrainy, Mołdawii, Rosji, m.in. Andrzej Januarijewicz Wyszyński(1883-1954) w latach 1933-1939 pełnił funkcję prokuratora generalnego ZSRR, 1949-1953 ministra spraw zagranicznych ZSRR; był teoretykiem prawa komunistyczno-totalitarnego w Związku Radzieckim. Z innej gałęzi tegoż rodu pochodził Stefan kardynał Wyszyński (1901-1978), polski Prymas Tysiąclecia, wielka osobowość w dziejach Kościoła Powszechnego.

ZALESKI herbu Lubicz, Ostoja, Kościesza, Prus I; na Kowieńszczyźnie i Wileńszczyźnie (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 8, nr 2567, s. 80; f. 391, z. 7, nr 73, 1809). Kasper Niesiecki (Korona Polska, t. 4, s. 651-655) zna jeszcze Zaleskich herbu Ciołek, Chomąto, Dołęga, Godziemba, Grzymała, Jelita, Leszczyc, Lis, Łada, Rola, Topór.
O Lisach-Zaleskich donosił w XVI wieku Bartosz Paprocki: „Zalescy; z Wielkiej Polski, z których jeden za wieku mego był kustoszem gnieźnieńskim; Marcin, brat jego, pisarzem sieradzkim, człowiek godny”.
O Zaleskich zaś herbu Prawdzic K. Pułaski w dziele Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy (t. 1, s. 238, Brody 194) pisze: „We wszystkich dzielnicach Polski jest bardzo dużo domów Zaleskich, pieczętujących się różnymi herbami, a wśród herbowych tegoż samego herbu są znów w różnych okolicach rody Zaleskich, których wspólności pochodzenia lub łączności pokrewieństwa nie można już dzisiaj dośledzić.
Również Zaleskich Prawdziców jest kilka rodzin. Ci zaś, którzy od dłuższego już czasu są osiedleni na Podolu, Wołyniu i Ukrainie, pochodzą z Litwy z ziemi trockiej, gdzie w drugiej połowie XVI wieku Piotr Zaleski, syn Zygmunta, dzierżył (…) majętność Wawa…”.
Zalescy herbu Jelita, Kościesza, Dołęga, Lubicz, Ostoja, Pobóg znani byli w XVI wieku w wołkowyskim, mścisławskim, wileńskim, oszmiańskim, nowogródzkim powiecie (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3401; f. 391, z. 6, nr 11, 12; f. 391, z. 10, nr 146).
Piotr Zaleski był poborcą powiatu lidzkiego w 1613 roku (Volumina Legum, t. 3, s. 114).

ZANDER herbu Zander; powiat brasławski, rosieński (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 6, nr 7, 873). Od XVIII wieku notowani też na Łotwie. Jedni z Zandorowiczami.
Kilkakrotnie byli potwierdzani w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską w XIX wieku.
Z tej rodziny pochodził wybitny konstruktor rakiet odrzutowych Fryderyk Zander (1887-1933).

ZAŃKOWSKI herbu własnego; ród rosyjski (od około 1572) polskiego pochodzenia.
Obszczij gierbownik (t. 1, s. 707) podaje: „familia Zańkowskich proischodit iz polskogo szlachectwa.”

ZAPŁATIN herbu Sas; rod rosyjski polskiego pochodzenia; w Rosji od roku 1652. Obszczij gierbownik (t. 7, s. 97) podaje: „familia Zapłatinych proischodit iz polskogo szlachectwa.”

ZAREMBA vel ZARĘBA herbu własnego. Stanisław Zieliński w książce Wybitne czyny Polaków na obczyźnie (Wilno 1935, s. 44, 101) pisze: „Zaremba Djonizy, marynarz i podróżnik; był kapitanem marynarki rosyjskiej; badał Alaskę w 1834-38; na jego cześć nazwali Rosjanie jedną z wysp archipelagu Aleksandra wyspą Zaremby (...)”

ZASULICZ herbu Ślepowron odmienny. Dziedziczyli na Tałaszkowszczyźnie w powiecie orszańskim i szerzej na Witebszczyźnie (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 2782). Z tego rodu pochodziła Wera Zasulicz (1849-1919), słynna rewolucjonistka i terrorystka rosyjska.

ZAWODOWSKI herbu własnego. Obszczij gierbownik dworianskich rodow Wsierossijskija Impierii (t. 1) donosi: „Hrabiowie Piotr, Jakow i Ilja Zawodowskije pochodzą ze starożytnego Polskiego rodu Szlacheckiego. Pradziad Jakow Zawodowskij w ubiegłym XVII stuleciu, gdy oswobodzona od Panowania Polskiego Małorosja przyłączyła się do Rosji, przeszedł pod Państwo Rossyjskie, skłoniony do tego przez wiarę, i znajdując się na różnych urzędach w nagrodę swych wielkich zasług otrzymał majątki”...
Na cześć jednego z nich, generała Piotra Zawodowskiego, nazywa się wyspa na Oceanie Atlantyckim należąca do archipelagu South Sandwich.

ZENOWICZ herbu własnego. Zenowicz, wojski połocki, był w 1764 r. posłem na sejm koronacyjny w Warszawie od województwa połockiego (Publiczna Biblioteka Miejska i Wojewódzka w Rzeszowie, dział rękopisów; Rk-3, k. 273).
O Michale Zenowiczu, dominikańskim plebanie mohylewskim, historycy moskiewscy opowiadają mrożące krew w żyłach bajki, że oto np. około roku 1764, chcąc nawrócić na unię pewne osierocone prawosławne dziewczę, które upierało się przy swoim, kazał je „różgami bić nielitościwie, a potem gałęziami agrestowymi kłującymi, aż się zgodzi zostać katoliczką”. Inną znów niewiastę miał pleban mohylewski nawracać w ten sposób, że kazał ją wtrącić do więzienia, męża jej okrutnie bił, aż ów po kilku miesiącach zmarł, a jej samej – gdy powiedziała, że raczej da się spalić, niż przejdzie na katolicyzm – osobiście „zapaliwszy łuczywo, tak długo palił rękę, aż ta zczerniała i się pęcherzami pokryła” (Archeograficzieskij Sbornik Dokumientow, t. 5, s. 93-94).
W 1765 roku w drukarni Akademii Wileńskiej odbito druczek Korneliana Pocałojowskiego pt. Propositiones philosophicae, quas sub auspiciis Janussii Despot Zenowicz, praepositi ac praesidis Mohiloviensis (K. Ćiepiene, I. Petrauskiene, Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai, V. 1979, s. 376).
Około 1769 roku Józef Zenowicz był podstolim województwa połockiego.
* * *
Także w wieku XIX wzmianki o reprezentantach tego rodu często można znaleźć w różnych zapisach urzędowych.
Hieronim Zenowicz w 1812 roku był właścicielem majątku Zamosze (wsie Mołczany, Klipica, Lipówka) z 46 domami. Michał Zenowicz władał majątkiem Januszewo (wsie Wielka i Mała Iwanowszczyzna, Subotowo) w sumie 109 dymów (Akty izdawajemyje…, t. 37, s. 368).
Michał Deszpot z Bratoszyna Zenowicz w 1817 roku był marszałkiem szlachty guberni mińskiej, kawalerem orderu św. Stanisława (Historyczne Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z. 1, nr 3, s. 200).
Tenże „Michał Deszpot z Bratoszyna Zenowicz radca stanu, marszałek szlachty guberni mińskiej, orderu Świętego Stanisława kawaler” często figuruje około roku 1817 w rozmaitych zapisach oficjalnych tamtych miejsc (Por.: CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 227, s. 6).
Stefan Zienowicz był nauczycielem chemii i mineralogii w Liceum Wołyńskim w roku szkolnym 1822/23. Bazyli Zienowicz wykładał w tymże czasie wymowę, historię i prawo w Szkole Powiatowej Łuckiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 721, z. 1, nr 26, s. 17, 18).
Wśród szlachty powiatu trockiego według listy z 1863 roku znajdowali się liczni Zenowiczowie potwierdzeni w rodowitości szlacheckiej przez heroldię wileńską w latach 1799-1845 (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 703, s. 6; f. 391, z. 9, nr 73, s. 16).
Wywód urodzonych Zienowiczów herbu Deszpot donosi: „Roku 1799 miesiąca stycznia dziesiątego veteris, dwudziestego pierwszego novi stili dnia.
Przed nami, Ludwikiem hrabią Tyszkiewiczem, marszałkiem guberńskim, kawalerem różnych orderów, Prezydującym, i deputatami ze wszystkich powiatów Guberni Litewskiey do przyjmowania y roztrząsania wywodów szlacheckich obranymi, złożony został wywód urodzonych Zienowiczów herbu Deszpot czyli Zienowicz; z którego gdy się okazało: że Familia ta jeszcze w roku 1650 possydowała dziedziczny majątek szlachecki w okolicy Stankiewiczach w powiecie lidzkim położony, przez Iwana Zienowicza nabyty, którego potomkowie w teyże ziemskiey szlacheckiey possesyi dotąd mieszkają; jako się to wyświeca z dekretu ziemstwa lidzkiego w roku 1702 stycznia miesiąca dnia jedynastego między Danielem Zienowiczem ferowanego. – Jako też, że ten Daniel Zienowicz, naddziad poniżey wyszczególnionych wywodzących się teraz Zienowiczów, których testamentem swym pod rokiem 1717 miesiąca augusta 22 dnia nastałym (…) wyraził. – Koleją, testament Leona Zienowicza w roku 1764 miesiąca maja 10 dnia czyniony, syna jego Symona okazał. – Który to Symon Zienowicz, syn Leona, zrodził wywodzących się dziś Daniela z synami Bonifacym y Jakóbem, Antoniego z synem Karolem i Wincentego Zienowiczów (…) – Niemniey też, drugi syn Daniela, a rodzony brat Leona Zienowicza, Stefan Zienowicz był oycem Antoniego y Jerzego Zienowiczów (…) Antoni Stefanowicz Zienowicz zostawil dwóch synów, Stefana, wywodzącego się z synem Antonim, y Jana Zienowiczów.
Na fundamencie więc złożonych wywodów (…) My, marszałek guberński, y deputaci powiatowi, stosownie do przepisów (…) wywodzących się Daniela z synami Bonifacym i Jakóbem, Antoniego z synem Karolem, i Wincentego, braci z oyca Symona zrodzonych, oraz Stefana z synem Antonim y Jana, braci, synów Antoniego Stefanowicza, urodzonych Zienowiczów za aktualną y rodowitą szlachtę polską ogłaszamy, y onych do Xięgi Szlachty Guberni Litewskiey pierwszej klassy zapisujemy.
Działo się na sessyi Deputacyi Generalney Szlacheckiey Guberni Litewskiey w Wilnie.” (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 1, nr 948, s. 276-277).
Wywód familii urodzonych Zienowiczów herbu Zienowicz, zatwierdzony przez Deputację Wywodową Szlachecką Guberni Mińskiej 8 grudnia 1803 roku podaje, iż „familia Zienowiczów (…) prawem do użycia pozwolonych z naydawnieyszych czasów szlachectwa polskiego nosząc na sobie znamiona, byt swóy początkowy jedni w Podlasiu, gdzie przy licznym majątków ziemnych posiadaniu, wysokich urzędów i cnotliwych dla óyczyzny postępków z zupelną dla potomności chlubą okazała dowody…”. W 1803 roku w Mińsku Stanisław, Józef i Dominik Zienowiczowie uznani zostali „za rodowitą polską szlachtę” i wpisani do części pierwszej Ksiąg Szlacheckich Guberni Mińskiej (Archiwum Narodowe Białorusi w Mińsku, f. 319, z.2, nr 1201).
Do Zenowiczów należała m.in. majętność Berezpoń w powiecie borysowskim Guberni Mińskiej (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3353, s. 100-104).
Od Aleksandra Zenowicza, który w XVII wieku przesiedlił się do Moskwy, zaczęli się słynni rosyjscy Zinowjewowie (Obszczij Gierbownik Dworianskich Rodow Wsierossijskoj Impierii, t. 1, s. 371).
A. Lakier (Russkaja Gieraldika, t. 2, s. 429) wyprowadza Deszpotów-Zienowiczów od „despoty mołdawskiego Zenowicza, który przyciśniony przez Turków w 1390 roku przybył do Witolda Litewskiego i osiedlił się w jego posiadłościach”. Od tego rodu odgałęzienie używało nazwiska Zinowjewów oraz herbu Zenowicz.

ZGLENICKI vel ZGLINICKI herbu Prus II, Prus III.
K. Niesiecki (Korona Polska, t. 4, s. 736) pisze: „Zglinicki herbu Prus II w Płockim w-wie y Ziemi Dobrzyńskiey, od których poszli Radomińscy. Tomasz w płockim, Woyciech w dobrzyńskim”.
Dwóch Wojciechów oraz Stanisław Zglenicki podpisali od Ziemi Dobrzyńskiej w roku 1697 akt elekcji króla Augusta II (Volumina Legum, t. 5, s. 434).
Stanisław i Wawrzyniec Zgleniccy, dobrzy szlachcice Ziemi Dobrzynskiej, zamieszani byli razem z grupą przyjaciół we wszczęcie tumultu podczas sejmiku gromnicznego w Lipnie (Lauda sejmików Ziemi Dobrzyńskiej, s. 402, Kraków 1887).
Z tej rodziny Witold Zglenicki (1848-1904), znakomity inżynier w zakresie wydobycia i przerobu ropy naftowej, pionier jej wydobycia z dna Morza Kaspijskiego.

ZIELIŃSKI. Spis szlachty Królestwa Polskiego (Warszawa 1851, s. 295-296) donosi o Zielińskich herbu Ciołek, Doliwa, Grzymała, Jastrzębczyk, Jelita, Prus III, Radosz, Świnka.
K. Niesiecki (Korona Polska, t. 4, s. 738-741) pisze o Zielińskich herbu Ciołek (Sandomierskie), Jelita (Wielkopolska), Świnka (Płockie). Byli też Zielińscy herbu Brochowicz.
Bardzo licznie rozmnożeni byli Zielińscy w Ziemi Dobrzyńskiej, skąd się rozsiedli na inne dzielnice Polski. Liczni Zielińscy wywodzili się z Zielanki lub Zielonki w Ziemi Krakowskiej.
T. Żychliński w Złotej księdze szlachty polskiej (t. 31, s. 74-76, Poznań 1908) pisał o Zielińskich herbu Świnka: „Jest to rodzina bardzo starożytna i senatorska… Piotr ze Strygi, Starego Rypina i Zielonej, Świńka Zieliński piastował w roku 1367 godność stolnika dobrzyńskiego, w roku 1371 chorążego, a wreszcie został senatorem, kasztelanem rypińskim i był nim od roku 1375 do 1409.
Z jego dwóch synów był Piotrasz na Zielonej w roku 1437 stolnikiem dobrzyńskim, a Jakusz ze Strygi… miał za żonę córkę Żywona z Radomira, marszałka ziemi dobrzyńskiej, która mu powiła trzech synów, Piotra, Jana i Adama…”.
Po kilku dziesięcioleciach widzimy już Jana na ziemiach Rusi Czerwonej jako chorążego lwowskiego. Była to rodzina równie rozgałęziona co uzdolniona, wydała ze swego łona wojewodów, kasztelanów, sędziów, a nawet arcybiskupa (Konstanty Zieliński, Lwów 1705). Małżeństwa spokrewniły ją z innymi zacnymi rodzinami, takimi jak Tęgoborscy, Perzanowscy, Lasoccy, Krasińscy, Brzezińscy, Rembelińscy i in.
O Zielińskich herbu Ciołek Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego (cz. 1, s. 135, Warszawa 1835) donosi: „Zielińscy. Z tej rodziny Władysław, przed rokiem 1735 posiadał dobra Markowice, w dawnem Województwie Kaliskim położone”. O tych zaś, co pieczętowali się godłem Doliwa, dowiadujemy się (s. 159), że gnieździli się w Ziemi Dobrzyńskiej. „Z tych Jan w roku 1784 dobra Grubno i Stolno posiadał”.
Kolejne znowuż źródło genealogiczne informuje: „Zielińscy (herbu Grzymała), w dawnem Województwie Płockim. Z tej rodziny Feliks z Zielonej Zieliński jeszcze w roku 1545 urząd sędziego ziemskiego płockiego sprawował” (Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego, cz. 2, s. 99, Warszawa 1990).
Na Podolu Zielińscy rozgałęzili się na osiem różnych rodzin, z których sześć, jako starożytna szlachta polska, wpisywane były do części szóstej tamtejszych ksiąg szlacheckich (Spisok dworian wniesionnych w dworianskuju rodosłownuju knigu Podolskoj Gubernii, Kamieniec-Podolsk 1897, s. 229, 230).
Była jeszcze jedna rodzina Zielińskich, Żydów polskich, uszlachconych, z nadaniem herbu Jastrzębczyk, przez cara Mikołaja I 29 kwietnia 1841 roku (Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego, cz. 2, s. 220, Warszawa 1853).
Wzmianki źródłowe w archiwaliach są o rodzie Zielińskich nagminne zaczynając od wieku XVI.
Grzegorz Zieliński, wojewoda płocki, w 1587 roku podpisał reces warszawski około elekcji króla Zygmunta II (Volumina Legum, t. 2, s. 243).
Tęż imię znajdujemy w przywileju króla Zygmunta III z 17 kwietnia 1589 roku.
Około roku 1603 w imieniu króla ważne dekrety podpisywał jego sekretarz Valentinus Zieliński, – „sacrae regiae majestatis, secretarius cancellariae officii consularis regens…” (Akty izdawajemyje…, t. 10, s. 24).
Wojciech Alojzy Zieliński, wojski Ziemi Buskiej, w 1669 roku był sygnatariuszem sejmu walnego warszawskiego (Volumina Legum, t. 5, s. 20). Onże wymieniony jest przez źródła ówczesne jako podczaszy grodzieński i stolnik piński, chorąży. Brał udział w wojnie przeciwko najeźdźcy moskiewskiemu w latach 1654-1661.
Jan Zieliński, starosta ciechanowski i poseł tejże ziemi, w 1674 roku podpisał akt konfederacji generalnej warszawskiej (Volumina Legum, t. 5, s. 131).
Władysław i Krzysztof Zielińscy, towarzysze roty husarskiej, w 1676 roku zostali przywróceni do honoru przez sejm koronacyjny, ponieważ wcześniej niesłusznie byli obwinieni o przestępstwo (Volumina Legum, t. 5, s. 196).
Ludwik Zieliński, podczaszy różański, w 1696 roku był członkiem rady sejmowej (tamże, s. 410).
Konstanty Zieliński w latach 1700-1709 był arcybiskupem lwowskim.
Jakub Zieliński, kasztelan raciążski, 12.XI.1763 roku podpisał dekret prymasa Wł. Łubieńskiego o zwołaniu sejmu w Warszawie (Akty izdawajemyje…, t. 13, s. 216).
Hieronim, Marceli, Szymon z Gościsk na Steklinie Zielińscy podpisali w 1764 roku od Ziemi Dobrzynskiej elekcję ostatniego króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego (Volumina Legum, t. 7, s. 118).
Jędrzej Zieliński, podczaszy ziemski i poseł różański w 1763 roku podpisał uchwałę sejmową w Krakowie (Dział rękopisów Publicznej Biblioteki Miejskiej i Wojewódzkiej w Rzeszowie, Rk-3, s. 7).
23 grudnia 1776 roku prezbiter kościoła unickiego Jan Zieliński zwrócił się do sądu brzeskiego ze skargą na złodziei: „W roku teraźnieyszym 1776 za dnia 14 na 15 maja, nocną porą do cerkwi Kiiowieckiey dobyli się y w niey tak cerkiewne srebra, idque dwa kielichy, patynę y inne cerkiewne rzeczy, iako też pieniądze w różnych gatunkach więcej jak siedmiu tysięcy wynoszące, tudzież sygnety y różne kamienie czeskie, y to wszystko zniosłszy się z żydami y innemi lepiey sobie wiadomemi osobami… utaili”. Ksiądz Zieliński uważał, że akt kradzieży dokonany został przez Cyganów (Akty izdawajemyje…, t. 5, s. 122-127).
W styczniu 1793 roku w aktach Głównego Trybunału Litewskiego figuruje Józef Antoni Zieliński, wójt grodzieński oraz Józef Zieliński „radca majątku jego królewskiey mości Grodna”.
Jan Zieliński, łowczy zakroczymski, pełnił ważne funkcje w centralnym aparacie władz narodowych podczas Powstania T. Kościuszki (Por. Akty Powstania Kościuszki, t. 1, cz. 1, s. 85, Kraków 1918).
Mikołaj Leopold, Józef, Wilhelm, Ewaryst, Maksymilian, Benedykt i Ignacy Zielińscy z powiatu trockiego w 1844 roku znaleźli się na liście tutejszej szlachty jeszcze nie zatwierdzonej w rodowitości przez władze rosyjskie (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 18). Natomiast według listy z 1854 roku w powiecie trockim zamieszkała liczna rodzina Zielińskich, których rodowitość potwierdziła heroldia wileńska w latach 1806, 1839, 1845, 1847, a petersburski Departament Heroldii w 1849 roku (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 73, s. 18).
Zielińscy zamieszkali w powiecie trockim używali herbu Świnka i ród swój wiedli od Grzegorza, którego syn Justyn w 1631 roku na mocy przywileju króla polskiego Zygmunta III otrzymał majątek Zielonów, i pozostawił trzech synów: Kazimierza, Jana i Stefana, którzy dali początek odpowiednio trzem gałęziom rodu. Genealogia familii urodzonych Zielińskich, zatwierdzona przez heroldię wileńską w roku 1838 przedstawia siedem pokoleń rodu (27 osób płci męskiej) (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3477).
Józef Zieliński herbu Poraj z powiatu zwinogrodzkiego guberni kijowskiej w 1806 roku został potwierdzony w rodowitości szlacheckiej (AGAD w Warszawie, Akta Heroldii Królestwa Polskiego, s. 23, k. 1-6).
Jednak co biedniejsze siedliska rodu nie otrzymały potwierdzenia szlachectwa i zostały określone jako „odnodworcy…”.
Niedawna szlachta, „jednodworcy”, nazywani byli często w rosyjskich papierach urzędowych „bezdomnymi”, od 1844 roku mieli być oddawani w rekruty w pierwszej kolejności. Tym, którzy mieli na własność chłopów pańszczyźnianych, odbierano ich, np. na Wołyniu Antoniemu Zielińskimu skonfiskowano aż 179 dusz (Por. D. Beauvois, Polacy na Ukrainie, s. 133, Paryż 1987).
Michał Zieliński, szlachcic województwa podolskiego, właściciel dóbr Woronki w powiecie Soroki był śledzony w 1863 roku przez policję rosyjską, ponieważ miał brać udział w tajnym przerzuceniu do Polski broni i złota na cele narodowe (Archiwum Narodowe Mołdawii w Kiszyniowie, f. 2, z. 1, nr 7643, s. 4).
Z tej rodziny pochodził wybitny historyk, filozof i filolog klasyczny, profesor uniwersytetów w Petersburgu i Warszawie Tadeusz Zieliński (1859-1944), autor m.in. dwutomowego dzieła Hellenizm a judaizm. (Patrz o nim: Jan Ciechanowicz, Syjon, Olimp i Golgota. Judaizm, hellenizm i chrystianizm w filozofii Tadeusza Zielińskiego, Mołodeczno 2001.).
T. Klimowicz odnotowuje w swym słowniku o innym reprezentancie rodu: „Zielinski Kornielij Lucjanowicz (1896-1970). Literaturoznawca. Jeden z teoretyków Literackiego Centrum Konstruktywistów, współautor manifestów tej grupy (m.in.: Zmiana wszystkich 1924, gdzie zamieszczono deklarację „Wiemy”, Deklaracja Literackiego Centrum Konstruktywistów 1925; Plan państwowy literatury 1925). W sytuacji zagrożenia Zieliński dla ratowania swoich notowań nie wahał się ani przez chwilę i w 1930 roku zaatakował przyjaciół konstruktywistów (Ilję Sielwinskiego, Eduarda Bagrickiego, Władimira Ługowskiego) w artykule „Koniec konstruktywizmu”, zamieszczonym – co znamienne – na łamach rappowskiego organu „Na litieraturnom postu”. Pod koniec 1931 r. Korniej Czukowski zapisuje w swoim Dzienniku: „W nim jest jakieś pęknięcie, w tym opanowanym i spokojnym gentlemanie. „Proszę zrozumieć – mówi otwarcie – przeżyć taki krach jak ja: być wodzem konstruktywistów i oto... Tego mi „nie” chcą zapomnieć i teraz muszę wciąż na nowo i na nowo przekonywać o swojej lojalności, o zerwaniu ze swoją przeszłością (którą tak kocham), Tak więc nie należy mnie surowo osądzać”. Prace teoretyczno- i krytycznoliterackie: „Konstruktywizm i socjalizm” 1929, „Poezja jako znaczenie” 1929, Wspomnienia: „Na przełomie dwóch epok. Spotkania literackie” 1917-1929, 1960, oraz eseje literaturoznawcze: „Październik a literatury narodowe” 1967 i in.”

ZIENKIEWICZ herbu Siestrzeniec. Z tego rodu, gnieżdżącego się pierwotnie w Ziemi WIleńskiej, Grodzieńskiej i Witebskiej, pochodził szereg znakomitych działaczy nauki i kultury rosyjskiej.

ZIENKOWSKI herbu Leliwa. Z tego rodu pochodził jeden z poważnych myślicieli rosyjskich.
W swej Historii filozofii rosyjskiej M. i B. Łosscy piszą:
„Wasyli Wasylewicz Zienkowski urodził się w 1881 roku. Był docentem Uniwersytetu Kijowskiego. [Wyemigrował w 1919 roku.] Od 1925 roku byt profesorem filozofii i psychologii w Prawosławnym Instytucie Teologicznym św. Sergiusza w Paryżu, a w 1942 roku przyjął święcenia kapłańskie. [Ojciec Zienkowski zmarł w 1962 roku.]
Główne prace Zienkowskiego: „Problema psichiczeskoj priczynnosti” (1915), „Russkije myslitieli i Jewropa” (1926), „Die religiöse Erfahrung” („Der Russische Gedanke” 1930, z. 2), „Prieodolenije płatonizma i problema sofijnoj twari” („Put” 1930, z. 24), „Ob obrazie Bożyjem w czełowiekie” („Prawosławnaja Mysl” 1930, z. 2), „Problema wospitanija w swietie christianskoj antropologii” (1939), „Problema kosmosa w christianstwie” („Żywoje Priedanije”, 1931), „Istorija russkoj fiłosofii” (1950. I-II). [„Pamjati otca Wasilija Zienkowskogo”, 1984.]
Na bazie dokładnego zbadania problemu przyczynowości psychicznej Zienkowski dowodzi, że podobnego rodzaju przyczynowość jest faktem i szeroko wykorzystuje to w swoich następnych pracach.
W artykule o doświadczeniu religijnym Zienkowski rozumie doświadczenie jako treść świadomości, która może być opisana jako „dana”, uwarunkowana wzajemnym oddziaływaniem podmiotu i przedmiotu, i jest związana z przedmiotem. Występuje przeciwko Durkheimowi, Freudowi i innym, próbującym rozpatrywać doświadczenie religijne jako coś pochodzącego od innych form bytu. Durkheim, na przykład, wyprowadza je z doświadczenia związków społecznych. Jednakże doświadczenie to już zawiera w sobie element religijny.
Trzeba więc założyć, że w świadomości powinny zostać znalezione dane religijne, które nie są pochodne i nie mogą być wyjaśnione jedynie wzajemnym oddziaływaniem między podmiotem i transsubiektywną zasadą. Jeśli chodzi o naturę tej zasady, to jest ona dana w doświadczeniu mistycznym jako niewyrażalne w pojęciach ogarnięcie całego człowieka. Doprowadza to wielu myślicieli do tłumaczenia doświadczenia w duchu panteistycznym.
Ludzkość jednakże nie zadowala się tą formą doświadczenia religijnego; niektórzy ludzie dysponują także doświadczeniem kontaktu z wyższą zasadą jako osobową lub metaosobową istotą, która ujawnia siebie przez słowo i objawienie jako metakosmiczna, transcendentalna zasada. Objawienia są liczne, w pewnym stopniu sobie przeczą, ale nie jest to dowodem, że są one subiektywne; tak samo jak i istnienie halucynacji i iluzji nie zmusza nas do rozpatrywania wszystkich zmysłowych wyobrażeń jako fałszywych.
Zienkowski przezwycięża sprzeczności między panteistycznym i teistycznym doświadczeniem religijnym poprzez wytłumaczenie doświadczenia panteistycznego jako błędnego przedstawienia stworzonego aspektu świata jako samego Boga. Nie odrzucając w pełni koncepcji Ernsta Troeltscha (1865-1923) na temat szczególnego religijnego a priori, zauważa, że koncepcja ta nie może zostać rozwiniętą w granicach systemu immanentnej filozofii: transcendentalne funkcje nie rodzą treści doświadczenia, a mogą się zrealizować jedynie w związku z danymi wskazującymi na transsubiektywne źródło.
Zienkowski twierdzi, że dusza ma strukturę hierarchiczną i, że wyższy jej element, „serce”, rozumiane w zgodności z antropologią chrześcijańską jako życie uczuć ustanawiających duchowy związek z Bogiem i Boskimi osnowami świata.
Rozpatrując problemy chrześcijańskiej kosmologii, ojciec Bazyli występuje przeciwko akosmizmowi, panleizmowi i ateistycznemu naturalizmowi. Według niego można uniknąć tych błędnych teorii tylko w tym wypadku, jeśli będziemy dysponowali prawidłowym przedstawieniem stworzenia świata przez Boga. Idąc za ojcem Sergiuszem Bułhakowem, chociaż w znacznym stopniu zmieniając jego naukę, Zienkowski opracowuje teorię Sofii Boskiej i Sofii stworzonej.
Sofia Boska, Mądrość Boga, jest zbiorem idei na temat świata, kosmow nohtow, Boską koncepcją świata. Idee, leżące u podstaw procesów kosmicznych, są Sofią stworzoną. Idee w Bogu są związane z ideami w świecie jak „prototypy” z „obrazami”. Celem uniknięcia zamętu ojciec Bazyli nazywa „ideami” jedynie prototypy, a obrazy nazywa „logosami”; ma na uwadze naukę stoików i Ojców Kościoła o „logosie spermatycznym” („Osnownyje problemy”, 65). Duch światowy zawiera logosy w ich jedności. Koncepcja ducha światowego była zdyskredytowana w oczach wielu Ojców Kościoła przez swój związek z panteizmem. Jednakże w rzeczywistości koncepcja ta może zostać opracowana bez pomocy panteizmu i użyta dla przezwyciężenia mechanistycznego naturalizmu.
Akosmizm i okazjonalizm mogą zostać odrzucone jedynie w tym wypadku, jeśli uznamy istnienie w świecie aktywnej, chociaż i stworzonej substancji. Ojciec Wasyli rozróżnia dwa rodzaje działalności: empiryczne i substancjonalne przyczynowe związki (causae ad fieri i cause ad esse scholastyków). Przyczynowość empiryczna przejawia się w przejściu od jednego wydarzenia do drugiego, a przyczynowość substancjalna w pełni obejmuje cały cykl bytu.
Nauka o stworzeniu świata przez Boga zmusza nas, według ojca Bazylego, do dopuszczenia, że czas istnieje w Bogu, tak jak idea, że jakoby czas bierze swój początek w świecie, „prowadzi nas do problemu czasu istniejącego przed początkiem obecnego czasu”.
Ojciec Wasyli twierdzi, że dążenie niektórych teologów do tłumaczenia wszelkiej działalności jako pochodzącej od Boga i wyjaśnienia wszystkiego co dobre w człowieku, wyłącznie działaniem Boga w człowieku, prowadzi do akosmizmu i okazjonalizmu. Błędów tych można uniknąć jedynie poprzez uznanie istnienia aktywnych stworzonych substancji i aktywnej natury obrazu Bożego w człowieku.
Prace Zienkowskiego na temat problemów chrześcijańskiej kosmologii są niezwykle cenne; nie można jednak zgodzić się z nim, gdy twierdzi, że idea początku świata i czasu w nim zmusza nas do uznania istnienia czasu w Bogu przed stworzeniem świata. Słowo „początek” nie zawsze oznacza pojawienie się procesu A po procesie B; może ono także . oznaczać pierwsze chwile procesu A.”

ZINOWJEW herbu własnego; baronowie Cesarstwa Rosyjskiego. Ich protoplasta miał przybyć z Polski do Moskwy w 1392 roku.
Papiery generalogiczne potwierdzające polskie pochodzenie Zinowjewów znajdują się w zbiorach CPAH Rosji w Moskwie (f. 286, z. 1, nr 61).

ZMIJEW herbu własnego; około roku 1613 przybyli do Rosji z Inflant Polskich.

ZOŁOTIŁOW herbu własnego; w Rosji notowani od 1654 roku. Mieli tu przybyć z Rzeczypospolitej.

ZUBOW herbu własnego. Panowie Zubowowie posiadali dobra rodowe w powiatach szawelskim i telszewskim na Żmudzi. Byli też potwierdzani w godności szlacheckiej przez heroldię w Wilnie. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 9, nr 2215; f. 708, z. 2, nr 2361).




Ż


ŻADKIEWICZ herbu Jastrzębiec; znani w Ziemi Czernihowskiej od XVII wieku.

ŻADOWSKI herbu własnego; do Moskwy przybyli około 1620. Pochodząca z tego rodu pisarka Julia Żadowska (1824-1883) ukończyła pensjonat dla panien szlacheckich w Kostromie. Po przeżyciu nieudanej miłości (ojciec nie zgodził się na jej małżeństwo z ukochanym, który był „tylko” nauczycielem gimnazjalnym) zamknęła się w sobie i do końca życia pogrążyła się w smutku. Takie są też jej utwory poetyckie i beletrystyczne, których podstawowy temat stanowi żal z powodu utraconego szczęścia i rozbitego życia. W 1846 roku ukazał się pierwszy zbiorek poezji J. Żadowskiej, w 1847 pierwsza opowieść pt. Prostoj słuczaj. Mieszkając na przemian w Petersburgu i Moskwie pisarka dobrze się znała z Chomiakowem, Aksakowem, Wiazemskim, Drużyninem, Turgieniewem, Dobrolubowem. W latach 1885-1886 ukazał się pełny zbiór utworów Julii Żadowskiej w czterech tomach.

ŻAGIEL herbu Trąby. Pochodzili z Wileńszczyzny. Stanisław Zieliński w książce Wybitne czyny Polaków na obczyźnie (Wilno 1935, s. 41, 103) dosłownie podawał: „Kilka dzieł w języku francuskim z geologji i klimatologjii Egiptu napisał dr. Żagiell Ignacy”. Tenże autor streszcza życiorys pomysłowego wilnianina jak następuje: „Żagiel Ignacy, dr. medycyny, ur. 1826, zm. 1891, lekarz, przyrodnik i podróżnik; podróżował w 1862-64 po Turcji, Arabji, Abisynji, Egipcie, gdzie został lekarzem kedywa, odbył podróż na Sacharę, uczestniczył w austrjackiej ekspedycji do Afryki Centralnej i był pierwszym Polakiem, który dotarł do okolic wielkich jezior; później zwiedzał Amerykę i przebywał cztery lata w Indjach. Żagiell napisał kilka dzieł francuskich poświęconych geologji i klimatologji Egiptu; podróże swe po Afryce i zachodniej Azji opisał po polsku i wydał w Wilnie.”
Podane powyżej informacje są niesłuszne, Ignacy Żagiel bowiem był po prostu wielkim mistyfikatorem, a wydane przezeń książki są wytworem jałowej wyobraźni i nie mają nic wspólnego z twórczością naukową. (patrz o nim; Jan Ciechanowicz, Dzieci żelaznego wilka, rękopis; jak też jego artykuł Fantazyjne peregrynacje doktora Żagiella w: „Pro Memoria” nr 4 i 5 2004 r.).

ŻAJWORONKOW herbu własnego (Łuk odmienny); znani w Rosji od początku XVIII wieku.

ŻALNICKI herbu własnego; przodek ich przybył z Polski do Moskwy w 1352 roku.

ŻDANOW herbu własnego; znani w Rosji od 1622; prawdopodobnie wiodą swój ród od Żdanów herbu Jastrzębiec i Lis.

ŻEGAŁOW herbu własnego. Panowie Żegałowowie mieszkający na terenie byłego W. Ks. L. byli w XIX wieku potwierdzani w godności szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 3, nr 111).

ŻELABUŻSKI herbu własnego; dawniej pisani byli Żelabowski, później też Żelabow. Jak twierdzą Rummel i Gołubcow (RS, t. 1, s. 260-269), Stanisław Żelabużski wyjechał z Polski do wielkiego kniazia Wasyla Wasyljewicza Ciemnego (1435-1462) i obdarowany został posiadłościami ziemskimi w powiecie kozielskim. Pozostawił po sobie pięciu synów. Odtąd ród się potężnie rozgałęził, dając Moskwie wielu wojewodów, posłów, stolników, oficerów, senatorów, radców stanu itp.
Jeden z nich Jakub Ż. został w 1608 roku skazany na śmierć za to, że skłaniał wojsko moskiewskie do przejścia na stronę polską.

ŻELISŁAWSKI herbu Pilawa. Wzięli nazwisko od miejscowości Żelisławice w powiecie włoszczowskim; znani już w roku 1447. Później zakorzenili się także w Rosji.

ŻELNICKI herbu własnego; do Moskwy przybyli około 1352. W Polsce zanikli.

ŻŁOB herbu Kościesza; w Rosji osiedli potomkowie Jana Żłoba, który żył około 1641 roku.

ŻMIJEWSKI herbu Ślepowron. Z tego rodu pochodził Eugeniusz Żmijewski (ur. 17 XI 1816 w Żmijowie na Suwalszczyźnie, zm. 16 I 1885 w Warszawie), zesłaniec i pisarz. Za współpracę ze Stowarzyszeniem Ludu Polskiego i Szymonem Konarskim został aresztowany w 1838 i zesłany na Syberię, do kopalń nerczyńskich. Po zwolnieniu z katorgi osiadł w Irkucku, gdzie podjął intensywne, samodzielne studia matematyczno-przyrodnicze.
W 1844 rozpoczął trwające kilkanaście lat poszukiiwania złota na Syberii, w toku których poznał, jak mało kto przed nim, rozległe obszary kraju zabajkalskiego – ówczesną Daurię, Jakucję oraz dorzecza Leny, Olokmy i Witimu. Poszukiwał też złota w dorzeczu górnego Jeniseju, w Sajanach i na pograniczu Chin (ob. Mongolii). Podróżując np. z Barguzina, położonego na wschodnim wybrzeżu Bajkału, na południe przez Wierchnieudinsk (ob. Ułan-Ude) do Urlugu nad granicą z Chinami (dziś Mongolią przebył góry Chamar-Daban, Ułan Burgasy, Cagan-Daban, Zagańskie i Małchańskie.
Te rozległe podróże dały mu bardzo cenny materiał do przyszłych prac publikowanych po powrocie do ojczyzny, w których zawarł opisy geograficzne przebytych krain, wiadomości etnograficzne o napotkanych ludach, zwłaszcza Buriatach i Ewenkach, a także relacje z życia poszukiwaczy złota i spotykanych zesłańców polskich. Prace te, pisane nadto bardzo przystępną polszczyzną i swojego czasu dość poczytne, nie były jednak później wznawiane i dostatecznie wykorzystane.
Po powrocie do kraju w 1856 Żmijewski ogłosił najpierw w odcinkach w „Gazecie Codziennej” w latach 1858-59 Sceny z życia koczującego podzielone na dwa tomy (t. 1 – „Step Kujtyński i pustynia Witimska, Podróż z Barguzina do Urluka”, t. 2 – „Pustynia Czykojska. Kjachta”).

ŻÓŁTOWSKI herbu Ogończyk; znani początkowo w Ziemi Grodzieńskie i Brzeskiej.
Z tej rodziny pochodził Iwan Władysławowicz Żółtowski (1867-1959), zasłużony architekt, członek rzeczywisty Akademii Architektury ZSRR i członek honorowy Akademii Nauk Białorusi. Pochodził z Pińska, ukończył Petersburską Akademię Sztuk Pięknych, przez wiele lat był profesorem wyższych uczelni. Jego najsłynniejsze zrealizowane projekty to generalny plan rekonstrukcji Moskwy (1918-1923), gmach Wszechrosyjskiej Wystawy Rolniczej (1923), Pawilon ZSRR na międzynarodowej wystawie w Mediolanie (1925-1926), budynek Rządu Dagestanu w Machaczkale (1926-1931), Aleja Pokoju (Prospekt Mira) w Moskwie (1957), liczne gmachy użyteczności publicznej w wielu miastach ZSRR. W 1950 roku J. Żółtowski został laureatem Nagrody Stalinowskiej za wybitny wkład w teorię i praktykę architektury. Był też kawalerem Orderu Lenina, Czerwonego Sztandaru Pracy i in.

ŻUKOW herbu Żukowski i Prus III. Służyli wojskowo królom polskim, później zasłynęli też w Rosji. Niektórzy twierdzą, że ich protoplasta osiadł w Moskwie w 1476 roku.
Widocznie z tego rodu wywodził się marszałek Gieorgij Żukow (1896-1974), Bohater Związku Radzieckiego, pogromca Niemców pod Berlinem i Japończyków w Chinach w 1945 roku, minister obrony narodowej ZSRR w latach 1955-1957.

ŻURAKOWSKI herbu Sas odmienny. W służbie rosyjskiej od czasów Piotra I i Katarzyny II. (Por.: Miłoradowicz, t. 2, cz. 6, s. 63). W 1649 Michał Sośnicki, ich przodek, był sotnikiem sosnickim, potem wstąpił do służby rosyjskiej.

ŻYGAŁOW herbu własnego. Panowie Żygałowowie z powiatu lidzkiego na Wileńszczyźnie byli w XIX wieku potwierdzani w godności szlacheckiej przez heroldię wileńską. (CPAH Litwy w Wilnie, f. 391, z. 4, nr 3495). Wyróżniali się głębokim patriotyzmem polskim.

ŻYLIŃSKI. W Rosji (od 1686) Żylińscy pieczętowali się własnym herbem (dwie skrzyżowane szpady ostrzem w górę.
Z tego rodu wywodził się Jakow Żyliński (1853-1918), generał kawalerii, jeden z dowódców armii rosyjskiej w Prusach podczas I wojny światowej.

ŻYŁA herbu Suchekomnaty. Miłoradowicz (t. 2, cz. 6, s. 61-62) podaje: „Przodek tej familii – polski szlachcic Siemion Żyła, na mocy przywileju króla polskiego Jana Kazimierza w 1666 roku otrzymał posiadłość w siole Miedwiediewo, będącym wówczas w województwie kijowskim”...

ŻYRMUŃSKI. Pochodzenia żydowskiego. O jednym z nich profesor Tadeusz Klimowicz pisze w swym słowniku: „Żyrmuński Wiktor Maksimowicz (1891-1971). Filolog, historyk i teoretyk literatury, językoznawca. Debiutował, jak na germanistę przystało, pracą „Romantyzm niemiecki i mistyka współczesna” 1914; por. także kolejną jego publikację: „Apostazja religijna w dziejach romantyzmu” 1919). Zbliżenie w latach dwudziestych do rosyjskiej szkoły formalnej (ale też i polemika z nią i związana z tym przynależność do OPOJAZ-u wywarły decydujący wpływ na ukształtowanie się jego warsztatu badawczego. W „Zadaniach poetyki” Żyrmunski pisał m.in.: „[...] w żywej jedności utworu artystycznego wszystkie chwyty wzajemnie na siebie oddziałują, wszystkie są podporządkowane jednemu artystycznemu celowi. Tę jedność chwytów utworu poetyckiego oznaczamy terminem «styl». Badając styl utworu artystycznego, rozkładamy jego żywą indywidualną jedność na zamknięty system chwytów poetyckich”. Kategorie opisu, którymi posługuje się Żyrmunski należą do językoznawstwa w szerokim znaczeniu słowa. Są to tradycyjne teorie tropów i figur retorycznych. Kategorie interpretacyjne, określające jedność stylistyczną, mają charakterystyczny kształt intuicyjnych kategorii «odczucia życia». Rozumienie stylu i zadań stylistyki jest bliskie niemieckiej poetyce przełomu wieku. Jego prace dotyczyły najczęściej teorii literatury: „Kompozycja wierszy lirycznych”, 1921; „Rym, jego historia i teoria”, 1923; „Wstęp do metryki. Teoria wiersza”, 1925; „Problemy teorii literatury”, 1928; „O prozie rytmicznej”, 1966; komparatystyki, historyczno-typologicznych badań porównawczych: „Byron i Puszkin”, 1924; „Literaturoznawstwo porównawcze i problem wpływów literackich”, 1937; „Goethe w literaturze rosyjskiej”, 1938; „Stosunki literackie Wschodu i Zachodu jako problem literaturoznawstwa porównawczego”, 1946; problemy historyczno-porównawczych badań literackich oraz folkloru: „Prolegomena do badań eposu „Manas”, 1948; „Twórczość epicka ludów słowiańskich i problemy porównawczego badania eposu”, 1958. Wiele swoich prac poświęcił analizie twórczości poetów rosyjskich: „Walerij Briusow i dziedzictwo Puszkina. Próba analizy porównawczo-stylistycznej”, 1923; „Dramat Aleksandra Błoka „Róża i krzyż”. Źródła literackie”, 1964. Z prac językoznawczych na przypomnienie zasługują: „Język narodowy a dialekty socjalne”, 1936; „O synchronii i diachronii w językoznawstwie”, 1958. Już po śmierci uczonego ukazały się: „Twórczość Anny Achmatowej”, 1973; „Teoria wiersza”, 1975; „Z dziejów literatur zachodnioeuropejskich”, 1981.”

ŻYTOW. Herbarz Rodosłownaja kniga (t. 2, s. 315) podaje: „Wyjechali iz Polszy, nazwanije połuczyli ot odnogo iz predkow ich, kotoryj nazywałsia Iwan Żyto”.

ŻYŹNIEWSKI herbu Białynia. A. Żyźniewski był organizatorem nauki historycznej w mieście Twerze.
Maria Magdalena Blomberg w artykule Zbiory, kolekcje, muzea tworzone przez Polaków w Imperium Rosyjskim („Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1997, nr 2) pisała: „W różnych rejonach imperium rosyjskiego powstawały muzea, których podstawy lub zręby organizacyjne są dziełem Polaków lub osób pochodzenia polskiego. Przykład taki znajdujemy w Twerze. Do miasta tego w 1869 roku przybył August Żyźniewski i zainteresował się małą kolekcją starożytności twerskich zebranych przez gubernatora księcia Bagrationa. Tę kolekcję Żyźniewski zaczął uzupełniać i w ciągu kilku lat zebrał dużą liczbę zabytków kultur pradziejowych, pamiątek historycznych, ikon. Na pomnażanie zbiorów poświęcał czas i własne pieniądze. Na krótko przed śmiercią (1896 r.) udało mu się pozyskać dla muzeum jedno ze skrzydeł cesarskiego pałacu. Do tego czasu zbiory były przechowywane w budynku Komisji Archiwalnej, a duża część leżała w skrzyniach i przepełnionych szafach.
Żyźniewski, przy pomocy Aleksieja Uwarowa, prezesa Moskiewskiego Towarzystwa Archeologicznego, uporządkował zbiory i wydał przewodnik. w nim opisał ponad 8,5 tys. zabytków archeologicznych i ponad 7 tys. numizmatów.
Relacja z działalności Żyźniewskiego, opublikowana w „Wiadomościach Numizmatyczno-Archeologicznych” z 1898 r., zawiera taką charakterystykę: „praca i starania wydały świetne rezultaty, muzeum twerskie jest obecnie pierwszorzędnym zakładem w całej Rosji”.”


I. ŹRÓDŁA ARCHIWALNE WYKORZYSTANE W TRAKCIE
PRACY NAD NINIEJSZYM HERBARZEM


1. Zbory Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Białorusi w Grodnie, Białoruś.
2. Zbiory Narodowego Archiwum Historycznego Białorusi w Mińsku, Białoruś.
3. Zbiory Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Litwy w Wilnie, Litwa.
4. Zbiory Archiwum Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego w Wilnie, Litwa.
5. Zbiory Archiwum Biblioteki Naukowej AN Litwy w Wilnie, Litwa.
6. Zbiory Archiwum Narodowego Mołdawii w Kiszyniowie, Mołdawia.
7. Zbiory Archiwum Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Polska.
8. Zbiory Działu Rękopisów Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Rzeszowie, Polska.
9. Zbiory Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Polska.
10. Zbiory Archiwum Biblioteki Państwowej im. Rumiancewów w Moskwie, Rosja.
11. Zbiory Archiwum Departamentu Heroldii Senatu Rządzącego w Sankt-Petersburgu, Rosja.
12. Zbiory Państwowego Archiwum Gubernialnego m. Pskowa, Rosja.
13. Zbiory Archiwum Naukowego Biblioteki Uniwersytetu Państwowego we Lwowie, Ukraina.
14. Zbiory Państwowego Archiwum Historycznego we Lwowie, Ukraina.
15. Zbiory Archiwum Obwodowego w Kijowie, Ukraina.
16. Zbiory Archiwum Obwodowego w Żytomierzu, Ukraina.



II. WYBRANA BIBLIOGRAFIA

1. Abecedarskij Ławrientij, Biełorusy w Moskwie, Mińsk 1957.
2. Abecedarskij Ławrientij, Biełorussija i Rossija, Mińsk 1978.
3. Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej, t. 1-27, Lwów 1868-1923.
4. Akty carstwowanija Jekatieriny II, Moskwa 1907.
5. Akty i dokumenty archiwa wilenskogo, kowienskogo i grodnienskogo generał-gubernatorskogo uprawlenija, t. 1-2, Wilno 1913.
6. Akty izdawajemyje Wilenskoju Archeograficzeskoju Komissijeju dla razbora driewnich aktow, t. 1-42, Wilno 1865-1915.
7. Akty otnosiaszczijesia k istorii Jużnoj i Zapadnoj Rossii, t. 1-15, Petersburg 1862-1890.
8. Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. 1-5, Petersburg 1846-1853.
9. Ałfawitnyj spisok dworianskich rodow Czernigowskoj gubernii, sost. G. A. Miłoradowicz, Czernihów 1890.
10. Andrusiewicz Andrzej, Mit Rosji, t. 1-2, Rzeszów 1994.
11. Archeograficzeskij sbornik dokumentow otnosiaszczichsia k istorii Siewiero-Zapadnoj Rossii, t. 1-14, Wilno 1867-1904.
12. Baltisches Wappenbuch (von Klingspor und Hildebrandt). Stockholm 1882.
13. Bardach Juliusz, Polska w epoce Odrodzenia. Warszawa 1986.
14. Bazylow Ludwik, Historia Rosji, t. 1-2, Warszawa 1983.
15. Berlin Isaiah, Rosyjscy myśliciele, Warszawa 2003.
16. Bieliński K., Rok 1831 w powiecie zawilejskim. Wilno-Święciany 1930.
17. Birżu dvaro teismo knygos (Ed. Firkovičius, Raudeliunas), Vilnius 1982.
18. Bobrinskij A. I., Dworianskije rody wniesionnyje w obszczij gierbownik Wsierossijskoj Impierii, cz. 1-2, Petersburg 1890.
19. Bocheński Jacek, Pojęcie społeczeństwa wolnego, Warszawa 1993.
20. Boniecki Adam, Herbarz polski, t. 1-17, Warszawa 1899-1913.
21. Borysow (Iljin) I. W., Rodowyje gierby Rossii, Łobnia 1997.
22. Buganow B. J., Razriadnyje knigi posledniej czietwierti XV – naczała XVII w., Moskwa 1962.
23. Byczkowa Margarita, Rodosłownyje knigi XVI-XVII wiekow kak istoriczeskij istocznik, Moskwa 1975.
24. Byczkowa Margarita, Sostaw kłassa feodałow Rossii w XVI wiekie, Moskwa 1986.
25. Chamerska Halina, Drobna szlachta w Królestwie Polskim, Warszawa 1974.
26. Cioran Emile, Historia i utopia, Kraków 2000.
27. Czerniawskij M., Gienieałogija gospod dworian Twierskoj Gubernii, rękopis w Bibliotece Rumiancewów w Moskwie.
28. Dilthey Wilhelm, Pisma estetyczne, Warszawa 1982.
29. Dilthey Wilhelm, O istocie filozofii, Warszawa 1987.
30. Dołgorukow Piotr, Rossijskaja rodosłownaja kniga, t. 1-2, Petersburg 1854.
31. Dunczewski S. J., Herbarz wielu domów Korony Polskiej i Wielkiego Xięstwa Litewskiego, t. 1-2, Kraków 1757.
32. Dworowaja tietrad XVI w., Moskwa-Leningrad 1950.
33. Encyklopedia Judaica, t. 1 – 10, Berlin 1928 – 1934.
34. Encyklopedia katolicka, t. 1 – 15. Lublin 1986 – 2011.
35. Gamkrelidze T. W., Iwanow W. W., Indojewropiejskij jazyk i indojewropiejcy, t. 1-2, Tbilisi 1984.
36. Graetz Heinrich, Historia Żydów, t. 1-9, Warszawa 1929.
37. Grutowski Aleksandr, Russkij kułacznyj boj, Sank-Petersburg 2001.
38. Gumilow Lew, Etnogieniez i biosfiera Ziemli, Leningrad 1989.
39. Gumilow Lew, Geografia etnosa w istoriczeskij pieriod, Moskwa 1990.
40. Gumilow Lew, Tysiaczeletije wokrug Kaspija, Baku 1991.
41. Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego, cz. 1-2, Warszawa 1853.
42. Herrmann Joachim, Die Slawen in Deutschland, Berlin 1974.
43. Herrmann Joachim, Zwischen Hradschin und Vineta, Jena – berlin 1971.
44. Hertz Paweł, Szkice o totalitaryzmie, Warszawa 1994.
45. Hołowko Aleksandr, Drewniaja Ruś i Polsza w politiczeskich wzaimootnoszenijach X – pierwoj treti XIII ww. Kijów 1988.
46. Istoriko-juridiczeskije matieriały izwleczionnyje iz aktowych knig Gubernij Witebskoj i Mogilewskoj, t. 1-32, Witebsk 1871-1906.
47. Istrina W. A., 1 100 let sławianskoj azbuki, Moskwa 1963.
48. Iwanicki Wiesław, Między Leną a Pacyfikiem, Warszawa 1986.
49. Jedlicki Jerzy, Klejnot i bariery społeczne, Warszawa 1968.
50. Kasack Wolfgang, Leksykon literatury rosyjskiej XX wieku, Wrocław 1996.
51. Klimowicz Tadeusz, Przewodnik po współczesnej literaturze rosyjskiej i jej okolicach, Wrocław 1996.
52. Kmietowicz Frank, Kiedy Kraków był „Trzecim Rzymem”, Białystok 1994.
53. Korwin-Kruczkowski S., Poczet Polaków wyniesionych do godności szlacheckiej, Lwów 1935.
54. Librowicz Zygmunt, Polacy w Syberii, Kraków 1896.
55. Limonow J. A., Kulturnyje swiazi Rossii s jewropiejskimi stranami w XV-XVII w., Leningrad 1978.
56. Lorenz Konrad, Regres człowieczeństwa, Warszawa 1986.
57. Łakier A., Russkaja gieraldika, t. 1-2, Petersburg 1855.
58. Łosski Mikołaj, Historia filozofii rosyjskiej, Kęty 2000.
59. Łukomskij W. K., Emblematiczeskij gierbownik, Moskwa 1914.
60. Łukomskij W. K., Modzalewskij W. K., Małorossijskij gierbownik, Petersburg 1914.
61. Macdonald Kevin, The culture of critique: an evolutionary analysis of jewish involvement in twentieth-century intellectual and political movement’, Califormia State University, Long Beach 2002.
62. Machiavelli Niccolo, Wybór pism, Warszawa 1972.
63. Majewski Stanisław, Duch wśród materii, Poznań 1927.
64. Mannheim Karl, Człowiek i społeczeństwo w dobie przebudowy, Warszawa 1974.
65. Marcinek Roman, Ślusarek Krzysztof, Materiały do genealogii szlachty galicyjskiej, Kraków 1996.
66. Marks Karol, Engels Fryderyk, Dzieła, t. 1-38, Warszawa 1960-1975.
67. Massie K. Robert, The Romanovs. The Final Chapter. New York 1995.
68. Miedwiediew Roj, Ludzie Stalina, Warszawa 1989.
69. Miller F. I., Izwiestije o dworianach rossijskich, Petersburg 1790.
70. Miłoradowicz Grigorij, Rodosłownaja kniga czernigowskogo dworianstwa, t. 1-2, Petersburg 1901.
71. Niesiecki Kasper, Herbarz polski, t. 1-10, Lipsk 1839-1845.
72. Niesiecki Kasper, Korona Polska, t. 1-4, Lwów 1728-1743.
73. Nouro Abrohom, My Tour in the Parishes of the Syrian Church and Lebanon, Bejrut 1967.
74. Nietzsche Fryderyk, Ecce homo, Warszawa 1909.
75. Nietzsche Fryderyk, Ludzkie, arcyludzkie, Warszawa 1908.
76. Nietzsche Fryderyk, Poza dobrem i złem, Warszawa 1907.
77. Nietzsche Fryderyk, Tako rzecze Zaratustra, Warszawa 1907.
78. Nietzsche Fryderyk, Wędrowiec i jego cień, Warszawa 1910.
79. Nietzsche Fryderyk, Z genealogii moralności, Warszawa 1906.
80. Nietzsche Fryderyk, Zmierzch bożyszcz, Warszawa 1906.
81. Obszczij Gierbownik Dworianskich Rodow Wsierossijskoj Impierii, t. 1-20, Petersburg 1797-1917.
82. O proischożdienii niekotorych dworianskich familij russkich iz Polszi, br, bm.
83. Ortega Gasset Jose, Bunt mas, Warszawa 1982.
84. Oswald Gert, Lexikon der heraldik, Leipzig 1984.
85. Pareto Vilfredo, Uczucia i działania, Warszawa 1994.
86. Pietrow P. N., Istorija rodow russkogo dworianstwa, t. 1-2, Petersburg 1886.
87. Poczobut-Odlanicki J. W., Pamiętnik, Warszawa 1997.
88. Poljakov Oleg, The Marvel of Indo-Europeen Cultures and Languages. Vilnius 2015.
89. Possevino Antonio, Moscovia, Warszawa 1988.
90. Rogow A. J., Russko-polskije kulturnyje swiazi w epochu Wozrożdienija, Moskwa 1966.
91. Rummel W. W., Gołubcow W. W., Rodosłownyj sbornik russkich dworianskich familij, t. 1-2, Petersburg 1886-1887.
92. Russko-biełorusskije swiazi. Sbornik dokumentow, Mińsk 1963.
93. Sawiołow Leonid, Bibliograficzeskij ukazatiel po istorii, gieraldikie i rodosłowiju rossijskogo dworianstwa, Ostrogożsk 1898.
94. Sawiołow Leonid, Rodosłownyje zapiski, Moskwa 1906.
95. Sawiołow Leonid, Woronieżskoje dworianstwo, Moskwa 1895.
96. Scheler Max, Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy, Warszawa 1987.
97. Schopenhauer Arthur, W poszukiwaniu mądrości życia, t. 1-2, Warszawa 2002.
98. Siedlecki Julian, Losy Polaków w ZSRR w latach 1939-1986, Londyn 1988.
99. Siedow W., Rannije kurgany Wiaticzej, Moskwa 1973.
100. Siwers A. A., Gienieałogiczeskije razwiedki, Petersburg 1913.
101. Sołowiow Władimir, Izbrannyje proizwiedienija, Mińsk 1997.
102. Spiridow, Rodosłownoj rossijskoj słowar, Moskwa 1792.
103. Stefan Graf von Szydlow-Szydlowski, Nikolaus Ritter von Pastinszky, Der polnische und litauische Hochadel, Budapest 1944.
104. Taylor Charles, Źródła podmiotowości, Warszawa 2001.
105. Tysiacznaja kniga 1550 g., Moskwa-Leningrad 1950.
106. Ukazatiel k izdanijam Wriemiennoj komissii dla razbora drewnich aktow, sost. J. P. Nowickij, Kijów 1878.
107. Uruski Seweryn, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 1-16, Warszawa 1904-1935.
108. Uszkujnik W., Paradoksy historii. Tajna historia Rosji, Europy i świata, Gdańsk 1996.
109. Veblen Thorstein, Teoria klasy próżniaczej, Warszawa 1971.
110. Volumina Legum, red. Józefat Ohryzko, t. 1-9, Petersburg-Kraków 1859-1889.
111. Wasiliewicz A., Titułowannyje rody Rossijskoj Impierii, t. 1-2.
112. Weber Max, Gospodarka i społeczeństwo, Warszawa 2002.
113. Wiesiełowskij S. B., Issledowanija po istorii kłassa służiłych ziemlewładielcew, Moskwa 1969.
114. Znaniecki Florian, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Warszawa 1974.
115. Znaniecki Florian, Pisma filozoficzne, t. 1-2, Warszawa 1990.
116. Znaniecki Florian, Nauki o kulturze, Warszawa 1971.
117. Żagaru dvaro teismo knygos (Ed. V. Raudeliunas ir kiti) Vilnius 2003.
118. Żychliński Teodor, Złota księga szlachty polskiej, t. 1-31, Poznań 1879-1908.